[4,0] Liber quartus.

[4,1] (I)

(1) Hos secuti M- Genucius et C- Curtius consules. Fuit annus domi forisque
infestus. Nam principio et de conubio patrum et plebis C- Canuleius
tribunus plebis rogationem promulgauit, (2) qua contaminari sanguinem suum
patres confundique iura gentium rebantur, et mentio primo sensim inlata a
tribunis ut alterum ex plebe consulem liceret fieri, eo processit deinde ut
rogationem nouem tribuni promulgarent, ut populo potestas esset, seu de
plebe seu de patribus uellet, consules faciendi. (3) Id uero si fieret, non
uolgari modo cum infimis, sed prorsus auferri a primoribus ad plebem summum
imperium credebant. (4) Laeti ergo audiere patres Ardeatium populum ob
iniuriam agri abiudicati descisse, et Veientes depopulatos extrema agri
Romani, et Volscos Aequosque ob communitam uerruginem fremere; adeo uel
infelix bellum ignominiosae paci praeferebant. (5) His itaque in maius
etiam acceptis, ut inter strepitum tot bellorum conticescerent actiones
tribuniciae, dilectus haberi, bellum armaque ui summa apparari iubent, si
quo intentius possit quam T- Quinctio consule apparatum sit. (6) Tum C-
Canuleius, pauca in senatu uociferatus, nequiquam territando consules
auertere plebem a cura nouarum legum, nunquam eos se uiuo dilectum
habituros, antequam ea quae promulgata ab se collegisque essent plebes
sciuisset, confestim ad contionem aduocauit.

[4,2] (II)

(1) Eodem tempore et consules senatum in tribunum et tribunus populum in
consules incitabat. Negabant consules iam ultra ferri posse furores
tribunicios; uentum iam ad finem esse; domi plus belli concitari quam
foris. Id adeo non plebis quam patrum neque tribunorum magis quam consulum
culpa accidere. (2) Cuius rei praemium sit in ciuitate, eam maximis semper
auctibus crescere; sic pace bonos, sic bello fieri. (3) Maximum Romae
praemium seditionum esse; ideo singulis uniuersisque semper honori fuisse.
(4) Reminiscerentur quam maiestatem senatus ipsi a patribus accepissent,
quam liberis tradituri essent, uel quem ad modum plebs gloriari posset
auctiorem amplioremque esse. Finem ergo non fieri nec futuram donec quam
felices seditiones tam honorati seditionum auctores essent. (5) Quas
quantasque res C- Canuleium adgressum ! Conluuionem gentium, perturbationem
auspiciorum publicorum priuatorumque adferre, ne quid sinceri, ne quid
incontaminati sit, ut discrimine omni sublato nec se quisquam nec suos
nouerit. (6) Quam enim aliam uim conubia promiscua habere nisi ut ferarum
prope ritu uolgentur concubitus plebis patrumque ? Vt qui natus sit
ignoret, cuius sanguinis, quorum sacrorum sit; dimidius patrum sit,
dimidius plebis, ne secum quidem ipse concors. (7) Parum id uideri quod
omnia diuina humanaque turbentur: iam ad consulatum uolgi turbatores
accingi. Et primo ut alter consul ex plebe fieret, id modo sermonibus
temptasse; nunc rogari ut seu ex patribus seu ex plebe uelit populus
consules creet. Et creaturos haud dubie ex plebe seditiosissimum quemque;
Canuleios igitur Iciliosque consules fore. (8) Ne id Iuppiter optimus
maximus sineret regiae maiestatis imperium eo recidere; et se miliens
morituros potius quam ut tantum dedecoris admitti patiantur. (9) Certum
habere maiores quoque, si diuinassent concedendo omnia non mitiorem in se
plebem, sed asperiorem alia ex aliis iniquiora postulando cum prima
impetrasset futuram, (10) primo quamlibet dimicationem subituros fuisse
potius quam eas leges sibi imponi paterentur. Quia tum concessum sit de
tribunis, iterum concessum esse; (11) finem non fieri posse si in eadem
ciuitate tribuni plebis et patres essent; aut hunc ordinem aut illum
magistratum tollendum esse, potiusque sero quam nunquam obuiam eundum
audaciae temeritatique. (12) Illine ut impune primo discordias serentes
concitent finitima bella, deinde aduersus ea quae concitauerint armari
ciuitatem defendique prohibeant, et cum hostes tantum non arcessierint,
exercitus conscribi aduersus hostes non patiantur, (13) sed audeat
Canuleius in senatu proloqui se nisi suas leges tamquam uictoris patres
accipi sinant dilectum haberi prohibiturum ? Quid esse aliud quam minari se
proditurum patriam, oppugnari atque capi passurum ! Quid eam uocem
animorum, non plebi Romanae, sed Volscis et Aequis et Veientibus
allaturam ! (14) Nonne Canuleio duce se speraturos Capitolium atque arcem
scandere posse ? Nisi patribus tribuni cum iure ac maiestate adempta animos
etiam eripuerint, consules paratos esse duces prius aduersus scelus ciuium
quam aduersus hostium arma.

[4,3] (III)

(1) Cum maxime haec in senatu agerentur, Canuleius pro legibus suis et
aduersus consules ita disseruit: (2) "Quanto opere uos, Quirites,
contemnerent patres, quam indignos ducerent qui una secum urbe intra eadem
moenia uiueretis, saepe equidem et ante uideor animaduertisse, (3) nunc
tamen maxime quod adeo atroces in has rogationes nostras coorti sunt,
quibus quid aliud quam admonemus ciues nos eorum esse et, si non easdem
opes habere, eandem tamen patriam incolere ? (4) Altera conubium petimus,
quod finitimis externisque dari solet; nos quidem ciuitatem, quae plus quam
conubium est, hostibus etiam uictis dedimus; (5) altera nihil noui ferimus,
sed id quod populi est repetimus atque usurpamus, ut quibus uelit populus
Romanus honores mandet. (6) Quid tandem est cur caelum ac terras misceant,
cur in me impetus modo paene in senatu sit factus, negent se manibus
temperaturos, uiolaturosque denuntient sacrosanctam potestatem ? (7) Si
populo Romano liberum suffragium datur, ut quibus uelit consulatum mandet,
et non praeciditur spes plebeio quoque, si dignus summo honore erit,
apiscendi summi honoris, stare urbs haec non poterit ? De imperio actum
est ? Et perinde hoc ualet, plebeiusne consul fiat, tamquam seruum aut
libertinum aliquis consulem futurum dicat ? (8) Ecquid sentitis in quanto
contemptu uiuatis ? Lucis uobis huius partem, si liceat, adimant; quod
spiratis, quod uocem mittitis, quod formas hominum habetis, indignantur;
(9) quin etiam, si dis placet, nefas aiunt esse consulem plebeium fieri.
Obsecro uos, si non ad fastos, non ad commentarios pontificum admittimur,
ne ea quidem scimus quae omnes peregrini etiam sciunt, consules in locum
regum successisse nec aut iuris aut maiestatis quicquam habere quod non in
regibus ante fuerit ? (10) En unquam creditis fando auditum esse, Numam
Pompilium, non modo non patricium sed ne ciuem quidem Romanum, ex Sabino
agro accitum, populi iussu, patribus auctoribus Romae regnasse ? (11) L-
deinde Tarquinium, non Romanae modo sed ne Italicae quidem gentis, Demarati
Corinthii filium, incolam ab Tarquiniis, uiuis liberis Anci, regem factum ?
(12) Ser- Tullium post hunc, captiua Corniculana natum, patre nullo, matre
serua, ingenio, uirtute regnum tenuisse ? Quid enim de T- Tatio Sabino
dicam, quem ipse Romulus, parens urbis, in societatem regni accepit ? (13)
Ergo dum nullum fastiditur genus in quo eniteret uirtus, creuit imperium
Romanum. Paeniteat nunc uos plebeii consulis, cum maiores nostri aduenas
reges non fastidierint, et ne regibus quidem exactis clausa urbs fuerit
peregrinae uirtuti ? (14) Claudiam certe gentem post reges exactos ex
Sabinis non in ciuitatem modo accepimus sed etiam in patriciorum numerum.
(15) Ex peregrinone patricius, deinde consul fiat, ciuis Romanus si sit ex
plebe, praecisa consulatus spes erit ? (16) Vtrum tandem non credimus fieri
posse, ut uir fortis ac strenuus, pace belloque bonus, ex plebe sit, Numae,
L- Tarquinio, Ser- Tullio similis, (17) an, ne si sit quidem, ad
gubernacula rei publicae accedere eum patiemur, potiusque decemuiris,
taeterrimis mortalium, qui tum omnes ex patribus erant, quam optimis regum,
nouis hominibus, similes consules sumus habituri ?

[4,4] (IV)

(1) "At enim nemo post reges exactos de plebe consul fuit. Quid postea ?
Nullane res noua institui debet ? Et quod nondum est factum -- multa enim
nondum sunt facta in nouo populo, --  ea ne si utilia quidem sunt fieri
oportet ? (2) Pontifices, augures Romulo regnante nulli erant; ab Numa
Pompilio creati sunt. Census in ciuitate et discriptio centuriarum
classiumque non erat; ab Ser- Tullio est facta. (3) Consules nunquam
fuerant; regibus exactis creati sunt. Dictatoris nec imperium nec nomen
fuerat; apud patres esse coepit. Tribuni plebi, aediles, quaestores nulli
erant; institutum est ut fierent. Decemuiros legibus scribendis intra decem
hos annos et creauimus et e re publica sustulimus. (4) Quis dubitat quin in
aeternum urbe condita, in immensum crescente noua imperia, sacerdotia, iura
gentium hominumque instituantur ? (5) Hoc ipsum, ne conubium patribus cum
plebe esset, non decemuiri tulerunt paucis his annis pessimo publico, cum
summa iniuria plebis ? An esse ulla maior aut insignitior contumelia potest
quam partem ciuitatis uelut contaminatam indignam conubio haberi ? (6) Quid
est aliud quam exsilium intra eadem moenia, quam relegationem pati ? Ne
adfinitatibus, ne propinquitatibus immisceamur cauent, ne societur sanguis.
(7) Quid ? Hoc si polluit nobilitatem istam uestram, quam plerique oriundi
ex Albanis et Sabinis non genere nec sanguine sed per cooptationem in
patres habetis, aut ab regibus lecti aut post reges exactos iussu populi,
sinceram seruare priuatis consiliis non poteratis, nec ducendo ex plebe
neque uestras filias sororesque ecnubere sinendo e patribus ? (8) Nemo
plebeius patriciae uirgini uim adferret; patriciorum ista libido est; nemo
inuitum pactionem nuptialem quemquam facere coegisset. (9) Verum enimuero
lege id prohiberi et conubium tolli patrum ac plebis, id demum
contumeliosum plebi est. Cur enim non fertis, ne sit conubium diuitibus ac
pauperibus ? (10) Quod priuatorum consiliorum ubique semper fuit, ut in
quam cuique feminae conuenisset domum nuberet, ex qua pactus esset uir
domo, in matrimonium duceret, id uos sub legis superbissimae uincula
conicitis, qua dirimatis societatem ciuilem duasque ex una ciuitate
faciatis. (11) Cur non sancitis ne uicinus patricio sit plebeius nec eodem
itinere eat, ne idem conuiuium ineat, ne in foro eodem consistat ? Quid
enim in re est aliud, si plebeiam patricius duxerit, si patriciam
plebeius ? Quid iuris tandem immutatur ? Nempe patrem sequuntur liberi.
(12) Nec quod nos ex conubio uestro petamus quicquam est, praeterquam ut
hominum, ut ciuium numero simus, nec uos, nisi in contumeliam ignominiamque
nostram certare iuuat, quod contendatis quicquam est.

[4,5] (V)

(1) "Denique utrum tandem populi Romani an uestrum summum imperium est ?
Regibus exactis utrum uobis dominatio an omnibus aequa libertas parta est ?
(2) Oportet licere populo Romano, si uelit, iubere legem, an ut quaeque
rogatio promulgata erit uos dilectum pro poena decernetis, et simul ego
tribunus uocare tribus in suffragium coepero, tu statim consul sacramento
iuniores adiges et in castra educes, et minaberis plebi, minaberis
tribuno ? (3) Quid si non quantum istae minae aduersus plebis consensum
ualerent bis iam experti essetis ? Scilicet quia nobis consultum uolebatis,
certamine abstinuistis; an ideo non est dimicatum, quod quae pars firmior
eadem modestior fuit ? (4) Nec nunc erit certamen, Quirites; animos uestros
illi temptabunt semper, uires non experientur. (5) Itaque ad bella ista,
seu falsa seu uera sunt, consules, parata uobis plebes est, si conubiis
redditis unam hanc ciuitatem tandem facitis, si coalescere, si iungi
miscerique uobis priuatis necessitudinibus possunt, si spes, si aditus ad
honores uiris strenuis et fortibus datur, si in consortio, si in societate
rei publicae esse, si, quod aequae libertatis est, in uicem annuis
magistratibus parere atque imperitare licet. (6) Si haec impediet aliquis,
ferte sermonibus et multiplicate fama bella; nemo est nomen daturus, nemo
arma capturus, nemo dimicaturus pro superbis dominis, cum quibus nec in re
publica honorum nec in priuata conubii societas est."

[4,6] (VI)

(1)) Cum in contionem et consules processissent et res a perpetuis
orationibus in altercationem uertisset, interroganti tribuno cur plebeium
consulem fieri non oporteret, (2) ut fortasse uere, sic parum utiliter in
praesens Curtius respondit, quod nemo plebeius auspicia haberet, ideoque
decemuiros conubium diremisse ne incerta prole auspicia turbarentur. (3)
Plebes ad id maxime indignatione exarsit, quod auspicari, tamquam inuisi
dis immortalibus, negarentur posse; nec ante finis contentionum fuit, cum
et tribunum acerrimum auctorem plebes nacta esset et ipsa cum eo pertinacia
certaret, quam uicti tandem patres ut de conubio ferretur concessere, (4)
ita maxime rati contentionem de plebeiis consulibus tribunos aut totam
deposituros aut post bellum dilaturos esse, contentamque interim conubio
plebem paratam dilectui fore. (5) Cum Canuleius uictoria de patribus et
plebis fauore ingens esset, accensi alii tribuni ad certamen pro rogatione
sua summa ui pugnant et crescente in dies fama belli dilectum impediunt.
(6) Consules, cum per senatum intercedentibus tribunis nihil agi posset,
concilia principum domi habebant. Apparebat aut hostibus aut ciuibus de
uictoria concedendum esse. (7) Soli ex consularibus Valerius atque Horatius
non intererant consiliis. C- Claudi sententia consules armabat in tribunos,
Quinctiorum Cincinnatique et Capitolini sententiae abhorrebant a caede
uiolandisque quos foedere icto cum plebe sacrosanctos accepissent. (8) Per
haec consilia eo deducta est res, ut tribunos militum consulari potestate
promisce ex patribus ac plebe creari sinerent, de consulibus creandis nihil
mutaretur; eoque contenti tribuni, contenta plebs fuit. (9) Comitia
tribunis consulari potestate tribus creandis indicuntur. Quibus indictis,
extemplo quicumque aliquid seditiose dixerat aut fecerat unquam, maxime
tribunicii, et prensare homines et concursare toto foro candidati coepere,
(10) ut patricios desperatio primo inritata plebe apiscendi honoris, deinde
indignatio, si cum his gerendus esset honos, deterreret. Postremo coacti
tamen a primoribus petiere, ne cessisse possessione rei publicae
uiderentur. (11) Euentus eorum comitiorum docuit alios animos in
contentione libertatis dignitatisque, alios secundum deposita certamina
incorrupto iudicio esse; tribunos enim omnes patricios creauit populus,
contentus eo quod ratio habita plebeiorum esset. (12) Hanc modestiam
aequitatemque et altitudinem animi ubi nunc in uno inueneris, quae tum
populi uniuersi fuit ?

