Exercitatio linguae Latinae - XIII SCHOLA.
 
   TYRO,  SPuDAEuS.
   (Tyro)   Quam elegans gymnasium et magnificum! Haud esse in Academia hac reor 
   ullum praestantius. 
   (Spudaeus)   Rectissime iudicas. Adde etiam, quod magis ad rem facit, nec alibi 
   esse eruditiores magistros aut prudentiores quique maiore dexteritate 
   tradant doctrinam. 
   (Tyro)   Oportet igitur magna hic fieri disciplinarum operae pretia. 
   (Spudaeus)   Et quidem magnis compendiis discendi. 
   (Tyro)   Quanti docent? 
   (Spudaeus)   Amoue te hinc ocius cum interrogatione ista tam praua tamque 
   importuna. In re tanti momenti inquirendum est de mercede? nec ipsi, qui 
   docent, paciscuntur, nec discipulos conuenit id uel cogitare. Ecquod 
   pretium potest esse par? nunquamne Aristotelicum illud fando audiuisti: 
   Diis, parentibus et magistris, parem gratiam non posse rependi? Deus 
   creauit totum hominem, parens genuit corpus, magister format animum. 
   (Tyro)   Quid docent isti et quamdiu? 
   (Spudaeus)   Habent sua singuli auditoria separata et sunt doctores uarii. Alii 
   prima elementa artis grammaticae laboriose atque aerumnose pueris toto die 
   ingeminant; alii penitiora tradunt artis; alii rhetoricen, dialecticen et 
   reliquas disciplinas enarrant, quae liberales seu ingenuae dicuntur. 
   (Tyro)   Cur eo nomine? 
   (Spudaeus)   Quia illis decet unumquemque ingenuum imbui. Contra, quae sunt 
   illiberales, circumforaneae, sordidae, quae uel labore corporum uel 
   manibus exercentur, seruis potius congruunt et hominibus, qui ingenio 
   parum ualent. In istis sunt alii tirones alii batalarii. 
   (Tyro)   Quid istuc uerbi est? 
   (Spudaeus)   Et tirones et batalarii ex militia sunt nomina desumpta, tiro uetus 
   est uerbum de eo, qui in militia exerceri incipit; batalarius, Gallico 
   nomine, dicitur is miles, qui iam semel proelio (quod illi batallam 
   uocant) interfuit collatis signis, et manum conseruit cum hoste. Ita in 
   palaestra litteraria batalarius coepit nuncupari Lutetiae is, qui publice 
   de arte quapiam disputasset. Hinc designantur doctores, quos a licentia 
   licentiatos appellant, melius designati dicerentur. Postremo docturam 
   adipiscuntur, imposito in celebritate Academiae pileo, ut quasi donetur 
   libertate et fiat emeritus. Is est hic supremus honor et summus dignitatis 
   gradus. 
   (Tyro)   Quis est ille in tanto comitatu, quem clauarii praecedunt cum clauis 
   argenteis? 
   (Spudaeus)   Is est rector Academiae. Multi eum sectantur officii gratia. 
   (Tyro)   Quoties in die docentur pueri? 
   (Spudaeus)   Aliquot horis: una paene antelucana, duabus matutinis et duabus 
   pomeridianis. 
   (Tyro)   Tamdiu? 
   (Spudaeus)   Ita fert mos et uetus Academiae institutum. Quin et discipuli duabus 
   horis, quae a magistris acceperunt, retractant et recolunt et quasi mansum 
   cibum ruminant. 
   (Tyro)   Tantis clamoribus? 
   (Spudaeus)   Nunc se exercent. 
   (Tyro)   Ad quidnam? 
   (Spudaeus)   Ad discendum. 
   (Tyro)   Immo uero ad clamandum. uidentur enim non disciplinam meditari, sed 
   praeconium. Et ille alter plane furit. Nam si haberet sanum cerebrum, nec 
   ita uociferaretur, nec gesticularetur, nec se torqueret. 
   (Spudaeus)   Hispani sunt et Galli paulo feruentiores et, ut sunt diuersorum 
   dogmatum, tanto ardentius concertant, quasi pro aris et focis, ut dicitur. 

   (Tyro)   Quid? doctores hic sequuntur diuersa scita? 
   (Spudaeus)   Interdum tradunt placita contraria. 
   (Tyro)   Quos auctores interpretantur? 
   (Spudaeus)   Non eosdem omnes, sed ut quisque est peritia et ingenio praeditus. 
   Eruditissimi et acerrimo iudicio scriptores sibi sumunt optimos quosque et 
   eos quos classicos uos grammatici appellatis. Sunt qui ex ignorantia 
   meliorum ad proletarios descendunt atque etiam capite censos. Ingrediamur, 
   ostendam uobis publicam gymnasii huius bibliothecam. Haec est bibliotheca, 
   quae ex magnorum uirorum praecepto ad ortum aestiuum spectat. 
