
[1,0] Vita Divi Iuli.

[1,1] Annum agens sextum decimum patrem amisit; sequentibusque
consulibus flamen Dialis destinatus dimissa Cossutia, quae familia equestri
sed admodum diues praetextato desponsata fuerat, Corneliam Cinnae quater
consulis filiam duxit uxorem, ex qua illi mox Iulia nata est; neque ut
repudiaret compelli a dictatore Sulla ullo modo potuit. quare et sacerdotio
et uxoris dote et gentilicis hereditatibus multatus diuersarum partium
habebatur, ut etiam discedere e medio et quamquam morbo quartanae
adgrauante prope per singulas noctes commutare latebras cogeretur seque ab
inquisitoribus pecunia redimeret, donec per uirgines Vestales perque
Mamercum Aemilium et Aurelium Cottam propinquos et adfines suos ueniam
impetrauit. satis constat Sullam, cum deprecantibus amicissimis et
ornatissimis uiris aliquamdiu denegasset atque illi pertinaciter
contenderent, expugnatum tandem proclamasse siue diuinitus siue aliqua
coniectura: uincerent ac sibi haberent, dum modo scirent eum, quem
incolumem tanto opere cuperent, quandoque optimatium partibus, quas secum
simul defendissent, exitio futurum; nam Caesari multos Marios inesse.

[1,2] Stipendia prima in Asia fecit Marci Thermi praetoris contubernio; a quo
ad accersendam classem in Bithyniam missus desedit apud Nicomeden, non sine
rumore prostratae regi pudicitiae; quem rumorem auxit intra paucos rursus
dies repetita Bithynia per causam exigendae pecuniae, quae deberetur cuidam
libertino clienti suo. reliqua militia secundiore fama fuit et a Thermo in
expugnatione Mytilenarum corona ciuica donatus est.

[1,3] Meruit et sub Seruilio Isaurico in Cilicia, sed breui tempore. nam
Sullae morte comperta, simul spe nouae dissensionis, quae per Marcum
Lepidum mouebatur, Romam propere redit. et Lepidi quidem societate,
quamquam magnis condicionibus inuitaretur, abstinuit, cum ingenio eius
diffisus tum occasione, quam minorem opinione offenderat.

[1,4] Ceterum composita seditione ciuili Cornelium Dolabellam consularem et
triumphalem repetundarum postulauit; absolutoque Rhodum secedere statuit,
et ad declinandam inuidiam et ut per otium ac requiem Apollonio Moloni
clarissimo tunc dicendi magistro operam daret. huc dum hibernis iam
mensibus traicit, circa Pharmacussam insulam a praedonibus captus est
mansitque apud eos non sine summa indignatione prope quadraginta dies cum
uno medico et cubicularis duobus. nam comites seruosque ceteros initio
statim ad expediendas pecunias, quibus redimeretur, dimiserat. numeratis
deinde quinquaginta talentis expositus in litore non distulit quin e
uestigio classe deducta persequeretur abeuntis ac redactos in potestatem
supplicio, quod saepe illis minatus inter iocum fuerat, adficeret. uastante
regiones proximas Mithridate, ne desidere in discrimine sociorum uideretur,
ab Rhodo, quo pertenderat, transiit in Asiam auxiliisque contractis et
praefecto regis prouincia expulso nutantis ac dubias ciuitates retinuit in fide.

[1,5] Tribunatu militum, qui primus Romam reuerso per suffragia populi honor
optigit, actores restituendae tribuniciae potestatis, cuius uim Sulla
deminuerat, enixissime iuuit. L- etiam Cinnae uxoris fratri, et qui cum eo
ciuili discordia Lepidum secuti post necem consulis ad Sertorium
confugerant, reditum in ciuitatem rogatione Plotia confecit habuitque et
ipse super ea re contionem.

[1,6] Quaestor Iuliam amitam uxoremque Corneliam defunctas laudauit e more
pro rostris. et in amitae quidem laudatione de eius ac patris sui utraque
origine sic refert: 'Amitae meae Iuliae maternum genus ab regibus ortum,
paternum cum diis inmortalibus coniunctum est. nam ab Anco Marcio sunt
Marcii Reges, quo nomine fuit mater; a Venere Iulii, cuius gentis familia
est nostra. est ergo in genere et sanctitas regum, qui plurimum inter
homines pollent, et caerimonia deorum, quorum ipsi in potestate sunt
reges.' In Corneliae autem locum Pompeiam duxit Quinti Pompei filiam, L-
Sullae neptem; cum qua deinde diuortium fecit adulteratam opinatus a Publio
Clodio, quem inter publicas caerimonias penetrasse ad eam muliebri ueste
tam constans fama erat, ut senatus quaestionem de pollutis sacris
decreuerit.

[1,7] Quaestori ulterior Hispania obuenit; ubi cum mandatu pr(aetoris) iure
dicundo conuentus circumiret Gadisque uenisset, animaduersa apud Herculis
templum Magni Alexandri imagine ingemuit et quasi pertaesus ignauiam suam,
quod nihil dum a se memorabile actum esset in aetate, qua iam Alexander
orbem terrarum subegisset, missionem continuo efflagitauit ad captandas
quam primum maiorum rerum occasiones in urbe. etiam confusum eum somnio
proximae noctis + nam uisus erat per quietem stuprum matri intulisse +
coiectores ad amplissimam spem incitauerunt arbitrium terrarum orbis
portendi interpretantes, quando mater, quam subiectam sibi uidisset, non
alia esset quam terra, quae omnium parens haberetur.

[1,8] Decedens ergo ante tempus colonias Latinas de petenda ciuitate
agitantes adiit, et ad audendum aliquid concitasset, nisi consules
conscriptas in Ciliciam legiones paulisper ob id ipsum retinuissent.

[1,9] Nec eo setius maiora mox in urbe molitus est: siquidem ante paucos dies
quam aedilitatem iniret, uenit in suspicionem conspirasse cum Marco Crasso
consulari, item Publio Sulla et L- Autronio post designationem consulatus
ambitus condemnatis, ut principio anni senatum adorirentur, et trucidatis
quos placitum esset, dictaturam Crassus inuaderet, ipse ab eo magister
equitum diceretur constitutaque ad arbitrium re publica Sullae et Autronio
consulatus restitueretur. meminerunt huius coniurationis Tanusius Geminus
in historia, Marcus Bibulus in edictis, C- Curio pater in orationibus. de
hac significare uidetur et Cicero in quadam ad Axium epistula referens
Caesarem in consulatu confirmasse regnum, de quo aedilis cogitarat.
Tanusius adicit Crassum paenitentia uel metu diem caedi destinatum non
obisse et idcirco ne Caesarem quidem signum, quod ab eo dari conuenerat,
dedisse; conuenisse autem Curio ait, ut togam de umero deiceret. idem Curio
sed et M- Actorius Naso auctores sunt conspirasse eum etiam cum Gnaeo
Pisone adulescente, cui ob suspicionem urbanae coniurationis prouincia
Hispania ultro extra ordinem data sit; pactumque ut simul foris ille, ipse
Romae ad res nouas consurgerent, per Ambranos et Transpadanos; destitutum
utriusque consilium morte Pisonis.

[1,10] Aedilis praeter comitium ac forum basilicasque etiam Capitolium
ornauit porticibus ad tempus extructis, in quibus abundante rerum copia
pars apparatus exponeretur. uenationes autem ludosque et cum collega et
separatim edidit, quo factum est, ut communium quoque inpensarum solus
gratiam caperet nec dissimularet collega eius Marcus Bibulus, euenisse sibi
quod Polluci: ut enim geminis fratribus aedes in foro constituta tantum
Castoris uocaretur, ita suam Caesarisque munificentiam unius Caesaris dici.
adiecit insuper Caesar etiam gladiatorium munus, sed aliquanto paucioribus
quam destinauerat paribus; nam cum multiplici undique familia conparata
inimicos exterruisset, cautum est de numero gladiatorum, quo ne maiorem
cuiquam habere Romae liceret.

[1,11] Conciliato populi fauore temptauit per partem tribunorum, ut sibi
Aegyptus prouincia plebi scito daretur, nanctus extraordinarii imperii
occasionem, quod Alexandrini regem suum socium atque amicum a senatu
appellatum expulerant resque uulgo inprobabatur. nec obtinuit aduersante
optimatium factione: quorum auctoritatem ut quibus posset modis in uicem
deminueret, tropaea Gai Mari de Iugurtha deque Cimbris atque Teutonis olim
a Sulla disiecta restituit atque in exercenda de sicaris quaestione eos
quoque sicariorum numero habuit, qui proscriptione ob relata ciuium
Romanorum capita pecunias ex aerario acceperant, quamquam exceptos Cornelis
legibus.

[1,12] Subornauit etiam qui Gaio Rabirio perduellionis diem diceret, quo
praecipuo adiutore aliquot ante annos Luci Saturnini seditiosum tribunatum
senatus coercuerat, ac sorte iudex in reum ductus tam cupide condemnauit,
ut ad populum prouocanti nihil aeque ac iudicis acerbitas profuerit.

[1,13] Deposita prouinciae spe pontificatum maximum petit non sine
profusissima largitione; in qua reputans magnitudinem aeris alieni, cum
mane ad comitia descenderet, praedixisse matri osculanti fertur domum se
nisi pontificem non reuersurum. atque ita potentissimos duos competitores
multumque et aetate et dignitate antecedentes superauit, ut plura ipse in
eorum tribubus suffragia quam uterque in omnibus tulerit.

[1,14] Praetor creatus, detecta coniuratione Catilinae senatuque uniuerso in
socios facinoris ultimam statuente poenam, solus municipatim diuidendos
custodiendosque publicatis bonis censuit. quin et tantum metum iniecit
asperiora suadentibus, identidem ostentans quanta eos in posterum a plebe
Romana maneret inuidia, ut Decimum Silanum consulem designatum non piguerit
sententiam suam, quia mutare turpe erat, interpretatione lenire, uelut
grauius atque ipse sensisset exceptam. obtinuisset adeo transductis iam ad
se pluribus et in his Cicerone consulis fratre, nisi labantem ordinem
confirmasset M- Catonis oratio. ac ne sic quidem impedire rem destitit,
quoad manus equitum Romanorum, quae armata praesidii causa circumstabat,
inmoderatius perseueranti necem comminata est, etiam strictos gladios usque
eo intentans, ut sedentem una proximi deseruerint, uix pauci complexu
togaque obiecta protexerint. tunc plane deterritus non modo cessit, sed et
in reliquum anni tempus curia abstinuit.

[1,15] Primo praeturae die Quintum Catulum de refectione Capitoli ad
disquisitionem populi uocauit rogatione promulgata, qua curationem eam in
alium transferebat; uerum impar optimatium conspirationi, quos relicto
statim nouorum consulum officio frequentes obstinatosque ad resistendum
concucurrisse cernebat, hanc quidem actionem deposuit.

[1,16] Ceterum Caecilio Metello tribuno plebis turbulentissimas leges
aduersus collegarum intercessionem ferenti auctorem propugnatoremque se
pertinacissime praestitit, donec ambo administratione rei publicae decreto
patrum submouerentur. ac nihilo minus permanere in magistratu et ius dicere
ausus, ut comperit paratos, qui ui ac per arma prohiberent, dimissis
lictoribus abiectaque praetexta domum clam refugit pro condicione temporum
quieturus. multitudinem quoque biduo post sponte et ultro confluentem
operamque sibi in adserenda dignitate tumultuosius pollicentem conpescuit.
quod cum praeter opinionem euenisset, senatus ob eundem coetum festinato
coactus gratias ei per primores uiros egit accitumque in curiam et
amplissimis uerbis conlaudatum in integrum restituit inducto priore decreto.

[1,17] Recidit rursus in discrimen aliud inter socios Catilinae nominatus et
apud Nouium Nigrum quaestorem a Lucio Vettio indice et in senatu a Quinto
Curio, cui, quod primus consilia coniuratorum detexerat, constituta erant
publice praemia. Curius e Catilina se cognouisse dicebat, Vettius etiam
chirographum eius Catilinae datum pollicebatur. id uero Caesar nullo modo
tolerandum existimans, cum inplorato Ciceronis testimonio quaedam se de
coniuratione ultro ad eum detulisse docuisset, ne Curio praemia darentur
effecit; Vettium pignoribus captis et direpta supellectile male mulcatum ac
pro rostris in contione paene discerptum coiecit in carcerem; eodem Nouium
quaestorem, quod compellari apud se maiorem potestatem passus esset.

[1,18] Ex praetura ulteriorem sortitus Hispaniam retinentes creditores
interuentu sponsorum remouit ac neque more neque iure, ante quam prouinciae
or(di)narentur, profectus est: incertum metune iudicii, quod priuato
parabatur, an quo maturius sociis inplorantibus subueniret; pacataque
prouincia pari festinatione, non expectato successore ad triumphum simul
consulatumque decessit. sed cum edictis iam comitis ratio eius haberi non
posset nisi priuatus introisset urbem, et ambienti ut legibus solueretur
multi contra dicerent, coactus est triumphum, ne consulatu excluderetur, dimittere.

[1,19] E duobus consulatus competitoribus, Lucio Lucceio Marcoque Bibulo,
Lucceium sibi adiunxit, pactus ut is, quoniam inferior gratia esset
pecuniaque polleret, nummos de suo communi nomine per centurias
pronuntiaret. qua cognita re optimates, quos metus ceperat nihil non
ausurum eum in summo magistratu concordi et consentiente collega, auctores
Bibulo fuerunt tantundem pollicendi, ac plerique pecunias contulerunt, ne
Catone quidem abnuente eam largitionem e re publica fieri. Igitur cum
Bibulo consul creatur. eandem ob causam opera ab optimatibus data est, ut
prouinciae futuris consulibus minimi negotii, id est siluae callesque,
decernerentur. qua maxime iniuria instinctus omnibus officiis Gnaeum
Pompeium adsectatus est offensum patribus, quod Mithridate rege uicto
cunctantius confirmarentur acta sua; Pompeioque Marcum Crassum
reconciliauit ueterem inimicum ex consulatu, quem summa discordia simul
gesserant; ac societatem cum utroque iniit, ne quid ageretur in re publica,
quod displicuisset ulli e tribus.

[1,20] Inito honore primus omnium instituit, ut tam senatus quam populi
diurna acta confierent et publicarentur. antiquum etiam re(t)tulit morem,
ut quo mense fasces non haberet, accensus ante eum iret, lictores pone
sequerentur. lege autem agraria promulgata obnuntiantem collegam armis foro
expulit ac postero die in senatu conquestum nec quoquam reperto, qui super
tali consternatione referre aut censere aliquid auderet, qualia multa saepe
in leuioribus turbis decreta erant, in eam coegit desperationem, ut, quoad
potestate abiret, domo abditus nihil aliud quam per edicta obnuntiaret.
Vnus ex eo tempore omnia in re publica et ad arbitrium administrauit, ut
nonnulli urbanorum, cum quid per iocum testandi gratia signarent, non
Caesare et Bibulo, sed Iulio et Caesare consulibus actum scriberent bis
eundem praeponentes nomine atque cognomine, utque uulgo mox ferrentur hi
uersus:

     non Bibulo quiddam nuper sed Caesare factum est:
     nam Bibulo fieri consule nil memini.

campum Stellatem maioribus consecratum agrumque Campanum ad subsidia rei
publicae uectigalem relictum diuisit extra sortem ad uiginti milibus
ciuium, quibus terni pluresue liberi essent. publicanos remissionem
petentis tertia mercedum parte releuauit ac, ne in locatione nouorum
uectigalium inmoderatius licerentur, propalam monuit. cetera item, quae
cuique libuissent, dilargitus est contra dicente nullo ac, si conaretur
quis, absterrito. Marcum Catonem interpellantem extrahi curia per lictorem
ducique in carcerem iussit. Lucio Lucullo liberius resistenti tantum
calumniarum metum iniecit, ut ad genua ultro sibi accideret. Cicerone in
iudicio quodam deplorante temporum statum Publium Clodium inimicum eius,
frustra iam pridem a patribus ad plebem transire nitentem, eodem die
horaque nona transduxit. postremo in uniuersos diuersae factionis (indicem
 - -)  inductum praemiis, ut se de inferenda Pompeio nece
sollicitatum a quibusdam profiteretur productusque pro rostris auctores ex
conpacto nominaret; sed uno atque altero frustra nec sine suspicione
fraudis nominatis desperans tam praecipitis consilii euentum intercepisse
ueneno indicem creditur.

[1,21] Sub idem tempus Calpurniam L- Pisonis filiam successuri sibi in
consulatu duxit uxorem suamque, Iuliam, Gnaeo Pompeio conlocauit repudiato
priore sponso Seruilio Caepione, cuius uel praecipua opera paulo ante
Bibulum inpugnauerat. ac post nouam adfinitatem Pompeium primum rogare
sententiam coepit, cum Crassum soleret essetque consuetudo, ut quem ordinem
interrogandi sententias consul Kal- Ianuariis instituisset, eum toto anno conseruaret.

[1,22] Socero igitur generoque suffragantibus ex omni prouinciarum copia
Gallias potissimum elegit,   cuius emolumento et oportunitate idonea sit
materia triumphorum   et initio quidem Galliam Cisalpinam Illyrico adiecto
lege Vatinia accepit; mox per senatum Comatam quoque, ueritis patribus ne,
si ipsi negassent, populus et hanc daret. quo gaudio elatus non temperauit,
quin paucos post dies frequenti curia iactaret, inuitis et gementibus
aduersaris adeptum se quae concupisset, proinde ex eo insultaturum omnium
capitibus; ac negante quodam per contumeliam facile hoc ulli feminae fore,
responderit quasi adludens: in Suria quoque regnasse Sameramin magnamque
Asiae partem Amazonas tenuisse quondam.

[1,23] Functus consulatu Gaio Memmio Lucioque Domitio praetoribus de
superioris anni actis referentibus cognitionem senatui detulit; nec illo
suscipiente triduoque per inritas altercationes absumpto in prouinciam
abiit. et statim quaestor eius in praeiudicium aliquot criminibus arreptus
est. mox et ipse a Lucio Antistio tr- pl- postulatus appellato demum
collegio optinuit, cum rei publicae causa abesset reus ne fieret. ad
securitatem ergo posteri temporis in magno negotio habuit obligare semper
annuos magistratus et e petitoribus non alios adiuuare aut ad honorem pati
peruenire, quam qui sibi recepissent propugnaturos absentiam suam; cuius
pacti non dubitauit a quibusdam ius iurandum atque etiam syngrapham exigere.

[1,24] Sed cum Lucius Domitius consulatus candidatus palam minaretur consulem
se effecturum quod praetor nequisset adempturumque ei exercitus, Crassum
Pompeiumque in urbem prouinciae suae Lucam extractos conpulit, ut
detrudendi Domitii causa consulatum alterum peterent, perfecitque (per)
utrumque, ut in quinquennium sibi imperium prorogaretur. qua fiducia ad
legiones, quas a re publica acceperat, alias priuato sumptu addidit, unam
etiam ex Transalpinis conscriptam, uocabulo quoque Gallico   Alauda enim
appellabatur, quam disciplina cultuque Romano institutam et ornatam
postea uniuersam ciuitate donauit. nec deinde ulla belli occasione, (ne)
iniusti quidem ac periculosi abstinuit, tam foederatis quam infestis ac
feris gentibus ultro lacessitis, adeo ut senatus quondam legatos ad
explorandum statum Galliarum mittendos decreuerit ac nonnulli dedendum eum
hostibus censuerint. sed prospere (de)cedentibus rebus et saepius et
plurium quam quisquam umquam dierum supplicationes impetrauit.

[1,25] Gessit autem nouem annis, quibus in imperio fuit, haec fere. Omnem
Galliam, quae saltu Pyrenaeo Alpibusque et monte Cebenna, fluminibus Rheno
ac Rhodano continetur patetque circuitu ad bis et tricies centum milia
passuum, praeter socias ac bene meritas ciuitates in prouinciae formam
redegit, eique (CCCC) in singulos annos stipendii nomine inposuit.
Germanos, qui trans Rhenum incolunt, primus Romanorum ponte fabricato
adgressus maximis adfecit cladibus; adgressus est et Britannos ignotos
antea superatisque pecunias et obsides imperauit; per tot successus ter nec
amplius aduersum casum expertus: in Britannia classe ui tempestatis prope
absumpta et in Gallia ad Gergouiam legione fusa et in Germanorum finibus
Titurio et Aurunculeio legatis per insidias caesis.

[1,26] Eodem temporis spatio matrem primo, deinde filiam, nec multo post
nepotem amisit. inter quae, consternata Publi Clodi caede re publica, cum
senatus unum consulem nominatimque Gnaeum Pompeium fieri censuisset, egit
cum tribunis plebis collegam se Pompeio destinantibus, id potius ad populum
ferrent, ut absenti sibi, quandoque imperii tempus expleri coepisset,
petitio secundi consulatus daretur, ne ea causa maturius et inperfecto
adhuc bello decederet. quod ut adeptus est, altiora iam meditans et spei
plenus nullum largitionis aut officiorum in quemquam genus publice
priuatimque omisit. forum de manubiis incohauit, cuius area super
sestertium milies constitit. munus populo epulumque pronuntiauit in filiae
memoriam, quod ante eum nemo. quorum ut quam maxima expectatio esset, ea
quae ad epulum pertinerent, quamuis macellaris ablocata, etiam domesticatim
apparabat. gladiatores notos, sicubi infestis spectatoribus dimicarent, ui
rapiendos reseruandosque mandabat. tirones neque in ludo neque per
lanistas, sed in domibus per equites Romanos atque etiam per senatores
armorum peritos erudiebat, precibus enitens, quod epistulis eius
ostenditur, ut disciplinam singulorum susciperent ipsique dictata
exercentibus darent. legionibus stipendium in perpetuum duplicauit.
frumentum, quotiens copia esset, etiam sine modo mensuraque praebuit ac
singula interdum mancipia e praeda uiritim dedit.

[1,27] Ad retinendam autem Pompei necessitudinem ac uoluntatem Octauiam
sororis suae neptem, quae Gaio Marcello nupta erat, condicionem ei detulit
sibique filiam eius in matrimonium petit Fausto Sullae destinatam. omnibus
uero circa eum atque etiam parte magna senatus gratuito aut leui faenore
obstrictis, ex reliquo quoque ordinum genere uel inuitatos uel sponte ad se
commeantis uberrimo congiario prosequebatur, libertos insuper seruulosque
cuiusque, prout domino patronoue gratus qui esset. tum reorum aut
obaeratorum aut prodigae iuuentutis subsidium unicum ac promptissimum erat,
nisi quos grauior criminum uel inopiae luxuriaeue uis urgeret, quam ut
subueniri posset a se; his plane palam bello ciuili opus esse dicebat.

[1,28] Nec minore studio reges atque prouincias per terrarum orbem
adliciebat, aliis captiuorum milia dono offerens, aliis citra senatus
populique auctoritatem, quo uellent et quotiens uellent, auxilia
submittens, superque Italiae Galliarumque et Hispaniarum, Asiae quoque et
Graeciae potentissimas urbes praecipuis operibus exornans; donec, attonitis
iam omnibus et quorsum illa tenderent reputantibus, Marcus Claudius
Marcellus consul edicto praefatus, de summa se re publica acturum, rettulit
ad senatum, ut ei succederetur ante tempus, quoniam bello confecto pax
esset ac dimitti deberet uictor exercitus; et ne absentis ratio comitiis
haberetur, quando nec plebi scito Pompeius postea abrogasset. acciderat
autem, ut is legem de iure magistratuum ferens eo capite, quo petitione
honorum absentis submouebat, ne Caesarem quidem exciperet per obliuionem,
ac mox lege iam in aes incisa et in aerarium condita corrigeret errorem.
nec contentus Marcellus prouincias Caesari et priuilegium eripere,
re(t)tulit etiam, ut colonis, quos rogatione Vatinia Nouum Comum
deduxisset, ciuitas adimeretur, quod per ambitionem et ultra praescriptum
data esset.

[1,29] Commotus his Caesar ac iudicans, quod saepe ex eo auditum ferunt,
difficilius se principem ciuitatis a primo ordine in secundum quam ex
secundo in nouissimum detrudi, summa ope restitit, partim per intercessores
tribunos, partim per Seruium Sulpicium alterum consulem. insequenti quoque
anno Gaio Marcello, qui fratri patrueli suo Marco in consulatu successerat,
eadem temptante collegam eius Aemilium Paulum Gaiumque Curionem
uiolentissimum tribunorum ingenti mercede defensores parauit. sed cum
obstinatius omnia agi uideret et designatos etiam consules e parte diuersa,
senatum litteris deprecatus est, ne sibi beneficium populi adimeretur, aut
ut ceteri quoque imperatores ab exercitibus discederent; confisus, ut
putant, facilius se, simul atque libuisset, ueteranos conuocaturum quam
Pompeium nouos milites. cum aduersariis autem pepigit, ut dimissis octo
legionibus Transalpinaque Gallia duae sibi legiones et Cisalpina prouincia
uel etiam una legio cum Illyrico concederetur, quoad consul fieret.