[4,7] (VII)

(1) Anno trecentesimo decimo quam urbs Roma condita erat primum tribuni
militum pro consulibus magistratum ineunt, A- Sempronius Atratinus, L-
Atilius, T- Cloelius, quorum in magistratu concordia domi pacem etiam foris
praebuit. (2) Sunt qui propter adiectum Aequorum Volscorumque bello et
Ardeatium defectioni Veiens bellum, quia duo consules obire tot simul bella
nequirent, tribunos militum tres creatos dicant, sine mentione promulgatae
legis de consulibus creandis ex plebe, et imperio et insignibus
consularibus usos. (3) Non tamen pro firmato iam stetit magistratus eius
ius, quia tertio mense quam inierunt, augurum decreto perinde ac uitio
creati, honore abiere, quod C- Curtius qui comitiis eorum praefuerat parum
recte tabernaculum cepisset. (4) Legati ab Ardea Romam uenerunt, ita de
iniuria querentes ut si demeretur ea in foedere atque amicitia mansuros
restituto agro appareret. (5) Ab senatu responsum est iudicium populi
rescindi ab senatu non posse, praeterquam quod nullo nec exemplo nec iure
fieret, concordiae etiam ordinum causa : (6) si Ardeates sua tempora
exspectare uelint arbitriumque senatui leuandae iniuriae suae permittant,
fore ut postmodo gaudeant se irae moderatos, sciantque patribus aeque curae
fuisse ne qua iniuria in eos oreretur ac ne orta diuturna esset. (7) Ita
legati cum se rem integram relaturos dixissent, comiter dimissi. Patricii
cum sine curuli magistratu res publica esset, coiere et interregem
creauere. Contentio consulesne an tribuni militum crearentur in interregno
rem dies complures tenuit. (8) Interrex ac senatus, consulum comitia,
tribuni plebis et plebs, tribunorum militum ut habeantur, tendunt. Vicere
patres, quia et plebs, patriciis seu hunc seu illum delatura honorem,
frustra certare supersedit, (9) et principes plebis ea comitia malebant,
quibus non haberetur ratio sua, quam quibus ut indigni praeterirentur.
Tribuni quoque plebi certamen sine effectu in beneficio apud primores
patrum reliquere. (10) T- Quinctius Barbatus interrex consules creat L-
Papirium Mugillanum, L- Sempronium Atratinum. His consulibus cum Ardeatibus
foedus renouatum est; idque monumenti est consules eos illo anno fuisse,
qui neque in annalibus priscis neque in libris magistratuum inueniuntur.
(11) Credo quod tribuni militum initio anni fuerunt, eo perinde ac totum
annum in imperio fuerint, suffectis iis consulibus praetermissa nomina
consulum horum. (12) Licinius Macer auctor est et in foedere Ardeatino et
in linteis libris ad Monetae ea inuenta. Et foris, cum tot terrores a
finitimis ostentati essent, et domi otium fuit.

[4,8] (VIII)

(1) Hunc annum, seu tribunos modo seu tribunis suffectos consules quoque
habuit, sequitur annus haud dubiis consulibus, M- Geganio Macerino iterum
T- Quinctio Capitolino quintum. (2) Idem hic annus censurae initium fuit,
rei a parua origine ortae, quae deinde tanto incremento aucta est, ut morum
disciplinaeque Romanae penes eam regimen, senatui equitumque centuriis
decoris dedecorisque discrimen sub dicione eius magistratus, ius publicorum
priuatorumque locorum, uectigalia populi Romani sub nutu atque arbitrio
eius essent. (3) Ortum autem initium est rei, quod in populo per multos
annos incenso neque differri census poterat neque consulibus, cum tot
populorum bella imminerent, operae erat id negotium agere. (4) Mentio
inlata apud senatum est rem operosam ac minime consularem suo proprio
magistratu egere, cui scribarum ministerium custodiaeque tabularum cura,
cui arbitrium formulae censendi subiceretur. (5) Et patres quamquam rem
paruam, tamen quo plures patricii magistratus in re publica essent, laeti
accepere, id quod euenit futurum, credo, etiam rati, ut mox opes eorum qui
praeessent ipsi honori ius maiestatemque adicerent, (6) et tribuni, id quod
tunc erat, magis necessarii quam speciosi ministerii procurationem
intuentes, ne in paruis quoque rebus incommode aduersarentur, haud sane
tetendere. (7) Cum a primoribus ciuitatis spretus honor esset, Papirium
Semproniumque, quorum de consulatu dubitatur, ut eo magistratu parum
solidum consulatum explerent, censui agendo populus suffragiis praefecit.
Censores ab re appellati sunt.

[4,9] (IX)

(1) Dum haec Romae geruntur, legati ab Ardea ueniunt, pro ueterrima
societate renouataque foedere recenti auxilium prope euersae urbi
implorantes. (2) Frui namque pace optimo consilio cum populo Romano seruata
per intestina arma non licuit; quorum causa atque initium traditur ex
certamine factionum ortum, (3) quae fuerunt eruntque pluribus populis
exitio quam bella externa, quam fames morbiue quaeque alia in deum iras
uelut ultima publicorum malorum uertunt. (4) Virginem plebeii generis
maxime forma notam duo petiere iuuenes, alter uirgini genere par, tutoribus
fretus, qui et ipsi eiusdem corporis erant, nobilis alter, nulla re
praeterquam forma captus. (5) Adiuuabant eum optumatium studia, per quae in
domum quoque puellae certamen partium penetrauit. Nobilis superior iudicio
matris esse, quae quam splendidissimis nuptiis iungi puellam uolebat :
tutores in ea quoque re partium memores ad suum tendere. (6) Cum res peragi
intra parietes nequisset, uentum in ius est. Postulatu audito matris
tutorumque, magistratus secundum parentis arbitrium dant ius nuptiarum. (7)
Sed uis potentior fuit; namque tutores, inter suae partis homines de
iniuria decreti palam in foro contionati, manu facta uirginem ex domo
matris rapiunt; (8) aduersus quos infestior coorta optumatium acies
sequitur accensum iniuria iuuenem. Fit proelium atrox. Pulsa plebs, nihil
Romanae plebi similis, armata ex urbe profecta, colle quodam capto, in
agros optumatium cum ferro ignique excursiones facit; (9) urbem quoque,
omni etiam expertium ante certaminis multitudine opificum ad spem praedae
euocata, obsidere parat; (10) nec ulla species cladesque belli abest, uelut
contacta ciuitate rabie duorum iuuenum funestas nuptias ex occasu patriae
petentium. (11) Parum parti utrique domi armorum bellique est uisum;
optumates Romanos ad auxilium urbis obsessae, plebs ad expugnandam secum
Ardeam Volscos exciuere. (13) Priores Volsci duce Aequo Cluilio Ardeam
uenere et moenibus hostium uallum obiecere. (14) Quod ubi Romam est
nuntiatum, extemplo M- Geganius consul cum exercitu profectus tria milia
passuum ab hoste locum castris cepit, praecipitique iam die curare corpora
milites iubet. Quarta deinde uigilia signa profert; coeptumque opus adeo
adproperatum est, ut sole orto Volsci firmiore se munimento ab Romanis
circumuallatos quam a se urbem uiderent; (14) et alia parte consul muro
Ardeae brachium iniunxerat, qua ex oppido sui commeare possent.

[4,10] (X)

(1) Volscus imperator, qui ad eam diem non commeatu praeparato sed ex
populatione agrorum rapto in diem frumento aluisset militem, postquam
saeptus uallo repente inops omnium rerum erat, ad conloquium consule
euocato, si soluendae obsidionis causa uenerit Romanus, abducturum se inde
Volscos ait. (2) Aduersus ea consul uictis condiciones accipiendas esse,
non ferendas respondit, neque ut uenerint ad oppugnandos socios populi
Romani suo arbitrio, ita abituros Volscos esse. (3) Dedi imperatorem, arma
poni iubet, et fatentes uictos se esse imperio parere; aliter tam
abeuntibus quam manentibus se hostem infensum uictoriam potius ex Volscis
quam pacem infidam Romam relaturum. (4) Volsci exiguam spem in armis alia
undique abscisa cum temptassent, praeter cetera aduersa loco quoque iniquo
ad pugnam congressi, iniquiore ad fugam, cum ab omni parte caederentur, ad
preces a certamine uersi, dedito imperatore traditisque armis sub iugum
missi, cum singulis uestimentis ignominiae cladisque pleni dimittuntur; (5)
et cum haud procul urbe Tusculo consedissent, uetere Tusculanorum odio
inermes oppressi dederunt poenas, uix nuntiis caedis relictis. (6) Romanus
Ardeae turbatas seditione res principibus eius motus securi percussis
bonisque eorum in publicum Ardeatium redactis composuit; demptamque
iniuriam iudicii tanto beneficio populi Romani Ardeates credebant; senatui
superesse aliquid ad delendum publicae auaritiae monumentum uidebatur. (7)
Consul triumphans in urbem redit, Cluilio duce Volscorum ante currum ducto
praelatisque spoliis quibus dearmatum exercitum hostium sub iugum miserat.
(8) Aequauit, quod haud facile est, Quinctius consul togatus armati gloriam
collegae, quia concordiae pacisque domesticam curam iura infimis summisque
moderando ita tenuit ut eum et patres seuerum consulem et plebs satis comem
crediderint. (9) Et aduersus tribunos auctoritate plura quam certamine
tenuit; quinque consulatus eodem tenore gesti uitaque omnis consulariter
acta uerendum paene ipsum magis quam honorem faciebant. Eo tribunorum
militarium nulla mentio his consulibus fuit.

[4,11] (XI)

(1) Consules creant M- Fabium Vibulanum, Postumum Aebutium Cornicinem. (2)
Fabius et Aebutius consules, quo maiori gloriae rerum domi forisque
gestarum succedere se cernebant, maxime autem memorabilem annum apud
finitimos socios hostesque esse quod Ardeatibus in re praecipiti tanta
foret cura subuentum, (3) eo impensius ut delerent prorsus ex animis
hominum infamiam iudicii, senatus consultum fecerunt ut, quoniam ciuitas
Ardeatium intestino tumultu redacta ad paucos esset, coloni eo praesidii
causa aduersus Volscos scriberentur. (4) Hoc palam relatum in tabulas, ut
plebem tribunosque falleret iudicii rescindendi consilium initum;
consenserant autem ut, multo maiore parte Rutulorum colonorum quam
Romanorum scripta, nec ager ullus diuideretur nisi is, qui interceptus
iudicio infami erat, nec ulli prius Romano ibi quam omnibus Rutulis diuisus
esset, gleba ulla agri adsignaretur. (5) Sic ager ad Ardeates rediit.
Triumuiri ad coloniam Ardeam deducendam creati Agrippa Menenius T- Cloelius
Siculus, M- Aebutius Helua; (6) qui praeter minime populare ministerium,
agro adsignando sociis quem populus Romanus suum iudicasset cum plebem
offendissent, ne primoribus quidem patrum satis accepti, quod nihil gratiae
cuiusquam dederant, (7) uexationes ad populum iam die dicta ab tribunis,
remanendo in colonia, quam testem integritatis iustitiaeque habebant,
uitauere.

[4,12]  (XII)

(1) Pax domi forisque fuit et hoc et insequente anno, C- Furio Paculo et M-
Papirio Crasso consulibus. (2) Ludi ab decemuiris per secessionem plebis a
patribus ex senatus consulto uoti eo anno facti sunt. (3) Causa seditionum
nequiquam a Poetelio quaesita, (4) qui tribunus plebis iterum ea ipsa
denuntiando factus, neque ut de agris diuidendis plebi referrent consules
ad senatum peruincere potuit, et cum magno certamine obtinuisset ut
consulerentur patres, consulum an tribunorum placeret comitia haberi,
consules creari iussi sunt; (5) ludibrioque erant minae tribuni
denuntiantis se dilectum impediturum, cum quietis finitimis neque bello
neque belli apparatu opus esset. (6) Sequitur hanc tranquillitatem rerum
annus Proculo Geganio Macerino L- Menenio Lanato consulibus multiplici
clade ac periculo insignis, seditionibus, fame, regno prope per largitionis
dulcedinem in ceruices accepto; (7) unum afuit bellum externum; quo si
adgrauatae res essent, uix ope deorum omnium resisti potuisset. Coepere a
fame mala, seu aduersus annus frugibus fuit, seu dulcedine contionum et
urbis deserto agrorum cultu; nam utrumque traditur. Et patres plebem
desidem et tribuni plebis nunc fraudem, nunc neglegentiam consulum
accusabant. (8) Postremo perpulere plebem, haud aduersante senatu, ut L-
Minucius praefectus annonae crearetur, felicior in eo magistratu ad
custodiam libertatis futurus quam ad curationem ministerii sui, quamquam
postremo annonae quoque leuatae haud immeritam et gratiam et gloriam tulit.
(9) Qui cum multis circa finitimos populos legationibus terra marique
nequiquam missis, nisi quod ex Etruria haud ita multum frumenti aduectum
est, nullum momentum annonae fecisset, (10) et reuolutus ad dispensationem
inopiae, profiteri cogendo frumentum et uendere quod usui menstruo
superesset, fraudandoque parte diurni cibi seruitia, criminando inde et
obiciendo irae populi frumentarios, acerba inquisitione aperiret magis quam
leuaret inopiam, (11) multi ex plebe, spe amissa, potius quam ut
cruciarentur trahendo animam, capitibus obuolutis se in Tiberim
praecipitauerunt.

[4,13]  (XIII)

(1) Tum Sp- Maelius ex equestri ordine, ut illis temporibus praediues, rem
utilem pessimo exemplo, peiore consilio est adgressus. (2) Frumento namque
ex Etruria priuata pecunia per hospitum clientiumque ministeria coempto,
quae, credo, ipsa res ad leuandam publica cura annonam impedimento fuerat,
largitiones frumenti facere instituit; (3) plebemque hoc munere delenitam,
quacumque incederet, conspectus elatusque supra modum hominis priuati,
secum trahere, haud dubium consulatum fauore ac spe despondentem. (4) Ipse,
ut est humanus animus insatiabilis eo quod fortuna spondet, ad altiora et
non concessa tendere et, quoniam consulatus quoque eripiendus inuitis
patribus esset, de regno agitare : id unum dignum tanto apparatu
consiliorum et certamine quod ingens exsudandum esset praemium fore. (5)
Iam comitia consularia instabant; quae res eum necdum compositis maturisue
satis consiliis oppressit. (6) Consul sextum creatus T- Quinctius
Capitolinus, minime opportunus uir nouanti res; collega additur ei Agrippa
Menenius cui Lanato erat cognomen; (7) et L- Minucius praefectus annonae
seu refectus seu, quoad res posceret, in incertum creatus; nihil enim
constat, nisi in libros linteos utroque anno relatum inter magistratus
praefecti nomen. (8) Hic Minucius eandem publice curationem agens quam
Maelius priuatim agendam susceperat, cum in utraque domo genus idem hominum
uersaretur, rem compertam ad senatum defert : (9) tela in domum Maeli
conferri, eumque contiones domi habere, ac non dubia regni consilia esse.
Tempus agendae rei nondum stare : cetera iam conuenisse : et tribunos
mercede emptos ad prodendam libertatem et partita ducibus multitudinis
ministeria esse. Serius se paene quam tutum fuerit, ne cuius incerti
uanique auctor esset, ea deferre. (10) Quae postquam sunt audita, cum
undique primores patrum et prioris anni consules increparent quod eas
largitiones coetusque plebis in priuata domo passi essent fieri, et nouos
consules quod exspectassent donec a praefecto annonae tanta res ad senatum
deferretur, quae consulem non auctorem solum desideraret sed etiam
uindicem, (11) tum Quinctius consules immerito increpari ait, qui
constricti legibus de prouocatione ad dissoluendum imperium latis,
nequaquam tantum uirium in magistratu ad eam rem pro atrocitate uindicandam
quantum animi haberent. Opus esse non forti solum uiro sed etiam libero
exsolutoque legum uinclis. (12) Itaque se dictatorem L- Quinctium dicturum;
ibi animum parem tantae potestati esse. Adprobantibus cunctis, primo
Quinctius abnuere et quid sibi uellent rogitare qui se aetate exacta tantae
dimicationi obicerent. (13) Dein cum undique plus in illo senili animo non
consilii modo sed etiam uirtutis esse quam in omnibus aliis dicerent
laudibusque haud immeritis onerarent, et consul nihil remitteret, (14)
precatus tandem deos immortales Cincinnatus ne senectus sua in tam trepidis
rebus damno dedecoriue rei publicae esset, dictator a consule dicitur. Ipse
deinde C- Seruilium Ahalam magistrum equitum dicit.

[4,14]  (XIV)

(1) Postero die, dispositis praesidiis cum in forum descendisset
conuersaque in eum plebs nouitate rei ac miraculo esset, et Maeliani atque
ipse dux eorum in se intentam uim tanti imperii cernerent, (2) expertes
consiliorum regni qui tumultus, quod bellum repens aut dictatoriam
maiestatem aut Quinctium post octogesimum annum rectorem rei publicae
quaesisset rogitarent, (3) missus ab dictatore Seruilius magister equitum
ad Maelium "uocat te" inquit, "dictator". Cum pauidus ille quid uellet
quaereret, Seruiliusque causam dicendam esse proponeret crimenque a Minucio
delatum ad senatum diluendum, (4) tunc Maelius recipere se in cateruam
suorum, et primum circumspectans tergiuersari, postremo cum apparitor iussu
magistri equitum duceret, ereptus a circumstantibus fugiensque fidem plebis
Romanae implorare, (5) et opprimi se consensu patrum dicere, quod plebi
benigne fecisset; orare ut opem sibi ultimo in discrimine ferrent neue ante
oculos suos trucidari sinerent. (6) Haec eum uociferantem adsecutus Ahala
Seruilius obtruncat, respersusque cruore, stipatus caterua patriciorum
iuuenum, dictatori renuntiat uocatum ad eum Maelium, repulso apparitore
concitantem multitudinem, poenam meritam habere. (7) Tum dictator "Macte
uirtute" inquit, "C- Seruili, esto liberata re publica".