   (Tyro)   Papae! quantum librorum, quantum bonorum auctorum! Graeci, Latini, 
   oratores, poëtae, historici, philosophi, theologi et imagines auctorum. 
   (Spudaeus)   Et quidem, quantum effici potuit, ad uiuum expressae atque eo 
   pretiosiores. Foruli omnes et plutei querni aut cupressini cum suis 
   catenulis. Libri plerique omnes membranacei et uariis coloribus miniati. 
   (Tyro)   Quis est primus ille rusticano ore, naso repando? 
   (Spudaeus)   Lege titulos. 
   (Tyro)   Socrates est et dicit: Cur in bibliotheca collocor, qui nihil 
   scripsi? 
   (Spudaeus)   Respondent sequentes, Plato et Xenophon: Quia quod alii scriberent, 
   dixisti. Longum esset persequi singulos. 
   (Tyro)   Hem, qui sunt illi abiecti in grandi illa strue? 
   (Spudaeus)   Catholicon, Alexander, Huguccio, Papias, sermonaria dialecticae et 
   physicae sophisticae: hi sunt quos capite censos nominabam. 
   (Tyro)   Immo capite deminutos. 
   (Spudaeus)   Soluta sunt omnia, tollat qui uolet, molesto nos liberabit onere. 
   (Tyro)   uah! quot asinis esset opus ad istos asportandos. 
   (Spudaeus)   Miror non esse ablatos, cum tanta sit ubique asinorum frequentia. 
   Aliquando in eundem cumulum conicientur Bartoli et Baldi, et huius farinae homines. 
   (Tyro)   Immo furfuris. 
   (Spudaeus)   Non id esset humani tranquillitati damnosum. 
   (Tyro)   Heus, quid rei sunt illi in tam fluxis cucullionibus? 
   (Spudaeus)   Descendamus. Batalarii sunt, qui in palaestram ingrediuntur 
   altercatoriam. 
   (Tyro)   Quaeso, introduc nos illuc. 
   (Spudaeus)   Ingredere, sed tacite ac reuerenter. Aperi caput et spectat attentus 
   singula. Nam magnis de rebus disseritur et quas plurimum conducat 
   cognoscere. Ille, quem sedentem aspicis sublimem solum, et praeses est 
   certaminis et contentionum decretor, quasique agonotheta. Primum eius 
   munus est loca concertantium designare, ne ulla sit confusio aut 
   perturbatio praeire uolentium. 
   (Tyro)   Quid sibi uult pellitum epitogium? 
   (Spudaeus)   Ea est ephestris doctoralis, insigne ordinis ac dignitatis illius. 
   Homo est in paucis eruditus, quique et in lectione candidatorum theologiae 
   primas tulit, et ad eum doctissimus quisque primas defert ex hoc ordine. 
   (Tyro)   Et Baldum aiunt lectum esse primum suo anno. 
   (Spudaeus)   Is uero uicit competitores omnes ambitu et astu, non scientia. 
   (Tyro)   Quis est macilentus ille et pallidus, quem reliqui impetunt? 
   (Spudaeus)   Is est propugnator qui impetum omnium sustinet et ex immodicis 
   uigiliis maciem ac pallorem contraxit. Magnos is habet in re philosophica 
   et theologica progressus. Ah, tace iam et ausculta. Nam qui nunc oppugnat, 
   acutissime ac subtilissime solet excogitare argumenta et acerrime urget 
   propugnatorem, omniumque sententia cum summis in hac disciplina comparatur 
   et saepe adigit concertatorem ad recantandum. Perpende quomodo ille 
   conatus est eludere, quomodo alter confutauit ualide ratione inconfutabili 
   et quam ille diluere non poterit. Iam et iaculum hoc est ineuitabile; 
   argumentum hoc est plane Achilles inuincibilis, iugulum petit. Non poterit 
   propugnator se tueri, statim dabit manus, nisi subterfugium aliquot mittat 
   ei diuus aliquis in mentem. Hem, profligata est quaestio, solertia 
   decretoris. Iam soluo tuam linguam, loquere quantum uoles. Nam iste, qui 
   nunc impugnat, uappa est, pugione pugnat plumbeo et altius tamen clamat 
   quam ceteri. Obserua, uidebis eum a pugna raucum discedere. Hoc est ei 
   perpetuum et, quantumcumque repulsa sint eius tela, urget nihilo setius 
   pertinaciter quidem sed inefficaciter, nec unquam uult habere argumentum 
   suum pro derelicto, nec acquiescere uel defendentis responsioni uel 
   decreto praesidis. Is qui nunc certamen ingreditur delicatule petit ueniam 
   a decretore, comiter praefatur, argumentatur inualide, discedit semper 
   fessus, etiam anhelans tanquam arduo munere fortiter perfunctus. 
   Discedamus.