[1,30] uerum neque senatu interueniente et aduersariis negantibus ullam se de
re publica facturos pactionem, transiit in citeriorem Galliam,
conuentibusque peractis Rauennae substitit, bello uindicaturus si quid de
tribunis plebis intercedentibus pro se grauius a senatu constitutum esset.
Et praetextum quidem illi ciuilium armorum hoc fuit; causas autem alias
fuisse opinantur. Gnaeus Pompeius ita dictitabat, quod neque opera
consummare, quae instituerat, neque populi expectationem, quam de aduentu
suo fecerat, priuatis opibus explere posset, turbare omnia ac permiscere
uoluisse. alii timuisse dicunt, ne eorum, quae primo consulatu aduersus
auspicia legesque et intercessiones gessisset, rationem reddere cogeretur;
cum M- Cato identidem nec sine iure iurando denuntiaret delaturum se nomen
eius, simul ac primum exercitum dimisisset; cumque uulgo fore praedicarent,
ut si priuatus redisset, Milonis exemplo circumpositis armatis causam apud
iudices diceret. quod probabilius facit Asinius Pollio, Pharsalica acie
caesos profligatosque aduersarios prospicientem haec eum ad uerbum dixisse
referens: 'hoc uoluerunt; tantis rebus gestis Gaius Caesar condemnatus
essem, nisi ab exercitu auxilium petissem.' quidam putant captum imperii
consuetudine pensitatisque suis et inimicorum uiribus usum occasione
rapiendae dominationis, quam aetate prima concupisset. quod existimasse
uidebatur et Cicero scribens de Officiis tertio libro semper Caesarem in
ore habuisse Euripidis uersus, quos sic ipse conuertit:

     nam si uiolandum est ius, (regnandi) gratia
     uiolandum est: aliis rebus pietatem colas.

[1,31] Cum ergo sublatam tribunorum intercessionem ipsosque urbe cessisse
nuntiatum esset, praemissis confestim clam cohortibus, ne qua suspicio
moueretur, et spectaculo publico per dissimulationem interfuit et formam,
qua ludum gladiatorium erat aedificaturus, considerauit et ex consuetudine
conuiuio se frequenti dedit. dein post solis occasum mulis e proximo
pistrino ad uehiculum iunctis occultissimum iter modico comitatu ingressus
est; et cum luminibus extinctis decessisset uia, diu errabundus tandem ad
lucem duce reperto per angustissimos tramites pedibus euasit. consecutusque
cohortis ad Rubiconem flumen, qui prouinciae eius finis erat, paulum
constitit, ac reputans quantum moliretur, conuersus ad proximos: 'etiam
nunc,' inquit, 'regredi possumus; quod si ponticulum transierimus, omnia
armis agenda erunt.'

[1,32] Cunctanti ostentum tale factum est. quidam eximia magnitudine et forma
in proximo sedens repente apparuit harundine canens; ad quem audiendum cum
praeter pastores plurimi etiam ex stationibus milites concurrissent
interque eos et aeneatores, rapta ab uno tuba prosiliuit ad flumen et
ingenti spiritu classicum exorsus pertendit ad alteram ripam. tunc Caesar:
'eatur,' inquit, 'quo deorum ostenta et inimicorum iniquitas uocat.

[1,33] Iacta alea est,' inquit. atque ita traiecto exercitu, adhibitis
tribunis plebis, qui pulsi superuenerant, pro contione fidem militum flens
ac ueste a pectore discissa inuocauit. existimatur etiam equestres census
pollicitus singulis; quod accidit opinione falsa. nam cum in adloquendo
adhortandoque saepius digitum laeuae manus ostentans adfirmaret se ad satis
faciendum omnibus, per quos dignitatem suam defensurus esset, anulum quoque
aequo animo detracturum sibi, extrema contio, cui facilius erat uidere
contionantem quam audire, pro dicto accepit, quod uisu suspicabatur;
promissumque ius anulorum cum milibus quadringenis fama distulit.

[1,34] Ordo et summa rerum, quas deinceps gessit, sic se habent. Picenum
Vmbriam Etruriam occupauit et Lucio Domitio, qui per tumultum successor ei
nominatus Corfinium praesidio tenebat, in dicionem redacto atque dimisso
secundum Superum mare Brundisium tetendit, quo consules Pompeiusque
confugerant quam primum transfretaturi. hos frustra per omnis moras exitu
prohibere conatus Romam iter conuertit appellatisque de re publica patribus
ualidissimas Pompei copias, quae sub tribus legatis M- Petreio et L-
Afranio et M- Varrone in Hispania erant, inuasit, professus ante inter
suos, ire se ad exercitum sine duce et inde reuersurum ad ducem sine
exercitu. et quanquam obsidione Massiliae, quae sibi in itinere portas
clauserat, summaque frumentariae rei penuria retardante breui tamen omnia
subegit.

[1,35] Hinc urbe repetita in Macedoniam transgressus Pompeium, per quattuor
paene menses maximis obsessum operibus, ad extremum Pharsalico proelio
fudit et fugientem Alexandriam persecutus, ut occisum deprehendit, cum
Ptolemaeo rege, a quo sibi quoque insidias tendi uidebat, bellum sane
difficillimum gessit, neque loco neque tempore aequo, sed hieme anni et
intra moenia copiosissimi ac sollertissimi hostis, inops ipse omnium rerum
atque inparatus. regnum Aegypti uictor Cleopatrae fratrique eius minori
permisit, ueritus prouinciam facere, ne quandoque uiolentiorem praesidem
nacta nouarum rerum materia esset. ab Alexandria in Syriam et inde Pontum
transiit urgentibus de Pharnace nuntiis, quem Mithridatis Magni filium ac
tunc occasione temporum bellantem iamque multiplici successu praeferocem,
intra quintum quam adfuerat diem, quattuor quibus in conspectum uenit
horis, una profligauit acie; crebro commemorans Pompei felicitatem, cui
praecipua militiae laus de tam inbelli genere hostium contigisset. dehinc
Scipionem ac Iubam reliquias partium in Africa refouentis deuicit, Pompei
liberos in Hispania.

[1,36] Omnibus ciuilibus bellis nullam cladem nisi per legatos suos passus
est, quorum C- Curio in Africa periit, C- Antonius in Illyrico in
aduersariorum deuenit potestatem, P- Dolabella classem in eodem Illyrico,
Cn- Domitius Caluinus in Ponto exercitum amiserunt. ipse prosperrime semper
ac ne ancipiti quidem umquam fortuna praeterquam bis dimicauit: semel ad
Dyrrachium, ubi pulsus non instante Pompeio negauit eum uincere scire,
iterum in Hispania ultimo proelio, cum desperatis rebus etiam de
consciscenda nece cogitauit.

[1,37] Confectis bellis quinquiens triumphauit, post deuictum Scipionem
quater eodem mense, sed interiectis diebus, et rursus semel post superatos
Pompei liberos. primum et excellentissimum triumphum egit Gallicum,
sequentem Alexandrinum, deinde Ponticum, huic proximum Africanum,
nouissimum Hispaniensem, diuerso quemque apparatu et instrumento. Gallici
triumphi die Velabrum praeteruehens paene curru excussus est axe diffracto
ascenditque Capitolium ad lumina quadraginta elephantis dextra sinistraque
lychnuchos gestantibus. Pontico triumpho inter pompae fercula trium
uerborum praetulit titulum veni : vidi : vici non acta belli significantem
sicut ceteris, sed celeriter confecti notam.

[1,38] Veteranis legionibus praedae nomine in pedites singulos super bina
sestertia, quae initio ciuilis tumultus numerauerat, uicena quaterna milia
nummum dedit. adsignauit et agros, sed non continuos, ne quis possessorum
expelleretur. populo praeter frumenti denos modios ac totidem olei libras
trecenos quoque nummos, quos pollicitus olim erat, uiritim diuisit et hoc
amplius centenos pro mora. annuam etiam habitationem Romae usque ad bina
milia nummum, in Italia non ultra quingenos sestertios remisit. adiecit
epulum ac uiscerationem et post Hispaniensem uictoriam duo prandia; nam cum
prius parce neque pro liberalitate sua praebitum iudicaret, quinto post die
aliud largissimum praebuit.

[1,39] Edidit spectacula uarii generis: munus gladiatorium, ludos etiam
regionatim urbe tota et quidem per omnium linguarum histriones, item
circenses athletas naumachiam. munere in foro depugnauit Furius Leptinus
stirpe praetoria et Q- Calpenus senator quondam actorque causarum.
pyrricham saltauerunt Asiae Bithyniaeque principum liberi. ludis Decimus
Laberius eques Romanus mimum suum egit donatusque quingentis sestertiis et
anulo aureo sessum in quattuordecim (e) scaena per orchestram transiit.
circensibus spatio circi ab utraque parte producto et in gyrum euripo
addito quadrigas bigasque et equos desultorios agitauerunt nobilissimi
iuuenes. Troiam lusit turma duplex maiorum minorumque puerorum. uenationes
editae per dies quinque ac nouissime pugna diuisa in duas acies, quingenis
peditibus, elephantis uicenis, tricenis equitibus hinc et inde commissis.
nam quo laxius dimicaretur, sublatae metae inque earum locum bina castra
exaduersum constituta erant. athletae stadio ad tempus extructo regione
Marti campi certauerunt per triduum. nauali proelio in minore Codeta
defosso lacu biremes ac triremes quadriremesque Tyriae et Aegyptiae classis
magno pugnatorum numero conflixerunt. ad quae omnia spectacula tantum
undique confluxit hominum, ut plerique aduenae aut inter uicos aut inter
uias tabernaculis positis manerent, ac saepe prae turba elisi exanimatique
sint plurimi et in his duo senatores.

[1,40] Conuersus hinc ad ordinandum rei publicae statum fastos correxit iam
pridem uitio pontificum per intercalandi licentiam adeo turbatos, ut neque
messium feriae aestate neque uindemiarum autumno conpeterent; annumque ad
cursum solis accommodauit, ut trecentorum sexaginta quinque dierum esset et
intercalario mense sublato unus dies quarto quoque anno intercalaretur. quo
autem magis in posterum ex Kalendis Ianuariis nouis temporum ratio
congrueret, inter Nouembrem ac Decembrem mensem interiecit duos alios;
fuitque is annus, quo haec constituebantur, quindecim mensium cum
intercalario, qui ex consuetudine in eum annum inciderat.

[1,41] Senatum suppleuit, patricios adlegit, praetorum aedilium quaestorum,
minorum etiam magistratuum numerum ampliauit; nudatos opere censorio aut
sententia iudicum de ambitu condemnatos restituit. comitia cum populo
partitus est, ut exceptis consulatus conpetitoribus de cetero numero
candidatorum pro parte dimidia quos populus uellet pronuntiarentur, pro
parte altera quos ipse dedisset. et edebat per libellos circum tribum
missos scriptura breui: 'Caesar dictator illi tribui. commendo uobis illum
et illum, ut uestro suffragio suam dignitatem teneant.' admisit ad honores
et proscriptorum liberos. iudicia ad duo genera iudicum redegit, equestris
ordinis ac senatorii; tribunos aerarios, quod erat tertium, sustulit.
Recensum populi nec more nec loco solito, sed uicatim per dominos insularum
egit atque ex uiginti trecentisque milibus accipientium frumentum e publico
ad centum quinquaginta retraxit; ac ne qui noui coetus recensionis causa
moueri quandoque possent, instituit, quotannis in demortuorum locum ex iis,
qui recensi non essent, subsortitio a praetore fieret.

[1,42] Octoginta autem ciuium milibus in transmarinas colonias distributis,
ut exhaustae quoque urbis frequentia suppeteret, sanxit, ne quis ciuis
maior annis uiginti minorue  decem, qui sacramento non teneretur, plus
triennio continuo Italia abesset, neu qui senatoris filius nisi
contubernalis aut comes magistratus peregre proficisceretur; neue ii, qui
pecuariam facerent, minus tertia parte puberum ingenuorum inter pastores
haberent. omnisque medicinam Romae professos et liberalium artium doctores,
quo libentius et ipsi urbem incolerent et ceteri adpeterent, ciuitate
donauit. de pecuniis mutuis disiecta nouarum tabularum expectatione, quae
crebro mouebatur, decreuit tandem, ut debitores creditoribus satis facerent
per aestimationem possessionum, quanti quasque ante ciuile bellum
comparassent, deducto summae aeris alieni, si quid usurae nomine numeratum
aut perscriptum fuisset; qua condicione quarta pars fere crediti deperibat.
cuncta collegia praeter antiquitus constituta distraxit. poenas facinorum
auxit; et cum locupletes eo facilius scelere se obligarent, quod integris
patrimoniis exulabant, parricidas, ut Cicero scribit, bonis omnibus,
reliquos dimidia parte multauit.

[1,43] Ius laboriosissime ac seuerissime dixit. repetundarum conuictos etiam
ordine senatorio mouit. diremit nuptias praetorii uiri, qui digressam a
marito post biduum statim duxerat, quamuis sine probri suspicione.
peregrinarum mercium portoria instituit. lecticarum usum, item conchyliatae
uestis et margaritarum nisi certis personis et aetatibus perque certos dies
ademit. legem praecipue sumptuariam exercuit dispositis circa macellum
custodibus, qui obsonia contra uetitum retinerent deportarentque ad se,
submissis nonnumquam lictoribus atque militibus, qui, si qua custodes
fefellissent, iam adposita e triclinio auferrent.

[1,44] Nam de ornanda instruendaque urbe, item de tuendo ampliandoque imperio
plura ac maiora in dies destinabat: in primis Martis templum, quantum
nusquam esset, extruere repleto et conplanato lacu, in quo naumachiae
spectaculum ediderat, theatrumque summae magnitudinis Tarpeio monti
accubans; ius ciuile ad certum modum redigere atque ex immensa diffusaque
legum copia optima quaeque et necessaria in paucissimos conferre libros;
bibliothecas Graecas Latinasque quas maximas posset publicare data Marco
Varroni cura comparandarum ac digerendarum; siccare Pomptinas paludes;
emittere Fucinum lacum; uiam munire a mari Supero per Appennini dorsum ad
Tiberim usque; perfodere Isthmum; Dacos, qui se in Pontum et Thraciam
effuderant, coercere; mox Parthis inferre bellum per Armeniam minorem nec
nisi ante expertos adgredi proelio. Talia agentem atque meditantem mors
praeuenit. de qua prius quam dicam, ea quae ad formam et habitum et cultum
et mores, nec minus quae ad ciuilia et bellica eius studia pertineant, non
alienum erit summatim exponere.

[1,45] Fuisse traditur excelsa statura, colore candido, teretibus membris,
ore paulo pleniore, nigris uegetisque oculis, ualitudine prospera, nisi
quod tempore extremo repente animo linqui atque etiam per somnum exterreri
solebat. comitiali quoque morbo bis inter res agendas correptus est. circa
corporis curam morosior, ut non solum tonderetur diligenter ac raderetur,
sed uelleretur etiam, ut quidam exprobrauerunt, caluitii uero deformitatem
iniquissime ferret saepe obtrectatorum iocis obnoxiam expertus. ideoque et
deficientem capillum reuocare a uertice adsueuerat et ex omnibus decretis
sibi a senatu populoque honoribus non aliud aut recepit aut usurpauit
libentius quam ius laureae coronae perpetuo gestandae. Etiam cultu
notabilem ferunt: usum enim lato clauo ad manus fimbriato nec umquam aliter
quam (ut) super eum cingeretur, et quidem fluxiore cinctura; unde emanasse
Sullae dictum optimates saepius admonentis, ut male praecinctum puerum
cauerent.

[1,46] Habitauit primo in Subura modicis aedibus, post autem pontificatum
maximum in Sacra uia domo publica. munditiarum lautitiarumque
studiosissimum multi prodiderunt: uillam in Nemorensi a fundamentis
incohatam magnoque sumptu absolutam, quia non tota ad animum ei
responderat, totam diruisse, quanquam tenuem adhuc et obaeratum; in
expeditionibus tessellata et sectilia pauimenta circumtulisse.

[1,47] Britanniam petisse spe margaritarum, quarum amplitudinem conferentem
interdum sua manu exegisse pondus; gemmas, toreumata, signa, tabulas operis
antiqui semper animosissime comparasse; seruitia rectiora politioraque
inmenso pretio, et cuius ipsum etiam puderet, sic ut rationibus uetaret
inferri.

[1,48] Conuiuatum assidue per prouincias duobus tricliniis, uno quo sagati
palliatiue, altero quo togati cum inlustrioribus prouinciarum discumberent.
domesticam disciplinam in paruis ac maioribus rebus diligenter adeo
seuereque rexit, ut pistorem alium quam sibi panem conuiuis subicientem
compedibus uinxerit, libertum gratissimum ob adulteratam equitis Romani
uxorem, quamuis nullo querente, capitali poena adfecerit.

[1,49] Pudicitiae eius famam nihil quidem praeter Nicomedis contubernium
laesit, graui tamen et perenni obprobrio et ad omnium conuicia exposito.
omitto Calui Licini notissimos uersus:

                                             Bithynia quicquid
     et pedicator Caesaris umquam habuit.

praetereo actiones Dolabellae et Curionis patris, in quibus eum Dolabella
'paelicem reginae, spondam interiorem regiae lecticae,' at Curio 'stabulum
Nicomedis et Bithynicum fornicem' dicunt. missa etiam facio edicta Bibuli,
quibus proscripsit collegam suum Bithynicam reginam, eique antea regem
fuisse cordi, nunc esse regnum. quo tempore, ut Marcus Brutus refert,
Octauius etiam quidam ualitudine mentis liberius dicax conuentu maximo, cum
Pompeium regem appellasset, ipsum reginam salutauit. sed C- Memmius etiam
ad cyathum   et ui  Nicomedi stetisse obicit, cum reliquis exoletis, pleno
conuiuio, accubantibus nonnullis urbicis negotiatoribus, quorum refert
nomina. Cicero uero non contentus in quibusdam epistulis scripsisse a
satellitibus eum in cubiculum regium eductum in aureo lecto ueste purpurea
decubuisse floremque aetatis a Venere orti in Bithynia contaminatum,
quondam etiam in senatu defendenti ei Nysae causam, filiae Nicomedis,
beneficiaque regis in se commemoranti: 'remoue,' inquit, 'istaec, oro te,
quando notum est, et quid ille tibi et quid illi tute dederis.' Gallico
denique triumpho milites eius inter cetera carmina, qualia currum
prosequentes ioculariter canunt, etiam illud uulgatissimum pronuntiauerunt:
Gallias Caesar subegit, Nicomedes Caesarem: ecce Caesar nunc triumphat qui
subegit Gallias, Nicomedes non triumphat qui subegit Caesarem.

[1,50] Pronum et sumptuosum in libidines fuisse constans opinio est,
plurimasque et illustres feminas corrupisse, in quibus Postumiam Serui
Sulpici, Lolliam Auli Gabini, Tertullam Marci Crassi, etiam Cn- Pompei
Muciam. nam certe Pompeio et a Curionibus patre et filio et a multis
exprobratum est, quod cuius causa post tres liberos exegisset uxorem et
quem gemens Aegisthum appellare consuesset, eius postea filiam potentiae
cupiditate in matrimonium recepisset. sed ante alias dilexit Marci Bruti
matrem Seruiliam, cui et proximo suo consulatu sexagiens sestertium
margaritam mercatus est et bello ciuili super alias donationes amplissima
praedia ex auctionibus hastae minimo addixit; cum quidem plerisque
uilitatem mirantibus facetissime Cicero: 'quo melius,' inquit, 'emptum
sciatis, tertia deducta'; existimabatur enim Seruilia etiam filiam suam
Tertiam Caesari conciliare.

[1,51] Ne prouincialibus quidem matrimoniis abstinuisse uel hoc disticho
apparet iactato aeque a militibus per Gallicum triumphum: urbani, seruate
uxores: moechum caluom adducimus. aurum in Gallia effutuisti, hic sumpsisti
mutuum.

[1,52] Dilexit et reginas, inter quas Eunoen Mauram Bogudis uxorem, cui
maritoque eius plurima et immensa tribuit, ut Naso scripsit; sed maxime
Cleopatram, cum qua et conuiuia in primam lucem saepe protraxit et eadem
naue thalamego paene Aethiopia tenus Aegyptum penetrauit, nisi exercitus
sequi recusasset, quam denique accitam in urbem non nisi maximis honoribus
praemiisque auctam remisit filiumque natum appellare nomine suo passus est.
quem quidem nonnulli Graecorum similem quoque Caesari et forma et incessu
tradiderunt. M- Antonius adgnitum etiam ab eo senatui adfirmauit, quae
scire C- Matium et C- Oppium reliquosque Caesaris amicos; quorum Gaius
Oppius, quasi plane defensione ac patrocinio res egeret, librum edidit, non
esse Caesaris filium, quem Cleopatra dicat. Heluius Cinna tr- pl- plerisque
confessus est habuisse se scriptam paratamque legem, quam Caesar ferre
iussisset cum ipse abesset, uti uxores liberorum quaerendorum causa quas et
quot uellet ducere liceret. at ne cui dubium omnino sit et impudicitiae et
adulteriorum flagrasse infamia, Curio pater quadam eum oratione omnium
mulierum uirum et omnium uirorum mulierem appellat.

[1,53] Vini parcissimum ne inimici quidem negauerunt. Marci Catonis est: unum
ex omnibus Caesarem ad euertendam rem publicam sobrium accessisse. nam
circa uictum Gaius Oppius adeo indifferentem docet, ut quondam ab hospite
conditum oleum pro uiridi adpositum aspernantibus ceteris solum etiam
largius appetisse scribat, ne hospitem aut neglegentiae aut rusticitatis
uideretur arguere.

[1,54] Abstinentiam neque in imperiis neque in magistratibus praestitit. ut
enim quidam monumentis suis testati sunt, in Hispania pro consule et a
sociis pecunias accepit emendicatas in auxilium aeris alieni et Lusitanorum
quaedam oppida, quanquam nec imperata detrectarent et aduenienti portas
patefacerent, diripuit hostiliter. in Gallia fana templaque deum donis
referta expilauit, urbes diruit saepius ob praedam quam ob delictum; unde
factum, ut auro abundaret ternisque milibus nummum in libras promercale per
Italiam prouinciasque diuenderet. in primo consulatu tria milia pondo auri
furatus e Capitolio tantundem inaurati aeris reposuit. societates ac regna
pretio dedit, ut qui uni Ptolemaeo prope sex milia talentorum suo Pompeique
nomine abstulerit. postea uero euidentissimis rapinis ac sacrilegis et
onera bellorum ciuilium et triumphorum ac munerum sustinuit impendia.

[1,55] Eloquentia militarique re aut aequauit praestantissimorum gloriam aut
excessit. post accusationem Dolabellae haud dubie principibus patronis
adnumeratus est. certe Cicero ad Brutum oratores enumerans negat se uidere,
cui debeat Caesar cedere, aitque eum elegantem, splendidam quoque atque
etiam magnificam et generosam quodam modo rationem dicendi tenere; et ad
Cornelium Nepotem de eodem ita scripsit: 'quid? oratorem quem huic
antepones eorum, qui nihil aliud egerunt? quis sententiis aut acutior aut
crebrior? quis uerbis aut ornatior aut elegantior?' genus eloquentiae dum
taxat adulescens adhuc Strabonis Caesaris secutus uidetur, cuius etiam ex
oratione, quae inscribitur 'pro Sardis,' ad uerbum nonnulla transtulit in
diuinationem suam. pronuntiasse autem dicitur uoce acuta, ardenti motu
gestuque, non sine uenustate. orationes aliquas reliquit, inter quas temere
quaedam feruntur. 'pro Quinto Metello' non immerito Augustus existimat
magis ab actuaris exceptam male subsequentibus uerba dicentis, quam ab ipso
editam; nam in quibusdam exemplaribus inuenio ne inscriptam quidem 'pro
Metello,' sed 'quam scripsit Metello,' cum ex persona Caesaris sermo sit
Metellum seque aduersus communium obtrectatorum criminationes purgantis.
'apud milites' quoque 'in Hispania' idem Augustus uix ipsius putat, quae
tamen duplex fertur: una quasi priore habita proelio, altera posteriore,
quo Asinius Pollio ne tempus quidem contionandi habuisse eum dicit subita
hostium incursione.