[4,15]  (XV)

(1) Tumultuantem deinde multitudinem incerta existimatione facti ad
contionem uocari iussit, et Maelium iure caesum pronuntiauit etiamsi regni
crimine insons fuerit, qui uocatus a magistro equitum ad dictatorem non
uenisset. (2) Se ad causam cognoscendam consedisse, qua cognita habiturum
fuisse Maelium similem causae fortunam; uim parantem ne iudicio se
committeret, ui coercitum esse. (3) Nec cum eo tamquam cum ciue agendum
fuisse, qui natus in libero populo inter iura legesque, ex qua urbe reges
exactos sciret eodemque anno sororis filios regis et liberos consulis,
liberatoris patriae, propter pactionem indicatam recipiendorum in urbem
regum a patre securi esse percussos, (4) ex qua Collatinum Tarquinium
consulem nominis odio abdicare se magistratu atque exsulare iussum, in qua
de Sp- Cassio post aliquot annos propter consilia inita de regno supplicium
sumptum, in qua nuper decemuiros bonis, exsilio, capite multatos ob
superbiam regiam, in ea Sp- Maelius spem regni conceperit. (5) Et quis
homo ? Quamquam nullam nobilitatem, nullos honores, nulla merita cuiquam ad
dominationem pandere uiam; sed tamen Claudios, Cassios consulatibus,
decemuiratibus, suis maiorumque honoribus, splendore familiarum sustulisse
animos quo nefas fuerit : (6) Sp- Maelium, cui tribunatus plebis magis
optandus quam sperandus fuerit, frumentarium diuitem bilibris farris
sperasse libertatem se ciuium suorum emisse, ciboque obiciendo ratum
uictorem finitimorum omnium populum in seruitutem perlici posse, (7) ut
quem senatorem concoquere ciuitas uix posset regem ferret, Romuli
conditoris, ab dis orti, recepti ad deos, insignia atque imperium habentem.
Non pro scelere id magis quam pro monstro habendum, (8) nec satis esse
sanguine eius expiatum, nisi tecta parietesque intra quae tantum amentiae
conceptum esset dissiparentur bonaque contacta pretiis regni mercandi
publicarentur. Iubere itaque quaestores uendere ea bona atque in publicum
redigere.

[4,16]  (XVI)

(1) Domum deinde, ut monumento area esset oppressae nefariae spei, dirui
extemplo iussit. Id Aequimaelium appellatum est. (2) L- Minucius boue
aurata extra portam Trigeminam est donatus, ne plebe quidem inuita, quia
frumentum Maelianum assibus in modios aestimatum plebi diuisit. (3) Hunc
Minucium apud quosdam auctores transisse a patribus ad plebem, undecimumque
tribunum plebis cooptatum seditionem motam ex Maeliana caede sedasse
inuenio; (4) ceterum uix credibile est numerum tribunorum patres augeri
passos, idque potissimum exemplum a patricio homine introductum, nec deinde
id plebem concessum semel obtinuisse aut certe temptasse. Sed ante omnia
refellit falsum imaginis titulum paucis ante annis lege cautum ne tribunis
collegam cooptare liceret. (5) Q- Caecilius Q- Iunius Sex. Titinius soli ex
collegio tribunorum neque tulerant de honoribus Minuci legem et criminari
nunc Minucium, nunc Seruilium apud plebem querique indignam necem Maeli non
destiterant. (6) Peruicerunt igitur ut tribunorum militum potius quam
consulum comitia haberentur, haud dubii quin sex locis -- tot enim iam
creari licebat -- et plebeii aliqui, profitendo se ultores fore Maelianae
caedis, crearentur. (7) Plebs quamquam agitata multis eo anno et uariis
motibus erat, nec plures quam tres tribunos consulari potestate creauit et
in his L- Quinctium Cincinnati filium, ex cuius dictaturae inuidia tumultus
quaerebatur. (8) Praelatus suffragiis Quinctio Mamercus Aemilius, uir
summae dignitatis; L- Iulium tertium creant.

[4,17]  (XVII)

(1) In horum magistratu Fidenae, colonia Romana, ad Lartem Tolumnium ac
Veientes defecere. (2) Maius additum defectioni scelus : C- Fulcinium
Cloelium Tullum Sp- Antium L- Roscium legatos Romanos, causam noui consilii
quaerentes, iussu Tolumni interfecerunt. (3) Leuant quidam regis facinus;
in tesserarum prospero iactu uocem eius ambiguam, ut occidi iussisse
uideretur, a Fidenatibus exceptam causam mortis legatis fuisse, -- (4) rem
incredibilem, interuentu Fidenatium, nouorum sociorum, consulentium de
caede ruptura ius gentium, non auersum ab intentione lusus animum nec
deinde in errorem uersum facinus. (5) Propius est fidem obstringi
Fidenatium populum ne respicere spem ullam ab Romanis posset conscientia
tanti sceleris uoluisse. (6) Legatorum qui Fidenis caesi erant statuae
publice in Rostris positae sunt. Cum Veientibus Fidenatibusque, praeterquam
finitimis populis, ab causa etiam tam nefanda bellum exorsis atrox
dimicatio instabat. (7) Itaque ad curam summae rerum quieta plebe
tribunisque eius, nihil controuersiae fuit quin consules crearentur M-
Geganius Macerinus tertium et L- Sergius Fidenas. A bello credo quod deinde
gessit appellatum; (8) hic enim primus cis Anienem cum rege Veientium
secundo proelio conflixit, nec incruentam uictoriam rettulit. Maior itaque
ex ciuibus amissis dolor quam laetitia fusis hostibus fuit; et senatus, ut
in trepidis rebus, dictatorem dici Mam. Aemilium iussit. (9) Is magistrum
equitum ex collegio prioris anni, quo simul tribuni militum consulari
potestate fuerant, L- Quinctium Cincinnatum, dignum parente iuuenem, dixit.
(10) Ad dilectum a consulibus habitum centuriones ueteres belli periti
adiecti et numerus amissorum proxima pugna expletus. Legatos T- Quinctium
Capitolinum et M- Fabium Vibulanum sequi se dictator iussit. (11) Cum
potestas maior tum uir quoque potestati par hostes ex agro Romano trans
Anienem submouere; collesque inter Fidenas atque Anienem ceperunt
referentes castra, nec ante in campos degressi sunt quam legiones
Faliscorum auxilio uenerunt. (12) Tum demum castra Etruscorum pro moenibus
Fidenarum posita. Et dictator Romanus haud procul inde ad confluentes
consedit in utriusque ripis amnis, qua sequi munimento poterat uallo
interposito. Postero die in aciem eduxit.

[4,18]  (XVIII)

(1) Inter hostes uariae fuere sententiae. Faliscus procul ab domo militiam
aegre patiens satisque fidens sibi, poscere pugnam : Veienti Fidenatique
plus spei in trahendo bello esse. (2) Tolumnius, quamquam suorum magis
placebant consilia, ne longinquam militiam non paterentur Falisci, postero
die se pugnaturum edicit. (3) Dictatori ac Romanis, quod detractasset
pugnam hostis, animi accessere; posteroque die iam militibus castra
urbemque se oppugnaturos frementibus ni copia pugnae fiat, utrimque acies
inter bina castra in medium campi procedunt. (4) Veiens multitudine
abundans, qui inter dimicationem castra Romana adgrederentur post montes
circummisit. Trium populorum exercitus ita stetit instructus ut dextrum
cornu Veientes, sinistrum Falisci tenerent, medii Fidenates essent. (5)
Dictator dextro cornu aduersus Faliscos, sinistro contra Veientem
Capitolinus Quinctius intulit signa; ante mediam aciem cum equitatu
magister equitum processit. (6) Parumper silentium et quies fuit, nec
Etruscis nisi cogerentur pugnam inituris et dictatore arcem Romanam
respectante, ut ex ea ab auguribus, simul aues rite admisissent, ex
composito tolleretur signum. (7) Quod simul conspexit, primos equites
clamore sublato in hostem emisit; secuta peditum acies ingenti ui
conflixit. (8) Nulla parte legiones Etruscae sustinuere impetum Romanorum;
eques maxime resistebat, equitumque longe fortissimus ipse rex ab omni
parte effuse sequentibus obequitans Romanis trahebat certamen.

[4,19]  (XIX)

(1) Erat tum inter equites tribunus militum A- Cornelius Cossus, eximia
pulchritudine corporis, animo ac uiribus par memorque generis, quod
amplissimum acceptum maius auctiusque reliquit posteris. (2) Is cum ad
impetum Tolumni, quacumque se intendisset, trepidantes Romanas uideret
turmas insignemque eum regio habitu uolitantem tota acie cognosset, (3)
"hicine est" inquit, "ruptor foederis humani uiolatorque gentium iuris ?
Iam ego hanc mactatam uictimam, si modo sancti quicquam in terris esse di
uolunt, legatorum manibus dabo". (4) Calcaribus subditis infesta cuspide in
unum fertur hostem; quem cum ictum equo deiecisset, confestim et ipse hasta
innixus se in pedes excepit. (5) Adsurgentem ibi regem umbone resupinat,
repetitumque saepius cuspide ad terram adfixit. Tum exsangui detracta
spolia caputque abscisum uictor spiculo gerens terrore caesi regis hostes
fundit. Ita equitum quoque fusa acies, quae una fecerat anceps certamen.
(6) Dictator legionibus fugatis instat et ad castra compulsos caedit.
Fidenatium plurimi locorum notitia effugere in montes. Cossus Tiberim cum
equitatu transuectus ex agro Veientano ingentem detulit praedam ad urbem.
(7) Inter proelium et ad castra Romana pugnatum est aduersus partem
copiarum ab Tolumnio, ut ante dictum est, ad castra missam. (8) Fabius
Vibulanus corona primum uallum defendit; intentos deinde hostes in uallum,
egressus dextra principali cum triariis, repente inuadit. Quo pauore
iniecto caedes minor, quia pauciores erant, fuga non minus trepida quam in
acie fuit.

[4,20]  (XX)

(1)) Omnibus locis re bene gesta, dictator senatus consulto iussuque populi
triumphans in urbem rediit. (2) Longe maximum triumphi spectaculum fuit
Cossus, spolia opima regis interfecti gerens; in eum milites carmina
incondita aequantes eum Romulo canere. (3) Spolia in aede Iouis Feretri
prope Romuli spolia quae, prima opima appellata, sola ea tempestate erant,
cum sollemni dedicatione dono fixit; auerteratque in se a curru dictatoris
ciuium ora et celebritatis eius diei fructum prope solus tulerat. (4)
Dictator coronam auream, libram pondo, ex publica pecunia populi iussu in
Capitolio Ioui donum posuit. (5) Omnes ante me auctores secutus, A-
Cornelium Cossum tribunum militum secunda spolia opima Iouis Feretri templo
intulisse exposui; (6) ceterum, praeterquam quod ea rite opima spolia
habentur, quae dux duci detraxit nec ducem nouimus nisi cuius auspicio
bellum geritur, titulus ipse spoliis inscriptus illos meque arguit consulem
ea Cossum cepisse. (7) Hoc ego cum Augustum Caesarem, templorum omnium
conditorem aut restitutorem, ingressum aedem Feretri Iouis quam uetustate
dilapsam refecit, se ipsum in thorace linteo scriptum legisse audissem,
prope sacrilegium ratus sum Cosso spoliorum suorum Caesarem, ipsius templi
auctorem, subtrahere testem. (8) Qui si ea in re sit error quod tam ueteres
annales quodque magistratuum libri, quos linteos in aede repositos Monetae
Macer Licinius citat identidem auctores, septimo post demum anno cum T-
Quinctio Poeno A- Cornelium Cossum consulem habeant, existimatio communis
omnibus est. (9) Nam etiam illud accedit, ne tam clara pugna in eum annum
transferri posset, quod imbelle triennium ferme pestilentia inopiaque
frugum circa A- Cornelium consulem fuit, adeo ut quidam annales uelut
funesti nihil praeter nomina consulum suggerant. (10) Tertius ab consulatu
Cossi annus tribunum eum militum consulari potestate habet, eodem anno
magistrum equitum; quo in imperio alteram insignem edidit pugnam equestrem.
Ea libera coniectura est. (11) Sed, ut ego arbitror, uana uersare in omnes
opiniones licet, cum auctor pugnae, recentibus spoliis in sacra sede
positis, Iouem prope ipsum, cui uota erant, Romulumque intuens, haud
spernendos falsi tituli testes, se A- Cornelium Cossum consulem scripserit.

[4,21]  (XXI)

(1) M- Cornelio Maluginense L- Papirio Crasso consulibus exercitus in agrum
Veientem ac Faliscum ducti. Praedae abactae hominum pecorumque; (2) hostis
in agris nusquam inuentus neque pugnandi copia facta; urbes tamen non
oppugnatae quia pestilentia populum inuasit. (3) Et seditiones domi
quaesitae sunt, nec motae tamen, ab Sp- Maelio tribuno plebis, qui fauore
nominis moturum se aliquid ratus et Minucio diem dixerat et rogationem de
publicandis bonis Seruili Ahalae tulerat, (4) falsis criminibus a Minucio
circumuentum Maelium arguens, Seruilio caedem ciuis indemnati obiciens;
quae uaniora ad populum ipso auctore fuere. (5) Ceterum magis uis morbi
ingrauescens curae erat terroresque ac prodigia, maxime quod crebris
motibus terrae ruere in agris nuntiabantur tecta. Obsecratio itaque a
populo duumuiris praeeuntibus est facta. (6) Pestilentior inde annus C-
Iulio iterum et L- Verginio consulibus tantum metus et uastitatis in urbe
agrisque fecit, ut non modo praedandi causa quisquam ex agro Romano exiret
belliue inferendi memoria patribus aut plebi esset, (7) sed ultro
Fidenates, qui se primo aut montibus aut muris tenuerant, populabundi
descenderent in agrum Romanum. (8) Deinde Veientium exercitu accito -- nam
Falisci perpelli ad instaurandum bellum neque clade Romanorum neque
sociorum precibus potuere -- duo populi transiere Anienem atque haud procul
Collina porta signa habuere. (9) Trepidatum itaque non in agris magis quam
in urbe est. Iulius consul in aggere murisque explicat copias, a uerginio
senatus in aede Quirini consulitur. Dictatorem dici Q- Seruilium placet,
cui Prisco alii, alii Structo fuisse cognomen tradunt. (10) Verginius dum
collegam consuleret moratus, permittente eo nocte dictatorem dixit; is sibi
magistrum equitum Postumum Aebutium Heluam dicit.

[4,22]  (XXII)

(1) Dictator omnes luce prima extra portam Collinam adesse iubet.
Quibuscumque uires suppetebant ad arma ferenda praesto fuere. Signa ex
aerario prompta feruntur ad dictatorem. (2) Quae cum agerentur, hostes in
loca altiora concessere. Eo dictator agmine infesto subit; nec procul
Nomento signis conlatis fudit Etruscas legiones. Compulit inde in urbem
Fidenas ualloque circumdedit; (3) sed neque scalis capi poterat urbs alta
et munita neque in obsidione uis ulla erat, quia frumentum non necessitati
modo satis, sed copiae quoque abunde ex ante conuecto sufficiebat. (4) Ita
expugnandi pariter cogendique ad deditionem spe amissa, dictator in locis
propter propinquitatem notis ab auersa parte urbis, maxime neglecta quia
suapte natura tutissima erat, agere in arcem cuniculum instituit. (5) Ipse
diuersissimis locis subeundo ad moenia quadrifariam diuiso exercitu qui
alii aliis succederent ad pugnam, continenti die ac nocte proelio ab sensu
operis hostes auertebat, (6) donec perfosso monte erecta in arcem uia est,
intentisque Etruscis ad uanas a certo periculo minas clamor supra caput
hostilis captam urbem ostendit. (7) Eo anno C- Furius Paculus et M-
Geganius Macerinus censores uillam publicam in campo Martio probauerunt,
ibique primum census populi est actus.

[4,23]  (XXIII)

(1) Eosdem consules insequenti anno refectos, Iulium tertium, uerginium
iterum, apud Macrum Licinium inuenio : (2) Valerius Antias et Q- Tubero M-
Manlium et Q- Sulpicium consules in eum annum edunt. Ceterum in tam
discrepanti editione et Tubero et Macer libros linteos auctores
profitentur; neuter tribunos militum eo anno fuisse traditum a scriptoribus
antiquis dissimulat. (3) Licinio libros haud dubie sequi linteos placet :
Tubero incertus ueri est. Sit inter cetera uetustate cooperta hoc quoque in
incerto positum. (4) Trepidatum in Etruria est post Fidenas captas, non
Veientibus solum exterritis metu similis excidii, sed etiam Faliscis
memoria initi primo cum iis belli, quamquam rebellantibus non adfuerant.
(5) Igitur cum duae ciuitates legatis circa duodecim populos missis
impetrassent ut ad Voltumnae fanum indiceretur omni Etruriae concilium,
uelut magno inde tumultu imminente, senatus Mam. Aemilium dictatorem iterum
dici iussit. (6) Ab eo A- Postumius Tubertus magister equitum est dictus;
bellumque tanto maiore quam proximo conatu apparatum est quanto plus erat
ab omni Etruria periculi quam ab duobus populis fuerat.