[1,56] Reliquit et rerum suarum commentarios Gallici ciuilisque belli
Pompeiani. nam Alexandrini Africique et Hispaniensis incertus auctor est:
alii Oppium putant, alii Hirtium, qui etiam Gallici belli nouissimum
imperfectumque librum suppleuerit. de commentariis Caesaris Cicero in eodem
Bruto sic refert: 'commentarios scripsit ualde quidem probandos: nudi sunt,
recti et uenusti, omni ornatu orationis tamquam ueste detracta; sed dum
uoluit alios habere parata, unde sumerent qui uellent scribere historiam,
ineptis gratum fortasse fecit, qui illa uolent calamistris inurere, sanos
quidem homines a scribendo deterruit.' de isdem commentariis Hirtius ita
praedicat: 'adeo probantur omnium iudicio, ut praerepta, non praebita
facultas scriptoribus uideatur. (cuius tamen rei maior nostra quam
reliquorum est admiratio; ceteri enim, quam bene atque emendate,) nos
etiam, quam facile atque celeriter eos perscripserit, scimus.' Pollio
Asinius parum diligenter parumque integra ueritate compositos putat, cum
Caesar pleraque et quae per alios erant gesta temere crediderit et quae per
se, uel consulto uel etiam memoria lapsus perperam ediderit; existimatque
rescripturum et correcturum fuisse. reliquit et 'de analogia' duos libros
et 'Anticatones' totidem ac praeterea poema quod inscribitur Iter. quorum
librorum primos in transitu Alpium, cum ex citeriore Gallia conuentibus
peractis ad exercitum rediret, sequentes sub tempus Mundensis proelii
fecit; nouissimum, dum ab urbe in Hispaniam ulteriorem quarto et uicensimo
die peruenit. epistulae quoque eius ad senatum extant, quas primum uidetur
ad paginas et formam memorialis libelli conuertisse, cum antea consules et
duces non nisi transuersa charta scriptas mitterent. extant et ad
Ciceronem, item ad familiares domesticis de rebus, in quibus, si qua
occultius perferenda erant, per notas scripsit, id est sic structo
litterarum ordine, ut nullum uerbum effici posset: quae si qui inuestigare
et persequi uelit, quartam elementorum litteram, id est D pro A et perinde
reliquas commutet. feruntur (a puero et) ab adulescentulo quaedam scripta,
ut 'Laudes Herculis,' tragoedia 'Oedipus,' item 'Dicta collectanea': quos
omnis libellos uetuit Augustus publicari in epistula, quam breuem admodum
ac simplicem ad Pompeium Macrum, cui ordinandas bibliothecas delegauerat,
misit.

[1,57] Armorum et equitandi peritissimus, laboris ultra fidem patiens erat.
in agmine nonnumquam equo, saepius pedibus anteibat, capite detecto, seu
sol seu imber esset; longissimas uias incredibili celeritate confecit,
expeditus, meritoria raeda, centena passuum milia in singulos dies; si
flumina morarentur, nando traiciens uel innixus inflatis utribus, ut
persaepe nuntios de se praeuenerit.

[1,58] In obeundis expeditionibus dubium cautior an audentior, exercitum
neque per insidiosa itinera duxit umquam nisi perspeculatus locorum situs,
neque in Britanniam transuexit, nisi ante per se portus et nauigationem et
accessum ad insulam explorasset. at idem obsessione castrorum in Germania
nuntiata per stationes hostium Gallico habitu penetrauit ad suos. a
Brundisio Dyrrachium inter oppositas classes hieme transmisit
cessantibusque copiis, quas subsequi iusserat, cum ad accersendas frustra
saepe misisset, nouissime ipse clam noctu paruulum nauigium solus obuoluto
capite conscendit, neque aut quis esset ante detexit aut gubernatorem
cedere aduersae tempestati passus est quam paene obrutus fluctibus.

[1,59] Ne religione quidem ulla a quoquam incepto absterritus umquam uel
retardatus est. cum immolanti aufugisset hostia, profectionem aduersus
Scipionem et Iubam non distulit. prolapsus etiam in egressu nauis uerso ad
melius omine: 'teneo te,' inquit, 'Africa.' ad eludendas autem
uaticinationes, quibus felix et inuictum in ea prouincia fataliter
Scipionum nomen ferebatur, despectissimum quendam ex Corneliorum genere,
cui ad opprobrium uitae Saluitoni cognomen erat, in castris secum habuit.

[1,60] Proelia non tantum destinato, sed ex occasione sumebat ac saepe ab
itinere statim, interdum spurcissimis tempestatibus, cum minime quis
moturum putaret; nec nisi tempore extremo ad dimicandum cunctatior factus
est, quo saepius uicisset, hoc minus experiendos casus opinans nihilque se
tantum adquisiturum uictoria, quantum  ---
hostem fudit, quin castris quoque exueret: ita (ut) nullum
spatium perterritis dabat. ancipiti proelio equos dimittebat et in primis
suum, quo maior permanendi necessitas imponeretur auxilio fugae erepto.

[1,61] Utebatur autem equo insigni, pedibus prope humanis et in modum
digitorum ungulis fissis, quem natum apud se, cum haruspices imperium orbis
terrae significare domino pronuntiassent, magna cura aluit nec patientem
sessoris alterius primus ascendit; cuius etiam instar pro aede Veneris
Genetricis postea dedicauit.

[1,62] Inclinatam aciem solus saepe restituit obsistens fugientibus
retinensque singulos et contortis faucibus conuertens in hostem et quidem
adeo plerumque trepidos, ut aquilifer(o) moranti se cuspide sit comminatus,
alius in manu detinentis reliquerit signum.

[1,63] Non minor illa constantia eius, maiora etiam indicia fuerint. post
aciem Pharsalicam cum praemissis in Asiam copiis per angustias Hellesponti
uectoria nauicula traiceret, L- Cassium partis aduersae cum decem rostratis
nauibus obuium sibi neque refugit et comminus tendens, ultro ad deditionem
hortatus, supplicem ad se recepit.

[1,64] Alexandriae circa oppugnationem pontis eruptione hostium subita
conpulsus in scapham pluribus eodem praecipitantibus, cum desilisset in
mare, nando per ducentos passus euasit ad proximam nauem, elata laeua, ne
libelli quos tenebat madefierent, paludamentum mordicus trahens, ne spolio
poteretur hostis.

[1,65] Militem neque a moribus neque a fortuna probabat, sed tantum a
uiribus, tractabatque pari seueritate atque indulgentia. non enim ubique ac
semper, sed cum hostis in proximo esset, coercebat: tum maxime exactor
grauissimus disciplinae, ut neque itineris neque proelii tempus
denuntiaret, sed paratum et intentum momentis omnibus quo uellet subito
educeret. quod etiam sine causa plerumque faciebat, praecipue pluuiis et
festis diebus. ac subinde obseruandum se admonens repente interdiu uel
nocte subtrahebat, augebatque iter, ut serius subsequentis defetigaret.

[1,66] Fama uero hostilium copiarum perterritos non negando minuendoue, sed
insuper amplificando ementiendoque confirmabat. itaque cum expectatio
aduentus Iubae terribilis esset, conuocatis ad contionem militibus:
'scitote,' inquit, 'paucissimis his diebus regem adfuturum cum decem
legionibus, equitum triginta, leuis armaturae centum milibus, elephantis
trecentis. proinde desinant quidam quaerere ultra aut opinari mihique, qui
compertum habeo, credant; aut quidem uetustissima naue impositos quocumque
uento in quascumque terras iubebo auehi.'

[1,67] Delicta neque obseruabat omnia neque pro modo exequebatur, sed
desertorum ac seditiosorum et inquisitor et punitor acerrimus coniuebat in
ceteris. ac nonnumquam post magnam pugnam atque uictoriam remisso
officiorum munere licentiam omnem passim lasciuiendi permittebat, iactare
solitus milites suos etiam unguentatos bene pugnare posse. nec milites eos
pro contione, sed blandiore nomine commilitones appellabat habebatque tam
cultos, ut argento et auro politis armis ornaret, simul et ad speciem et
quo tenaciores eorum in proelio essent metu damni. diligebat quoque usque
adeo, ut audita clade Tituriana barbam capillumque summiserit nec ante
dempserit quam uindicasset.

[1,68] Quibus rebus et deuotissimos sibi et fortissimos reddidit. ingresso
ciuile bellum centuriones cuiusque legionis singulos equites e uiatico suo
optulerunt, uniuersi milites gratuitam et sine frumento stipendioque
operam, cum tenuiorum tutelam locupletiores in se contulissent. neque in
tam diuturno spatio quisquam omnino desciuit, plerique capti concessam sibi
sub condicione uitam, si militare aduersus eum uellent, recusarunt. famem
et ceteras necessitates, non cum obsiderentur modo sed et si ipsi alios
obsiderent, tanto opere tolerabant, ut Dyrrachina munitione Pompeius uiso
genere panis ex herba, quo sustinebantur, cum feris sibi rem esse dixerit
amouerique ocius nec cuiquam ostendi iusserit, ne patientia et pertinacia
hostis animi suorum frangerentur. Quanta fortitudine dimicarint, testimonio
est quod aduerso semel apud Dyrrachium proelio poenam in se ultro
depoposcerunt, ut consolandos eos magis imperator quam puniendos habuerit.
ceteris proeliis innumeras aduersariorum copias multis partibus ipsi
pauciores facile superarunt. denique una sextae legionis cohors praeposita
castello quattuor Pompei legiones per aliquot horas sustinuit paene omnis
confixa multitudine hostilium sagittarum, quarum centum ac triginta milia
intra uallum reperta sunt. nec mirum, si quis singulorum facta respiciat,
uel Cassi Scaeuae centurionis uel Gai Acili militis, ne de pluribus
referam. Scaeua excusso oculo, transfixus femore et umero, centum et
uiginti ictibus scuto perforato, custodiam portae commissi castelli
retinuit. Acilius nauali ad Massiliam proelio iniecta in puppem hostium
dextera et abscisa memorabile illud apud Graecos Cynegiri exemplum imitatus
transiluit in nauem umbone obuios agens.

[1,69] Seditionem per decem annos Gallicis bellis nullam omnino mouerunt,
ciuilibus aliquas, sed ut celeriter ad officium redierint, nec tam
indulgentia ducis quam auctoritate. non enim cessit umquam tumultuantibus
atque etiam obuiam semper iit; et nonam quidem legionem apud Placentiam,
quanquam in armis adhuc Pompeius esset, totam cum ignominia missam fecit
aegreque post multas et supplicis preces, nec nisi exacta de sontibus
poena, restituit.

[1,70] Decimanos autem Romae cum ingentibus minis summoque etiam urbis
periculo missionem et praemia flagitantes, ardente tunc in Africa bello,
neque adire cunctatus est, quanquam deterrentibus amicis, neque dimittere;
sed una uoce, qua 'Quirites' eos pro militibus appellarat, tam facile
circumegit et flexit, ut ei milites esse confestim responderint et quamuis
recusantem ultro in Africam sint secuti; ac sic quoque seditiosissimum
quemque et praedae et agri destinati tertia parte multauit.

[1,71] Studium et fides erga clientis ne iuueni quidem de fuerunt. Masintham
nobilem iuuenem, cum aduersus Hiempsalem regem tam enixe defendisset, ut
Iubae regis filio in altercatione barbam inuaserit, stipendiarium quoque
pronuntiatum et abstrahentibus statim eripuit occultauitque apud se diu et
mox ex praetura proficiscens in Hispaniam inter officia prosequentium
fascesque lictorum lectica sua auexit.

[1,72] Amicos tanta semper facilitate indulgentiaque tractauit, ut Gaio Oppio
comitanti se per siluestre iter correptoque subita ualitudine
deuersoriolo(co), quod unum erat, cesserit et ipse humi ac sub diuo
cubuerit. iam autem rerum potens quosdam etiam infimi generis ad
amplissimos honores prouexit, cum ob id culparetur, professus palam, si
grassatorum et sicariorum ope in tuenda sua dignitate usus esset, talibus
quoque se parem gratiam relaturum.

[1,73] Simultates contra nullas tam graues excepit umquam, ut non occasione
oblata libens deponeret. Gai Memmi, cuius asperrimis orationibus non minore
acerbitate rescripserat, etiam suffragator mox in petitione consulatus
fuit. Gaio Caluo post famosa epigrammata de reconciliatione per amicos
agenti ultro ac prior scripsit. Valerium Catullum, a quo sibi uersiculis de
Mamurra perpetua stigmata imposita non dissimulauerat, satis facientem
eadem die adhibuit cenae hospitioque patris eius, sicut consuerat, uti
perseuerauit.

[1,74] Sed et in ulciscendo natura lenissimus piratas, a quibus captus est,
cum in dicionem redegisset, quoniam suffixurum se cruci ante iurauerat,
iugulari prius iussit, deinde suffigi; Cornelio Phagitae, cuius quondam
nocturnas insidias aeger ac latens, ne perduceretur ad Sullam, uix praemio
dato euaserat, numquam nocere sustinuit; Philemonem a manu seruum, qui
necem suam per uenenum inimicis promiserat, non grauius quam simplici morte
puniit; in Publium Clodium Pompeiae uxoris suae adulterum atque eadem de
causa pollutarum caerimoniarum reum testis citatus negauit se quicquam
comperisse, quamuis et mater Aurelia et soror Iulia apud eosdem iudices
omnia ex fide re(t)tulissent; interrogatusque, cur igitur repudiasset
uxorem: 'quoniam,' inquit, 'meos tam suspicione quam crimine iudico carere
oportere.'

[1,75] Moderationem uero clementiamque cum in administratione tum in uictoria
belli ciuilis admirabilem exhibuit. denuntiante Pompeio pro hostibus se
habiturum qui rei publicae defuissent, ipse medios et neutrius partis
suorum sibi numero futuros pronuntiauit. quibus autem ex commendatione
Pompei ordines dederat, potestatem transeundi ad eum omnibus fecit. motis
apud Ilerdam deditionis condicionibus, cum, assiduo inter utrasque partes
usu atque commercio, Afranius et Petreius deprehensos intra castra Iulianos
subita paenitentia interfecissent, admissam in se perfidiam non sustinuit
imitari. acie Pharsalica proclamauit, ut ciuibus parceretur, deincepsque
nemini non suorum quem uellet unum partis aduersae seruare concessit. nec
ulli perisse nisi in proelio reperientur, exceptis dum taxat Afranio et
Fausto et Lucio Caesare iuuene; ac ne hos quidem uoluntate ipsius
interemptos putant, quorum tamen et priores post impetratam ueniam
rebellauerant et Caesar libertis seruisque eius ferro et igni crudelem in
modum enectis bestias quoque ad munus populi comparatas contrucidauerat.
denique tempore extremo etiam quibus nondum ignouerat, cunctis in Italiam
redire permisit magistratusque et imperia capere; sed et statuas Luci
Sullae atque Pompei a plebe disiectas reposuit; ac si qua posthac aut
cogitarentur grauius aduersus se aut dicerentur, inhibere maluit quam
uindicare. itaque et detectas coniurationes conuentusque nocturnos non
ultra arguit, quam ut edicto ostenderet esse sibi notas, et acerbe
loquentibus satis habuit pro contione denuntiare ne perseuerarent, Aulique
Caecinae criminosissimo libro et Pitholai carminibus maledicentissimis
laceratam existimationem suam ciuili animo tulit.

[1,76] Praegrauant tamen cetera facta dictaque eius, ut et abusus dominatione
et iure caesus existimetur. non enim honores modo nimios recepit: continuum
consulatum, perpetuam dictaturam praefecturamque morum, insuper praenomen
Imperatoris, cognomen Patris patriae, statuam inter reges, suggestum in
orchestra; sed et ampliora etiam humano fastigio decerni sibi passus est:
sedem auream in curia et pro tribunali, tensam et ferculum circensi pompa,
templa, aras, simulacra iuxta deos, puluinar, flaminem, lupercos,
appellationem mensis e suo nomine; ac nullos non honores ad libidinem cepit
et dedit. tertium et quartum consulatum titulo tenus gessit contentus
dictaturae potestate decretae cum consulatibus simul atque utroque anno
binos consules substituit sibi in ternos nouissimos menses, ita ut medio
tempore comitia nulla habuerit praeter tribunorum et aedilium plebis
praefectosque pro praetoribus constituerit, qui apsente se res urbanas
administrarent. pridie autem Kalendas Ianuarias repentina consulis morte
cessantem honorem in paucas horas petenti dedit. eadem licentia spreto
patrio more magistratus in pluris annos ordinauit, decem praetoriis uiris
consularia ornamenta tribuit, ciuitate donatos et quosdam e semibarbaris
Gallorum recepit in curiam. praeterea monetae publicisque uectigalibus
peculiares seruos praeposuit. trium legionum, quas Alexandreae relinquebat,
curam et imperium Rufioni liberti sui filio exoleto suo demandauit.

[1,77] Nec minoris inpotentiae uoces propalam edebat, ut Titus Amp(r)ius
scribit: nihil esse rem publicam, appellationem modo sine corpore ac
specie. Sullam nescisse litteras, qui dictaturam deposuerit. debere homines
consideratius iam loqui secum ac pro legibus habere quae dicat. eoque
arrogantiae progressus est, ut haruspice tristia et sine corde exta quondam
nuntiante futura diceret laetiora, cum uellet; nec pro ostento ducendum, si
pecudi cor defuisset.

[1,78] Verum praecipuam et exitiabilem sibi inuidiam hinc maxime mouit.
adeuntis se cum plurimis honorificentissimisque decretis uniuersos patres
conscriptos sedens pro aede Veneris Genetricis excepit. quidam putant
retentum a Cornelio Balbo, cum conaretur assurgere; alii, ne conatum quidem
omnino, sed etiam admonentem Gaium Trebatium ut assurgeret minus familiari
uultu respexisse. idque factum eius tanto intolerabilius est uisum, quod
ipse triumphanti et subsellia tribunicia praeteruehenti sibi unum e
collegio Pontium Aquilam non assurrexisse adeo indignatus sit, ut
proclamauerit: 'repete ergo a me Aquila rem publicam tribunus!' et nec
destiterit per continuos dies quicquam cuiquam nisi sub exceptione
polliceri: 'si tamen per Pontium Aquilam licuerit.'

[1,79] Adiecit ad tam insignem despecti senatus contumeliam multo arrogantius
factum. nam cum in sacrificio Latinarum reuertente eo inter inmodicas ac
nouas populi acclamationes quidam e turba statuae eius coronam lauream
candida fascia praeligata inposuisset et tribuni plebis Epidius Marullus
Caesetiusque Flauus coronae fasciam detrahi hominemque duci in uincula
iussissent, dolens seu parum prospere motam regni mentionem siue, ut
ferebat, ereptam sibi gloriam recusandi, tribunos grauiter increpitos
potestate priuauit. neque ex eo infamiam affectati etiam regii nominis
discutere ualuit, quanquam et plebei regem se salutanti Caesarem se, non
regem esse responderit et Lupercalibus pro rostris a consule Antonio
admotum saepius capiti suo diadema reppulerit atque in Capitolium Ioui
Optimo Maximo miserit. quin etiam uaria fama percrebruit migraturum
Alexandream uel Ilium, translatis simul opibus imperii exhaustaque Italia
dilectibus et procuratione urbis amicis permissa, proximo autem senatu
Lucium Cottam quindecimuirum sententiam dicturum, ut, quoniam fatalibus
libris contineretur Parthos nisi a rege non posse uinci, Caesar rex
appellaretur.

[1,80] Quae causa coniuratis maturandi fuit destinata negotia, ne assentiri
necesse esset. Consilia igitur dispersim antea habita et quae saepe bini
terniue ceperant, in unum omnes contulerunt, ne populo quidem iam praesenti
statu laeto, sed clam palamque detrectante dominationem atque assertores
flagitante. peregrinis in senatum allectis libellus propositus est: 'Bonum
factum: ne quis senatori nouo curiam monstrare uelit!' et illa uulgo
canebantur:

     Gallos Caesar in triumphum ducit, idem in curiam:
     Galli bracas deposuerunt, latum clauum sumpserunt.

Quinto Maximo suffecto trimenstrique consule theatrum introeunte, cum
lictor animaduerti ex more iussisset, ab uniuersis conclamatum est non esse
eum consulem. post remotos Caesetium et Marullum tribunos reperta sunt
proximis comitiis complura suffragia consules eos declarantium.
subscripsere quidam Luci Bruti statuae: 'utinam uiueres!' item ipsius
Caesaris:

     Brutus, quia reges eiecit, consul primus factus est:
     hic, quia consules eiecit, rex postremo factus est.

conspiratum est in eum a sexaginta amplius, Gaio Cassio Marcoque et Decimo
Bruto principibus conspirationis. qui primum cunctati utrumne in Campo per
comitia tribus ad suffragia uocantem partibus diuisis e ponte deicerent
atque exceptum trucidarent, an in Sacra uia uel in aditu theatri
adorirentur, postquam senatus Idibus Martiis in Pompei curiam edictus est,
facile tempus et locum praetulerunt.

[1,81] Sed Caesari futura caedes euidentibus prodigiis denuntiata est. paucos
ante menses, cum in colonia Capua deducti lege Iulia coloni ad extruendas
uillas uetustissima sepulcra dis(s)icerent idque eo studiosius facerent,
quod aliquantum uasculorum operis antiqui scrutantes reperiebant, tabula
aenea in monimento, in quo dicebatur Capys conditor Capuae sepultus,
inuenta est conscripta litteris uerbisque Graecis hac sententia: quandoque
ossa Capyis detecta essent, fore ut illo prognatus manu consanguineorum
necaretur magnisque mox Italiae cladibus uindicaretur. cuius rei, ne quis
fabulosam aut commenticiam putet, auctor est Cornelius Balbus,
familiarissimus Caesaris. proximis diebus equorum greges, quos in
traiciendo Rubiconi flumini consecrarat ac uagos et sine custode dimiserat,
comperit pertinacissime pabulo abstinere ubertimque flere. et immolantem
haruspex Spurinna monuit, caueret periculum, quod non ultra Martias Idus
proferretur. pridie autem easdem Idus auem regaliolum cum laureo ramulo
Pompeianae curiae se inferentem uolucres uarii generis ex proximo nemore
persecutae ibidem discerpserunt. ea uero nocte, cui inluxit dies caedis, et
ipse sibi uisus est per quietem interdum supra nubes uolitare, alias cum
Ioue dextram iungere; et Calpurnia uxor imaginata est conlabi fastigium
domus maritumque in gremio suo confodi; ac subito cubiculi fores sponte
patuerunt. Ob haec simul et ob infirmam ualitudinem diu cunctatus an se
contineret et quae apud senatum proposuerat agere differret, tandem Decimo
Bruto adhortante, ne frequentis ac iam dudum opperientis destitueret,
quinta fere hora progressus est libellumque insidiarum indicem ab obuio
quodam porrectum libellis ceteris, quos sinistra manu tenebat, quasi mox
lecturus commiscuit. dein pluribus hostiis caesis, cum litare non posset,
introiit curiam spreta religione Spurinnamque irridens et ut falsum
arguens, quod sine ulla sua noxa Idus Martiae adessent: quanquam is uenisse
quidem eas diceret, sed non praeterisse.

[1,82] Assidentem conspirati specie officii circumsteterunt, ilicoque Cimber
Tillius, qui primas partes susceperat, quasi aliquid rogaturus propius
accessit renuentique et gestu(m) in aliud tempus differenti ab utroque
umero togam adprehendit: deinde clamantem: 'ista quidem uis est!' alter e
Cascis auersum uulnerat paulum infra iugulum. Caesar Cascae brachium
arreptum graphio traiecit conatusque prosilire alio uulnere tardatus est;
utque animaduertit undique se strictis pugionibus peti, toga caput
obuoluit, simul sinistra manu sinum ad ima crura deduxit, quo honestius
caderet etiam inferiore corporis parte uelata. atque ita tribus et uiginti
plagis confossus est uno modo ad primum ictum gemitu sine uoce edito, etsi
tradiderunt quidam Marco Bruto irruenti dixisse: kai su teknon; exanimis
diffugientibus cunctis aliquamdiu iacuit, donec lecticae impositum,
dependente brachio, tres seruoli domum rettulerunt. nec in tot uulneribus,
ut Antistius medicus existimabat, letale ullum repertum est, nisi quod
secundo loco in pectore acceperat. Fuerat animus coniuratis corpus occisi
in Tiberim trahere, bona publicare, acta rescindere, sed metu Marci Antoni
consulis et magistri equitum Lepidi destiterunt.

[1,83] Postulante ergo Lucio Pisone socero testamentum eius aperitur
recitaturque in Antoni domo, quod Idibus Septembribus proximis in Lauicano
suo fecerat demandaueratque uirgini Vestali maximae. Quintus Tubero tradit
heredem ab eo scribi solitum ex consulatu ipsius primo usque ad initium
ciuilis belli Cn- Pompeium, idque militibus pro contione recitatum. sed
nouissimo testamento tres instituit heredes sororum nepotes, Gaium Octauium
ex dodrante, et Lucium Pinarium et Quintum Pedium ex quadrante reliquo(s);
in ima cera Gaium Octauium etiam in familiam nomenque adoptauit; plerosque
percussorum in tutoribus fili, si qui sibi nasceretur, nominauit, Decimum
Brutum etiam in secundis heredibus. populo hortos circa Tiberim publice et
uiritim trecenos sestertios legauit.

[1,84] Funere indicto rogus extructus est in Martio campo iuxta Iuliae
tumulum et pro rostris aurata aedes ad simulacrum templi Veneris Genetricis
collocata; intraque lectus eburneus auro ac purpura stratus et ad caput
tropaeum cum ueste, in qua fuerat occisus. praeferentibus munera, quia
suffecturus dies non uidebatur, praeceptum, ut omisso ordine, quibus
quisque uellet itineribus urbis, portaret in Campum. inter ludos cantata
sunt quaedam ad miserationem et inuidiam caedis eius accommodata, ex Pacuui
Armorum iudicio: men seruasse, ut essent qui me perderent? et ex Electra
Acili ad similem sententiam. laudationis loco consul Antonius per praeconem
pronuntiauit senatus consultum, quo omnia simul ei diuina atque humana
decreuerat, item ius iurandum, quo se cuncti pro salute unius astrinxerant;
quibus perpauca a se uerba addidit. lectum pro rostris in forum magistratus
et honoribus functi detulerunt. quem cum pars in Capitolini Iouis cella
cremare pars in curia Pompei destinaret, repente duo quidam gladiis
succincti ac bina iacula gestantes ardentibus cereis succenderunt
confestimque circumstantium turba uirgulta arida et cum subselliis
tribunalia, quicquid praeterea ad donum aderat, congessit. deinde tibicines
et scaenici artifices uestem, quam ex triumphorum instrumento ad praesentem
usum induerant, detractam sibi atque discissam iniecere flammae et
ueteranorum militum legionarii arma sua, quibus exculti funus celebrabant;
matronae etiam pleraeque ornamenta sua, quae gerebant, et liberorum bullas
atque praetextas. In summo publico luctu exterarum gentium multitudo
circulatim suo quaeque more lamentata est praecipueque Iudaei, qui etiam
noctibus continuis bustum frequentarunt.

[1,85] Plebs statim a funere ad domum Bruti et Cassi(i) cum facibus tetendit
atque aegre repulsa obuium sibi Heluium Cinnam per errorem nominis, quasi
Cornelius is esset, quem grauiter pridie contionatum de Caesare requirebat,
occidit caputque eius praefixum hastae circumtulit. postea solidam columnam
prope uiginti pedum lapidis Numidici in foro statuit (in)scripsitque
parenti patriae. apud eam longo tempore sacrificare, uota suscipere,
controuersias quasdam interposito per Caesarem iure iurando distrahere
perseuerauit.

[1,86] Suspicionem Caesar quibusdam suorum reliquit neque uoluisse se diutius
uiuere neque curasse quod ualitudine minus prospera uteretur, ideoque et
quae religiones monerent et quae renuntiarent amici neglexisse. sunt qui
putent, confisum eum nouissimo illo senatus consulto ac iure iurando etiam
custodias Hispanorum cum gladiis   adinspectantium   se remouisse. alii e
diuerso opinantur insidias undique imminentis subire semel quam cauere ---
solitum ferunt: non tam sua quam rei publicae interesse, uti
saluus esset: se iam pridem potentiae gloriaeque abunde adeptum; rem
publicam, si quid sibi eueniret, neque quietam fore et aliquanto deteriore
condicione ciuilia bella subituram.

[1,87] Illud plane inter omnes fere constitit, talem ei mortem paene ex
sententia obtigisse. nam et quondam, cum apud Xenophontem legisset Cyrum
ultima ualitudine mandasse quaedam de funere suo, aspernatus tam lentum
mortis genus subitam sibi celeremque optauerat; et pridie quam occideretur,
in sermone nato super cenam apud Marcum Lepidum, quisnam esset finis uitae
commodissimus, repentinum inopinatumque praetulerat.

[1,88] Periit sexto et quinquagensimo aetatis anno atque in deorum numerum
relatus est, non ore modo decernentium, sed et persuasione uolgi. siquidem
ludis, quos primo(s) consecrato(s) ei heres Augustus edebat, stella crinita
per septem continuos dies fulsit exoriens circa undecimam horam,
creditumque est animam esse Caesaris in caelum recepti; et hac de causa
simulacro eius in uertice additur stella. Curiam, in qua occisus est,
obstrui placuit Idusque Martias Parricidium nominari, ac ne umquam eo die
senatus ageretur.

[1,89] Percussorum autem fere neque triennio quisquam amplius superuixit
neque sua morte defunctus est. damnati omnes alius alio casu periit, pars
naufragio, pars proelio; nonnulli semet eodem illo pugione, quo Caesarem
uiolauerant, interemerunt.


[2,0]   Vita Diui Augusti.

[2,1] Gentem Octauiam Velitris praecipuam olim fuisse, multa declarant. Nam
et uicus celeberrima parte oppidi iam pridem Octauius uocabatur et
ostendebatur ara Octauio consecrata, qui bello dux finitimo, cum forte
Marti rem diuinam faceret, nuntiata repente hostis incursione, semicruda
exta rapta foco prosecuit, atque ita proelium ingressus uictor redit.
Decretum etiam publicum extabat, quo cauebatur ut in posterum quoque simili
modo exta Marti redderentur, reliquiaeque ad Octauios referrentur.

[2,2] Ea gens a Tarquinio Prisco rege inter minores gentis adlecta in
senatum, mox a Seruio Tullio in patricias traducta, procedente tempore ad
plebem se contulit, ac rursus magno interuallo per Diuum Iulium in
patriciatum redit. Primus ex hac magistratum populi suffragio cepti C-
Rufus. Is quaestorius Cn- et C- procreauit, a quibus duplex Octauiorum
familia defluxit conditione diuersa. Siquidem Gnaeus et deinceps ab eo
reliqui omnes functi sunt honoribus summis. At Gaius eiusque posteri, seu
fortuna seu uoluntate, in equestri ordine constiterunt usque ad Augusti
patrem. Proauus Augusti secundo Punico bello stipendia in Sicilia tribunus
militum fecit Aemilio Papo imperatore. Auus municipalibus magisteriis
contentus abundante patrimonio tranquillissime senuit. Sed haec alii; ipse
Augustus nihil amplius quam equestri familia ortum se scribit uetere ac
locuplete, et in qua primus senator pater suus fuerit. M- Antonius
libertinum ei proauum exprobrat, restionem e pago Thurino, auum
argentarium. Nec quicquam ultra de paternis Augusti maioribus repperi.

[2,3] C- Octauius pater a prinipio aetatis et re et existimatione magna fuit,
ut equidem mirer hunc quoque a nonnullis argentarium atque etiam inter
diuisores operasqe compestris proditum; amplis enim innutritus opibus,
honores et adeptus est facile et egregie administrauit. Ex praetura
Macedoniam sortitus, fugitiuos, residuam Spartaci et Catilinae manum,
Thurinum agrum tenentis, in itinere deleuit, negotio sibi in senatu extra
ordinem dato. Prouinciae praefuit non minore iustitia quam fortitudine;
namque Bessis ac Thracibus magno proelio fusis, ita socios tractauit, ut
epistolae M- Ciceronis exstent quibus Quintum fratrem eodem tempore parum
secunda fama proconsulatum Asiae administrantem, hortatur et monet,
imitetur in promerendis sociis uicinum suum Octauium.

[2,4] Decedens Macedonia, prius quam profiteri se candidatum consulatus
posset, mortem obiit repentinam, superstitibus liberis Octauia maiore, quam
ex Ancharia, et Octauia minore item Augusto, quos ex Atia tulerat. Atia M-
Atio Balbo et Iulia, sorore C- Caesaris, genita est. Balbus, paterna stirpe
Aricinus, multis in familia senatoriis imaginibus, a matre Magnum Pompeium
artissimo contingebat gradu functusque honore praeturae inter uigintiuiros
agrum Campanum plebi Iulia lege diuisit. Verum idem Antonius, despiciens
etiam maternam Augusti originem, proauum eius Afri generis fuisse et modo
unguentariam tabernam modo pistrinum Ariciae exercuisse obicit. Cassius
quidem Parmensis quadam epistola non tantum ut pistoris, sed etiam ut
nummulair nepotem sic taxat Augustum: Materna tibi farinast ex crudissimo
Ariciae pistrino: hanc finxit manibus collybo decoloratis Nerulonensis
mensarius.

[2,5] Natus est Augustus M- Tullio Cicerone C- Antonio conss- XIIII- Kal-
Octob-, paulo ante solis exortum, regione Palati, ad Capita bubulo, ubi
nunc sacrarium habet, aliquanto post quam excessit constitutum. Nam ut
senatus actis continetur, cum C- Laetorius, adulscens patricii generis, in
deprecanda grauiore adulterii poena praeter aetatem atque natales hoc
quoque patribus conscriptis allegaret, esse possessorem ac uelut aedituum
soli, quod primum Diuus Augustus nascens attigisset, peteretque donari
quasi proprio suo ac peculiari deo, decretum est ut ea pars domus
consecrareur.

[2,6] Nutrimentorum eius ostenditur adhuc locus in auito suburbano iuxta
Velitras permodicus et cellae penuariae instar, tenetque uicinitatem opinio
tamquam et natus ibi sit. Huc introire nisi necessario et caste religio
est, concepta opinione ueteri, quasi temere adeuntibus horror quidam et
metus obiciatur, sed et mox confirmata. Nam cum possessor uillae nouus seu
forte seu temptandi causa cubitum se eo contulisset, euenit ut post
paucissimas noctis horas exturbatus inde subita ui et incerta paene
semianimis cum strato simul ante fores inueniretur.

[2,7] Infanti cognomen Thurino inditum est, in memoriam maiorum originis, uel
quod regione Thurina recens eo nato pater Octauius aduersus fugitiuos rem
prospere gesserate. Thurinum cognominatum satis certa probatione
tradiderim, nactus puerilem imagunculam eius aeream ueterem, ferreis et
paene iam exolescentibus litteris hoc nomine inscriptam, quae dono a me
principi data inter cubiculi Lares colitur. Sed et a M- Antonio in
epistolis per contumeliam saepe Thurinus appellatur, et ipse nihil amplius
quam mirari se rescribit, pro obprobio sibi prius nomen obici. Postea Gai
Caesaris et deinde Augusti cognomen assumpsit, alterum testamento maioris
auunculi, alterum Munati Planci sententia, cum, quibusdam censentibus
Romulum appellari oportere quasi et ipsum conditorem urbis, praeualuisset,
ut Augustus potius uocaretur, non tantum nouo sed etiam ampliore cognomine,
quod loca quoque religiosa et in quibus augurato quid consecratur augusta
dicantur, ab auctu uel abu auium gestu gustuue, sicut etiam Ennius docet
scribens: Augusto augurio postquam inclita condita Roma est.

[2,8] Quadrimus patrem amisit. Duodecimum annum agens auiam Iuliam defunctam
pro contione laudauit. Quadriennio post uirili toga sumpta, militaribus
donis triumpho Caesaris Africano donatus est, quanquam expers belli propter
aetatem. Profectum mox auunculum in Hispanias aduersus CN- Pompei liberos,
uixdum firmus a graui ualitudine, per infestas hostibus uias paucissimis
comitibus naufragio etiam facto subsecutus, magnopere demeruit, approbata
cito etiam morum indole super itineris industriam. Caesare post receptas
Hispanias expeditionem in Dacos et inde in Parthos destinante, praemissus
Apolloniam studiis uacauit. Utque primum occisum eum heredemque se
comperit, diu cunctatus an proximas legiones imploraret, id quidem
consilium ut praeceps inmaturumque omisit, ceterum urbe repetita hereitatem
adiit, dubitante matre, uitrico uero Marcio Philippo consulari multum
dissuadente. Atque ab eo tempore exercitibus comparatis primum cum M-
Antonio M- que Lepido deinde tantum cum Antonio per duodecim fere annos,
nouissime per quattuor et quadraginta solus rem publicam tenuit.

[2,9] Proposita uitae eius uelut summa, partes singillatim neque per tempora
sed per species exsequar, quo distinctius demonstrari cognoscique possint.
Bella ciuilia quinque gessit: Mutinense, Philippense, Perusinum, Siculum,
Actiacum; e quibus primum ac nouissimum aduersus M- Antonium, secundum
aduersus Brutum et Cassium, tertium aduersus L- Antonium triumuiri fratrem,
quartum aduersus Sextum Pomeium CN- F-.

[2,10] Omnium bellorum initium et causam hinc sumpsit: nihil conuenientius
ducens quam necem auunculi uindicare tuerique acta, confestim ut Apollonia
rediit, Brutum Cassiumque et ui necopinantis et (quia prouisum periculum
subterfugerat) legibus adgredi reosque caedia absenis deferre statuit.
Ludos autem uictoriae Caesaris, non audentibus facere quibus optigerat id
munus, ipse edidit. Et quo constantius cetera qoque exequeretur, in locum
TR- PL- forte demortui candidatum se ostendit, quanquam patricius necdum
senator. Sed aduersante conatibus suis M- Antonio consule, quem uel
praecipuum adiutorem sperauerat, ac ne publicum quidem et tralaticium ius
ulla in re sibi sine pactione grauissimae mercedis impertiente, ad
optimates se contulit, quibus eum inuisum sentiebat, maxime quod D- Brutum
obsessum Mutinae prouincia a Caesare data et per senatum confirmata
expellere armis niteretur. Hortantibus itaque nonullis percussores ei
subornauit, ac fraude deprehensa periculum in uicem metuens ueteranos simul
in suum ac rei publicae auxilium quanta potuit largitione contraxit;
iussusque comparato exercituii pro praetore praeesse et cum Hirtio ac
Pansa, qui consulatum susceperant, D- Bruto opem ferre, demandatum bellum
tertio mense confecit duobus proeliis. Priore Antonius fugisse eum scribit
ac sine paludamento equoque post biduum demum apparuisse, sequenti satis
constat non modo ducis, sed etiam militis functum munere atque in media
dimicatione, aquilifero legionis suae grauiter saucio, aquilam umeris
subisse diuque portasse.

[2,11] Hoc bello cum Hirtius in acie, Pansa paulo post ex uulnere perissent,
rumor increbruit ambos opera eius occisos, ut Antonio fugato, re publica
consulibus orbata, solus uictores exercitus occuparet. Pansae quidem adeo
suspecta mors fuit, ut Glyco medicus custoditus sit, quasi uenenum uulneri
indidisset. Adicit his Aquilius Niger, alterum e consulibus Hirtium in
pugnae tumultu ab ipso interemptum.

[2,12] Sed ut cognouit Antonium post fugam a M- Lepido receptum ceterosque
duces et exercitus consentire pro patribus, causam optimatium sine
cunctatione deseruit, ad praetextum mutatae uoluntatis dicta factaque
quorundam calumniatus, quasi alii se puerum, alii ornandum tolendumque
iactassent, ne aut sibi aut ueteranis par gratia referretur. Et quo magis
paenitentiam prioris sectae approbaret, Nursinos grandi pecunia et quam
pendere nequirent multatos extorres oppido egit, quod Mutinensi acie
interemptorum ciuium tumulo publice extructo ascripserant, pro libertate
eos occubuisse.

[2,13] Inita cum Antonio et Lepido societate, Philippense quoque bellum,
quamquam inualidus atque aeger, duplici proelio transegit, quorum priore
castris exutus uix ad Antoni cornu fuga euaserat. Nec successum uictoriae
moderatus est, sed capite Bruti Romam misso, ut statuae Caesaris
subiceretur, in splendidissimum quemque captiuum non sine uerborum
contumelia saeuiit; ut quidem uni suppliciter sepulturam precanti
respondisse dicatur, iam istam uolucrum fore potestatem; alios, patrem et
filium, pro uita rogantis sortiri uel micare iussisse, ut alterutri
concederetur, ac spectasse utrumque morientem, cum patre, quia se
optulerat, occiso filius quoque uoluntariam occubuisset necem. Quare
ceteri, in his M- Fauionius ille Catonis aemulus, cum catenati
producerentur, imperatore Antonio honorifice salutato, hunc foedissimo
conuitio coram prosciderunt. Partitis post uictoriam officiis, cum Antonius
Orientem ordinandum, ipse ueteranos in Italiam reducendos et municipalibus
agris conlocandos recepisset, neque ueteranorum neque possessorum gratiam
tenuit, alteris pelli se, alteris non pro spe meritorum tractari
querentibus.

[2,14] Quo tempore L- Antonium fiducia consulatus, quem gerebat, ac fraternae
potentiae res nouas molientem confugere Perusiam coegit et ad deditionem
fame compulit, non tamen sine magnis suis et ante bellum et in bello
discriminibus. Nam cum spectaculo ludorum gregarium militem in
quattuordecim ordinibus sedentem excitari per apparitorem iussisset, rumore
ab obtrectatoribus dilato quasi eundem mox et discruciatum necasset,
minimum afuit, quin periret concursu et indignatione turbae militaris.
Saluti fuit, quod qui desiderabatur repente comparuit incolumnis ac sine
iniuria. Circa Perusinum autem murum sacrificans paene interceptus est a
manu gladiatorum, quae oppido eruperat.

[2,15] Perusia capta in plurimos animaduertit, orare ueniam uel excusare se
conantibus una uoce occurrens, moriendum esse. Scribunt quidam, trecentos
ex dediticiis electos, utriusque ordinis ad aram Diuo Iulio extructam
Idibus Martiis hostiarum more mactatos. Extiterunt qui traderent, conpecto
eum ad arma isse, ut occulti aduersarii et quos metus magis quam uoluntas
contineret, facultate L- Antoni ducis praebita, detegerentur diuictisque is
et confiscatis, promissa ueteranis praemia peroluerentur.

[2,16] Siculum bellum incohauit in primis, sed diu traxit intermissum
saepius, modo reparandarum classium causa, quas tempestatibus duplici
naufragio et quidem per aestatem amiserat, modo pace facta, flagitante
populo ob interclusos commeatus famemque ingrauescentem; donec nauibus ex
integro fabricatis ac uiginti seruorum milibus manumissis et ad remum
datis, portum Iulium apud Baias, inmisso in Lucrinum et Auernum lacum mari,
effecit. In quo cum hieme tota copias exercuisset, Pompeium inter Mylas et
Naulochum superauit sub horam pugnae tam arto repente somno diuinctus, ut
ad dandum signum ab amicis excitaretur. Unde praebitam Antonio materiam
putem exprobrandi, ne rectis quidem oculis eum aspicere potuisse instructam
aciem, uerum supinum, caelum intuentem, stupidum cubuisse, nec prius
surrexisse ac militibus in conspectum uenisse quam a M- Agrippa fugatae
sint hostium naues. Alii dictum factumque eius criminantur, quasi classibus
tempestate perditis exclamauerit, etiam inuito Neptuno uictoriam se
adepturum, ac die circensium proximo sollemni pompae simulacrum dei
detraxerit. Nec temere plura ac maiora pericula ullo alio bello adiit.
Traiecto in Siciliam exercitus, cum partem reliquam copiarum continenti
repeteret, oppressus ex improuiso a Demochare et Appollophane praefectis
Pompei, uno demum nauigio aegerrime effugit. Iterum cum praeter Locros
Regium pedibus iret et prospectis biremibus Pompeianis terram legentibus,
suas ratus, descendisset ad litus, paene exceptus est. Tunc etiam per
deuios tramites refugientem seruus Aemili Pauli comitis eius, dolens
proscriptum olim ab eo patrem Paulum et quasi occasione ultionis oblata,
interficere conatus est. Post Pompei fugam collegarum alterum M- Lepidum,
quem ex Africa in auxilium euocarat, superbientem uiginti legionum fiducia
summasque sibi partes terrore et minis uindicantem spoliauit exercitu
supplicemque concessa uita Circeios in perpetuum relegauit.

[2,17] M- Antonii societatem semper dubiam et incertam reconciliationibusque
uariis male focilatam abrupit tandem, et quo magis degenerasse eum a ciuili
more approbaret, testamentum, quod is Romae, etiam de Cleopatra liberis
inter heredes nuncupatis, reliquerat, aperiundum recitandumque pro contione
curauit. Remisit tamen hosti iudicato necessitudines amicosque omnes, atque
inter alios C- Sosium et Cn- Domitium tunc adhuc consules. Bononiensibus
quoque publice, quod in Antoniorum clientela antiquitus erant, gratiam fect
coniurandi cum tota Italia pro partibus suis. Nec multo post nauali proelio
apud Actium uicit, in serum dimicatione protacta, ut in naue uictor
pernoctauerit. Ab Actio cum Samum in hiberna se recepisset, turbatus
nuntiis de seditione praemia et missionem poscentium, quos ex omni numero
confecta uictoria Brundisium praemiserat, repetita Italia, tempestate in
traiectu bis conflictatus (primo inter promuntoria Peloponnesi atque
Aetoliae, rursus circa montes Ceraunios, utrubique parte liburnicarum
demersa, simul eius, in qua uehebatur, fusis armamentis et gubernaculo
diffracto) nec amplius quam septem et uiginti dies, donec desideria militum
ordinarentur, Brundisii commoratus, Asiae Syriaeque circuitu Aegyptum petit
obsessaque Alexandrea, quo Antonius cum Cleopatra confugerat, breui potitus
est. Et Antonium quidem, seras conditiones pacis temptantem, ad mortem
adegit uiditque mortuum. Cleopatrae, quam seruatam triumpho magnopere
cupiebat, etiam psyllos admouit, qui uenenum ac uirus exugerent, quod
perisse morsu aspidis putabatur. Ambobus communem sepulturae honorem
tribuit ac tumulum ab ipsis incohatum perfici iussit. Antonium iuuenem,
maiorem de duobus Fuluia genitis, simulacro Diui Iuli, ad quod post multas
et irritas preces confugerat, abreptum interemit. Item Caesarionem, quem ex
Caesare Cleopatra concepisse praedicabat, retractum e fuga supplicio
adfecit. Reliquos Antonii reginaeque commmunes liberos non secus ac
necessitudine iunctos sibi et conseruauit et mox pro conditione cuiusque
sustinuit ac fouit.

[2,18] Per idem tempus conditorium et corpus Magni Alexandria, cum prolatum
et penetrali subiecisset oculis, corona aurea imposita ac floribus aspersis
ueneratus est, consultusque, num et Ptolemaeum inspicere uellet, regem se
uoluisse ait uidere, non mortuos. Aegyptum in prouinciae formam redactam ut
feraciorem habilioremque annonae urbicae redderet, fossas omnis, in quas
Nilus exaestuat, oblimatas longa uetustate militari opere detersit. Quoque
Actiacae uictoria memoria celebratior et in posterum esset, urbem Nicopolim
apud Actium condidit ludosque illic quinquennales constituit et ampliato
uetere Apollinis templo locum castrorum, quibus fuerat usus, exornatum
naualibus spoliis Neptuno ac Marti consecrauit.

[2,19] Tumultus posthac et rerum nouarum initia coniurationesque complures,
prius quam inualescerent indicio detectas, compressit alias alio tempore:
Lepidi iuuenis, deinde Varronis Murenae et Fanni Caepionis, mox M- Egnati,
exin Plauti Rufi Lucique Pauli progeneri sui, ac praeter has L- Audasi,
falsarum tabularum rei ac neque aetate neque corpore integri, item Asini
Epicadi ex gente Parthian ibridae, ad extremum Telephi, mulieris serui
nomenculatoris. Nam ne ultimae quidem sortis hominum conspiratione et
periculo caruit. Audasius atque Epicadus Iuliam filiam et Agrippam nepotem
ex insulis, quibus continebantur, rapere ad exercitus, Telephus quasi
debita sibi fato dominatione et ipsum et senatum adgredi destinarant. Quin
etiam quandam iuxta cubiculum eius lixa quidam ex Illyrico exercitu,
ianitoribus deceptis, noctu deprehensus est cultro uenatorio cinctus,
imposne mentis an simulata dementia, incertum; nihil enim exprimi
quaestione potuit.

[2,20] Externa bella duo omnino per se gessit, Delmaticum adulescens adhuc,
et Antonio deuicto Cantabricum. Delmatico etiam uulnera excepit, una acie
dextrum genu lapide ictus, altera et crus et utrumque brachium ruina pontis
consauciatus. Reliqua per legatos administrauit, ut tamen quibusdam
Pannonicis atque Germanicis aut interueniret aut non longe abesset,
Rauennam uel Mediolanium uel Aquileiam usque ab urbe progrediens.

[2,21] Domuit autem partim ductu partim auspiciis suis Cantabriam,
Aquitaniam, Pannoniam, Delmatiam cum Illyrico omni, item Raetiam et
Vindelicos ac Salassos, gentes Inalpinas. Coercuit et Dacorum incursiones,
tribus eorum ducibus cum magna copia caesis, Germanosque ultra Albim
fluuium summouit, ex quibus Suebos et Sigambros dedentis se traduxit in
Galliam atque in proximis Rheno agris conlocauit. Alias item nationes male
quietas ad obsequium redegit. Nec ulli genti sine iustis et necessariis
causis bellum intulit, tantumque afuit a cupiditate quoquo modo imperium
uel bellicam gloriam augendi, ut quorundam barbarorum principes in aede
Martis Ultoris iurare coegerit mansuros se in fide ac pace quam peterent, a
quibusdam uero nouum genus obsidum, feminas, exigere temptauerit, quod
neglegere marum pignora sentiebat; et tamen potestatem semper omnibus
fecit, quotiens uellent, obsides recipiendi. Neque aut crebrius aut
perfidiosius rebellantis grauiore umquam ultus est poena, quam ut captiuos
sub lege uenundaret, ne in uicina regione seruirent neue intra tricensimum
annum liberarentur. Qua uirtutis moderationisque fama Indos etiam ac
Scythas, auditu modo cognitos, pellexit ad amicitiam suam populique Romani
ultro per legatos petendam. Parthi quoque et Armeniam uindicanti facile
cesserunt et signa militaria, quae M- Crasso et M- Antonio ademerant,
reposcenti reddiderunt obsidesque insuper optulerunt, denique, pluribus
quondam de regno concertantibus, nonnisi ab ipso electum probauerunt.