[4,24]  (XXIV)

(1) Ea res aliquanto exspectatione omnium tranquillior fuit. (2) Itaque cum
renuntiatum a mercatoribus esset negata Veientibus auxilia, iussosque suo
consilio bellum initum suis uiribus exsequi nec aduersarum rerum quaerere
socios, cum quibus spem integram communicati non sint, (3) tum dictator, ne
nequiquam creatus esset, materia quaerendae bello gloriae adempta, in pace
aliquid operis edere quod monumentum esset dictaturae cupiens, censuram
minuere parat, seu nimiam potestatem ratus seu non tam magnitudine honoris
quam diuturnitate offensus. (4) Contione itaque aduocata, rem publicam
foris gerendam ait tutaque omnia praestanda deos immortales suscepisse :
se, quod intra muros agendum esset, libertati populi Romani consulturum.
Maximam autem eius custodiam esse, si magna imperia diuturna non essent et
temporis modus imponeretur, quibus iuris imponi non posset. (5) Alios
magistratus annuos esse, quinquennalem censuram; graue esse iisdem per tot
annos magna parte uitae obnoxios uiuere. Se legem laturum ne plus quam
annua ac semestris censura esset. (6) Consensu ingenti populi legem postero
die pertulit et "ut re ipsa" inquit, "sciatis, Quirites, quam mihi diuturna
non placeant imperia, dictatura me abdico". (7) Deposito suo magistratu,
imposito fine alteri, cum gratulatione ac fauore ingenti populi domum est
reductus. Censores aegre passi Mamercum quod magistratum populi Romani
minuisset tribu mouerunt octiplicatoque censu aerarium fecerunt. (8) Quam
rem ipsum ingenti animo tulisse ferunt, causam potius ignominiae intuentem
quam ignominiam; primores patrum, quamquam deminutum censurae ius
noluissent, exemplo acerbitatis censoriae offensos, quippe cum se quisque
diutius ac saepius subiectum censoribus fore cerneret quam censuram
gesturum : (9) populi certe tanta indignatio coorta dicitur ut uis a
censoribus nullius auctoritate praeterquam ipsius Mamerci deterreri
quiuerit.

[4,25]  (XXV)

(1) Tribuni plebi adsiduis contentionibus prohibendo consularia comitia cum
res prope ad interregnum perducta esset, euicere tandem ut tribuni militum
consulari potestate crearentur. (2) Victoriae praemium quod petebatur ut
plebeius crearetur nullum fuit : omnes patricii creati sunt, M- Fabius
Vibulanus M- Folius L- Sergius Fidenas. (3) Pestilentia eo anno aliarum
rerum otium praebuit. Aedis Apollini pro ualetudine populi uota est. Multa
duumuiri ex libris placandae deum irae auertendaeque a populo pestis causa
fecere; (4) magna tamen clades in urbe agrisque promiscua hominum
pecorumque pernicie accepta. Famem quoque ex pestilentia morbo implicitis
cultoribus agrorum timentes in Etruriam Pomptinumque agrum et Cumas,
postremo in Siciliam quoque frumenti causa misere. (5) Consularium
comitiorum nulla mentio habita est; tribuni militum consulari potestate
omnes patricii creati sunt, L- Pinarius Mamercus L- Furius Medullinus Sp-
Postumius Albus. (6) Eo anno uis morbi leuata neque a penuria frumenti,
quia ante prouisum erat, periculum fuit. (7) Consilia ad mouenda bella in
Volscorum Aequorumque conciliis et in Etruria ad fanum Voltumnae agitata.
(8) Ibi prolatae in annum res decretoque cautum ne quod ante concilium
fieret, nequiquam Veiente populo querente eandem qua Fidenae deletae sint
imminere Veiis fortunam. (9) Interim Romae principes plebis, iam diu
nequiquam imminentes spei maioris honoris, dum foris otium esset, coetus
indicere in domos tribunorum plebis; (10) ibi secreta consilia agitare;
queri se a plebe adeo spretos, ut cum per tot annos tribuni militum
consulari potestate creentur, nulli unquam plebeio ad eum honorem aditus
fuerit. (11) Multum prouidisse suos maiores qui cauerint ne cui patricio
plebeii magistratus paterent; aut patricios habendos fuisse tribunos plebi;
adeo se suis etiam sordere nec a plebe minus quam a patribus contemni. (12)
Alii purgare plebem, culpam in patres uertere : eorum ambitione artibusque
fieri ut obsaeptum plebi sit ad honorem iter; si plebi respirare ab eorum
mixtis precibus minisque liceat, memorem eam suorum inituram suffragia esse
et parto auxilio imperium quoque adscituram. (13) Placet tollendae
ambitionis causa tribunos legem promulgare ne cui album in uestimentum
addere petitionis causa liceret. Parua nunc res et uix serio agenda uideri
possit, quae tunc ingenti certamine patres ac plebem accendit. (14) Vicere
tamen tribuni ut legem perferrent; apparebatque inritatis animis plebem ad
suos studia inclinaturam. Quae ne libera essent, senatus consultum factum
est ut consularia comitia haberentur.

[4,26]  (XXVI)

(1) Tumultus causa fuit, quem ab Aequis et Volscis Latini atque Hernici
nuntiarant. (2) T- Quinctius L- F. Cincinnatus -- eidem et Poeno cognomen
additur -- et Cn- Iulius Mento consules facti. Nec ultra terror belli est
dilatus. (3) Lege sacrata, quae maxima apud eos uis cogendae militiae erat,
dilectu habito, utrimque ualidi exercitus profecti in Algidum conuenere,
(4) ibique seorsum Aequi, seorsum Volsci castra communiuere, intentiorque
quam unquam ante muniendi exercendique militem cura ducibus erat. Eo plus
nuntii terroris Romam attulere. (5) Senatui dictatorem dici placuit, quia
etsi saepe uicti populi maiore tamen conatu quam alias unquam rebellarant;
et aliquantum Romanae iuuentutis morbo absumptum erat. (6) Ante omnia
prauitas consulum discordiaque inter ipsos et certamina in consiliis
omnibus terrebant. Sunt qui male pugnatum ab his consulibus in Algido
auctores sint eamque causam dictatoris creandi fuisse. (7) Illud satis
constat ad alia discordes in uno aduersus patrum uoluntatem consensisse ne
dicerent dictatorem, donec cum alia aliis terribiliora adferrentur nec in
auctoritate senatus consules essent, Q- Seruilius Priscus, summis honoribus
egregie usus, (8) "uos" inquit, "tribuni plebis, quoniam ad extrema uentum
est, senatus appellat ut in tanto discrimine rei publicae dictatorem dicere
consules pro potestate uestra cogatis." (9) qua uoce audita occasionem
oblatam rati tribuni augendae potestatis secedunt proque collegio
pronuntiant placere consules senatui dicto audientes esse; si aduersus
consensum amplissimi ordinis ultra tendant, in uincla se duci eos iussuros.
(10) Consules ab tribunis quam ab senatu uinci maluerunt, proditum a
patribus summi imperii ius datumque sub iugum tribuniciae potestati
consulatum memorantes, si quidem cogi aliquid pro potestate ab tribuno
consules et -- quo quid ulterius priuato timendum foret ? -- in uincla
etiam duci possent. (11) Sors ut dictatorem diceret -- nam ne id quidem
inter collegas conuenerat -- T- Quinctio euenit. Is A- Postumium Tubertum,
socerum suum, seuerissimi imperii uirum, dictatorem dixit; ab eo L- Iulius
magister equitum est dictus. (12) Dilectus simul edicitur et iustitium,
neque aliud tota urbe agi quam bellum apparari. Cognitio uacantium militiae
munere post bellum differtur; ita dubii quoque inclinant ad nomina danda.
Et Hernicis Latinisque milites imperati; utrimque enixe oboeditum dictatori
est.

[4,27]  (XXVII)

(1) Haec omnia celeritate ingenti acta; relictoque Cn- Iulio consule ad
praesidium urbis et L- Iulio magistro equitum ad subita belli ministeria,
ne qua res qua eguissent in castris moraretur, dictator, praeeunte A-
Cornelio pontifice maximo, ludos magnos tumultus causa uouit, (2)
profectusque ab urbe, diuiso cum Quinctio consule exercitu, ad hostes
peruenit. (3) Sicut bina castra hostium paruo inter se spatio distantia
uiderant, ipsi quoque mille ferme passus ab hoste dictator Tusculo, consul
Lanuuio propiorem locum castris ceperunt. (4) Ita quattuor exercitus,
totidem munimenta planitiem in medio non paruis modo excursionibus ad
proelia, sed uel ad explicandas utrimque acies satis patentem habebant. (5)
Nec ex quo castris castra conlata sunt cessatum a leuibus proeliis est,
facile patiente dictatore conferendo uires spem uniuersae uictoriae
temptato paulatim euentu certaminum suos praecipere. (6) Itaque hostes
nulla in proelio iusto relicta spe, noctu adorti castra consulis rem in
casum ancipitis euentus committunt. Clamor subito ortus non consulis modo
uigiles, exercitum deinde omnem, sed dictatorem quoque ex somno exciuit.
(7) Vbi praesenti ope res egebant, consul nec animo defecit nec consilio :
pars militum portarum stationes firmat, pars corona uallum cingunt. (8) In
alteris apud dictatorem castris quo minus tumultus est, eo plus
animaduertitur quid opus facto sit. Missum extemplo ad castra subsidium,
cui Sp- Postumius Albus legatus praeficitur : ipse parte copiarum paruo
circuitu locum maxime secretum ab tumultu petit, unde ex necopinato auersum
hostem inuadat. (9) Q- Sulpicium legatum praeficit castris; M- Fabio legato
adsignat equites, nec ante lucem mouere iubet manum inter nocturnos
tumultus moderatu difficilem. Omnia quae uel alius imperator prudens et
impiger in tali re praeciperet ageretque, praecipit ordine atque agit :
(10) illud eximium consilii animique specimen et neutiquam uolgatae laudis,
quod ultro ad oppugnanda castra hostium, unde maiore agmine profectos
exploratum fuerat, M- Geganium cum cohortibus delectis misit. (11) Qui
postquam intentos homines in euentum periculi alieni, pro se incautos
neglectis uigiliis stationibusque est adortus, prius paene cepit castra
quam oppugnari hostes satis scirent. (12) Inde fumo, ut conuenerat, datum
signum ubi conspectum ab dictatore est, exclamat capta hostium castra
nuntiarique passim iubet.

[4,28]  (XXVIII)

(1) Et iam lucescebat omniaque sub oculis erant. Et Fabius cum equitatu
impetum dederat et consul eruptionem e castris in trepidos iam hostes
fecerat; (2) dictator autem parte altera subsidia et secundam aciem
adortus, circumagenti se ad dissonos clamores ac subitos tumultus hosti
undique obiecerat uictorem peditem equitemque. (3) Circumuenti igitur iam
in medio ad unum omnes poenas rebellionis dedissent, ni uettius Messius ex
Volscis, nobilior uir factis quam genere, iam orbem uoluentes suos
increpans clara uoce (4) "hic praebituri" inquit, "uos telis hostium estis
indefensi, inulti ? Quid igitur arma habetis, aut quid ultro bellum
intulistis, in otio tumultuosi, in bello segnes ? Quid hic stantibus spei
est ? An deum aliquem protecturum uos rapturumque hinc putatis ? (5) Ferro
uia facienda est. Hac qua me praegressum uideritis, agite, qui uisuri domos
parentes coniuges liberos estis, ite mecum ! Non murus nec uallum sed
armati armatis obstant. Virtute pares, necessitate, quae ultimum ac maximum
telum est, superiores estis". (6) Haec locutum exsequentemque dicta
redintegrato clamore secuti dant impressionem qua Postumius Albus cohortes
obiecerat; et mouerunt uictorem, donec dictator pedem iam referentibus suis
aduenit eoque omne proelium uersum est. (7) Vni uiro Messio fortuna hostium
innititur. Multa utrimque uolnera, multa passim caedes est; iam ne duces
quidem Romani incruenti pugnant. (8) Vnus Postumius ictus saxo, perfracto
capite acie excessit; non dictatorem umerus uolneratus, non Fabium prope
adfixum equo femur, non brachium abscisum consulem ex tam ancipiti proelio
submouit.

[4,29]  (XXIX)

(1) Messium impetus per stratos caede hostes cum globo fortissimorum
iuuenum extulit ad castra Volscorum, quae nondum capta erant. Eodem omnis
acies inclinatur. (2) Consul effusos usque ad uallum persecutus ipsa castra
uallumque adgreditur; eodem et dictator alia parte copias admouet. Non
segnior oppugnatio est quam pugna fuerat. (3) Consulem signum quoque intra
uallum iniecisse ferunt, quo milites acrius subirent, repetendoque signo
primam impressionem factam. Et dictator proruto uallo iam in castra
proelium intulerat. (4) Tum abici passim arma ac dedi hostes coepti,
castrisque et his captis, hostes praeter senatores omnes uenum dati sunt.
Praedae pars sua cognoscentibus Latinis atque Hernicis reddita, partem sub
hasta dictator uendidit; praepositoque consule castris, ipse triumphans
inuectus urbem dictatura se abdicauit. (5) Egregiae dictaturae tristem
memoriam faciunt, qui filium ab A- Postumio, quod occasione bene pugnandi
captus iniussu decesserit praesidio, uictorem securi percussum tradunt. (6)
Nec libet credere, et licet in uariis opinionibus; et argumento est quod
imperia Manliana, non Postumiana appellata sunt, cum qui prior auctor tam
saeui exempli foret, occupaturus insignem titulum crudelitatis fuerit.
Imperioso quoque Manlio cognomen inditum; Postumius nulla tristi nota est
insignitus. (7) Cn- Iulius consul aedem Apollinis absente collega sine
sorte dedicauit. Aegre id passus Quinctius cum dimisso exercitus in urbem
redisset, nequiquam in senatu est conquestus. (8) Insigni magnis rebus anno
additur, nihil tum ad rem Romanam pertinere uisum, quod Carthaginienses,
tanti hostes futuri, tum primum per seditiones Siculorum ad partis alterius
auxilium in Siciliam exercitum traiecere.

[4,30]  (XXX)

(1) Agitatum in urbe ab tribunis plebis ut tribuni militum consulari
potestate crearentur nec obtineri potuit. Consules fiunt L- Papirius
Crassus, L- Iulius. Aequorum legati foedus ab senatu cum petissent et pro
foedere deditio ostentaretur, indutias annorum octo impetrauerunt : (2)
Volscorum res, super acceptam in Algido cladem, pertinaci certamine inter
pacis bellique auctores in iurgia et seditiones uersa : undique otium fuit
Romanis. (3) Legem de multarum aestimatione pergratam populo cum ab
tribunis parari consules unius ex collegio proditione excepissent, ipsi
praeoccupauerunt ferre. (4) Consules L- Sergius Fidenas iterum Hostius
Lucretius Tricipitinus. Nihil dignum dictu actum his consulibus. Secuti eos
consules A- Cornelius Cossus T- Quinctius Poenus iterum. (5) Veientes in
agrum Romanum excursiones fecerunt. Fama fuit quosdam ex Fidenatium
iuuentute participes eius populationis fuisse, cognitioque eius rei L-
Sergio et Q- Seruilio et Mam. Aemilio permissa. (6) Quidam Ostiam relegati,
quod cur per eos dies a Fidenis afuissent parum constabat; colonorum
additus numerus, agerque iis bello interemptorum adsignatus. (7) Siccitate
eo anno plurimum laboratum est, nec caelestes modo defuerunt aquae, sed
terra quoque ingenito umore egens uix ad perennes suffecit amnes. (8)
Defectus alibi aquarum circa torridos fontes riuosque stragem siti pecorum
morientum dedit; scabie alia absumpta, uolgatique in homines morbi. Et
primo in agrestes ingruerant seruitiaque; urbs deinde impletur. (9) Nec
corpora modo adfecta tabo, sed animos quoque multiplex religio et pleraque
externa inuasit, nouos ritus sacrificandi uaticinando inferentibus in domos
quibus quaestui sunt capti superstitione animi, (10) donec publicus iam
pudor ad primores ciuitatis peruenit, cernentes in omnibus uicis
sacellisque peregrina atque insolita piacula pacis deum exposcendae. (11)
Datum inde negotium aedilibus, ut animaduerterent ne qui nisi Romani di neu
quo alio more quam patrio colerentur. (12) Irae aduersus Veientes in
insequentem annum, C- Seruilium Ahalam L- Papirium Mugillanum consules,
dilatae sunt. (13) Tunc quoque ne confestim bellum indiceretur neue
exercitus mitterentur religio obstitit; fetiales prius mittendos ad res
repetendas censuere. (14) Cum Veientibus nuper acie dimicatum ad Nomentum
et Fidenas fuerat, indutiaeque inde, non pax facta, quarum et dies exierat,
et ante diem rebellauerant; missi tamen fetiales; nec eorum, cum more
patrum iurati repeterent res, uerba sunt audita. (15) Controuersia inde
fuit utrum populi iussu indiceretur bellum an satis esset senatus
consultum. Peruicere tribuni, denuntiando impedituros se dilectum, ut
Quinctius consul de bello ad populum ferret. Omnes centuriae iussere. (16)
In eo quoque plebs superior fuit, quod tenuit ne consules in proximum annum
crearentur.