[2,22] Ianum Quirinum, semel atque iterum a condita urbe ante memoriam suam
clausum, in multo breuiore temporis spatio terra marique pace parta ter
clusit. Bis ouans ingressus est urbem, post Philippense et rursus post
Siculum bellum. Curulis triumphos tris egit, Delmaticum, Actiacum,
Alexandrinum, continuo triduo omnes.

[2,23] Graues ignominias cladesque duas omnino nec alibi quam in Germania
accepit, Lollianam et Varianam, sed Lollianam maioris infamiae quam
detrimenti, Varianam paena exitiabilem, tribus legionibus cum duce
legatisque et auxiliis omnibu caesis. Hac nuntiata excubias per urbem
indixit, ne quis tumultus existeret, et praesidibus prouinciarum propagauit
imperium, ut a peritis et assuetis socii continerentur. Vouit et magnos
ludos Ioui Optimo Maximo, si res p- in meliorem statum uertisset: quod
factum Cimbrico Marsicoque bello erat. Adeo denique consternatum ferunt, ut
per continuos menses barba capilloque summisso caput interdum foribu
illideret, uociferans: Quintili Vare, legiones redde! diemque cladis quot
annis maestum habuerit a lugubrem.

[2,24] In re militari et commutauit multa et instituit, atque etiam ad
antiquum morem nonnulla reuocauit. Disciplinam seuerissime rexit: ne
legatorum quidem cuiquam, nisi grauate hibernisque demum mensibus, permisit
uxorem interuisere. Equitem Romanum, quod duobus filiis adulescentibus
causa detrectandi sacramenti pollices amputasset, ipsum bonaque subiecit
hastae; quem tamen, quod inminere emptioni publicanos uidebat, liberto suo
addixit, ut relegatum in agros pro libero esse sineret. Decimam legionem
contumacius parentem cum ignominia totam dimisit, item alias immodeste
missionem postulantes citra commoda emeritorum praemiorum exauctorauit.
Cohortes, si quae cessissent loco, decimatas hordeo pauit. Centuriones
statione deserta, itidem ut manipulares, capitali animaduersione puniit,
pro cetero delictorum genere uariis ignominis adfecit, ut stare per totum
diem iuberet ante praetorium, interdum trunicatos discinctosque, nonnumquam
cum decempedis, uel etiam cespitem portantes.

[2,25] Neque post bella ciuilia aut in continione aut per edictum ullos
militum commilitones appellabat, sed milites, ac ne a filiis quidem aut
priuignis suis imperio praeditis aliter appellari passus est, ambitiosius
id existimans, quam aut ratio militaris aut temporum quies aut sua domusque
suae maiestas postularet. Libertino milite, praeterquam Romae incendiorum
causa et si tumultus in grauiore annona metueretur, bis usus est: semel ad
praesidium coloniarum Illyricum contingentium, iterum ad tutelam ripae
Rheni fluminis; eosque, seruos adhuc uiris feminisque pecuniosioribus
indictos ac sine mora manumissos, sub priore uexillo habuit, neque aut
commixtos cum ingenuis aut eodem modo armatos. Dona militaria, aliquanto
facilius phaleras et torques, quicquid auro argentoque constaret, quam
uallares ac murales coronas, quae honore praecellerent, dabat; has quam
parcissime et sine ambitione ac saepe etiam caligatis tribuit. M- Agrippam
in Sicilia post naualem uictoriam caeruleo uexillo donauit. Solos
triumphales, quamquam et socios epeditionum et participes uictoriarum
suarum, numquam donis impertiendos putauit, quod ipsi quoque ius habuissent
tribuendi ea quibus uellent. Nihil autem minus perfecto duci quam
festinationem temeritatemque conuenire arbitrabatur. Crebro itaque illa
iactabat: g-Speude g-bradeos. g-Asphales g-gar g-est g-ameinon g-e g-thraasus g-stratelates.
Et, Sat celeriter fieri quidquid fiat satis bene. Proelium quidem aut
bellum suscipiendum omnino negabat, nisi cum maior emolumenti spes quam
damni metus ostenderetur. Nam minima commoda non minimo sectantis
discrimine similes aiebat esse aureo hamo piscantibus, cuius abrupti damnum
nulla captura pensari posset.

[2,26] Magistratus atque honores et ante tempus et quosdam noui generis
perpetuosque cepit. Consulatum uicesimo aetatis anno inuasit, admotis
hostiliter ad urbem legionibus, missisque qui sibi nomine exercitus
deposcerent; cum quidem cunctante senatu Cornelius centurio, princeps
legationis, reiecto sagulo ostendens gladii capulum, non dubitasset in
curia dicere: Hic faciet, si uos non feceritis. Secundum consulatum post
nouem annos, tertium anno interiecto gessit sequentis usque ad undecimum
continuauit, multisque mox, cum deferrentur, recusatis duodecim magno, id
est septemdecim annorum, interuallo et rursus tertium decimum biennio post
ultro petiit, ut C- et Lucium filios amplissimo praeditus magistratu suo
quemque tirocinio deduceret in forum. Quinque medios consulatus a sexto ad
decimum annuos gessit, ceteros aut nouem aut sex aut quattuor aut tribus
mensibus, secundum uero paucissimis horis. Nam die Kal- Ian- cum mane pro
aede Capitolini Iouis paululum curuli sella praesedisset, honore abiit
suffecto alio in locum suum. Nec omnes Romae, sed quartum consulatum in
Asia, quintum in insula Samo, octauum et nonum Tarracone iniit.

[2,27] Triumuiratum rei p- constituendae per decem annos administrauit; in
quo restitit quidem aliquandiu collegis ne qua fieret proscriptio, sed
inceptam utroque acerbius exercuit. Namque illis in multorum saepe personam
per gratiam et preces exorabilibus, solus magnopere contendit ne cui
parceretur, proscripsitque etiam C- Toranium tutorem suum, eudem collegam
patris sui Octaui in aedilitate. Iunius Saturninus hoc amplius tradit, cum
peracta proscriptione M- Lepidus in senatu excusasset praeterita et spem
clementiae in posterum fecisset, quoniam satis poenarum exactum esset, hunc
a diuerso professum, ita modum se proscribendi statuisse, ut omnia sibi
reliquerit libera. In cuius tamen pertinaciae paenitentiam postea T-
Vincium Philopoemenem, quod patronum suum proscriptum celasse olim
diceretur, equestri dignitate honorauit. In eadem hac potestate multiplici
flagrauit inuidia. Nam et Pinarium equitem R- cum, contionante se admissa
turba paganorum, apud milites subscribere quaedam animaduertisset, curiosum
ac speculatorem ratus, coram confodi imperauit; et Tedium Afrum consulem
designatum, quia factum quoddam suum maligno sermone carpsisset, tantis
conterruit minis, ut is se praecipitauerit; et Quintum Gallium praetorem,
in officio salutationis tabellas duplices ueste tectas tenentem, suspicatus
gladium occulere, nec quidquam statim, ne aliud inueniretur, ausus
inquirere, paulo post per centuriones et milites raptum e tribunali,
seruilem in modum torsit ac fatentem nihil iussit occidi, prius oculis eius
sua manu effossis; quem tamen scribit conloquio petito insidiatum sibi
coniectumque a se in custodiam, diende urbe interdicta dimissum, naufragio
uel latronum insidiis perisse. Tribuniciam potestatem perpetuam recepit, in
qua semel atque iterum per singular lustra collegam sibi cooptauit. Recepit
et morum legumque regimen aeque perpetuum, quo iure, quamquam sine censurae
honore, censum tamen populi ter egit; primum ac tertium cum collega, medium
solus.

[2,28] De reddenda re p- bis cogitauit: primum post oppressum statim
Antonium, memor objectum sibi ab eo saepius, quasi per ipsum staret ne
redderetur; ac rursus taedio diuturnae ualitudinis, cum etiam magistratibus
ac senatu domum accitis rationarium imperii tradidit. Sed reputans et se
priuatum non sine periculo fore et illam plurium arbitrio temere committi,
in retinenda perseuerauit, dubium euentu meliore an uoluntate. Quam
uoluntatem, cum prae se identidem ferret, quodam etiam edicto his uerbis
testatus est: "Ita mihi saluam ac sospitem rem p- sistere in sua sede
liceat atque eius rei fructum percipere, quem peto, ut optimi status auctor
dicar et moriens ut feram mecum spem, mansura in uestigio suo fundamenta
rei p- quae iecero". Fecitque ipse se compotem uoti nisus omni modo, ne
quem noui status paeniteret. Urbem neque pro maiestate imperii ornatam et
inundationibus incendiisque obnoxiam excoluit adeo, ut iure sit gloriatus
marmoream se relinquere, quam latericiam accepisset. Tutam uero, quantum
prouideri humana ratione potuit, etiam in posterum praestitit.

[2,29] Publica opera plurima exstruxit, e quibus uel praecipua: forum cum
aede Martis Ultoris, templum Apollinis in Palatio, aedem Tonantis louis in
Capitolio. Fori exstruendi causa fuit hominum et iudiciorum multitudo, quae
uidebatur non sufficientibus duobus etiam tertio indigere; itaque
festinatius necdum perfecta Martis aede publicatum est cautumque, ut
separatim in eo publica iudicia et sortitiones iudicum fierent. Aedem
Martis bello Philippensi pro ultione paterna suscepto uouerat; sanxit ergo,
ut de bellis triumphisque hic consuleretur senatus, prouincias cum imperio
petituri hinc deducerentur, quique uictores redissent, huc insignia
triumphorum conferrent. Templum Apollinis in ea parte Palatinae domus
excitauit, quam fulmine ictam desiderari a deo haruspices pronuntiarant;
addidit porticus cum bibliotheca Latina Graecaque, quo loco iam senior
saepe etiam senatum habuit decuriasque iudicum recognouit. Tonanti Ioui
aedem consecrauit liberatus periculo, cum expeditione Cantabrica per
nocturnum iter lecticam eius fulgur praestrinxisset seruumque praelucentem
exanimasset. Quaedam etiam opera sub nomine alieno, nepotum scilicet et
uxoris sororisque fecit, ut porticum basilicamque Gai et Luci, item
porticus Liuiae et Octauiae theatrum que Marcelli. Sed et ceteros principes
uiros saepe hortatus est, ut pro facultate quisque monimentis uel nouis uel
refectis et excultis urbem adornarent. Multaque a multis tunc exstructa
sunt, sicut a Marcio Philippo aedes Herculis Musarum, a L- Cornificio aedes
Dianae, ab Asinio Pollione atrium Libertatis, a Munatio Planeo aedes
Saturni, a Cornelio Balbo theatrum, a Statilio Tauro amphitheatrum, a M-
uero Agrippa complura et egregia.

[2,30] Spatium urbis in regiones uicosque diuisit instituitque, ut illas
annui magistratus sortito tuerentur, hos magistri e plebe cuiusque uiciniae
lecti. Aduersus incendia excubias nocturnas uigilesque commentus est; ad
coercendas inundationes alueum Tiberis laxauit ac repurgauit completum olim
ruderibus et aedificiorum prolationibus coartatum. Quo autem facilius
undique urbs adiretur, desumpta sibi Flaminia uia Arimino tenus munienda
reliquas triumphalibus uiris ex manubiali pecunia sternendas distribuit.
Aedes sacras uetustate conlapsas aut incendio absumptas refecit easque et
ceteras opulentissimis donis adornant, ut qui in cellam Capitolini Iouis
sedecim milia pondo auri gemmasque ac margaritas quingenties sestertium una
donatione contulerit.

[2,31] Postquam uero pontificatum maximum, quem numquam uiuo Lepido auferre
sustinuerat, mortuo demum suscepit, quidquid fatidicorum librorum Graeci
Latinique generis nullis uel parum idoneis auctoribus uulgo ferebatur,
supra duo milia contracta undique cremauit ac solos retinuit Sibyllinos,
bos quoque dilectu habito; condiditque duobus forulis auratis sub Palatini
Apollinis basi. Annum a Diuo lulio ordinatum, sed postea neglegentia
conturbatum atque confusum, rursus ad pristinam rationem redegit; in cuius
ordinatione Sextilem mensem e suo cognomine nuncupauit magis quam
Septembrem quo erat natus, quod hoc sibi et primus consulatus et in signes
uictoriae optigissent. Sacerdotum et numerum et dignitatem sed et commoda
auxit, praecipue Vestalium uirginum. Cumque in demortuae locum aliam capi
oporteret ambirentque multi ne filias in sortem darent, adiurauit, si
cuiusquam neptium suarum competeret aetas, oblaturum se fuisse eam.
Nonnulla etiam ex antiquis caerimoniis paulatim abolita restituit, ut
Salutis augurium, Diale flamonium, sacrum Lupercale, ludos Saeculares et
Compitalicios. Lupercalibus uetuit currere inberbes, item Saecularibus
ludis iuuenes utriusque sexus prohibuit ullum nocturnum spectaculum
frequentare nisi cum aliquo maiore natu propinquorum. Compitales Lares
ornari bis anno instituit uernis floribus et aestiuis. Proximum a dis
immortalibus honorem memoriae ducum praestitit, qui imperium p- R- ex
minimo maximum reddidissent. Itaque et opera cuiusque manentibus titulis
restituit et statuas omnium triumphali effigie in utraque fori sui porticu
dedicauit, professus et edicto: commentum id se, ut ad illorum uitam uelut
ad exemplar et ipse, dum uiueret, et insequentium aetatium principes
exigerentur a ciuibus. Pompei quoque statuam contra theatri eius regiam
marmoreo Iano superposuit translatam e curia, in qua C- Caesar fuerat
occisus.

[2,32] Pleraque pessimi exempli in perniciem publicam aut ex consuetudine
licentiaque bellorum ciuilium durauerant aut per pacem etiam exstiterant.
Nam et grassatorum plurimi palam se ferebant succincti ferro, quasi tuendi
sui causa, et rapti per agros uiatores sine discrimine liberi seruique
ergastulis possessorum supprimebantur, et plurimae factiones titulo collegi
noui ad nullius non facinoris societatem coibant. Igitur grassaturas
dispositis per opportuna loca stationibus inhibuit, ergastula recognouit,
collegia praeter antiqua et legitima dissoluit. Tabulas ueterum aerari
debitorum, uel praecipuam calumniandi materiam, exussit; loca in urbe
publica iuris ambigui possessoribus adiudicauit; diuturnorum reorum et ex
quorum sordibus nihil aliud quam uoluptas inimicis quaereretur nomina
aboleuit condicione proposita, ut si quem quis repetere uellet, par
periculum poenae subiret. Ne quod autem maleficium negotiumue in punitate
uel mora elaberetur, triginta amplius dies, qui honoraris ludis
occupabantur, actui rerum accommodauit. Ad tris iudicum decurias quartam
addidit ex inferiore censu, quae ducenariorum uocaretur iudicaretque de
leuioribus summis. Iudices a tricensimo aetatis anno adlegit, id est
quinquennio maturius quam solebant. Ac plerisque iudicandi munus
detractantibus uix concessit, ut singulis decuriis per uices annua uacatio
esset et ut solitae agi Nouembri ac Decembri mense res omitterentur.

[2,33] Ipse ius dixit assidue et in noctem nonnumquam, si parum corpore
ualeret lectica pro tribunali collocata, uel etiam domi cubans. Dixit autem
ius non diligentia modo summa sed et lenitate, siquidem manifesti
parricidii reum, ne culleo insueretur, quod non nisi confessi adficiuntur
hac poena, ita fertur interrogasse: "Certe patrem tuum non occidisti ?" Et
cum de falso testamento ageretur omnesque signatores lege Cornelia
tenerentur, non tantum duas tabellas, damnatoriam et absolutoriam, simul
cognoscentibus dedit, sed tertiam quoque, qua ignosceretur iis, quos fraude
ad signandum uel errore inductos constitisset. Appellationes quotannis
urbanorum quidem litigatorum praetori delegabat urbano, at prouincialium
consularibus uiris, quos singulos cuiusque prouinciae negotiis
praeposuisset.

[2,34] Leges retractauit et quasdam ex integro sanxit, ut sumptuariam et de
adulteriis et de pudicitia, de ambitu, de maritandis ordinibus. Hanc cum
aliquanto seuerius quam ceteras emendasset, prae tumultu recusantium
perferre non potuit nisi adempta demum lenitaue parte poenarum et uacatione
trienni data auctisque praemiis. Sic quoque abolitionem eius publico
spectaculo pertinaciter postulante equite, accitos Germanici liberos
receptosque partim ad se partim in patris gremium ostentauit, manu uultuque
significans ne grauarentur imitari iuuenis exemplum. Cumque etiam
inmaturitate sponsarum et matrimoniorum crebra mutatione uim legis eludi
sentiret, tempus sponsas habendi coartauit, diuortiis modum imposuit.

[2,35] Senatorum affluentem numerum deformi et incondita turba�erant enim
super mille, et quidam indignissimi et post necem Caesaris per gratiam et
praemium adlecti, quos orcinos uulgus uocabat�ad modum pristinum et
splendorem redegit duabus lectionibus: prima ipsorum arbitratu, quo uir
uirum legit, secunda suo et Agrippae; quo tempore existimatur lorica sub
ueste munitus ferroque cinctus praesedisse decem ualentissimis senatorii
ordinis amicis sellam suam circumstantibus. Cordus Cremutius scribit ne
admissum quidem tunc quem quam senatorum nisi solum et praetemptato sinu.
Quosdam ad excusandi se uerecundiam compulit seruauitque etiam excusantibus
insigne uestis et spectandi in orchestra epulandique publice ius. Quo autem
lecti probatique et religiosius et minore molestia senatoria munera
fungerentur, sanxit, ut prius quam consideret quisque ture ac mero
supplicaret apud aram eius dei, in cuius templo coiretur, et ne plus quam
bis in mense legitimus senatus ageretur, Kalendis et Idibus, neue Septembri
Octobriue mense ullos adesse alios necesse esset quam sorte ductos, per
quorum numerum decreta confici possent; sibique instituit consilia sortiri
semenstria, cum quibus de negotiis ad frequentem senatum referendis ante
tractaret. Sententias de maiore negotio non more atque ordine sed prout
libuisset perrogabat, ut perinde quisque animum intenderet ac si censendum
magis quam adsentiendum esset. 

[2,36] Auctor et aliarum rerum fuit, in quis:
ne acta senatus publicarentur, ne magistratus deposito honore statim in
prouincias mitterentur, ut proconsulibus ad mulos et tabernacula, quae
publice locari solebant, certa pecunia constitueretur, ut cura aerari a
quaestoribus urbanis ad praetorios praetoresue transiret, ut centumuiralem
hastam quam quaesturam Tluncti consuerant cogere decemuiri cogerent.

[2,37] Quoque plures partem administrandae rei p- caperent, noua officia
excogitauit: curam operum publicorum, uiarum, aquarum, aluei Tiberis,
frumenti populo diuidundi, praefecturam urbis, triumuiratum legendi senatus
et alterum recognoscendi turmas equitum, quotiensque opus esset. Censores
creari desitos longo interuallo creauit. Numerum praetorum auxit. Exegit
etiam, ut quotiens consulatus sibi daretur, binos pro singulis collegas
haberet, nec optinuit, reclamantibus cunctis satis maiestatem eius imminui,
quod honorem eum non solus sed cum altero gereret.

[2,38] Nec parcior in bellica uirtute honoranda, super triginta ducibus
iustos triumphos et aliquanto pluribus triumphalia ornamenta decernenda
curauit. Liberis senatorum, quo celerius rei p- assuescerent, protinus a
uirili toga latum clauum induere et curiae interesse permisit militiamque
auspicantibus non tribunatum modo legionum, sed et praefecturas alarum
dedit; ac ne qui expers castrorum esset, binos plerumque laticlauios
praeposuit singulis alis. Equitum turmas frequenter recognouit, post longam
intercapedinem reducto more trauectionis. Sed neque detrahi quemquam in
trauehendo ab accusatore passus est, quod fieri solebat, et senio uel
aliqua corporis labe insignibus permisit, praemisso in ordine equo, ad
respondendum quotiens citarentur pedibus uenire; mox reddendi equi gratiam
fecit eis, qui maiores annorum quinque et triginta retinere eum nollent.

[2,39] Impetratisque a senatu decem adiutoribus unum quemque equitum rationem
uitae reddere coegit atque ex improbatis alios poena, alios ignominia
notauit, plures admonitione, sed uaria. Lenissimum genus admonitionis fuit
traditio coram pugillarium, quos taciti et ibidem statim legerent;
notauitque aliquos, quod pecunias leuioribus usuris mutuati grauiore
faenore collocassent.

[2,40] Ac comitiis tribuniciis si deessent candidati senatores, ex equitibus
R- creauit, ita ut potestate transacta in utro uellent ordine manerent. Cum
autem plerique equitum attrito bellis ciuilibus patrimonio spectare ludos e
quattuordecim non auderent metu poenae theatralis, pronuntiauit non teneri
ea, quibus ipsis parentibusue equester census umquam fuisset. Populi
recensum uicatim egit, ac ne plebs frumentationum causa frequentius ab
negotiis auocaretur, ter in annum quaternum mensium tesseras dare
destinauit; sed desideranti consuetudinem ueterem concessit rursus, ut sui
cuiusque mensis acciperet. Comitiorum quoque pristinum ius reduxit ac
multiplici poena coercito ambitu, Fabianis et Scaptiensibus tribulibus suis
die comitiorum, ne quid a quoquam candidato desiderarent, singula milia
nummum a se diuidebat. Magni praeterea existimans sincerum atque ab omni
colluuione peregrini ac seruilis sanguinis incorruptum seruare populum, et
ciuitates Romanas parcissime dedit et manumittendi modum termi nauit.
Tiberio pro cliente Graeco petenti rescripsit, non aliter se daturum, quam
si praesens sibi persuasisset, quam iustas petendi causas haberet; et
Liuiae pro quodam tributario Gallo roganti ciuitatem negauit, immunitatem
optulit affirmans facilius se passurum fisco detrahi aliquid, quam
ciuitatis Romanae uulgari honorem. Seruos non contentus multis
difficultatibus a libertate et multo pluribus a libertate iusta remouisse,
cum et de numero et de condicione ac differentia eorum, qui
manumitterentur, curiose cauisset, hoc quoque adiecit, ne uinctus umquam
tortusue quis ullo libertatis genere ciuitatem adipisceretur, Etiam habitum
uestitumque pristinum reducere studuit, ac uisa quondam pro contione
pullatorum turba indignabundus et clamitans: "en Romanos, rerum dominos,
gentemque togatam!" negotium aedilibus dedit, ne quem posthac paterentur in
Foro circaue nisi positis lacernis togatum consistere.

[2,41] Liberalitatem omnibus ordinibus per occasiones frequenter exhibuit.
Nam et inuecta urbi Alexandrino trumpho regia gaza tantam copiam nummariae
rei effecit, ut faenore deminuto plurimum agrorum pretiis accesserit, et
postea, quotiens ex damnatorum bonis pecunia superflueret, usum eius
gratuitum iis, qui cauere in duplum possent, ad certum tempus indulsit.
Senatorum censum ampliauit ac pro octingentorum milium summa duodecies
sestertium taxauit suppleuitque non habentibus. Congiaria populo frequenter
dedit, sed diuersae fere summae: modo quadringenos, modo trecenos,
nonnumquam ducenos quinquagenosque nummos; ac ne minores quidem pueros
praeteriit, quamuis non nisi ab undecimo aetatis anno accipere consuessent.
Frumentum quoque in annonae difficultatibus saepe leuissimo, interdum nullo
pretio uiritim admensus est tesserasque nummarias duplicauit.

[2,42] Sed ut salubrem magis quam ambitiosum principem scires, querentem de
inopia et caritate uini populum seuerissima coercuit uoce: satis prouisum a
genero suo Agrippa perductis pluribus aquis, ne homines sitirent. Eidem
populo promissum quidem congiarium reposcenti bonae se fidei esse
respondit; non promissum autem flagitanti turpitudinem et impudentiam
edicto exprobrauit affirmauitque non daturum se quamuis dare destinaret.
Nec minore grauitate atque constantia, cum proposito congiario multos
manumissos insertosque ciuium numero comperisset, negauit accepturos quibus
promissum non esset, ceterisque minus quam promiserat dedit, ut destinata
summa sufficeret. Magno uero quondam sterilitate ac difficili remedio cum
uenalicias et lanistarum familias peregrinosque omnes exceptis medicis et
praeceptoribus partimque seruitiorum urbe expulisset, ut tandem annona
conualuit, impetum se cepisse scribit frumentationes publicas in perpetuum
abolendi, quod earum fiducia cultura agrorum cessaret; neque tamen
perseuerasse, quia certum haberet posse per ambitionem quandoque restitui.
Atque ita posthac rem temperauit, ut non minorem aratorum ac negotiantium
quam populi rationem deduceret.

[2,43] Spectaculorum et assiduitate et uarietate et magnificentia omnes
antecessit. Fecisse se ludos ait suo nomine quater, pro aliis
magistratibus, qui aut abessent aut non sufficerent, ter et uicies.
Fecitque nonnumquam etiam uicatim ac pluribus scaenis per omnium linguarum
histriones, munera non in Foro modo, nec in amphitheatro, sed et in Circo
et in Saeptis, et aliquando nihil praeter uenationem edidit; athletas
quoque exstructis in campo Martio sedilibus ligneis; item nauale proelium
circa Tiberim cauato solo, in quo nunc Caesarum nemus est. Quibus diebus
custodes in urbe disposuit, ne raritate remanentium grassatoribus obnoxia
esset. In Circo aurigas cursoresque et confectores ferarum, et nonnumquam
ex nobilissima iuuentute, produxit. Sed et Troiae lusum edidit
frequentissime maiorum minorumque puerorum, prisci decorique moris
existimans clarae stirpis indolem sic notescere. In hoc ludicro Nonium
Asprenatem lapsu debilitatum aureo torque donauit passusque est ipsum
posterosque Torquati ferre cognomen. Mox finem fecit talia edendi Asinio
Pollione oratore grauiter inuidioseque in curia questo Aesernini nepotis
sui casum, qui et ipse crus fregerat. Ad scaenicas quoque et gladiatorias
operas et equitibus Romanis aliquando usus est, uerum prius quam senatus
consulto interdiceretur. Postea nihil sane praeterquam adulescentulum
Lycium honeste natum exhibuit, tantum ut ostenderet, quod erat bipedali
minor, librarum septemdecim ac uocis immensae. Quodam autem muneris die
Parthorum obsides tunc primum missos per mediam harenam ad spectaculum
induxit superque se subsellio secundo collocauit. Solebat etiam citra
spectaculorum dies, si quando quid inuisitatum dignumque cognitu aduectum
esset, id extra ordinem quolibet loco publicare, ut rhinocerotem apud
Saepta, tigrim in scaena, anguem quin quaginta cubitorum pro Comitio.
Accidit uotiuis circensibus, ut correptus ualitudine lectica cubans tensas
deduceret; rursus commissione ludorum, quibus theatrum Marcelli dedicabat,
euenit ut laxatis sellae curulis compagibus caderet supinus. Nepotum quoque
suorum munere cum consternatum ruinae metu populum retinere et confirmare
nullo modo posset, transiit e loco suo atque in ea parte consedit, quae
suspecta maxime erat.

[2,44] Spectandi confusissimum ac solutissimum morem correxit ordinauitque,
motus iniuria senatoris, quem Puteolis per celeberrimos ludos consessu
frequenti nemo receperat. Facto igitur decreto patrum ut, quotiens quid
spectaculi usquam publice ederetur, primus subselliorum ordo uacaret
senatoribus, Romae legatos liberarum sociarumque gentium uetuit in
orchestra sedere, cum quosdam etiam libertini generis mitti deprendisset.
Militem secreuit a polpulo. Maritis e plebe proprios ordines assignauit,
praetextatis cuneum suum, et proximum paedagogis, sanxitque ne quis
pullatorum media cauea sederet. Feminis ne gladiatores quidem, quos
promiscue speectari sollemne olim erat, nisi ex superiore loco spectare
concessit. Solis uirginibus Vestalibus locum in theatro separatim et contra
praetoris tribunal dedit. Athletarum uero spectaculo muliebre secus omne
adeo summouit, ut pontificalibus ludis pugilum par postulatum distulerit in
insequentis diei matutinum tempus edixeritque mulieres ante horam quintam
uenire in theatrum non placere.

[2,45] Ipse circenses ex amicorum fere libertorumque cenaculis spectabat,
interdum ex puluinari et quidem cum coniuge ac liberis sedens. Spectaculo
plurimas horas, aliquando totos dies aberat, petita uenia commendatisque
qui suam uicem praesidendo fungerentur. Verum quotiens adesset, nihil
praeterea agebat, seu uitandi rumoris causa, quo patrem Caesarem uulgo
reprehensum commemorabat, quod inter spectandum epistulis libellisque
legendis aut rescribendis uacaret, seu studio spectandi ac uoluptate, qua
teneri se neque dissimulauit umquam et saepe ingenue professus est. Itaque
corollaria et praemia in alienis quoque muneribus ac ludis et crebra et
grandia de suo offerebat nullique Graeco mini interfilit. auo non pro
merito quemaue certantium honorarit. Spectauit autem studiosissime pugiles
et maxime Latinos, non legitimos atque ordinarios modo, quos etiam
committere cum Graecis solebat, sed et cateruarios oppidanos inter
angustias uicorum pugnantis temere ac sine arte. Uniuersum denique genus
operas aliquas publico spectaculo praebentium etiam cura sua dignatus est;
athletis et conseruauit priuilegia et ampliauit, gladiatores sine missione
edi prohibuit, coercitionem in histriones magistratibus omni tempore et
loco lege uetere permissam ademit praeterquam ludis et scaena. Nec tamen eo
minus aut xysticorum certationes aut gladiatorum pugnas seuerissime semper
exegit. Nam histrionum licentiam adeo compescuit, ut Stephanionem
togatarium, cui in puerilem habitum circum tonsam matronam ministrasse
compererat, per trina theatra uirgis caesum relegauerit, Hylan pantomimum
querente praetore in atrio domus suae nemine excluso flagellis uerberarit
et Pyladen urbe atque Italia summouerit, quod spectatorem, a quo
exsibilabatur, demonstrasset digito conspicuumque fecisset.

[2,46] Ad hunc modum urbe urbanisque rebus administratis Italiam
duodetriginta coloniarum numero deductarum a se frequentauit operibusque ac
uectigalibus publicis plurifariam instruxit, etiam iure ac dignatione urbi
quodam modo pro parte aliqua adaequauit excogitato genere suffragiorum,
quae de magistratibus urbicis decuriones colonici in sua quisque colonia
terrent et sub die comitiorum obsignata Romam mitterent. Ac necubi aut
honestorum de ficeret copia aut multitudinis suboles, equestrem militiam
petentis etiam ex commendatione publica cuiusque oppidi ordinabat, at iis,
qui e plebe regiones sibi reuisenti filios filiasue approbarent, singula
nummorum milia pro singulis diuidebat.

[2,47] Prouincias ualidiores et quas annuis magistratuum imperiis regi nec
facile nec tutum erat, ipse suscepit, ceteras proconsulibus sortito
permisit; et tamen nonnullas commutauit interdum atque ex utroque genere
plerasque saepius adiit. Urbium quasdam, foederatas sed ad exitium licentia
praecipites, libertate priuauit, alias aut aere alieno laborantis leuauit
aut terrae motu subuersas denuo condidit aut merita erga populum R-
adlegantes Latinitate uel ciuitate donauit. Nec est, ut opinor, prouincia,
excepta dum taxat Africa et Sardinia, quam non adierit. In has fugato Sex-
Pompeio traicere ex Sicilia apparantem continuae et immodicae tempestates
inhibuerunt nec mox occasio aut causa traiciendi fuit.

[2,48] Regnorum quibus belli iure potitus est, praeter pauca, aut iisdem
quibus ademerat reddidit aut alienigenis contribuit. Reges socios etiam
inter semet ipsos necessitudinibus mutuis iunxit, promptissimus affinitatis
cuiusque atque amicitiae conciliator et fautor; nec aliter uniuersos quam
membra partisque imperii curae habuit, rectorem quoque solitus apponere
aetate paruis aut mente lapsis, donec adolescerent aut resipiscerent; ac
plurimorum liberos et educauit simul cum suis et instituit.

[2,49] Ex militaribus copiis legiones et auxilia prouinciatim distribuit,
classem Miseni et alteram Rauennae ad tutelam Superi et Inferi maris
conlocauit, ceterum numerum partim in urbis partim in sui custodiam adlegit
dimissa Calagurritanorum manu, quam usque ad deuictum Antonium, item
Germanorum, quam usque ad cladem Varianam inter armigeros circa se
habuerat. Neque tamen umquam plures quam tres cohortes in urbe esse passus
est easque sine castris, reliquas in hiberna et aestiua circa finitima
oppida dimittere assuerat. Quidquid autem ubique militum esset, ad certam
stipendiorum praemiorumque formulam adstrinxit definitis pro gradu cuiusque
et temporibus militiae et commodis missionum, ne aut aetate aut inopia post
missionem sollicitari ad res nouas possent. Utque perpetuo ac sine
difficultate sumptus ad tuendos eos prosequendosque suppeteret, aerarium
militare cum uectigalibus nouis constituit. Et quo celerius ac sub manum
adnuntiari cognoscique posset, quid in prouincia quaque gereretur, iuuenes
primo modicis interuallis per militaris uias, dehinc uehicula disposuit.
Commodius id uisum est, ut qui a loco idem perferunt litteras, interrogari
guoque, si quid res exigant, possint.

[2,50] In diplomatibus libellisque et epistulis signandis initio sphinge usus
est, mox imagine Magni Alexandri, nouissime sua, Dioscuridis manu scalpta,
qua signare insecuti quoque principes perseuerarunt. Ad epistulas omnis
horarum quoque momenta nec diei modo sed et noctis, quibus datae
significarentur, addebat.

[2,51] Clementiae ciuilitatisque eius multa et magna documenta sunt. Ne
enumerem, quot et quos diuersarum partium uenia et incolumitate donatos
principem etiam in ciuitate locum tenere passus sit: Iunium Nouatum et
Cassium Patauinum e plebe homines alterum pecunia, alterum leui exilio
punire satis habuit, cum ille Agrippae iuuenis nomine asperrimam de se
epistulam in uulgus edidisset, hic conuiuio pleno proclamasset neque uotum
sibi neque animum deesse confodiendi eum. Quadam uero cognitione, cum
Aemilio Aeliano Cordubensi inter cetera crimina uel maxime obiceretur quod
male opinari de Caesare soleret, conuersus ad accusatorem commotoque
similis: "Velim," inquit, "hoc mihi probes; faciam sciat Aelianus et me
linguam habere, plura enim de eo loquar"; nec quicquam ultra aut statim aut
postea inquisiit. Tiberio quoque de eadem re, sed uiolentius apud se per
epistulam conquerenti ita rescripsit: "Aetati tuae, mi Tiberi, noli in hac
re indulgere et nimium indignari quemquam esse, qui de me male loquatur;
satis est enim, si hoc habemus ne quis nobis male facere possit".

[2,52] Templa, quamuis sciret etiam proconsulibus decerni solere, in nulla
tamen prouincia nisi communi suo Romaeque nomine recepit. Nam in urbe
quidem pertinacissime abstinuit hoc honore; atque etiam argenteas statuas
olim sibi positas conflauit omnis exque iis aureas cortinas Apollini
Palatino dedicauit. Dictaturam magna ui offerente populo genu nixus deiecta
ab umeris toga nudo pectore deprecatus est.

[2,53] Domini appellationem ut maledictum et obprobrium semper exhorruit. Cum
spectante eo ludos pronuntiatum esset in mimo: "O dominum aequum et bonum!"
et uniuersi quasi de ipso dictum exsultantes comprobassent, et statim manu
uultuque indecoras adulationes repressit et insequenti die grauissimo
corripuit edicto; dominumque se posthac appellari ne a Liberis quidem aut
nepotibus suis uel serio uel ioco passus est atque eius modi blanditias
etiam inter ipsos prohibuit. Non temere urbe oppidoue ullo egressus aut
quoquam ingressus est nisi uespera aut noctu, ne quem officii causa
inquietaret. In consulatu pedibus fere, extra consulatum saepe adoperta
sella per publicum incessit. Promiscuis salutationibus admittebat et
plebem, tanta comitate adeuntium desideria excipiens, ut quendam ioco
corripuerit, quod sic sibi libellum porrigere dubitaret, "quasi elephanto
stipem". Die senatus numquam patres nisi in curia salutauit et quidem
sedentis ac nominatim singulos nullo submonente; etiam discedens eodem modo
sedentibus ualere dicebat. Officia cum multis mutuo exercuit, nec prius
dies cuiusque sollemnes frequentare desiit, quam grandior iam natu et in
turba quondam sponsaliorum die uexatus. Gallum Cerrinium senatorem minus
sibi familiarem, sed captum repente oculis et ob id inedia mori destinantem
praesens consolando reuocauit ad uitam.

[2,54] In senatu uerba facienti dictum est: "Non intellexi," et ab alio:
"Contra dicerem tibi, si locum haberem". Interdum ob immodicas
disceptantium altercationes e curia per iram se proripienti quidam
ingesserunt licere oportere senatoribus de re p- loqui. Antistius Labeo
senatus lectione, cum uir uirum legeret, M- Lepidum hostem olim eius et
tunc exsulantem legit interrogatusque ab eo an essent alii digniores, suum
quemque iudicium habere respondit. Nec ideo libertas aut contumacia fraudi
cuiquam fuit.

[2,55] Etiam sparsos de se in curia famosos libellos nec expauit et magna
cura redarguit ac ne requisitis quidem auctoribus id modo censuit,
cognoscendum posthac de iis, qui libellos aut carmina ad infamiam cuiuspiam
sub alieno nomine edant.

[2,56] Iocis quoque quorundam inuidiosis aut petulantibus lacessitus contra
dixit edicto. Et tamen ne de inhibenda testamentorum licentia quicquam
constitueretur intercessit. Quotiens magistratuum comitiis interesset,
tribus cum candidatis suis circuibat supplicabatque more sollemni. Ferebat
et ipse suffragium in tribu, ut unus e populo. Testem se in iudiciis et
interrogari et refelli aequissimo animo patiebatur. Forum angustius fecit
non ausus extorquere possessoribus proximas domos. Numquam filios suos
populo commendauit ut non adiceret: "Si merebuntur". Eisdem praetextatis
adhuc assurrectum ab uniuersis in theatro et a stantibus plausum grauissime
questus est. Amicos ita magnos et potentes in ciuitate esse uoluit, ut
tamen pari iure essent quo ceteri legibusque iudiciariis aeque tenerentur.
Cum Asprenas Nonius artius ei iunctus causam ueneficii accusante Cassio
Seuero diceret, consuluit senatum, quid officii sui putaret; cunctari enim
se, ne si superesset, eripere legibus reum, sin deesset, destituere ac
praedamnare amicum existimaretur; et consentientibus uniuersis sedit in
subselliis per aliquot horas, uerum tacitus et ne laudatione quidem
iudiciali data. Affuit et clientibus, sicut Scutario cuidam euocato quondam
suo, qui postulabatur iniuniarum. Unum omnino e reorum numero ac ne eum
quidem nisi precibus eripuit, exorato coram iudicibus accusatore,
Castricium, per quem de coniuratione Murenae cognouerat.

[2,57] Pro quibus meritis quanto opere dilectus sit, facile est aestimare.
Omitto senatus consulta, quia possunt uideri uel necessitate expressa uel
uerecundia. Equites R- natalem eius sponte atque consensu biduo semper
celebrarunt. Omnes ordines in lacum Curti quotannis ex uoto pro salute eius
stipem iaciebant, item Kal- Ian- strenam in Capitolio etiam absenti, ex qua
summa pretiosissima deorum simulacra mercatus uiuatim dedicabat, ut
Apollinem Sandaliarium et Iouem Tragoedum aliaque. In restitutionem
Palatinae domus incendio absumptae ueterani, decuriae, tribus atque etiam
singillatim e cetero genere hominum libentes ac pro facultate quisque
pecunias contulerunt, delibante tantum modo eo summarurn aceruos neque ex
quoquam plus denario auferente. Reuertentem ex prouincia non solum faustis
ominibus, sed et modulatis carminibus prosequebantur. Obseruatum etiam est,
ne quotiens introiret urbem, supplicium de quoquam sumeretur.

[2,58] Patris patriae cognomen uniuersi repentino maximoque consensu
detulerunt ei: prima plebs legatione Antium missa; dein, quia non
recipiebat, ineunti Romae spectacula frequens et laureata; mox in curia
senatus, neque decreto nequc adclamatione, sed per Valerium Messalam. Is
mandantibus cunctis: "Quod bonum," inquit, "faustumque sit tibi domuique
tuae, Caesar Auguste! Sic enim nos perpetuam felicitatem rei p- et laeta
huic precari existimamus: senatus te consentiens cum populo R- consalutat
patriae patrem". Cui lacrimans respondit Augustus his uerbis - ipsa enim,
sicut Messalae, posui -: " Compos factus uotorum meorum, p- c-, quid habeo
aliud deos immortales precari, quam ut hunc consensum uestrum ad ultimum
finem uitae mihi perferre liceat?"

[2,59] Medico Antonio Musae, cuius opera ex ancipiti morbo conualuerat,
statuam aere conlato iuxta signum Aesculapi statuerunt. Nonnulli patrum
familiarum testamento cauerunt, ut ab heredibus suis praelato titulo
uictumae in Capitolium ducerentur uotumque pro se solueretur, quod
superstitem Augustum reliquissent. Quaedam Italiae ciuitates diem, quo
primum ad se uenisset, initium anni fecerunt. Prouinciarum pleraeque super
templa et aras ludos quoque quinquennales paene oppidatim constituerunt.

[2,60] Reges amici atque socii et singuli in suo quisque regno Caesareas
urbes condiderunt et cuncti simul aedem Iouis Olympii Athenis antiquitus
incohatam perficere communi sumptu destinauerunt Genioque eius dedicare; ac
saepe regnis relictis non Romae modo sed et prouincias peragranti cotidiana
officia togati ac sine regio insigni more clientium praestiterunt.

[2,61] Quoniam qualis in imperiis ac magistratibus regendaque per terrarum
orbem pace belloque re p- fuerit, exposui, referam nunc interiorem ac
familiarem eius uitam quibusque moribus atque fortuna domi et inter suos
egerit a iuuenta usque ad supremum uitae diem. Matrem amisit in primo
consulatu, sororem Octauiam quinquagensimum et quartum agens aetatis annum.
Utrique cum praecipua officia uiuae praestitisset, etiam defunctae honores
maximos tribuit.

[2,62] Sponsam habuerat adulescens P- Seruili ISaurici filiam, sed
reconciliatus post primam discordiam Antonio, expostulantibus utriusque
militibus ut et necessitudine aliqua iungerentur, priuignam eius Claudiam,
Fuluiae ex P- Clodio filiam, duxit uxorem uixdum nubilem ac simultate cum
Fuluia socru orta dimisit intactam adhuc et uirginem. Mox Scriboniam in
matrimonium accepit nuptam ante duobus consularibus, ex altero etiam
matrem. Cum hac quoque diuortium fecit, "pertaesus," ut scribit, "morum
peruersitatem eius," ac statim Liuiam Drusillam matrimonio Tiberi Neronis
et quidem praegnantem abduxit dilexitque et probauit unice ac
perseueranter.

[2,63] Ex Scribonia Iuliam, ex Liuia nihil liberorum tulit, cum maxime
cuperet. Infans, qui conceptus erat, immaturus est editus. Iuliam primum
Marcello Octauiae sororis suae filio tantum quod pueritiam egresso, deinde,
ut is obiit, M- Agrippae nuptum dedit exorata sorore, ut sibi genero
cederet; nam tunc Agrippa alteram Marcellarum habebat et ex ea liberos. Hoc
quoque defuncto, multis ac diu, etiam ex equestri ordine, circumspectis
condicionibus, Tiberium priuignum suum elegit coegitque praegnantem uxorem
et ex qua iam pater erat dimittere. M- Antonius scribit primum eum Antonio
filio suo despondisse Iuliam, dein Cotisoni Getarum regi, quo tempore sibi
quoque in uicem filiam regis in matri monium petisset.

[2,64] Nepotes ex Agrippa et Iulia tres habuit C- et L- et Agrippam, neptes
duas Iuliam et Agrip pinam. Iuliam L- Paulo censoris filio, Agrippinam
Germanico sororis suae nepoti collocauit. Gaium et L- adoptauit domi per
assem et libram emptos a patre Agrippa tenerosque adhuc ad curam rei p-
admouit et consules designatos circum prouincias exercitusque dimisit.
Filiam et neptes ita instituit, ut etiam lanificio assuefaceret uetaretque
loqui aut agere quicquam nisi propalam et quod in diurnos commentarios
referretur; extraneorum quidem coetu adeo prohibuit, ut L- Vinicio, claro
decoroque iuueni, scripserit quondam parum modeste fecisse eum, quod filiam
suam Baias salutatum uenisset. Nepotes et litteras et natare aliaque
rudimenta per se plerum que docuit, ac nihil aeque elaborauit quam ut
imitarentur chirographum suum; neque cenauit una, nisi ut in imo lecto
assiderent, neque iter fecit, nisi ut uehiculo anteirent aut circa
adequitarent.

[2,65] Sed laetum eum atque fidentem et subole et disciplina domus Fortuna
destituit. Iulias, filiam et neptem, omnibus probris contaminatas
relegauit; G. et L- in duodeuiginti mensium spatio amisit ambos, Gaio in
Lycia, Lucio Massiliae defunctis. Tertium nepotem Agrippam simulque
priuignum Tiberium adoptauit in foro lege curiata; ex quibus Agrippam breui
ob ingenium sordidum ac ferox abdicauit seposuitque Surrentum. Aliquanto
autem patientius mortem quam dedecora suorum tulit. Nam C- Lucique casu non
adeo fractus, de filia absens ac libello per quaestorem recitato notum
senatui fecit abstinuitque congressu hominum diu prae pudore, etiam de
necanda deliberauit. Certe cum sub idem tempus una ex consciis liberta
Phoebe suspendio uitam finisset, maluisse se ait Phoebes patrem fuisse.
Relegatae usum uini omnemque delicatiorem cultum ademit neque adiri a
quoquam libero seruoue nisi se consulto permisit, et ita ut certior fieret,
qua is aetate, qua statura, quo colore esset, etiam quibus corporis notis
uel cicatricibus. Post quinquennium demum ex insula in continentem
lenioribusque paulo condicionibus transtulit eam. Nam ut omnino reuocaret,
exorari nullo modo potuit, deprecanti saepe p- R- et pertinacius instanti
tales filias talesque coniuges pro contione inprecatus. Ex nepte Iulia post
damnationem editum infantem adgnosci alique uetuit. Agrippam nihilo
tractabiliorem, immo in dies amentiorem, in insulam transportauit
saepsitque insuper custodia militum. Cauit etiam s. c. ut eodem loci in
perpetullm contineretur. Atque ad omnem et eius et Iuliarum mentionem
ingemiscens proclamare etiam solebat: aith ophelon agamos t'emeni agonos
t'apolesthai. nec aliter eos appellare quam tris uomicas ac tria
carcinomata sua.

[2,66] Amicitias neque facile admisit et constantissime retinuit, non tantum
uirtutes ac merita cuiusque digne prosecutus, sed uitia quoque et delicta,
dum taxat modica, perpessus. Neque enim temere ex onmi numero in amicitia
eius afflicti reperientur praeter Saluidienum Rufum, quem ad consulatum
usque, et Cornelium Gallum, quem ad praefecturam Aegypti, ex infima
utrumque fortuna prouexerat. Quorum alterum res nouas molientem damnandum
senatu. tradidit, alteri ob ingratum et maliuolum animum domo et prouinciis
suis interdixit. Sed Gallo quoque et accusatorum denuntiationibus et
senatus consultis ad necem conpulso laudauit quidem pietatem tanto opere
pro se indignantium, ceterum et inlacrimauit et uicem suam conquestus est,
quod sibi soli non liceret amicis, quatenus uellet, irasci. Reliqui
potentia atque opibus ad finem uitae sui quisque ordinis principes
floruerunt, quanquam et offensis interuenientibus. Desiderauit enim
nonnumquam, ne de pluribus referam, et M- Agrippae patientiam et Maecenatis
taciturnitatem, cum ille ex leui frigoris suspicione et quod Marcellus sibi
anteferretur, Mytilenas se relictis omnibus contulisset, hic secretum de
comperta Murenae coniuratione uxori Terentiae prodidisset. Exegit et ipse
in uicem ab amicis beniuolentiam mutuam, tam a defunctis quam a uiuis. Nam
quamuis minime appeteret hereditates, ut qui numquam ex ignoti testamento
capere quicquam sustinuerit, amicorum tamen suprema iudicia morosissime
pensitauit, neque dolore dissimulato, si parcius aut citra honorem
uerborum, neque gaudio, si grate pieque quis se prosecutus fuisset. Legata
uel partes hereditatium a quibuscumque parentibus relicta sibi aut statim
liberis eorum concedere aut, si pupillari aetate essent, die uirilis togae
uel nuptiarum cum incremento restituere consueuerat.