[4,31] (XXXI)

(1) Tribuni militum consulari potestate quattuor creati sunt, T- Quinctius
Poenus ex consulatu C- Furius M- Postumius A- Cornelius Cossus. (2) Ex his
Cossus praefuit urbi, tres dilectu habito profecti sunt Veios, documentoque
fuere quam plurium imperium bello inutile esset. Tendendo ad sua quisque
consilia, cum aliud alii uideretur, aperuerunt ad occasionem locum hosti;
(3) incertam namque aciem, signum aliis dari, receptui aliis cani
iubentibus, inuasere opportune Veientes. Castra propinqua turbatos ac terga
dantes accepere; plus itaque ignominiae quam cladis est acceptum. (4)
Maesta ciuitas fuit uinci insueta; odisse tribunos, poscere dictatorem : in
eo uerti spes ciuitatis. Et cum ibi quoque religio obstaret ne non posset
nisi ab consule dici dictator, augures consulti eam religionem exemere. (5)
A- Cornelius dictatorem Mam. Aemilium dixit et ipse ab eo magister equitum
est dictus; adeo, simul fortuna ciuitatis uirtute uera eguit, nihil
censoria animaduersio effecit, quo minus regimen rerum ex notata indigne
domo peteretur. (6) Veientes re secunda elati, missis circum Etruriae
populos legatis, iactando tres duces Romanos ab se uno proelio fusos, cum
tamen nullam publici consilii societatem mouissent, uoluntarios undique ad
spem praedae adsciuerunt. (7) Vni Fidenatium populo rebellare placuit; et
tamquam nisi ab scelere bellum ordiri nefas esset, sicut legatorum ante,
ita tum nouorum colonorum caede imbutis armis, Veientibus sese coniungunt.
(8) Consultare inde principes duorum populorum, Veios an Fidenas sedem
belli caperent. Fidenae uisae opportuniores; itaque traiecto Tiberi
Veientes Fidenas transtulerunt bellum. (9) Romae terror ingens erat. Accito
exercitu a Veiis, eoque ipso ab re male gesta perculso, castra locantur
ante portam Collinam, et in muris armati dispositi, et iustitium in foro
tabernaeque clausae, fiuntque omnia castris quam urbi similiora,

[4,32] (XXXII)

(1) cum trepidam ciuitatem praeconibus per uicos dimissis dictator ad
contionem aduocatam increpuit (2) quod animos ex tam leuibus momentis
fortunae suspensos gererent ut parua iactura accepta, quae ipsa non uirtute
hostium nec ignauia Romani exercitus sed discordia imperatorum accepta sit,
Veientem hostem sexiens uictum pertimescant Fidenasque prope saepius captas
quam oppugnatas. (3) Eosdem et Romanos et hostes esse qui per tot saecula
fuerint; eosdem animos, easdem corporis uires, eadem arma gerere. Se quoque
eundem dictatorem Mam. Aemilium esse qui antea Veientium Fidenatiumque
adiunctis Faliscis ad Nomentum exercitus fuderit, (4) et magistrum equitum
A- Cornelium eundem in acie fore qui priore bello tribunus militum, Larte
Tolumnio rege Veientium in conspectu duorum exercituum occiso, spolia opima
Iouis Feretrii templo intulerit. (5) Proinde memores secum triumphos, secum
spolia, secum uictoriam esse, cum hostibus scelus legatorum contra ius
gentium interfectorum, caedem in pace Fidenatium colonorum, indutias
ruptas, septimam infelicem defectionem, arma caperent. (6) Simul castra
castris coniunxissent, satis confidere nec sceleratissimis hostibus
diuturnum ex ignominia exercitus Romani gaudium fore, (7) et populum
Romanum intellecturum quanto melius de re publica meriti sint qui se
dictatorem tertium dixerint quam qui ob ereptum censurae regnum labem
secundae dictaturae suae imposuerint. (8) Votis deinde nuncupatis profectus
mille et quingentos passus citra Fidenas castra locat, dextra montibus,
laeua Tiberi amne saeptus. (9) T- Quinctium Poenum legatum occupare montes
iubet occultumque id iugum capere, quod ab tergo hostibus foret. (10) Ipse
postero die cum Etrusci pleni animorum ab pristini diei meliore occasione
quam pugna in aciem processissent, cunctatus parumper dum speculatores
referrent Quinctium euasisse in iugum propinquum arci Fidenarum, signa
profert peditumque aciem instructam pleno gradu in hostem inducit; (11)
magistro equitum praecipit ne iniussu pugnam incipiat : se cum opus sit
equestri auxilio signum daturum; tum ut memor regiae pugnae, memor opimi
doni Romulique ac Iouis Feretri rem gereret. Legiones impetu ingenti
confligunt. (12) Romanus odio accensus impium Fidenatem, praedonem
Veientem, ruptores indutiarum, cruentos legatorum infanda caede, respersos
sanguine colonorum suorum, perfidos socios, imbelles hostes compellans,
factis simul dictisque odium explet.

[4,33] (XXXIII)

(1) Concusserat primo statim congressu hostem cum repente patefactis
Fidenarum portis noua erumpit acies, inaudita ante id tempus inuisitataque.
(2) Ignibus armata ingens multitudo facibusque ardentibus tota conlucens,
uelut fanatico instincta cursu in hostem ruit, formaque insolitae pugnae
Romanos parumper exterruit. (3) Tum dictator, magistro equitum
equitibusque, tum ex montibus Quinctio accito, proelium ciens ipse in
sinistrum cornu, quod, incendio similius quam proelio, territum cesserat
flammis, accurrit (4) claraque uoce "Fumone uicti" inquit, "uelut examen
apum, loco uestro exacti inermi cedetis hosti ? Non ferro exstinguetis
ignes ? Non faces has ipsas pro se quisque, si igni, non telis pugnandum
est, ereptas ultro infertis ? (5) Agite, nominis Romani ac uirtutis patrum
uestraeque memores uertite incendium hoc in hostium urbem, et suis flammis
delete Fidenas, quas uestris beneficiis placare non potuistis. Legatorum
hoc uos uestrorum colonorumque sanguis uastatique fines monent." (6) Ad
imperium dictatoris mota cuncta acies. Faces partim emissae excipiuntur,
partim ui eripiuntur : utraque acies armatur igni. (7) Magister equitum et
ipse nouat pugnam equestrem; frenos ut detrahant equis imperat, et ipse
princeps calcaribus subditis euectus effreno equo in medios ignes infertur,
et alii concitati equi libero cursu ferunt equitem in hostem. (8) Puluis
elatus mixtusque fumo lucem ex oculis uirorum equorumque aufert. Ea quae
militem terruerat species nihil terruit equos; ruinae igitur similem
stragem eques quacumque peruaserat dedit. (9) Clamor deinde accidit nouus;
qui cum utramque mirabundam in se aciem uertisset, dictator exclamat
Quinctium legatum et suos ab tergo hostem adortos; ipse redintegrato
clamore infert acrius signa. (10) Cum duae acies, duo diuersa proelia
circumuentos Etruscos et a fronte et ab tergo urgerent, neque in castra
retro neque in montes, unde se nouus hostis obiecerat, iter fugae esset, et
equitem passim liberi frenis distulissent equi, Veientium maxima pars
Tiberim effusi petunt, (11) Fidenatium qui supersunt ad urbem Fidenas
tendunt. Infert pauidos fuga in mediam caedem; obtruncantur in ripis; alios
in aquam compulsos gurgites ferunt; etiam peritos nandi lassitudo et
uolnera et pauor degrauant; pauci ex multis tranant. Alterum agmen fertur
per castra in urbem. (12) Eadem et Romanos sequentes impetus rapit,
Quinctium maxime et cum eo degressos modo de montibus, recentissimum ad
laborem militem, quia ultimo proelio aduenerat.

[4,34] (XXXIV)

(1) Hi postquam mixti hostibus portam intrauere, in muros euadunt, suisque
capti oppidi signum ex muro tollunt. (2) Quod ubi dictator conspexit- iam
enim et ipse in deserta hostium castra penetrauerat, -- cupientem militem
discurrere ad praedam, spe iniecta maioris in urbe praedae, ad portam
ducit, receptusque intra muros in arcem quo ruere fugientium turbam uidebat
pergit; (3) nec minor caedes in urbe quam in proelio fuit donec abiectis
armis nihil praeter uitam petentes dictatori deduntur. Vrbs castraque
diripiuntur. (4) Postero die singulis captiuis ab equite ac centurione
sorte ductis et, quorum eximia uirtus fuerat, binis, aliis sub corona
uenundatis, exercitum uictorem opulentumque praeda triumphans dictator
Romam reduxit; (5) iussoque magistro equitum abdicare se magistratu, ipse
deinde abdicat, die sexto decimo reddito in pace imperio quod in bello
trepidisque rebus acceperat. (6) Classi quoque ad Fidenas pugnatum cum
Veientibus quidam in annales rettulere, rem aeque difficilem atque
incredibilem, nec nunc lato satis ad hoc amne et tum aliquanto, ut a
ueteribus accepimus, artiore, (7) nisi in traiectus forte fluminis
prohibendo aliquarum nauium concursum in maius, ut fit, celebrantes naualis
uictoriae uanum titulum appetiuere.

[4,35] (XXXV)

(1) Insequens annus tribunos militares consulari potestate habuit A-
Sempronium Atratinum L- Quinctium Cincinnatum L- Furium Medullinum L-
Horatium Barbatum. (2) Veientibus annorum uiginti indutiae datae et Aequis
triennii, cum plurium annorum petissent; et a seditionibus urbanis otium
fuit. (3) Annum insequentem neque bello foris neque domi seditione insignem
ludi bello uoti celebrem et tribunorum militum apparatu et finitimorum
concursu fecere. (4) Tribuni consulari potestate erant Ap- Claudius
Crassus, Sp- Nautius Rutulus, L- Sergius Fidenas, Sex. Iulius Iulus.
Spectaculum comitate etiam hospitum, ad quam publice consenserant, aduenis
gratius fuit. (5) Post ludos contiones seditiosae tribunorum plebi fuerunt,
obiurgantium multitudinem quod admiratione eorum quos odisset, stupens in
aeterno se ipsa teneret seruitio, (6) et non modo ad spem consulatus in
partem reuocandam adspirare non auderet, sed ne in tribunis quidem militum
creandis, quae communia essent comitia patrum ac plebis, aut sui aut suorum
meminisset. (7) Desineret ergo mirari cur nemo de commodis plebis ageret;
eo impendi laborem ac periculum unde emolumentum atque honos speretur;
nihil non adgressuros homines si magna conatis magna praemia proponantur;
(8) ut quidem aliquis tribunus plebis ruat caecus in certamina periculo
ingenti, fructu nullo, ex quibus pro certo habeat, patres, aduersus quos
tenderet, bello inexpiabili se persecuturos, apud plebem, pro qua
dimicauerit, nihilo se honoratiorem fore, neque sperandum neque postulandum
esse. (9) Magnos animos magnis honoribus fieri. Neminem se plebeium
contempturum ubi contemni desissent. Experiundam rem denique in uno aut
altero esse sitne aliqui plebeius ferendo magno honori an portento simile
miraculoque sit fortem ac strenuum uirum aliquem exsistere ortum ex plebe.
(10) Summa ui expugnatum esse ut tribuni militum consulari potestate et ex
plebe crearentur. Petisse uiros domi militiaeque spectatos; primis annis
suggillatos, repulsos, risui patribus fuisse; desisse postremo praebere ad
contumeliam os. (11) Nec se uidere cur non lex quoque abrogetur, qua id
liceat quod nunquam futurum sit; minorem quippe ruborem fore in iuris
iniquitate, quam si per indignitatem ipsorum praetereantur.

[4,36] (XXXVI)

(1) Huius generis orationes cum adsensu auditae incitauere quosdam ad
petendum tribunatum militum, alium alia de commodis plebis laturum se in
magistratu profitentem. (2) Agri publici diuidendi coloniarumque
deducendarum ostentatae spes et uectigali possessoribus agrorum imposito in
stipendium militum erogandi aeris. (3) Captatum deinde tempus ab tribunis
militum, quo per discessum hominum ab urbe, cum patres clandestina
denuntiatione reuocati ad diem certam essent, senatus consultum fieret
absentibus tribunis plebi (4) ut quoniam Volscos in Hernicorum agros
praedatum exisse fama esset, ad rem inspiciendam tribuni militum
proficiscerentur consulariaque comitia haberentur. (5) Profecti Ap-
Claudium, filium decemuiri, praefectum urbis relinquunt, impigrum iuuenem
et iam inde ab incunabulis imbutum odio tribunorum plebisque. Tribuni plebi
nec cum absentibus iis qui senatus consultum fecerant, nec cum Appio,
transacta re, quod contenderent, fuit.

[4,37] (XXXVII)

(1) Creati consules sunt C- Sempronius Atratinus Q- Fabius Vibulanus.
Peregrina res, sed memoria digna traditur eo anno facta, uolturnum,
Etruscorum urbem, quae nunc Capua est, ab Samnitibus captam, Capuamque ab
duce eorum Capye uel, quod propius uero est, a campestri agro appellatam.
(2) Cepere autem, prius bello fatigatis Etruscis, in societatem urbis
agrorumque accepti, deinde festo die graues somno epulisque incolas ueteres
noui coloni nocturna caede adorti. (3) His rebus actis, consules ii, quos
diximus, idibus Decembribus magistratum occepere. (4) Iam non solum qui ad
id missi erant rettulerant imminere Volscum bellum, sed legati quoque ab
Latinis et Hernicis nuntiabant non ante unquam Volscos nec ducibus legendis
nec exercitui scribendo intentiores fuisse; (5) uolgo fremere aut in
perpetuum arma bellumque obliuioni danda iugumque accipiendum, aut iis cum
quibus de imperio certetur, nec uirtute nec patientia nec disciplina rei
militaris cedendum esse. (6) Haud uana attulere; sed nec perinde patres
moti sunt, et C- Sempronius cui ea prouincia sorti euenit tamquam
constantissimae rei fortunae fretus, quod uictoris populi aduersus uictos
dux esset omnia temere ac neglegenter egit, (7) adeo ut disciplinae Romanae
plus in Volsco exercitu quam in Romano esset. Ergo fortuna, ut saepe alias,
uirtutem est secuta. (8) Primo proelio, quod ab Sempronio incaute
inconsulteque commissum est, non subsidiis firmata acie, non equite apte
locato concursum est. (9) Clamor indicium primum fuit quo res inclinatura
esset, excitatior crebriorque ab hoste sublatus : ab Romanis dissonus,
impar, segnius saepe iteratus prodidit pauorem animorum. (10) Eo ferocior
inlatus hostis urgere scutis, micare gladiis. Altera ex parte nutant
circumspectantibus galeae, et incerti trepidant applicantque se turbae;
(11) signa nunc resistentia deseruntur ab antesignanis, nunc inter suos
manipulos recipiuntur. Nondum fuga certa, nondum uictoria erat; tegi magis
Romanus quam pugnare; Volscus inferre signa, urgere aciem, plus caedis
hostium uidere quam fugae.

[4,38] (XXXVIII)

(1) Iam omnibus locis ceditur, nequiquam Sempronio consule obiurgante atque
hortante. Nihil nec imperium nec maiestas ualebat, (2) dataque mox terga
hostibus forent, ni Sex. Tempanius, decurio equitum, labante iam re
praesenti animo subuenisset. Qui cum magna uoce exclamasset ut equites, qui
saluam rem publicam uellent esse, ex equis desilirent, (3) omnium turmarum
equitibus uelut ad consulis imperium motis, "nisi haec" inquit, "parmata
cohors sistit impetum hostium, actum de imperio est. Sequimini pro uexillo
cuspidem meam; ostendite Romanis Volscisque neque equitibus uobis ullos
equites nec peditibus esse pedites pares". (4) Cum clamore comprobata
adhortatio esset, uadit alte cuspidem gerens. Quacumque incedunt, ui uiam
faciunt; eo se inferunt obiectis parmis, ubi suorum plurimum laborem
uident. (5) Restituitur omnibus locis pugna, in quae eos impetus tulit; nec
dubium erat quin, si tam pauci simul obire omnia possent, terga daturi
hostes fuerint.

[4,39] (XXXIX)

(1) Et cum iam parte nulla sustinerentur, dat signum Volscus imperator, ut
parmatis, nouae cohorti hostium, locus detur donec impetu inlati ab suis
excludantur. (2) Quod ubi est factum, interclusi equites nec perrumpere
eadem qua transierant posse, ibi maxime confertis hostibus qua uiam
fecerant, (3) et consul legionesque Romanae cum quod tegumen modo omnis
exercitus fuerat nusquam uiderent, ne tot fortissimos uiros interclusos
opprimeret hostis, tendunt in quemcumque casum. (4) Diuersi Volsci hinc
consulem ac legiones sustinere, altera fronte instare Tempanio atque
equitibus; qui cum saepe conati nequissent perrumpere ad suos, tumulo
quodam occupato in orbem se tutabantur, nequaquam inulti; (5) nec pugnae
finis ante noctem fuit.. Consul quoque nusquam remisso certamine dum
quicquam superfuit lucis hostem tenuit. (6) Nox incertos diremit; tantusque
ab imprudentia euentus utraque castra tenuit pauor ut relictis sauciis et
magna parte impedimentorum ambo pro uictis exercitus se in montes proximos
reciperent. (7) Tumulus tamen circumsessus ultra mediam noctem est; quo cum
circumsedentibus nuntiatum esset castra deserta esse, uictos rati suos et
ipsi, qua quemque in tenebris pauor tulit, fugerunt. (8) Tempanius metu
insidiarum suos ad lucem tenuit. Digressus deinde ipse cum paucis
speculatum, cum ab sauciis hostibus sciscitando comperisset castra
Volscorum deserta esse, laetus ab tumulo suos deuocat et in castra Romana
penetrat. (9) Vbi cum uasta desertaque omnia atque eandem quam apud hostes
foeditatem inuenisset, priusquam Volscos cognitus error reduceret, quibus
poterat sauciis ductis secum, ignarus quam regionem consul petisset, ad
urbem proximis itineribus pergit.