[2,67] Patronus dominusque non minus seuerus quam facilis et clemens multos
libertorum in honore et usu maximo habuit, ut Licinum et Celadum aliosque.
Cosmum seruum grauissime de se opinantem non ultra quam compedibus
coercuit. Diomeden dispensatorem, a quo simul ambulante incurrenti repente
fero apro per metum obiectus est, maluit timiditatis arguere quam noxae,
remque non minimi periculi, quia tamen fraus aberat, in iocum uertit. Idem
Polum ex acceptissimis libertis mori coegit compertum adulterare matronas;
Thallo a manu, quod pro epistula prodita denarios quingentos accepisset,
crura ei fregit; paedagogum ministrosque C- fili, per occasionem
ualitudinis mortisque eius superbe auareque in prouincia grassatos,
oneratis graui pondere ceruicibus praecipitauit in flumen.

[2,68] Prima iuuenta uariorum dedecorum in famiam subiit. Sextus Pompeius ut
effeminatum insectatus est; M- Antonius adoptionem auunculi stupro meritum;
item L- Marci frater, quasi pudicitiam delibatam a Caesare Aulo etiam
Hirtio in Hispania trecentis milibus nummum substrauerit solitusque sit
crura suburere nuce ardenti, quo mollior pilus surgeret. Sed et populus
quondam uniuersus ludorum die et accepit in contumeliam eius et adsensu
maximo conprobauit uersum in scaena pronuntiatum de gallo Matris Deum
tympanizante: "Videsne, ut cinaedus orbem digito temperat?"

[2,69] Adulteria quidem exercuisse ne amici quidem negant, excusantes sane
non libidine, sed ratione commissa, quo facilius consilia aduersariorum per
cuiusque mulieres exquireret. M- Antonius super festinatas Liuiae nuptias
obiecit et feminam consularem e triclinio uiri coram in cubiculum abductam,
rursus in conuiuium rubentibus auriculis incomptiore capillo reductam;
dimissam Scriboniam, quia liberius doluisset nimiam potentiam paelicis;
condiciones quaesitas per amicos, qui matres familias et adultas aetate
uirgines denudarent atque perspicerent, tamquam Toranio mangone uendente.
Scribit etiam ad ipsum haec familiariter adhuc necdum plane inimicus aut
hostis: "Quid te mutauit? Quod reginam ineo? Uxor mea est. Nunc coepi an
abhinc annos nouem? Tu deinde solam Drusillam inis? Ita ualeas, uti tu,
hanc epistulam cum leges, non inieris Tertullam aut Terentillam aut
Rufillam aut Saluiam Titiseniam aut omnes. An refert, ubi et in qua
arrigas? "

[2,70] Cena quoque eius secretior in fabulis fuit, quae uulgo dodekatheos
uocabatur; in qua deorum dearumque habitu discubuisse conuiuas et ipsum pro
Apolline ornatum non Antoni modo epistulae singulorum nomina amarissime
enumerantis ex probrant, sed et sine auctore notissimi uersus;

     'Cum primum istorum conduxit mensa choragum,
         Sexque deos uidit Mallia sexque deas,
     Impia dum Phoebi Caesar mendacia ludit,
         Dum noua diuorum cenat adulteria:
     Omnia se a terris tunc numina declinarunt,
         Fugit et auratos Iuppiter ipse thronos".

Auxit cenae rumorem summa tunc in ciuitate penuria ac fames, adclamatumque
est postridie: Omne frumentum deos comedisse et Caesarem esse plane
Apollinem, sed Tortorem, quo cognomine is deus quadam in parte urbis
colebatur. Notatus est et ut pretiosae supellectilis Corinthiorumque
praecupidus et aleae indulgens: Nam et proscriptionis tempore ad statuam
eius ascriptum est:

     "Pater argentarius, ego Corinthiarius,"

cum existimaretur quosdam propter uasa Corinthia inter proscriptos curasse
referendos; et deinde bello Siciliensi epigramma uulgatum est:

     "Postquam bis classe uictus naues perdidit,
     Aliquando ut uincat, ludit assidue aleam".

[2,71] Ex quibus siue criminibus siue maledictis infamiam impudicitiae
facillime refutauit et praesentis et posterae uitae castitate; item
lautitiarum inuidiam, cum et Alexandria capta nihil sibi praeter unum
murrinum calicem ex instrumento regio retinuerit et mox uasa aurea
assiduissimi usus conflauerit omnia. Circa libidines haesit, postea quoque,
ut ferunt, ad uitiandas uirgines promptior, quae sibi undique etiam ab
uxore conquirerentur. Aleae rumorem nullo modo expauit lusitque simpliciter
et palam oblectamenti causa etiam senex ac praeterquam Decembri mense aliis
quoque festis et profestis diebus. Nec id dubium est. Autographa quadam
epistula: "Cenaui," ait, "mi Tiberi, cum iisdem; accesserunt conuiuae
Vinicius et Silius pater. Inter cenam lusimus geronticos et heri et hodie;
talis enim iactatis, ut quisque canem aut senionem miserat, in singulos
talos singulos denarios in medium conferebat, quos tollebat uniuersos, qui
Venerem iecerat". Et rursus aliis litteris: "Nos, mi Tiberi, Quinquatrus
satis iucunde egimus; lusimus enim per omnis dies forumque aleatorium
calfecimus. Frater tuus magnis clamoribus rem gessit; ad summam tamen
perdidit non multum, sed ex magnis detrimentis praeter spem paulatim
retractum est. Ego perdidi uiginti milia nummum meo nomine, sed cum effuse
in lusu liberalis fuissem, ut soleo plerumque. Nam si quas manus remisi
cuique exegissem aut retinuissem quod cuique donaui, uicissem uel
quinquaginta milia. Sed hoc malo; benignitas enim mea me ad caelestem
gloriam efferet". Scribit ad filiam: "Misi tibi denarios ducentos
quinquaginta, quos singulis conuiuis dederam, si uellent inter se inter
cenam uel talis uel par impar ludere".

[2,72] In ceteris partibus uitae continentissimum constat ac sine suspicione
ullius uitii. Habitauit primo iuxta Romanum Forum supra Scalas anularias,
in domo quae Calui oratoris fuerat; postea in Palatio, sed nihilo minus
aedibus modicis Hortensianis, et neque laxitate neque cultu conspicuis, ut
in quibus porticus breues essent Albanarum columnarum et sine marmore ullo
aut insigni pauimento conclauia. Ac per annos amplius quadraginta eodem
cubiculo hieme et aestate mansit, quamuis parum salubrem ualitudini suae
urbem hieme experiretur assidueque in urbe hiemaret. Si quando quid secreto
aut sine interpellatione agere proposuisset, erat illi locus in edito
singularis, quem Syracusas et technophnon uocabat; huc transibat aut in
alicuius libertorum suburbanum; aeger autem in domo Maecenatis cubabat. Ex
secessibus praecipue frequentauit maritima insulasque Campaniae aut proxima
urbi oppida, Lanuuium, Praeneste, Tibur, ubi etiam in porticibus Herculis
templi persaepe ius dixit. Ampla et operosa praetoria grauabatur. Et neptis
quidem suae Iuliae, profuse ab ea exstructa, etiam diruit ad solum, sua
uero quamuis modica non tam statuarum tabularumque pictarum ornatu quam
xystis et nemoribus excoluit rebusque uetustate ac raritate notabilibus,
qualia sunt Capreis immanium beluarum ferarumque membra praegrandia, quae
dicuntur gigantum ossa, et arma heroum.

[2,73] Instrumenti eius et supellectilis parsimonia apparet etiam nunc
residuis lectis atque mensis, quorum pleraquc uix priuatae elegantiae sint.
Ne toro quidem cubuisse aiunt nisi humili et modice instrato. Veste non
temere alia quam domestica usus est, ab sorore et uxore et filia
neptibusque confecta; togis neque restrictis neque fusis, clauo nec lato
nec angusto, calciamentis altiusculis, ut procerior quam erat uideretur. Et
forensia autem et calceos numquam non intra cubiculum habuit ad subitos
repentinosque casus parata.

[2,74] Conuiuabatur assidue nec umquam nisi recta, non sine magno ordinum
hominumque dilectu. Valerius Messala tradit, neminem umquam libertinorum
adhibitum ab eo cenae excepto Mena, sed asserto in ingenuitatem post
proditam Sexti Pompei classem. Ipse scribit, inuitasse se quendam, in cuius
uilla maneret, qui speculator suus olim fuisset. Conuiuia nonnumquam et
serius inibat et maturius relinquebat, cum conuiuae et cenare inciperent,
prius quam ille discumberet, et permanerent digresso eo. Cenam ternis
ferculis aut cum abundantissime senis praebebat, ut non nimio sumptu, ita
summa comitate. Nam et ad communionem sermonis tacentis uel summissim
fabulantis prouocabat, et aut acroamata et histriones aut etiam triuiales
ex circo ludios interponebat ac frequentius aretalogos.

[2,75] Festos et sollemnes dies profusissime, nonnumquam tantum ioculariter
celebrabat. Saturnalibus, et si quando alias libuisset, modo munera
diuidebat, uestem et aurum et argentum, modo nummos omnis notae, etiam
ueteres regios ac peregrinos, interdum nihil praeter cilicia et spongias et
rutabula et forpices atque alia id genus titulis obscuris et ambiguis.
Solebat et inaequalissimarum rerum sortes et auersas tabularum picturas in
conuiuio uenditare incertoque casu spem mercantium uel frustrari uel
explere, ita ut per singulos lectos licitatio fieret et seu iactura seu
lucrum communicaretur.

[2,76] Cibi  -  nam ne haec quidem omiserim  -  minimi erat atque uulgaris iere.
Secundarium panem et pisciculos minutos et caseum bubulum manu pressum et
ficos uirides biferas maxime appetebat; uescebaturque et ante cenam
quocumque tempore et loco, quo stomachus desiderasset. Verba ipsius ex
epistulis sunt: "Nos in essedo panem et palmulas gustauimus". Et iterum:
"Dum lectica ex regia domum redeo, panis unciam cum paucis acinis uuae
duracinae comedi". Et rursus: "Ne Iudaeus quidem, mi Tiberi, tam diligenter
sabbatis ieiunium seruat quam ego hodie seruaui, qui in balineo demum post
horam primam noctis duas buccas manducaui prius quam ungui inciperem". Ex
hac inobseruantia nonnumquam uel ante initum uel post dimissum conuiuium
solus cenitabat, cum pleno conuiuio nihil tangeret.

[2,77] Vini quoque natura parcissimus erat. Non amplius ter bibere eum
solitum super cenam in castris apud Mutinam, Cornelius Nepos tradit. Postea
quotiens largissime se inuitaret, senos sextantes non excessit, aut si
excessisset, reiciebat. Et maxime delectatus est Raetico neque temere
interdiu bibit. Pro potione sumebat perfusum aqua frigida panem aut
cucumeris frustum uel lactuculae thyrsum aut recens aridumue pomum suci
uinosioris.

[2,78] Post cibum meridianum, ita ut uestitus calciatusque erat, retectis
pedibus paulisper conquiescebat opposita ad oculos manu. A cena in
lecticulam se lucubratoriam recipiebat; ibi, donec residua diurni actus aut
omnia aut ex maxima parte conficeret, ad multam noctem permanebat. In
lectum inde transgressus non amplius cum plurimum quam septem horas
dormiebat, ac ne eas quidem continuas, sed ut in illo temporis spatio ter
aut quater expergisceretur. Si interruptum somnum reciperare, ut euenit,
non posset, lectoribus aut fabulatoribus arcessitis resumebat producebatque
ultra primam saepe lucem. Nec in tenebris uigilauit umquam nisi assidente
aliquo. Matutina uigilia offendebatur; ac si uel officii uel sacri causa
maturius uigilandum esset, ne id contra commodum faceret, in proximo
cuiuscumque domesticorum cenaculo manebat. Sic quoque saepe indigens somni,
et dum per uicos deportaretur et deposita lectica inter aliquas moras
condormiebat.

[2,79] Forma fuit eximia et per omnes aetatis gradus uenustissima, quamquam
et omnis lenocinii neglegens; in capite comendo tam incuriosus, ut raptim
compluribus simul tonsoribus operam daret ac modo tonderet modo raderet
barbam eoque ipso tempore aut legeret aliquid aut etiam scriberet. Vultu
erat uel in sermone uel tacitus adeo tranquillo serenoque, ut quidam e
primoribus Galliarum confessus sit inter suos, eo se inhibitum ac
remollitum quo minus, ut destinarat, in transitu Alpium per simulationem
conloquii propius admissus in praecipitium propelleret. Oculos habuit
claros ac nitidos, quibus etiam existimari uolebat inesse quiddam diuini
uigoris, gaudebatque, si qui sibi acrius contuenti quasi ad fulgorem solis
uultum summitteret; sed in senecta sinistro minus uidit; dentes raros et
exiguos et scabros; capillum leuiter inflexum et subflauum; supercilia
coniuncta; mediocres aures; nasum et a summo eminentiorem et ab imo
deductiorem; colorem inter aquilum candidumque; staturam breuem  -  quam tamen
Iulius Marathus libertus et a memoria eius quinque pedum et dodrantis
fuisse tradit,  -  sed quae commoditate et aequitate membrorum occuleretur, ut
non nisi ex comparatione astantis alicuius procerioris intellegi posset.

[2,80] Corpore traditur maculoso dispersis per pectus atque aluum genetiuis
notis in modum et ordinem ac numerum stellarum caelestis ursae, sed et
callis quibusdam ex prurigine corporis adsiduoque et uehementi strigilis
usu plurifariam concretis ad impetiginis formam. Coxendice et femore et
crure sinistro non perinde ualebat, ut saepe etiam in claudicaret; sed
remedio harenarum atque harundinum confirmabatur. Dextrae quoque manus
digitum salutarem tam imbecillum interdum sentiebat, ut torpentem
contractumque frigore uix cornei circuli supplemento scripturae admoueret.
Questus est et de uesica, cuius dolore calculis demum per urinam eiectis
leuabatur.

[2,81] Graues et periculosas ualitudines per omnem uitam aliquot expertus
est; praecipue Cantabria domita, cum etiam destillationibus iocinere
uitiato ad desperationem redactus contrariam et ancipitem rationem medendi
necessario subiit; quia calida fomenta non proderant, frigidis curari
coactus auctore Antonio Musa. Quasdam et anniuersarias ac tempore certo
recurrentes experiebatur; nam sub natalem suum plerumque languebat; et
initio ueris praecordiorum inflatione temptabatur, austrinis autem
tempestatibus grauedine. Quare quassato corpore neque frigora neque aestus
facile tolerabat.

[2,82] Hieme quaternis cum pingui toga tunicis et subucula et thorace laneo
et feminalibus et tibialibus muniebatur, aestate apertis cubiculi foribus,
ac saepe in peristylo saliente aqua atque etiam uentilante aliquo cubabat.
Solis uero ne hiberni quidem patiens, domi quoque non nisi petasatus sub
diuo spatiabatur. Itinera lectica et noctibus fere, eaque lenta ac minuta
faciebat, ut Praeneste uel Tibur biduo procederet; ac si quo peruenire mari
posset, potius nauigabat. Verum tantam infirmitatem magna cura tuebatur, in
primis lauandi raritate (unguebatur enim saepius). Aut sudabat ad flammam,
deinde perfundebatur egelida aqua uel sole multo tepefacta; aut quotiens
neruorum causa marinis albulisque calidis utendum esset, contentus hoc erat
ut insidens ligneo solio, quod ipse Hispanico uerbo duretam uocabat, manus
ac pedes alternis iactaret.

[2,83] Exercitationes campestres equorum et armorum statim post ciuilia bella
omisit et ad pilam primo folliculumque transiit, mox nihil aliud quam
uectabatur et deambulabat, ita ut in extremis spatiis ,ubsultim decurreret
segestria uel lodicula inuolutus. Animi laxandi causa modo piscabatur hamo,
modo talis aut ocellatis nucibusque ludebat cum pueris minutis, quos facie
et garrulitate amabilis undique conquirebat, praecipue Mauros et Syros. Nam
pumilos atque distortos et omnis generis eiusdem ut ludibria naturae
malique ominis abhorrebat.

[2,84] Eloquentiam studiaque liberalia ab aetate prima et cupide et
laboriosissime exercuit. Mutinensi bello in tanta mole rerum et legisse et
scripsisse et declamasse cotidie traditur. Nam deinceps neque in senatu
neque apud populum neque apud milites locutus est umquam nisi meditata et
composita oratione, quamuis non deficeretur ad subita extemporali
facultate. Ac ne periculum memoriae adiret aut in ediscendo tempus
absumeret, instituit recitare omnia. Sermones quoque cum singulis atque
etiam cum Liuia sua grauiores non nisi scriptos et e libello habebat, ne
plus minusue loqueretur ex tempore. Pronuntiabat dulci et proprio quodam
oris sono, dabatque assidue phonasco operam; sed non numquam, infirmatis
faucibus, praeconis uoce ad populum concionatus est.

[2,85] Multa uarii generis prosa oratione composuit, ex quibus nonnulla in
coetu familiarium uelut in auditorio recitauit, sicut "Rescripta Bruto de
Catone," quae uolumina cum iam senior ex magna parte legisset, fatigatus
Tiberio tradidit perlegenda; item "Hortationes ad philosophiam," et aliqua
"De uita sua," quam tredecim libris Cantabrico tenus bello nec ultra
exposuit. Poetica summatim attigit. Unus liber exstat scriptus ab eo
hexametris uersibus, cuius et argumentum et titulus est "Sicilia"; exstat
alter aeque modicus "Epigrammatum," quae fere tempore balinei meditabatur.
Nam tragoediam magno impetu exorsus, non succedenti stilo, aboleuit
quaerentibusque amicis, quidnam Aiax ageret, respondit, Aiacem suum in
spongeam incubuisse.

[2,86] Genus eloquendi secutus est elegans et temperatum, uitatis
sententiarum ineptiis atque concinnitate et "reconditorum uerborum," ut
ipse dicit, "fetoribus "; praecipuamque curam duxit sensum animi quam
apertissime exprimere. Quod quo facilius efficeret aut necubi lectorem uel
auditorem obturbaret ac moraretur, neque praepositiones urbibus addere
neque coniunctiones saepius iterare dubitauit, quae detractae afferunt
aliquid obscuritatis, etsi gratiam augent. Cacozelos et antiquarios, ut
diuerso genere uitiosos, pari fastidio spreuit, exagitabatque nonnumquam;
in primis Maecenatem suum, cuius "myrobrechis," ut ait, "cincinnos" usque
quaque persequitur et imitando per iocum irridet. Sed nec Tiberio parcit et
exoletas interdum et reconditas uoces aucupanti. M- quidem Antonium ut
insanum increpat, quasi ea scribentem, quae mirentur potius homines quam
intellegant; deinde ludens malum et inconstans in eligendo genere dicendi
iudicium eius, addit haec: "Tuque dubitas, Cimberne Annius an Veranius
Flaccus imitandi sint tibi, ita ut uerbis, quae Crispus Sallustius
excerpsit ex Originibus Catonis, utaris? an potius Asiaticorum oratorum
inanis sententiis uerborum uolubilitas in nostrum sermonem transferenda?"
Et quadam epistula Agrippinae neptis ingenium conlaudans, "sed opus est,"
inquit, "dare te operam, ne moleste scribas et loquaris".

[2,87] Cotidiano sermone quaedam frequentius et notabiliter usurpasse eum,
litterae ipsius autographae ostentant, in quibus identidem, cum aliquos
numquam soluturos significare uult, "ad Kal- Graecas soluturos" ait; et cum
hortatur ferenda esse praesentia, qualiacumque sint: "contenti simus hoc
Catone"; et ad exprimendam festinatae rei uelocitatem: "celerius quam
asparagi cocuntur"; ponit assidue et pro stulto "baceolum" et pro pullo
"pulleiaceum" et pro cerrito "uacerrosum" et "uapide" se habere pro male et
"betizare" pro languere, quod uulgo "lachanizare" dicitur; item "simus" pro
sumus et "domos" genetiuo casu singulari pro domus. Nec umquam aliter haec
duo, ne quis mendam magis quam consuetudinem putet. Notaui et in
chirographo eius illa praecipue: non diuidit uerba nec ab extrema parte
uersuum abundantis litteras in alterum transfert, sed ibidem statim subicit
circumducitque.

[2,88] Orthographiam, id est formulam rationemque scribendi a grammaticis
institutam, non adeo custodit ac uidetur eorum potius sequi opinionem, qui
perinde scribendum ac loquamur existiment. Nam quod saepe non litteras modo
sed syllabas aut permutat aut praeterit, communis hominum error est. Nec
ego id notarem, nisi mihi mirum uideretur tradidisse aliquos, legato eum
consulari successorem dedisse ut rudi et indocto, cuius manu "ixi" pro
"ipsi" scriptum animaduerterit. Quotiens autem per notas scribit, B pro A,
C pro B ac deinceps eadem ratione sequentis litteras ponit; pro X autem
duplex A.

[2,89] Ne Graecarum quidem disciplinarum leuiore studio tenebatur. In quibus
et ipsis praestabat largiter magistro dicendi usus Apollodoro Pergameno,
quem iam grandem natu Apolloniam quoque secum ab urbe iuuenis adhuc
eduxerat, deinde eruditione etiam uaria repletus per Arei philosophi
filiorumque eius Dionysi et Nicanoris contubernium; non tamen ut aut
loqueretur expedite aut componere aliquid auderet; nam et si quid res
exigeret, Latine formabat uertendumque alii dabat. Sed plane poematum
quoque non imperitus, delectabatur etiam comoedia ueteri et saepe eam
exhibuit spectaculis publicis. In euoluendis utriusque linguae auctoribus
nihil aeque sectabatur, quam praecepta et exempla publice uel priuatim
salubria, eaque ad uer bum excerpta aut ad domesticos aut ad exercituum
prouinciarumque rectores aut ad urbis magistratus plerumque mittebat, prout
quique monitione indigerent. Etiam libros totos et senatui recitauit et
populo notos per edictum saepe fecit, ut orationes Q- Metelli "de prole
augenda" et Rutili "de modo aedificiorum," quo magis persuaderet utramque
rem non a se primo animaduersam, sed antiquis iam tunc curae fuisse.
Ingenia saeculi sui omnibus modis fouit; recitantis et benigne et patienter
audiit, nec tantum carmina et historias, sed et orationes et dialogos.
Componi tamen aliquid de se nisi et serio et a praestantissimis
offendebatur, admonebatque praetores ne paterentur nomen suum
commissionibus obsolefieri.

[2,90] Circa religiones talem accepimus. Tonitrua et fulgura paulo infirmius
expauescebat, ut semper et ubique pellem uituli marini circumferret pro
remedio, atque ad omnem maioris tempestatis suspicionem in abditum et
concamaratum locum se reciperet, consternatus olim per nocturnum iter
transcursu fulguris, ut praediximus.

[2,91] Somnia neque sua neque aliena de se neglegebat. Philippensi acie
quamuis statuisset non egredi tabernaculo propter ualitudinem, egressus est
tamen amici somnio monitus; cessitque res prospere, quando captis castris
lectica eius, quasi ibi cubans remansisset, concursu hostium confossa atque
lacerata est. Ipse per omne uer plurima et formidulosissima et uana et
irrita uidebat, reliquo tempore rariora et minus uana. Cum dedicatam in
Capitolio aedem Tonanti Ioui assidue frequentaret, somniauit, queri
Capitolinum Iouem cultores sibi abduci, seque respondisse, Tonantem pro
ianitore ei appositum; ideoque mox tintinnabulis fastigium aedis redimiit,
quod ea fere ianuis dependebant. Ex nocturno uisu etiam stipem quotannis
die certo emendicabat a populo cauam manum asses porrigentibus praebens.

[2,92] Auspicia et omina quaedam pro certissimis obseruabat: si mane sibi
calceus perperam ac sinister pro dextro induceretur, ut dirum; si terra
mariue ingrediente se longinquam profectionem forte rorasset, ut laetum
maturique et prosperi reditus. Sed et ostentis praecipue mouebatur. Enatam
inter iuncturas lapidum ante domum suam palmam in compluuium deorum
Penatium transtulit, utque coalesceret magno opere curauit. Apud insulam
Capreas ueterrimae ilicis demissos iam ad terram languentisque ramos
conualuisse aduentu suo, adeo laetatus est, ut eas cum re publica
Neapolitanorum permutauerit, Aenaria data. Obseruabat et dies quosdam, ne
aut postridie nundinas quoquam proficisceretur aut Nonis quicquam rei
seriae incoharet; nihil in hoc quidem aliud deuitans, ut ad Tiberium
scribit, quam dysphemian nominis.