[4,40] (XL)

(1) Iam eo fama pugnae aduersae castrorumque desertorum perlata erat, et
ante omnia deplorati erant equites non priuato magis quam publico luctu,
(2) Fabiusque consul terrore urbi quoque iniecto stationem ante portas
agebat, cum equites procul uisi non sine terrore ab dubiis quinam essent,
mox cogniti tantam ex metu laetitiam fecere, ut clamor urbem peruaderet
gratulantium saluos uictoresque redisse equites, (3) et ex maestis paulo
ante domibus quae conclamauerant suos, procurreretur in uias, pauidaeque
matres ac coniuges, oblitae prae gaudio decoris, obuiam agmini occurrerent,
in suos quaeque simul corpore atque animo, uix prae gaudio compotes,
effusae. (4) Tribunis plebi qui M- Postumio et T- Quinctio diem dixerant,
quod ad Veios eorum opera male pugnatum esset, occasio uisa est per recens
odium Semproni consulis renouandae in eos inuidiae. (5) Itaque aduocata
contione cum proditam Veiis rem publicam esse ab ducibus, proditum deinde,
quia illis impune fuerit, in Volscis ab consule exercitum, traditos ad
caedem fortissimos equites, deserta foede castra uociferati essent, (6) C-
Iunius, unus ex tribunis, Tempanium equitem uocari iussit coramque ei "Sex.
Tempani" inquit, "quaero de te arbitrerisne C- Sempronium consulem aut in
tempore pugnam inisse aut firmasse subsidiis aciem aut ullo boni consulis
functum officio; (7) et tune ipse, uictis legionibus Romanis, tuo consilio
equitem ad pedes deduxeris restituerisque pugnam; excluso deinde ab acie
nostra tibi atque equitibus num aut consul ipse subuenerit aut miserit
praesidium; (8) postero denique die ecquid praesidii usquam habueris, an tu
cohorsque in castra uestra uirtute perruperitis; ecquem in castris
consulem, ecquem exercitum inueneritis an deserta castra, relictos saucios
milites. (9) Haec pro uirtute tua fideque, qua una hoc bello res publica
stetit, dicenda tibi sunt hodie; denique ubi C- Sempronius, ubi legiones
nostrae sint; desertus sis an deserueris consulem exercitumque; uicti
denique simus an uicerimus."

[4,41] (XLI)

(1) Aduersus haec Tempani oratio incompta fuisse dicitur, ceterum
militariter grauis, non suis uana laudibus, non crimine alieno laeta : (2)
quanta prudentia rei bellicae in C- Sempronio esset, non militis de
imperatore existimationem esse, sed populi Romani fuisse, cum eum comitiis
consulem legeret. (3) Itaque ne ab se imperatoria consilia neu consulares
artes exquirerent, quae pensitanda quoque magnis animis atque ingeniis
essent; sed quod uiderit referre posse. (4) Vidisse autem se priusquam ab
acie intercluderetur consulem in prima acie pugnantem, adhortantem, inter
signa Romana telaque hostium uersantem. (5) Postea se a conspectu suorum
ablatum ex strepitu tamen et clamore sensisse usque ad noctem extractum
certamen; nec ad tumulum quem ipse tenuerat prae multitudine hostium
credere perrumpi potuisse. (6) Exercitus ubi esset se nescire; arbitrari,
uelut ipse in re trepida loci praesidio se suosque sit tutatus, sic
consulem seruandi exercitus causa loca tutiora castris cepisse; (7) nec
Volscorum meliores res esse credere quam populi Romani; fortunam noctemque
omnia erroris mutui implesse. Precantemque deinde ne se fessum labore ac
uolneribus tenerent, cum ingenti laude non uirtutis magis quam moderationis
dimissum. (8) Cum haec agerentur, iam consul uia Labicana ad fanum Quietis
erat. Eo missa plaustra iumentaque alia ab urbe exercitum adfectum proelio
ac uia nocturna excepere. (9) Paulo post in urbem est ingressus consul, non
ab se magis enixe amouens culpam quam Tempanium meritis laudibus ferens.
(10) Maestae ciuitati ab re male gesta et iratae ducibus M- Postumius reus
obiectus, qui tribunus militum pro consule ad Veios fuerat, decem milibus
aeris grauis damnatur. (11) T- Quinctium collegam eius, quia et in Volscis
consul auspicio dictatoris Postumi Tuberti et ad Fidenas legatus dictatoris
alterius Mam. Aemili res prospere gesserat, totam culpam eius temporis in
praedamnatum collegam transferentem omnes tribus absoluerunt. (12)
Profuisse ei Cincinnati patris memoria dicitur, uenerabilis uiri, et
exactae iam aetatis Capitolinus Quinctius, suppliciter orans ne se, breui
reliquo uitae spatio, tam tristem nuntium ferre ad Cincinnatum paterentur.

[4,42] (XLII)

(1) Plebs tribunos plebi absentes Sex. Tempanium, M- Asellium, Ti-
Antistium, Ti- Spurillium fecit, quos et pro centurionibus sibi
praefecerant Tempanio auctore equites. (2) Senatus cum odio Semproni
consulare nomen offenderet, tribunos militum consulari potestate creari
iussit. Creati sunt L- Manlius Capitolinus Q- Antonius Merenda L- Papirius
Mugillanus. (3) Principio statim anni L- Hortensius tribunus plebis C-
Sempronio, consuli anni prioris, diem dixit. Quem cum quattuor collegae
inspectante populo Romano orarent ne imperatorem suum innoxium, in quo
nihil praeter fortunam reprehendi posset, uexaret, (4) aegre Hortensius
pati, temptationem eam credens esse perseuerantiae suae, nec precibus
tribunorum, quae in speciem modo iactentur, sed auxilio confidere reum. (5)
Itaque modo ad eum conuersus, ubi illi patricii spiritus, ubi subnixus et
fidens innocentiae animus esset quaerebat; sub tribunicia umbra consularem
uirum delituisse; (6) modo ad collegas : "Vos autem, si reum perago, quid
acturi estis ? an erepturi ius populo et euersuri tribuniciam potestatem ?"
(7) Cum illi et de Sempronio et de omnibus summam populi Romani potestatem
esse dicerent, nec se iudicium populi tollere aut uelle aut posse, sed si
preces suae pro imperatore, qui sibi parentis esset loco, non ualuissent,
se uestem cum eo mutaturos, t(8) um Hortensius "Non uidebit" inquit, "plebs
Romana sordidatos tribunos suos. C- Sempronium nihil moror, quando hoc est
in imperio consecutus ut tam carus esset militibus". (9) Nec pietas
quattuor tribunorum quam Hortensi tam placabile ad iustas preces ingenium
pariter plebi patribusque gratius fuit. (10) Non diutius fortuna Aequis
indulsit, qui ambiguam uictoriam Volscorum pro sua amplexi fuerant.

[4,43] (XLIII)

(1) Proximo anno Num. Fabio Vibulano T- Quinctio Capitolini filio
Capitolino consulibus ductu Fabii, cui sorte ea prouincia euenerat, nihil
dignum memoratu actum. (2) Cum trepidam tantum ostendissent aciem Aequi,
turpi fuga funduntur, haud magno consulis decore. Itaque triumphus negatus,
ceterum ob Sempronianae cladis leuatam ignominiam ut ouans urbem intraret
concessum est. (3) Quemadmodum bellum minore quam timuerant dimicatione
erat perfectum, sic in urbe ex tranquillo necopinata moles discordiarum
inter plebem ac patres exorta est, coepta ab duplicando quaestorum numero.
(4) Quam rem -- praeter duos urbanos ut crearentur alii quaestores duo qui
consulibus ad ministeria belli praesto essent -- a consulibus relatam cum
et patres summa ope adprobassent, tribuni plebi certamen intulerunt ut pars
quaestorum -- nam ad id tempus patricii creati erant -- ex plebe fieret.
(5) Aduersus quam actionem primo et consules et patres summa ope adnisi
sunt concedendo deinde ut quemadmodum in tribunis consulari potestate
creandis, sic in quaestoribus liberum esset arbitrium populi, cum parum
proficerent, totam rem de augendo quaestorum numero omittunt. (6) Excipiunt
omissam tribuni, aliaeque subinde, inter quas et agrariae legis, seditiosae
actiones exsistunt; propter quos motus cum senatus consules quam tribunos
creari mallet, neque posset per intercessiones tribunicias senatus
consultum fieri, (7) res publica a consulibus ad interregnum, neque id
ipsum -- nam coire patricios tribuni prohibebant -- sine certamine ingenti,
redit. (8) Cum pars maior insequentis anni per nouos tribunos plebi et
aliquot interreges certaminibus extracta esset, modo prohibentibus tribunis
patricios coire ad prodendum interregem, modo interregem interpellantibus
ne senatus consultum de comitiis consularibus faceret, (9) postremo L-
Papirius Mugillanus proditus interrex, castigando nunc patres, nunc
tribunos plebi, desertam omissamque ab hominibus rem publicam, deorum
prouidentia curaque exceptam memorabat Veientibus indutiis et cunctatione
Aequorum stare. (10) Vnde si quid increpet terroris, sine patricio
magistratu placere rem publicam opprimi ? Non exercitum, non ducem
scribendo exercitui esse ? An bello intestino bellum externum
propulsaturos ? (11) Quae si in unum conueniant, uix deorum opibus quin
obruatur Romana res resisti posse. Quin illi, remittendo de summa quisque
iuris mediis consiliis copularent concordiam, (12) patres patiendo tribunos
militum pro consulibus fieri, tribuni plebi non intercedendo quo minus
quattuor quaestores promisce de plebe ac patribus libero suffragio populi
fierent ?

[4,44] (XLIV)

(1) Tribunicia primum comitia sunt habita. Creati tribuni consulari
potestate omnes patricii, L- Quinctius Cincinnatus tertium L- Furius
Medullinus iterum M- Manlius A- Sempronius Atratinus. (2) Hoc tribuno
comitia quaestorum habente, petentibusque inter aliquot plebeios filio A-
Antisti tribuni plebis et fratre alterius tribuni plebis Sex. Pompili, nec
potestas nec suffragatio horum ualuit quin quorum patres auosque consules
uiderant eos nobilitate praeferrent. (3) Furere omnes tribuni plebi, ante
omnes Pompilius Antistiusque, repulsa suorum accensi. (4) Quidnam id rei
esset ? Non suis beneficiis, non patrum iniuriis, non denique usurpandi
libidine, cum liceat quod ante non licuerit, si non tribunum militarem, ne
quaestorem quidem quemquam ex plebe factum. (5) Non ualuisse patris pro
filio, fratris pro fratre preces, tribunorum plebis, potestatis
sacrosanctae, ad auxilium libertatis creatae. Fraudem profecto in re esse,
et A- Sempronium comitiis plus artis adhibuisse quam fidei. Eius iniuria
queri suos honore deiectos. (6) Itaque cum in ipsum, et innocentia tutum et
magistratu, in quo tunc erat, impetus fieri non posset, flexere iras in C-
Sempronium, patruelem Atratini, eique ob ignominiam Volsci belli adiutore
collega M- Canuleio diem dixere. (7) Subinde ab iisdem tribunis mentio in
senatu de agris diuidendis inlata est, cui actioni semper acerrime C-
Sempronius restiterat, ratis, id quod erat, aut deposita causa leuiorem
futurum apud patres reum aut perseuerantem sub iudicii tempus plebem
offensurum. (8) Aduersae inuidiae obici maluit et suae nocere causae quam
publicae deesse, (9) stetitque in eadem sententia ne qua largitio, cessura
in trium gratiam tribunorum, fieret; nec tum agrum plebi, sed sibi inuidiam
quaeri; se quoque subiturum eam tempestatem forti animo; nec senatui tanti
se ciuem aut quemquam alium debere esse, ut in parcendo uni malum publicum
fiat. (10) Nihilo demissiore animo, cum dies uenit causa ipse pro se dicta,
nequiquam omnia expertis patribus ut mitigarent plebem, quindecim milibus
aeris damnatur. (11) Eodem anno Postumia uirgo uestalis de incestu causam
dixit, crimine innoxia, ab suspicione propter cultum amoeniorem ingeniumque
liberius quam uirginem decet parum abhorrens. (12) Eam ampliatam, deinde
absolutam pro collegii sententia pontifex maximus abstinere iocis colique
sancte potius quam scite iussit. Eodem anno a Campanis Cumae, quam Graeci
tum urbem tenebant, capiuntur. (13) Insequens annus tribunos militum
consulari potestate habuit Agrippam Menenium Lanatum P- Lucretium
Tricipitinum Sp- Nautium Rutulum,

[4,45] (XLV)

(1) Annus, felicitate populi Romani, periculo potius ingenti quam clade
insignis. Seruitia urbem ut incenderent distantibus locis coniurarunt,
populoque ad opem passim ferendam tectis intento ut arcem Capitoliumque
armati occuparent. (2) Auertit nefanda consilia Iuppiter, indicioque duorum
comprehensi sontes poenas dederunt. Indicibus dena milia grauis aeris, quae
tum diuitiae habebantur, ex aerario numerata et libertas praemium fuit. (3)
Bellum inde ab Aequis reparari coeptum; et nouos hostes Labicanos consilia
cum ueteribus iungere, haud incertis auctoribus Romam est allatum. (4)
Aequorum iam uelut anniuersariis armis adsueuerat ciuitas; Labicos legati
missi cum responsa inde rettulissent dubia, quibus nec tum bellum parari
nec diuturnam pacem fore appareret, Tusculanis negotium datum aduerterent
animos ne quid noui tumultus Labicis oreretur. (5) Ad insequentis anni
tribunos militum consulari potestate, inito magistratu, legati ab Tusculo
uenerunt, L- Sergium Fidenatem M- Papirium Mugillanum C- Seruilium Prisci
filium, quo dictatore Fidenae captae fuerant. (6) Nuntiabant legati
Labicanos arma cepisse et cum Aequorum exercitu depopulatos agrum
Tusculanum castra in Algido posuisse. (7) Tum Labicanis bellum indictum;
factoque senatus consulto ut duo ex tribunis ad bellum proficiscerentur,
unus res Romae curaret, certamen subito inter tribunos exortum; se quisque
belli ducem potiorem ferre, curam urbis ut ingratam ignobilemque aspernari.
(8) Cum parum decorum inter collegas certamen mirabundi patres
conspicerent, Q- Seruilius "quando nec ordinis huius ulla" inquit, "nec rei
publicae est uerecundia, patria maiestas altercationem istam dirimet.
Filius meus extra sortem urbi praeerit. Bellum utinam, qui adpetunt,
consideratius concordiusque quam cupiunt gerant".

[4,46] (XLVI)

(1) Dilectum haberi non ex toto passim populo placuit; decem tribus sorte
ductae sunt; ex iis scriptos iuniores duo tribuni ad bellum duxere. (2)
Coepta inter eos in urbe certamina cupiditate eadem imperii multo impensius
in castris accendi; nihil sentire idem, pro sententia pugnare; sua consilia
uelle, sua imperia sola rata esse; contemnere in uicem et contemni, (3)
donec castigantibus legatis tandem ita comparatum est ut alternis diebus
summam imperii haberent. (4) Quae cum allata Romam essent, dicitur Q-
Seruilius, aetate et usu doctus, precatus ab dis immortalibus ne discordia
tribunorum damnosior rei publicae esset quam ad Veios fuisset, et uelut
haud dubia clade imminente, institisse filio ut milites scriberet et arma
pararet. (5) Nec falsus uates fuit. Nam ductu L- Sergi, cuius dies imperii
erat, loco iniquo sub hostium castris, cum quia simulato metu receperat se
hostis ad uallum, spes uana expugnandi castra eo traxisset, repentino
impetu Aequorum per supinam uallem fusi sunt, multique in ruina maiore quam
fuga oppressi obtruncatique; (6) castraque eo die aegre retenta, postero
die circumfusis iam magna ex parte hostibus per auersam portam fuga turpi
deseruntur. Duces legatique et quod circa signa roboris de exercitu fuit
Tusculum petiere; (7) palati alii per agros passim multis itineribus
maioris quam accepta erat cladis nuntii Romam contenderunt. (8) Minus
trepidationis fuit, quod euentus timori hominum congruens fuerat, et quod
subsidia quae respicerent in re trepida praeparata erant ab tribuno
militum. (9) Iussuque eiusdem per minores magistratus sedato in urbe
tumultu, speculatores propere missi nuntiauere Tusculi duces exercitumque
esse, hostem castra loco non mouisse. (10) Et quod plurimum animorum fecit,
dictator ex senatus consulto dictus Q- Seruilius Priscus, uir cuius
prouidentiam in re publica cum multis aliis tempestatibus ante experta
ciuitas erat, tum euentu eius belli, quod uni certamen tribunorum suspectum
ante rem male gestam fuerat. (11) Magistro equitum creato, a quo ipse
tribuno militum dictator erat dictus, filio suo -- ut tradidere quidam; nam
alii Ahalam Seruilium magistrum equitum eo anno fuisse scribunt, -- (12)
nouo exercitu profectus ad bellum, accitis qui Tusculi erant, duo milia
passuum ab hoste locum castris cepit.

[4,47] (XLVII)

(1) Transierat ex re bene gesta superbia neglegentiaque ad Aequos, quae in
Romanis ducibus fuerat. (2) Itaque primo statim proelio cum dictator
equitatu immisso antesignanos hostium turbasset, legionum inde signa
inferri propere iussit signiferumque ex suis unum cunctantem occidit. (3)
Tantus ardor ad dimicandum fuit ut impetum Aequi non tulerint; uictique
acie cum fuga effusa petissent castra, breuior tempore et certamine minor
castrorum oppugnatio fuit quam proelium fuerat. (4) Captis direptisque
castris cum praedam dictator militi concessisset, secutique fugientem ex
castris hostem equites renuntiassent omnes Labicanos uictos, magnam partem
Aequorum Labicos confugisse, (5) postero die ad Labicos ductus exercitus
oppidumque corona circumdata scalis captum ac direptum est. (6) Dictator
exercitu uictore Romam reducto, die octauo quam creatus erat, magistratu se
abdicauit; et opportune senatus priusquam ab tribunis plebi agrariae
seditiones mentione inlata de agro Labicano diuidendo fierent, censuit
frequens coloniam Labicos deducendam. (7) Coloni ab urbe mille et quingenti
missi bina iugera acceperunt. Captis Labicis, ac deinde tribunis militum
consulari potestate Agrippa Menenio Lanato et C- Seruilio Structo et P-
Lucretio Tricipitino, iterum omnibus his, et Sp- Rutilio Crasso, (8) et
insequente anno A- Sempronio Atratino tertium, et duobus iterum, M- Papirio
Mugillano et Sp- Nautio Rutulo, biennium tranquillae externae res,
discordia domi ex agrariis legibus fuit.


[4,48] (XLVIII)

(1) Turbatores uolgi erant Sp- Maecilius quartum et M- Metilius tertium
tribuni plebis, ambo absentes creati. (2) Ei cum rogationem promulgassent
ut ager ex hostibus captus uiritim diuideretur, magnaeque partis nobilium
eo plebiscito publicarentur fortunae -- (3) nec enim ferme quicquam agri,
ut in urbe alieno solo posita, non armis partum erat, nec quod uenisset
adsignatumue publice esset praeterquam plebs habebat, -- (4) atrox plebi
patribusque propositum uidebatur certamen. Nec tribuni militum, nunc in
senatu, nunc conciliis priuatis principum cogendis, uiam consilii
inueniebant, (5) cum Ap- Claudius, nepos eius qui decemuir legibus
scribendis fuerat, minimus natu ex patrum concilio, dicitur dixisse (6)
uetus se ac familiare consilium domo adferre; proauum enim suum Ap-
Claudium ostendisse patribus uiam unam dissoluendae tribuniciae potestatis
per collegarum intercessionem. (7) Facile homines nouos auctoritate
principum de sententia deduci, si temporum interdum potius quam maiestatis
memor adhibeatur oratio. (8) Pro fortuna illis animos esse; ubi uideant
collegas principes agendae rei gratiam omnem ad plebem praeoccupasse nec
locum in ea relictum sibi, (9) haud grauate acclinaturos se ad causam
senatus, per quam cum uniuerso ordini, tum primoribus se patrum concilient.
(10) Adprobantibus cunctis et ante omnes Q- Seruilio Prisco, quod non
degenerasset ab stirpe Claudia, conlaudante iuuenem, negotium datur ut quos
quisque posset ex collegio tribunorum ad intercessionem perlicerent. (11)
Misso senatu, prensantur ab principibus tribuni. Suadendo monendo
pollicendoque, gratum id singulis priuatim, gratum uniuerso senatui fore,
sex ad intercessionem comparauere. (12) Posteroque die cum ex composito
relatum ad senatum esset de seditione quam Maecilius Metiliusque largitione
pessimi exempli concirent, (13) eae orationes a primoribus patrum habitae
sunt ut pro se quisque iam nec consilium sibi suppetere diceret, nec se
ullam opem cernere aliam usquam praeterquam in tribunicio auxilio; in eius
potestatis fidem circumuentam rem publicam, tamquam priuatum inopem,
confugere;(14) praeclarum ipsis potestatique esse, non ad uexandum senatum
discordiamque ordinum mouendam plus in tribunatu uirium esse quam ad
resistendum improbis collegis. (15) Fremitus deinde uniuersi senatus ortus,
cum ex omnibus patribus curiae tribuni appellarentur. Tum silentio facto ii
qui praeparati erant gratia principum, quam rogationem a collegis
promulgatam senatus censeat dissoluendae rei publicae esse, ei se
intercessuros ostendunt. (16) Gratiae intercessoribus ab senatu actae.
Latores rogationis contione aduocata proditores plebis commodorum ac seruos
consularium appellantes aliaque truci oratione in collegas inuecti,
actionem deposuere.

[4,49] (XLIX)

(1) Duo bella insequens annus habuisset, quo P- Cornelius Cossus C-
Valerius Potitus Q- Quinctius Cincinnatus Num. Fabius Vibulanus tribuni
militum consulari potestate fuerunt, (2) ni Veiens bellum religio principum
distulisset, quorum agros Tiberis super ripas effusus maxime ruinis
uillarum uastauit. (3) Simul Aequos triennio ante accepta clades prohibuit
Bolanis, suae gentis populo, praesidium ferre. (4) Excursiones inde in
confinem agrum Labicanum factae erant nouisque colonis bellum inlatum. (5)
Quam noxam cum se consensu omnium Aequorum defensuros sperassent, deserti
ab suis, ne memorabili quidem bello, per obsidionem leuemque unam pugnam et
oppidum et fines amisere. (6) Temptatum ab L- Decio tribuno plebis ut
rogationem ferret qua Bolas quoque, sicut Labicos, coloni mitterentur, per
intercessionem collegarum qui nullum plebi scitum nisi ex auctoritate
senatus passuros se perferri ostenderunt, discussum est. (7) Bolis
insequente anno receptis Aequi coloniaque eo deducta nouis uiribus oppidum
firmarunt, tribunis militum Romae consulari potestate Cn- Cornelio Cosso L-
Valerio Potito Q- Fabio Vibulano iterum M- Postumio Regillensi. (8) Huic
bellum aduersus Aequos permissum est, prauae mentis homini, quam tamen
uictoria magis quam bellum ostendit. (9) Nam exercitu impigre scripto
ductoque ad Bolas cum leuibus proeliis Aequorum animos fregisset, postremo
in oppidum inrupit. Deinde ab hostibus in ciues certamen uertit et cum
inter oppugnationem praedam militis fore edixisset, capto oppido fidem
mutauit. (10) Eam magis adducor ut credam irae causam exercitui fuisse,
quam quod in urbe nuper direpta coloniaque noua minus praedicatione tribuni
praedae fuerit. (11) Auxit eam iram, postquam ab collegis arcessitus
propter seditiones tribunicias in urbem reuertit, audita uox eius in
contione stolida ac prope uecors, qua M- Sextio tribuno plebis legem
agrariam ferenti, simul Bolas quoque ut mitterentur coloni laturum se
dicenti--dignum enim esse qui armis cepissent, eorum urbem agrumque Bolanum
esse -- "Malum quidem militibus meis" inquit, "nisi quieuerint." Quod
auditum non contionem magis quam mox patres offendit. (12) Et tribunus
plebis, uir acer nec infacundus, nactus inter aduersarios superbum ingenium
immodicamque linguam, quam inritando agitandoque in eas impelleret uoces
quae inuidiae non ipsi tantum sed causae atque uniuerso ordini essent,
neminem ex collegio tribunorum militum saepius quam Postumium in
disceptationem trahebat. (13) Tum uero secundum tam saeuum atque inhumanum
dictum "Auditis" inquit, "Quirites, sicut seruis malum minantem militibus ?
(14) Tamen haec belua dignior uobis tanto honore uidebitur quam qui uos
urbe agrisque donatos in colonias mittunt, qui sedem senectuti uestrae
prospiciunt, qui pro uestris commodis aduersus tam crudeles superbosque
aduersarios depugnant ? (15) Incipite deinde mirari cur pauci iam uestram
suscipiant causam. Quid ut a uobis sperent ? An honores, quos aduersariis
uestris potius quam populi Romani propugnatoribus datis ? (16) Ingemuistis
modo uoce huius audita. Quid id refert ? Iam si suffragium detur, hunc qui
malum uobis minatur, iis qui agros sedesque ac fortunas stabilire uolunt
praeferetis".

[4,50] (L)

(1) Perlata haec uox Postumi ad milites multo in castris maiorem
indignationem mouit : praedaene interceptorem fraudatoremque etiam malum
minari militibus ? (2) Itaque cum fremitus aperte esset, et quaestor P-
Sestius eadem uiolentia coerceri putaret seditionem posse qua mota erat,
misso ad uociferantem quendam militem lictore cum inde clamor et iurgium
oreretur, saxo ictus turba excedit, (3) insuper increpante qui uolnerauerat
habere quaestorem quod imperator esset militibus minatus. (4) Ad hunc
tumultum accitus Postumius asperiora omnia fecit acerbis quaestionibus,
crudelibus suppliciis. Postremo cum modum irae nullum faceret, ad
uociferationem eorum quos necari sub crate iusserat concursu facto, ipse ad
interpellantes poenam uecors de tribunali decurrit. (5) Ibi cum submouentes
passim lictores centurionesque uexarent turbam, eo indignatio erupit ut
tribunus militum ab exercitu suo lapidibus cooperiretur. (6) Quod tam atrox
facinus postquam est Romam nuntiatum, tribunis militum de morte collegae
per senatum quaestiones decernentibus tribuni plebis intercedebant. (7) Sed
ea contentio ex certamine alio pendebat quod cura incesserat patres ne metu
quaestionum plebs iraque tribunos militum ex plebe crearet, tendebantque
summa ope ut consules crearentur. (8) Cum senatus consultum fieri tribuni
plebis non paterentur, iidem intercederent consularibus comitiis, res ad
interregnum rediit. Victoria deinde penes patres fuit.

[4,51] (LI)

(1) Q- Fabio Vibulano interrege comitia habente consules creati sunt A-
Cornelius Cossus L- Furius Medullinus. (2) His consulibus principio anni
senatus consultum factum est, ut de quaestione Postumianae caedis tribuni
primo quoque tempore ad plebem ferrent, plebesque praeficeret quaestioni
quem uellet. (3) A plebe consensu populi consulibus negotium mandatur; qui,
summa moderatione ac lenitate per paucorum supplicium, quos sibimet ipsos
conscisse mortem satis creditum est, transacta re, nequiuere tamen consequi
ut non aegerrime id plebs ferret : (4) iacere tam diu inritas actiones quae
de suis commodis ferrentur, cum interim de sanguine ac supplicio suo latam
legem confestim exerceri et tantam uim habere. (5) Aptissimum tempus erat,
uindicatis seditionibus, delenimentum animis Bolani agri diuisionem obici,
quo facto minuissent desiderium agrariae legis quae possesso per iniuriam
agro publico patres pellebat; (6) tunc haec ipsa indignitas angebat
animos : non in retinendis modo publicis agris quos ui teneret pertinacem
nobilitatem esse, sed ne uacuum quidem agrum, nuper ex hostibus captum
plebi diuidere, mox paucis, ut cetera, futurum praedae. (7) Eodem anno
aduersus Volscos populantes Hernicorum fines legiones ductae a Furio
consule cum hostem ibi non inuenissent, Ferentinum quo magna multitudo
Volscorum se contulerat cepere. (8) Minus praedae quam sperauerant fuit,
quod Volsci postquam spes tuendi exigua erat sublatis rebus nocte oppidum
reliquerunt; postero die prope desertum capitur. Hernicis ipsum agerque
dono datus.

[4,52]  (LII)

(1) Annum modestia tribunorum quietum excepti tribunus plebis L- Icilius,
Q- Fabio Ambusto C- Furio Paculo consulibus. (2) Is cum principio statim
anni, uelut pensum nominis familiaeque, seditiones agrariis legibus
promulgandis cieret, (3) pestilentia coorta, minacior tamen quam
perniciosior, cogitationes hominum a foro certaminibusque publicis ad domum
curamque corporum nutriendorum auertit; minusque eam damnosam fuisse quam
seditio futura fuerit credunt. (4) Defuncta ciuitate plurimorum morbis,
perpaucis funeribus, pestilentem annum inopia frugum, neglecto cultu
agrorum, ut plerumque fit, excepit, M- Papirio Atratino C- Nautio Rutulo
consulibus. (5) Iam fames quam pestilentia tristior erat, ni, dimissis
circa omnes populos legatis qui Etruscum mare quique Tiberim accolunt ad
frumentum mercandum, annonae foret subuentum. (6) Superbe ab Samnitibus qui
Capuam habebant Cumasque legati prohibiti commercio sunt, contra ea benigne
ab Siculorum tyrannis adiuti; maximos commeatus summo Etruriae studio
Tiberis deuexit. (7) Solitudinem in ciuitate aegra experti consules sunt,
cum in legationes non plus singulis senatoribus inuenientes coacti sunt
binos equites adicere. (8) Praeterquam ab morbo annonaque nihil eo biennio
intestini externiue incommodi fuit. At ubi eae sollicitudines discessere,
omnia, quibus turbari solita erat ciuitas, domi discordia, foris bellum
exortum.

[4,53]  (LIII)

(1) M- Aemilio C- Valerio Potito consulibus bellum Aequi parabant, Volscis,
quamquam non publico consilio capessentibus arma, uoluntariis mercede
secutis militiam. (2) Ad quorum famam hostium -- iam enim in Latinum
Hernicumque transcenderant agrum -- dilectum habentem Valerium consulem M-
Menenius tribunus plebis legis agrariae lator cum impediret auxilioque
tribuni nemo inuitus sacramento diceret, (3) repente nuntiatur arcem
Caruentanam ab hostibus occupatam esse. (4) Ea ignominia accepta cum apud
patres inuidiae Menenio fuit, tum ceteris tribunis, iam ante praeparatis
intercessoribus legis agrariae, praebuit iustiorem causam resistendi
collegae. (5) Itaque cum res diu ducta per altercationem esset, consulibus
deos hominesque testantibus quidquid ab hostibus cladis ignominiaeque aut
iam acceptum esset aut immineret culpam penes Menenium fore qui dilectum
impediret, (5) Menenio contra uociferante, si iniusti domini possessione
agri publici cederent, se moram dilectui non facere, decreto interposito
nouem tribuni sustulerunt certamen (6) pronuntiaueruntque ex collegii
sententia : C- Valerio consuli se, damnum aliamque coercitionem aduersus
intercessionem collegae dilectus causa detractantibus militiam inhibenti,
auxilio futuros esse. (8) Hoc decreto consul armatus cum paucis
appellantibus tribunum collum torsisset, metu ceteri sacramento dixere. (9)
Ductus exercitus ad Caruentanam arcem, quamquam inuisus infestusque consuli
erat, impigre primo statim aduentu deiectis qui in praesidio erant arcem
recipit; praedatores ex praesidio per neglegentiam dilapsi occasionem
aperuere ad inuadendum. (10) Praedae ex adsiduis populationibus, quod omnia
in locum tutum congesta erant, fuit aliquantum. Venditum sub hasta consul
in aerarium redigere quaestores iussit, tum praedicans participem praedae
fore exercitum cum militiam non abnuisset. (11) Auctae inde plebis ac
militum in consulem irae. Itaque cum ex senatus consulto urbem ouans
introiret, alternis inconditi uersus militari licentia iactati (12) quibus
consul increpitus, Meneni celebre nomen laudibus fuit, cum ad omnem
mentionem tribuni fauor circumstantis populi plausuque et adsensu cum
uocibus militum certaret. (13) Plusque ea res quam prope sollemnis militum
lasciuia in consulem curae patribus iniecit; et tamquam haud dubius inter
tribunos militum honos Meneni si peteret consularibus comitiis est
exclusus.

[4,54]  (LIV)

(1) Creati consules sunt Cn- Cornelius Cossus L- Furius Medullinus iterum.
(2) Non alias aegrius plebs tulit tribunicia comitia sibi non commissa. Eum
dolorem quaestoriis comitiis simul ostendit et ulta est tunc primum
plebeiis quaestoribus creatis, (3) ita ut in quattuor creandis uni
patricio, K. Fabio Ambusto, relinqueretur locus, tres plebeii, Q- Silius P-
Aelius P- Papius, clarissimarum familiarum iuuenibus praeferrentur. (4)
Auctores fuisse tam liberi populo suffragii Icilios accipio, ex familia
infestissima patribus tres in eum annum tribunos plebis creatos, multarum
magnarumque rerum molem auidissimo ad ea populo ostentantes, (5) cum
adfirmassent nihil se moturos si ne quaestoriis quidem comitiis, quae sola
promiscua plebei patribusque reliquisset senatus, satis animi populo esset
ad id quod tam diu uellent et per leges liceret. (6) Pro ingenti itaque
uictoria id fuit plebi, quaesturamque eam non honoris ipsius fine
aestimabant, sed patefactus ad consulatum ac triumphos locus nouis
hominibus uidebatur. (7) Patres contra non pro communicatis sed pro amissis
honoribus fremere; negare, si ea ita sint, liberos tollendos esse, qui
pulsi maiorum loco cernentesque alios in possessione dignitatis suae, salii
flaminesque nusquam alio quam ad sacrificandum pro populo sine imperiis ac
potestatibus relinquantur. (8) Inritatis utriusque partis animis cum et
spiritus plebs sumpsisset et tres ad popularem causam celeberrimi nominis
haberet duces, patres omnia quaestoriis comitiis ubi utrumque plebi liceret
similia fore cernentes, tendere ad consulum comitia quae nondum promiscua
essent : (9) Icilii contra tribunos militum creandos dicere et tandem
aliquando impertiendos plebi honores.

[4,55]  (LV)

(1) Sed nulla erat consularis actio quam impediendo id quod petebant
exprimerent, cum mira opportunitate Volscos et Aequos praedatum extra fines
exisse in agrum Latinum Hernicumque adfertur. (2) Ad quod bellum ubi ex
senatus consulto consules dilectum habere occipiunt, obstare tunc enixe
tribuni, sibi plebique eam fortunam oblatam memorantes. (3) Tres erant, et
omnes acerrimi uiri generosique iam, ut inter plebeios. Duo singuli
singulos sibi consules adseruandos adsidua opera desumunt; uni contionibus
data nunc detinenda, nunc concienda plebs. (4) Nec dilectum consules nec
comitia quae petebant tribuni expediebant. Inclinante deinde se fortuna ad
causam plebis, nuntii ueniunt arcem Caruentanam, dilapsis ad praedam
militibus qui in praesidio erant, Aequos interfectis paucis custodibus
arcis inuasisse; alios recurrentes in arcem, alios palantes in agris
caesos. (5) Ea aduersa ciuitati res uires tribuniciae actioni adiecit.
Nequiquam enim temptati ut tum denique desisterent impediendo bello,
postquam non cessere nec publicae tempestati nec suae inuidiae, peruincunt
ut senatus consultum fiat de tribunis militum creandis, (6) certo tamen
pacto ne cuius ratio haberetur qui eo anno tribunus plebis esset, neue quis
reficeretur in annum tribunus plebis, (7) haud dubie Icilios denotante
senatu, quos mercedem seditiosi tribunatus petere consulatum insimulabant.
Tum dilectus haberi bellumque omnium ordinum consensu apparari coeptum. (8)
Consules ambo profecti sint ad arcem Caruentanam, an alter ad comitia
habenda substiterit, incertum diuersi auctores faciunt; illa pro certo
habenda, in quibus non dissentiunt, ab arce Caruentana, cum diu nequiquam
oppugnata esset, recessum, Verruginem in Volscis eodem exercitu receptam,
populationesque et praedas et in Aequis et in Volsco agro ingentes factas.

[4,56]  (LVI)

(1) Romae sicut plebis uictoria fuit in eo ut quae mallent comitia
haberent, ita euentu comitiorum patres uicere; (2) namque tribuni militum
consulari potestate contra spem omnium tres patricii creati sunt, C- Iulius
Iulus P- Cornelius Cossus C- Seruilius Ahala. (3) Artem adhibitam ferunt a
patriciis, cuius eos Icilii tum quoque insimulabant, quod turbam indignorum
candidatorum intermiscendo dignis taedio sordium in quibusdam insignium
populum a plebeiis auertissent. (4) Volscos deinde et Aequos, seu
Caruentana arx retenta in spem seu Verrugine amissum praesidium ad iram cum
impulisset, fama adfertur summa ui ad bellum coortos; (5) caput rerum
Antiates esse; eorum legatos utriusque gentis populos circumisse,
castigantes ignauiam quod abditi intra muros populabundos in agris uagari
Romanos priore anno et opprimi Verruginis praesidium passi essent. (6) Iam
non exercitus modo armatos sed colonias etiam in suos fines mitti; nec
ipsos modo Romanos sua diuisa habere, sed Ferentinum etiam de se captum
Hernicis donasse. (7) Ad haec cum inflammarentur animi, ut ad quosque
uentum erat, numerus iuniorum conscribebatur. Ita omnium populorum iuuentus
Antium contracta castris positis hostem opperiebantur. (8) Quae ubi tumultu
maiore etiam quam res erat nuntiantur Romam, senatus extemplo, quod in
rebus trepidis ultimum consilium erat, dictatorem dici iussit. (9) Quam rem
aegre passos Iulium Corneliumque ferunt, magnoque certamine animorum rem
actam, (10) cum primores patrum, nequiquam conquesti non esse in
auctoritate senatus tribunos militum, postremo etiam tribunos plebi
appellarent et consulibus quoque ab ea potestate uim super tali re
inhibitam referrent, (11) tribuni plebi, laeti discordia patrum nihil esse
in se iis auxilii dicerent, quibus non ciuium, non denique hominum numero
essent : (12) si quando promiscui honores, communicata res publica esset,
tum se animaduersuros ne qua superbia magistratuum inrita senatus consulta
essent : (13) interim patricii soluti legum magistratuumque uiuerent
uerecundia, per se quoque tribuni agerent.

[4,57]  (LVII)

(1) Haec contentio minime idoneo tempore, cum tantum belli in manibus
esset, occupauerat cogitationes hominum, (2) donec ubi diu alternis Iulius
Corneliusque cum ad id bellum ipsi satis idonei duces essent, non esse
aequum mandatum sibi a populo eripi honorem disseruere, (3) tum Ahala
Seruilius, tribunus militum, tacuisse se tam diu ait, non quia incertus
sententiae fuerit -- quem enim bonum ciuem secernere sua a publicis
consilia ? -- sed quia maluerit collegas sua sponte cedere auctoritati
senatus quam tribuniciam potestatem aduersus se implorari paterentur. (4)
Tum quoque si res sineret, libenter se daturum tempus iis fuisse ad
receptum nimis pertinacis sententiae; sed cum belli necessitates non
exspectent humana consilia, potiorem sibi collegarum gratia rem publicam
fore, (5) et si maneat in sententia senatus, dictatorem nocte proxima
dicturum; ac si quis intercedat senatus consulto, auctoritate se fore
contentum. (6) Quo facto cum haud immeritam laudem gratiamque apud omnes
tulisset, dictatore P- Cornelio dicto ipse ab eo magister equitum creatus
exemplo fuit collegas eumque intuentibus, quam gratia atque honos
opportuniora interdum non cupientibus essent. (7) Bellum haud memorabile
fuit. Vno atque eo facili proelio caesi ad Antium hostes; uictor exercitus
depopulatus Volscum agrum. Castellum ad lacum Fucinum ui expugnatum, atque
in eo tria milia hominum capta, ceteris Volscis intra moenia compulsis nec
defendentibus agros. (8) Dictator bello ita gesto ut tantum non defuisse
fortunae uideretur, felicitate quam gloria maior in urbem redit
magistratuque se abdicauit. (9) Tribuni militum, mentione nulla comitiorum
consularium habita, credo, ob iram dictatoris creati, tribunorum militum
comitia edixerunt. (10) Tum uero grauior cura patribus incessit, quippe cum
prodi causam ab suis cernerent. (11) Itaque sicut priore anno per
indignissimos ex plebeiis candidatos omnium, etiam dignorum, taedium
fecerant, sic tum primoribus patrum splendore gratiaque ad petendum
praeparatis omnia loca obtinuere, ne cui plebeio aditus esset. (12)
Quattuor creati sunt, omnes iam functi eo honore, L- Furius Medullinus C-
Valerius Potitus Num. Fabius Vibulanus C- Seruilius Ahala, hic refectus
continuato honore cum ab alias uirtutes, tum ob recentem fauorem unica
moderatione partum.

[4,58]  (LVIII)

(1) Eo anno quia tempus indutiarum cum Veiente populo exierat, per legatos
fetialesque res repeti coeptae. Quibus uenientibus ad finem legatio
Veientium obuia fuit. (2) Petiere ne priusquam ipsi senatum Romanum
adissent, Veios iretur. Ab senatu impetratum, quia discordia intestina
laborarent Veientes, ne res ab iis repeterentur; tantum afuit ut ex
incommodo alieno sua occasio peteretur. (3) Et in Volscis accepta clades
amisso Verrugine praesidio; ubi tantum in tempore fuit momenti ut cum
precantibus opem militibus, qui ibi a Volscis obsidebantur, succurri si
maturatum esset potuisset, ad id uenerit exercitus subsidio missus ut ab
recenti caede palati ad praedandum hostes opprimerentur. (4) Tarditatis
causa non in senatu magis fuit quam tribunis, qui, quia summa ui restari
nuntiabatur, parum cogitauerunt nulla uirtute superari humanarum uirium
modum. (5) Fortissimi milites non tamen nec uiui nec post mortem inulti
fuere. (6) Insequenti anno, P- et Cn- Corneliis Cossis Num. Fabio Ambusto
L- Valerio Potito tribunis militum consulari potestate, Veiens bellum motum
ob superbum responsum Veientis senatus, (7) qui legatis repetentibus res,
ni facesserent propere urbe finibusque, daturos quod Lars Tolumnius
dedisset responderi iussit. (8) Id patres aegre passi decreuere ut tribuni
militum de bello indicendo Veientibus primo quoque die ad populum ferrent.
(9) Quod ubi primo promulgatum est, fremere iuuentus nondum debellatum cum
Volscis esse; modo duo praesidia occidione occisa, cetera cum periculo
retineri; (10) nullum annum esse quo non acie dimicetur; et tamquam
paeniteat laboris, nouum bellum cum finitimo populo et potentissimo parari
qui omnem Etruriam sit concitaturus. (11) Haec sua sponte agitata insuper
tribuni plebis accendunt; maximum bellum patribus cum plebe esse dictitant;
(12) eam de industria uexandam militia trucidandamque hostibus obici; eam
procul urbe haberi atque ablegari, ne domi per otium memor libertatis
coloniarum aut agri publici aut suffragii libere ferendi consilia agitet.
(13) Prensantesque ueteranos stipendia cuiusque et uolnera ac cicatrices
numerabant, quid iam integri esset in corpore loci ad noua uolnera
accipienda, quid super sanguinis, quod dari pro re publica posset
rogitantes. (14) Haec cum in sermonibus contionibusque interdum agitantes
auertissent plebem ab suscipiendo bello, profertur tempus ferundae legis
quam si subiecta inuidiae esset antiquari apparebat.

[4,59]  (LIX)

(1) Interim tribunos militum in Volscum agrum ducere exercitum placuit; Cn-
Cornelius unus Romae relictus. (2) Tres tribuni, postquam nullo loco castra
Volscorum esse nec commissuros se proelio apparuit, tripertito ad
deuastandos fines discessere. (3) Valerius Antium petit, Cornelius Ecetras;
quacumque incessere, late populati sunt tecta agrosque, ut distinerent
Volscos; Fabius, quod maxime petebatur, ad Anxur oppugnandum sine ulla
populatione accessit. (4) Anxur fuit, quae nunc Tarracinae sunt, urbs prona
in paludes. Ab ea parte Fabius oppugnationem ostendit; (5) circummissae
quattuor cohortes cum C- Seruilio Ahala cum imminentem urbi collem
cepissent, ex loco altiore, qua nullum erat praesidium, ingenti clamore ac
tumultu moenia inuasere. (6) Ad quem tumultum obstupefacti qui aduersus
Fabium urbem infimam tuebantur locum dedere scalas admouendi, plenaque
hostium cuncta erant, et immitis diu caedes pariter fugientium ac
resistentium, armatorum atque inermium fuit. (7) Cogebantur itaque uicti,
quia cedentibus spei nihil erat, pugnam inire, cum pronuntiatum repente ne
quis praeter armatos uiolaretur, reliquam omnem multitudinem uoluntariam
exuit armis, quorum ad duo milia et quingenti uiui capiuntur. (8) A cetera
praeda Fabius militem abstinuit, donec collegae uenirent, (9) ab illis
quoque exercitibus captum Anxur dictitans esse, qui ceteros Volscos a
praesidio eius loci auertissent. (10) Qui ubi uenerunt, oppidum uetere
fortuna opulentum tres exercitus diripuere; eaque primum benignitas
imperatorum plebem patribus conciliauit. (11) Additum deinde omnium maxime
tempestiuo principum in multitudinem munere, ut ante mentionem ullam plebis
tribunorumue decerneret senatus, ut stipendium miles de publico acciperet,
cum ante id tempus de suo quisque functus eo munere esset.

[4,60]  (LX)

(1) Nihil acceptum unquam a plebe tanto gaudio traditur. Concursum itaque
ad curiam esse prensatasque exeuntium manus et patres uere appellatos,
effectum esse fatentibus ut nemo pro tam munifica patria, donec quicquam
uirium superesset, corpori aut sanguini suo parceret. (2) Cum commoditas
iuuaret rem familiarem saltem adquiescere eo tempore quo corpus addictum
atque operatum rei publicae esset, tum quod ultro sibi oblatum esset, non a
tribunis plebis unquam agitatum, non suis sermonibus efflagitatum, id
efficiebat multiplex gaudium cumulatioremque gratiam rei. (3) Tribuni
plebis, communis ordinum laetitiae concordiaeque soli expertes, negare, tam
id laetum patribus ciuibus uniuersis nec prosperum fore quam ipsi
crederent. Consilium specie prima melius fuisse quam usu appariturum. (4)
Vnde enim eam pecuniam confici posse nisi tributo populo indicto ? Ex
alieno igitur aliis largitos. Neque id etiamsi ceteri ferant passuros eos,
quibus iam emerita stipendia essent, meliore condicione alios militare quam
ipsi militassent, et eosdem in sua stipendia impensas fecisse et in aliorum
facere. (5) His uocibus mouerunt partem plebis; postremo, indicto iam
tributo, edixerunt etiam tribuni auxilio se futuros si quis in militare
stipendium tributum non contulisset. (6) Patres bene coeptam rem
perseueranter tueri; conferre ipsi primi; et quia nondum argentum signatum
erat, aes graue plaustris quidam ad aerarium conuehentes speciosam etiam
conlationem faciebant. (7) Cum senatus summa fide ex censu contulisset,
primores plebis, nobilium amici, ex composito conferre incipiunt. (8) Quos
cum et a patribus conlaudari et a militari aetate tamquam bonos ciues
conspici uolgus hominum uidit, repente, spreto tribunicio auxilio, certamen
conferendi est ortum. (9) Et lege perlata de indicendo Veientibus bello,
exercitum magna ex parte uoluntarium noui tribuni militum consulari
potestate Veios duxere.

[4,61]  (LXI)

(1) Fuere autem tribuni T- Quinctius Capitolinus Q- Quinctius Cincinnatus
C- Iulius Iulus iterum A- Manlius L- Furius Medullinus tertium M". Aemilius
Mamercus. (2) Ab iis primum circumsessi Veii sunt; sub cuius initium
obsidionis cum Etruscorum concilium ad fanum Voltumnae frequenter habitum
esset, parum constitit bellone publico gentis uniuersae tuendi Veientes
essent. (3) Ea oppugnatio segnior insequenti anno fuit, parte tribunorum
exercitusque ad Volscum auocata bellum. (4) Tribunos militum consulari
potestate is annus habuit C- Valerium Potitum tertium M'. Sergium Fidenatem
P- Cornelium Maluginensem Cn- Cornelium Cossum C- Fabium Ambustum Sp-
Nautium Rutulum iterum. (5) Cum Volscis inter Ferentinum atque Ecetram
signis conlatis dimicatum; Romanis secunda fortuna pugnae fuit. (6) Artena
inde, Volscorum oppidum, ab tribunis obsideri coepta. Inde inter eruptionem
temptatam compulso in urbem hoste, occasio data est Romanis inrumpendi,
praeterque arcem cetera capta; in arcem munitam natura globus armatorum
concessit; (7) infra arcem caesi captique multi mortales. Arx deinde
obsidebatur; nec aut ui capi poterat, quia pro spatio loci satis praesidii
habebat, aut spem dabat deditionis, omni publico frumento priusquam urbs
caperetur in arcem conuecto; (8) taedioque recessum inde foret ni seruus
arcem Romanis prodidisset. Ab eo milites per locum arduum accepti cepere; a
quibus cum custodes trucidarentur, cetera multitudo repentino pauore
oppressa in deditionem uenit. (9) Diruta et arce et urbe Artena, reductae
legiones ex Volscis, omnisque uis Romana Veios conuersa est. (10) Proditori
praeter libertatem duarum familiarum bona in praemium data; Seruius Romanus
uocitatus. Sunt qui Artenam Veientium, non Volscorum fuisse credant. (11)
Praebet errorem quod eiusdem nominis urbs inter Caere atque Veios fuit; sed
eam reges Romani deleuere, Caeretumque, non Veientium fuerat; altera haec
nomine eodem in Volsco agro fuit, cuius excidium est dictum.