[2,93] Peregrinarum caerimoniarum sicut ueteres ac praeceptas reuerentissime
coluit, ita ceteras contemptui habuit. Namque Athenis initiatus, cum postea
Romae pro tribunali de priuilegio sacerdotum Atticae Cereris cognosceret et
quaedam secretiora proponerentur, dimisso consilio et corona circum
stantium solus audiit disceptantes. At contra non modo in peragranda
Aegypto paulo deflectere ad uisendum Apin supersedit, sed et Gaium nepotem,
quod Iudaeam praeteruehens apud Hierosolyma non supplicasset, conlaudauit.

[2,94] Et quoniam ad haec uentum est, non ab re fuerit subtexere, quae ei
prius quam nasceretur et ipso natali die ac deinceps euenerint, quibus
futura magnitudo eius et perpetua felicitas sperari animad uertique posset.
Velitris antiquitus tacta de caelo parte muri, responsum est eius oppidi
ciuem quandoque rerum potiturum; qua fiducia Veliterni et tunc statim et
postea saepius paene ad exitium sui cum populo Romano belligerauerant; sero
tandem documentis apparuit ostentum illud Augusti potentiam portendisse.
Auctor est Iulius Marathus, ante paucos quam nasceretur menses prodigium
Romae factum publice, quo denuntiabatur, regem populo Romano naturam
parturire; senatum exterritum censuisse, ne quis illo anno genitus
educaretur; eos qui grauidas uxores haberent, quod ad se quisque spem
traheret, curasse ne senatus consultum ad aerarium deferretur. In
Asclepiadis Mendetis Theologumenon libris lego, Atiam, cum ad sollemne
Apollinis sacrum media nocte uenisset, posita in templo lectica, dum
ceterae matronae dormirent, obdormisse; draconem repente irrepsisse ad eam
pauloque post egressum; illam expergefactam quasi a concubitu mariti
purificasse se; et statim in corpore eius exstitisse maculam uelut picti
draconis nec potuisse umquam exigi, adeo ut mox publicis balineis perpetuo
abstinuerit; Augustum natum mense decimo et ob hoc Apollinis filium
existimatum. Eadem Atia prius quam pareret somniauit, intestina sua ferri
ad sidera explicarique per omnem terrarum et caeli ambitum. Somniauit et
pater Octauius utero Atiae iubar solis exortum. Quo natus est die, cum de
Catilinae coniuratione ageretur in curia et Octauius ob uxoris puerperium
serius affuisset, nota ac uulgata res est P- Nigidium, comperta morae
causa, ut horam quoque partus acceperit, affirmasse dominum terrarum orbi
natum. Octauio postea, cum per secreta Thraciae exercitum duceret, in
Liberi patris luco barbara caerimonia de filio consulenti, idem affirmatum
est a sacerdotibus, quod infuso super altaria mero tantum flammae
emicuisset, ut supergressa fastigium templi ad caelum usque ferretur,
unique omnino Magno Alexandro apud easdem aras sacrificanti simile
prouenisset ostentum. Atque etiam sequenti statim nocte uidere risus est
filium mortali specie ampliorem, cum fulmine et sceptro exuuiisque Iouis
Optimi Maximi ac radiata corona, super laureatum currum, bis senis equis
candore eximio trahentibus. Infans adhuc, ut scriptum apud C- Drusum
exstat, repositus uespere in cunas a nutricula loco plano, postera luce non
comparuit, diuque quaesitus tandem in altissima turri repertus est iacens
contra solis exortum. Cum primum fari coepisset, in auito suburbano
obstrepentis forte ranas silere iussit, atque ex eo negantur ibi ranae
coaxare. Ad quartum lapidem Campanae uiae in nemore prandenti ex inprouiso
aquila panem ei e manu rapuit et, cum altissime euolasset, rursus ex
inprouiso leniter delapsa reddidit. Q- Catulus post dedicatum Capitolium
duabus continuis noctibus somniauit: prima, Iouem Optimum Maximum e
praetextatis compluribus circum aram ludentibus unum secreuisse atque in
eius sinum signum rei publicae quam manu gestaret reposuisse; at
insequenti, animaduertisse se in gremio Capitolini Iouis eundem puerum,
quem cum detrahi iussisset, prohibitum monitu dei, tanquam is ad tutelam
rei publicae educaretur; ac die proximo obuium sibi Augustum, cum
incognitum alias haberet, non sine admiratione contuitus, simillimum dixit
puero, de quo somniasset. Quidam prius somnium Catuli aliter exponunt,
quasi Iuppiter compluribus praetextatis tutorem a se poscentibus, unum ex
eis demonstrasset, ad quem omnia desideria sua referrent, eiusque osculum
delibatum digitis ad os suum rettulisset. M- Cicero C- Caesarem in
Capitolium prosecutus, somnium pristinae noctis familiaribus forte
narrabat: puerum facie liberali, demissum e caelo catena aurea, ad fores
Capitoli constitisse eique Iouem flagellum tradidisse; deinde repente
Augusto uiso, quem ignotum plerisque adhuc auunculus Caesar ad
sacrificandum acciuerat, affirmauit ipsum esse, cuius imago secundum
quietem sibi obuersata sit. Sumenti uirilem togam tunica lati claui, resuta
ex utraque parte, ad pedes decidit. Fuerunt qui interpretarentur, non aliud
significare, quam ut is ordo cuius insigne id esset quandoque ei
subiceretur. Apud Mundam Diuus Iulius, castris locum capiens cum siluam
caederet, arborem palmae repertam conseruari ut omen uictoriae iussit; ex
ea continuo enata suboles adeo in paucis diebus adoleuit, ut non
aequiperaret modo matricem, uerum et obtegeret frequentareturque columbarum
nidis, quamuis id auium genus duram et asperam frondem maxime uitet. Illo
et praecipue ostento motum Caesarem ferunt, ne quem alium sibi succedere
quam sororis nepotem uellet. In secessu Apolloniae Theogenis mathematici
pergulam comite Agrippa ascenderat; cum Agrippae, qui prior consulebat,
magna et paene incredibilia praedicerentur, reticere ipse genituram suam
nec uelle edere perseuerabat, metu ac pudore ne minor inueniretur. Qua
tamen post multas adhortationes uix et cunctanter edita, exiliuit Theogenes
adorauitque eum. Tantam mox fiduciam fati Augustus habuit, ut thema suum
uulgauerit nummumque argenteum nota sideris Capricorni, quo natus est,
percusserit.

[2,95] Post necem Caesaris reuerso ab Apollonia et ingrediente eo urbem,
repente liquido ac puro sereno circulus ad speciem caelestis arcus orbem
solis ambiit, ac subinde Iuliae Caesaris filiae monimentum fulmine ictum
est. Primo autem consulatu et augurium capienti duodecim se uultures ut
Romulo ostenderunt, et immolanti omnium uictimarum iocinera replicata
intrinsecus ab ima fibra paruerunt, nemine peritorum aliter coniectante
quam laeta per haec et magna portendi.

[2,96] Quin et bellorum omnium euentus ante praesensit. Contractis ad
Bononiam triumuirorum copiis, aquila tentorio eius supersedens duos coruos
hinc et inde infestantis afflixit et ad terram dedit; notante omni
exercitu, futuram quandoque inter collegas discordiam talem qualis secuta
est, et exitum praesagiente. Philippis Thessalus quidam de futura uictoria
nuntiauit auctore Diuo Caesare, cuius sibi species itinere auio
occurrisset. Circa Perusiam, sacrificio non litanti cum augeri hostias
imperasset, ac subita eruptione hostes omnem rei diuinae apparatum
abstulissent, constitit inter haruspices, quae periculosa et aduersa
sacrificanti denuntiata essent, cuncta in ipsos recasura qui exta haberent;
neque aliter euenit. Pridie quam Siciliensem pugnam classe committeret,
deambulanti in litore piscis e mari exsiliuit et ad pedes iacuit. Apud
Actium descendenti in aciem asellus cum asinario occurrit, homini Eutychus,
bestiae Nicon erat nomen; utriusque simulacrum aeneum uictor posuit in
templo, in quod castrorum suorum locum uertit.

[2,97] Mors quoque eius, de qua dehinc dicam, diuinitasque post mortem
euidentissimis ostentis praecognita est. Cum lustrum in campo Martio magna
populi frequentia conderet, aquila eum saepius circumuolauit transgressaque
in uicinam aedem super nomen Agrippae ad primam litteram sedit; quo
animaduerso uota, quae in proximum lustrum suscipi mos est, collegam suum
Tiberium nuncupare iussit; nam se, quamquam conscriptis paratisque iam
tabulis, negauit suscepturum quae non esset soluturus. Sub idem tempus ictu
fulminis ex inscriptione statuae eius prima nominis littera effluxit;
responsum est, centum solos dies posthac uicturum, quem numerum C littera
notaret, futurumque ut inter deos referretur, quod aesar, id est reliqua
pars e Caesaris nomine, Etrusca lingua deus uocaretur. Tiberium igitur in
Illyricum dimissurus et Beneuentum usque prosecuturus, cum interpellatores
aliis atque aliis causis in iure dicendo detinerent, exclamauit, quod et
ipsum mox inter omina relatum est, non, si omnia morarentur, amplius se
posthac Romae futurum; atque itinere incohato Asturam perrexit, et inde
praeter consuetudinem de nocte ad occasionem aurae euectus, causam
ualitudinis contraxit ex profluuio alui.

[2,98] Tunc Campaniae ora proximisque insulis circuitis, Caprearum quoque
secessui quadriduum impendit, remississimo ad otium et ad omnem comitatem
animo. Forte Puteolanum sinum praeteruehenti uectores nautaeque de naui
Alexandrina, quae tantum quod appulerat, candidati coronatique et tura
libantes fausta omina et eximias laudes congesserant, per illum se uiuere,
per illum nauigare, libertate atque fortunis per illum frui. Qua re admodum
exhilaratus quadragenos aureos comitibus diuisit iusque iurandum et
cautionem exegit a singulis, non alio datam summam quam in emptionem
Alexandrinarum mercium absumpturos. Sed et ceteros continuos dies inter
uaria munuscula togas insuper ac pallia distribuit, lege proposita ut
Romani Graeco, Graeci Romano habitu et sermone uterentur. Spectauit assidue
exercentes ephebos, quorum aliqua adhuc copia ex uetere instituto Capreis
erat; isdem etiam epulum in conspectu suo praebuit, permissa, immo exacta
iocandi licentia diripiendique pomorum et obsoniorum rerumque missilia.
Nullo denique genere hilaritatis abstinuit. Vicinam Capreis insulam
Apragopolim appellabat, a desidia secedentium illuc e comitatu suo. Sed ex
dilectis unum, Masgaban nomine, quasi conditorem insulae ktisten uocare
consuerat. Huius Masgabae ante annum defuncti tumulum cum e triclinio
animaduertisset magna turba multisque luminibus frequentari, uersum
compositum ex tempore clare pronuntiauit:

     g-Ktiston g-de g-tymbon g-eisoro g-pyroumenon

conuersusque ad Thrasyllum Tiberi comitem, contra accubantem et ignarum
rei, interrogauit, cuiusnam poetae putaret esse; quo haesitante subiecit
alium:

     g-Horas g-phaessi g-Masgaban g-timomenon;

ac de hoc quoque consuluit. Cum ille nihil aliud responderet quam,
cuiuscumque essent optimos esse, cachinnum sustulit atque in iocos effusus
est. Mox Neapolim traiecit, quanquam etiam tum infirmis intestinis morbo
uariante; tamen et quinquennale certamen gymnicum honori suo institutum
perspectauit et cum Tiberio ad destinatum locum contendit. Sed in redeundo
adgrauata ualitudine tandem Nolae succubuit reuocatumque ex itinere
Tiberium diu secreto sermone detinuit, neque post ulli maiori negotio
animum accommodauit.

[2,99] Supremo die identidem exquirens, an iam de se tumultus foris esset,
petito speculo, capillum sibi comi ac malas labantes corrigi praecepit, et
admissos amicos percontatus, ecquid iis uideretur mimum uitae commode
transegisse, adiecit et clausulam:

                                                         g-ei g-de g-ti
     g-echoi g-kalos g-to g-paignion, g-kroton g-dote
     g-kai g-pantes g-hemas g-meta g-charas g-propempsate

Omnibus deinde dimissis, dum aduenientes ab urbe de Drusi filia aegra
interrogat, repente in osculis Liuiae et in hac uoce defecit: Liuia, nostri
coniugii memor uiue, ac uale! sortitus exitum facilem et qualem semper
optauerat. Nam fere quotiens audisset cito ac nullo cruciatu defunctum
quempiam, sibi et suis euthanasian similem (hoc enim et uerbo uti solebat)
precabatur. Unum omnino ante efflatam animam signum alienatae mentis
ostendit, quod subito pauefactus a quadraginta se iuuenibus abripi questus
est. Id quoque magis praesagium quam mentis deminutio fuit, siquidem
totidem milites praetoriani extulerunt eum in publicum.

[2,100] Obiit in cubiculo eodem, quo pater Octauius, duobus Sextis, Pompeio
et Appuleio, cons- XIIII- Kal- Septemb- hora diei nona, septuagesimo et
sexto aetatis anno, diebus V et XXX minus. Corpus decuriones municipiorum
et coloniarum a Nola Bouillas usque deportarunt, noctibus propter anni
tempus, cum interdiu in basilica cuiusque oppidi uel in aedium sacrarum
maxima reponeretur A Bouillis equester ordo suscepit, urbique intulit atque
in uestibulo domus conlocauit. Senatus et in funere ornando et in memoria
honoranda eo studio certatim progressus est, ut inter alia complura
censuerint quidam, funus triumphali porta ducendum, praecedente Victoria
quae est in curia, canentibus neniam principum liberis utriusque sexus;
alii, exsequiarum die ponendos anulos aureos ferreosque sumendos; nonnulli,
ossa legenda per sacerdotes summorum collegiorum. Fuit et qui suaderet,
appellationem mensis Augusti in Septembrem transferendam, quod hoc genitus
Augustus, illo defunctus esset; alius, ut omne tempus a primo die natali ad
exitum eius saeculum Augustum appellaretur et ita in fastos referretur.
Verum adhibito honoribus modo, bifariam laudatus est: pro aede Diui Iuli a
Tiberio et pro rostris ueteribus a Druso Tiberi filio, ac senatorum umeris
delatus in Campum crematusque. Nec defuit uir praetorius, qui se effigiem
cremati euntem in caelum uidisse iuraret. Reliquias legerunt primores
equestris ordinis, tunicati et discincti pedibusque nudis, ac Mausoleo
condiderunt. Id opus inter Flaminiam uiam ripamque Tiberis sexto suo
consulatu exstruxerat circumiectasque siluas et ambulationes in usum populi
iam tum publicarat.

[2,101] Testamentum L- Planco C- Silio cons- III- Non- Apriles, ante annum et
quattuor menses quam decederet, factum ab eo ac duobus codicibus, partim
ipsius partim libertorum Polybi et Hilarionis manu, scriptum depositumque
apud se uirgines Vestales cum tribus signatis aeque uoluminibus
protulerunt. Quae omnia in senatu aperta atque recitata sunt. Heredes
instituit primos: Tiberium ex parte dimidia et sextante, Liuiam ex parte
tertia, quos et ferre nomen suum iussit, secundos: Drusum Tiberi filium ex
triente, ex partibus reliquis Germanicum liberosque eius tres sexus
uirilis, tertio gradu: propinquos amicosque compluris. Legauit populo
Romano quadringnties, tribubus tricies quinquies sestertium, praetorianis
militibus singula milia nummorum, cohortibus urbanis quingenos, legionaris
trecenos nummos: quam summam repraesentari iussit, nam et confiscatam
semper repositamque habuerat. Reliqua legata uarie dedit perduxitque
quaedam ad uicies sestertium, quibus soluendis annuum diem finiit, excusata
rei familiaris mediocritate, nec plus peruenturum ad heredes suos quam
milies et quingenties professus, quamuis uiginti proximis annis
quaterdecies milies ex testamentis amicorum percepisset, quod paene omne
cum duobus paternis patrimoniis ceterisque hereditatibus in rem publicam
absumpsisset. Iulias filiam neptemque, si quid iis accidisset, uetuit
sepulcro suo inferri. Tribus uoluminibus, uno mandata de funere suo
complexus est, altero indicem rerum a se gestarum, quem uellet incidi in
aeneis tabulis, quae ante Mausoleum statuerentur, tertio breuiarium totius
imperii, quantum militum sub signis ubique esset, quantum pecuniae in
aerario et fiscis et uectigaliorum residuis. Adiecit et libertorum
seruorumque nomina, a quibus ratio exigi posset.


[3,0]  Vita Tiberi.

 
[3,1] Patricia gens Claudia  -  fuit enim et alia plebeia, nec potentia minor
nec dignitate  -  orta est ex Regillis oppido Sabinorum. Inde Romam recens
conditam cum magna clientium manu conmigrauit auctore Tito Tatio consorte
Romuli, uel, quod magis constat, Atta Claudio gentis principe, post reges
exactos sexto fere anno; atque in patricias cooptata agrum insuper trans
Anienem clientibus locumque sibi ad sepulturam sub Capitolio publice
accepit. Deinceps procedente tempore duodetriginta consulatus, dictaturas
quinque, censuras septem, triumphos sex, duas ouationes adepta est. Cum
praenominibus cognominibusque uariis distingueretur, Luci praenomen
consensu repudiauit, postquam e duobus gentilibus praeditis eo alter
latrocinii, caedis alter conuictus est. Inter cognomina autem et Neronis
assumpsit, quod significatur lingua Sabina fortis ac strenuus.

[3,2] Multa multorum Claudiorum egregia merita, multa etiam sequius admissa
in rem p- extant. Sed ut praecipua commemorem, Appius Caecus societatem cum
rege Pyrro ut parum salubrem iniri dissuasit. Claudius Caudex primus freto
classe traiecto Poenos Sicilia expulit. Tiberius Nero aduenientem ex
Hispania cum ingentibus copiis Hasdrubalem, prius quam Hannibali fratri
coniungeretur, oppressit. Contra Claudius Regillianus, decemuir legibus
scribendis, uirginem ingenuam per uim libidinis gratia in seruitutem
asserere conatus causa plebi fuit secedendi rursus a patribus. Claudius
Russus statua sibi diademata ad Appi Forum posita Italiam per clientelas
occupare temptauit. Claudius Pulcher apud Siciliam non pascentibus in
auspicando pullis ac per contemptum religionis mari demersis, quasi ut
biberent quando esse nollent, proelium nauale iniit; superatusque, cum
dictatorem dicere a senatu iuberetur, uelut iterum inludens discrimini
publico Glycian uiatorem suum dixit. Extant et feminarum exempla diuersa
aeque, siquidem gentis eiusdem utraque Claudia fuit, et quae nauem cum
sacris Matris deum Idaeae obhaerentem Tiberino uado extraxit, precata
propalam, ut ita demum se sequeretur, si sibi pudicitia constaret; et quae
nouo more iudicium maiestatis apud populum mulier subiit, quod in conferta
multitudine aegre procedente carpento palam optauerat, ut frater suus
Pulcher reuiuisceret atque iterum classem amitteret, quo minor turba Romae
foret. Praeterea notatissimum est, Claudios omnis, excepto dum taxat P-
Clodio, qui ob expellendum urbe Ciceronem plebeio homini atque etiam natu
minori in adoptionem se dedit, optimates adsertoresque unicos dignitatis ac
potentiae patriciorum semper fuisse atque aduersus plebem adeo uiolentos et
contumaces, ut ne capitis quidem quisquam reus apud populum mutare uestem
aut deprecari sustinuerit; nonnulli in altercatione et iurgio tribunos
plebi pulsauerint. Etiam uirgo Vestalis fratrem iniussu populi triumphantem
ascenso simul curru usque in Capitolium prosecuta est, ne uetare aut
intercedere fas cuiquam tribunorum esset.

[3,3] Ex hac stirpe Tiberius Caesar genus trahit, et quidem utrumque:
paternum a Tiberio Nerone, maternum ab Appio Pulchro, qui ambo Appi Caeci
filii fuerunt. Insertus est et Liuiorum familiae adoptato in eam materno
auo. Quae familia, quanquam plebeia, tamen et ipsa admodum floruit octo
consulatibus, censuris duabus, triumphis tribus, dictatura etiam ac
magisterio equitum honorata; clara et insignibus uiris ac maxime Salinatore
Drusisque. Salinator uniuersas tribus in censura notauit leuitatis nomine,
quod, cum se post Priorem consulatum multa inrogata condemnassent, consulem
iterum censoremque fecissent. Drusus hostium duce Drauso comminus trucidato
sibi posterisque suis cognomen inuenit. Traditur etiam pro praetore ex
prouincia Gallia rettulisse aurum Senonibus olim in obsidione Capitolii
datum nec, ut fama est, extortum a Camillo. Eius abnepos ob eximiam
aduersus Gracchos operam patronus senatus dictus filium reliquit, quem in
simili dissensione multa uarie molientem diuersa factio per fraudem
interemit.

[3,4] Pater Tiberi, Nero, quaestor C- Caesaris Alexandrino bello classi
praepositus, plurimum ad uictoriam contulit. Quare et pontifex in locum P-
Scipionis substitutus et ad deducendas in Galliam colonias, in quis Narbo
et Arelate erant, missus est. Tamen Caesare occiso, cunctis turbarum metu
abolitionem facti decernentibus, etiam de praemiis tyrannicidarum
referendum censuit. Praetura deinde functus, cum exitu anni discordia inter
triumuiros orta esset, retentis ultra iustum tempus insignibus L- Antonium
consulem triumuiri fratrem ad Perusiam secutus, deditione a ceteris facta,
solus permansit in partibus ac primo Praeneste, inde Neapolim euasit
seruisque ad pilleum frustra uocatis in Siciliam profugit. Sed indigne
ferens nec statim se in conspectum Sexti Pompei admissum et fascium usu
prohibitum, ad M- Antonium traiecit in Achaiam. Cum quo breui reconciliata
inter omnis pace Romam redit uxoremque Liuiam Drusillam et tunc grauidam et
ante iam apud se filium enixam petenti Augusto concessit. Nec multo post
diem obiit, utroque liberorum superstite, Tiberio Drusoque Neronibus.

[3,5] Tiberium quidam Fundis natum existimauerunt secuti leuem coniecturam,
quod materna eius auia Fundana fuerit et quod mox simulacrum Felicitatis ex
s. C- Publicatum ibi sit. Sed ut plures certioresque tradunt, natus est
Romae in Palatio XVI- Kal- Dec- M- Aemilio Lepido iterum L- Munatio Planco
conss- per bellum Philippense. Sic enim in fastos actaque in publica
relatum est. Nec tamen desunt, qui partim antecedente anno, Hirti ac
Pansae, partim insequenti, Seruili Isaurici L- que Antonii consulatu,
genitum eum scribant.

[3,6] Infantiam pueritiamque habuit laboriosam et exercitatam, comes usque
quaque parentum fugae; quos quidem apud Neapolim sub inruptionem hostis
nauigium clam petentis uagitu suo paene bis prodidit, semel cum a nutricis
ubere, iterum cum a sinu matris raptim auferretur ab iis, qui pro
necessitate temporis mulierculas leuare onere temptabant. Per Siciliam
quoque et per Achaiam circumductus ac Lacedaemoniis publice, quod in tutela
Claudiorum erant, demandatus, digrediens inde itinere nocturno discrimen
uitae adiit flamma repente e siluis undique exorta adeoque omnem comitatum
circumplexa, ut Liuiae pars uestis et capilli amburerentur. Munera, quibus
a Pompeia Sex- Pompei sorore in Sicilia donatus est, chlamys et fibula,
item bullae aureae, durant ostendunturque adhuc Bais. Post reditum in urbem
a M- Gallio senatore testamento adoptatus hereditate adita mox nomine
abstinuit, quod Gallius aduersarum Augusto partium fuerat. Nouem natus
annos defunctum patrem pro rostris laudauit. Dehinc pubescens Actiaco
triumpho currum Augusti comitatus est sinisteriore funali equo, cum
Marcellus Octauiae filius dexteriore ueheretur. Praesedit et asticis ludis
et Troiam circensibus lusit ductor turmae puerorum maiorum.

[3,7] Virili toga sumpta adulescentiam omnem spatiumque insequentis aetatis
usque ad principatus initia per haec fere transegit. Munus gladiatorium in
memoriam patris et alterum in aui Drusi dedit, diuersis temporibus ac
locis, primum in foro, secundum in amphitheatro, rudiaris quoque quibusdam
reuocatis auctoramento centenum milium; dedit et ludos, sed absens: cuncta
magnifice, inpensa matris ac uitrici. Agrippinam, Marco Agrippa genitam,
neptem Caecili Attici equitis R-, ad quem sunt Ciceronis epistulae, duxit
uxorem; sublatoque ex ea filio Druso, quanquam bene conuenientem rursusque
grauidam dimittere ac Iuliam Augusti filiam confestim coactus est ducere
non sine magno angore animi, cum et Agrippinae consuetudine teneretur et
Iuliae mores improbaret, ut quam sensisset sui quoque sub priore marito
appetentem, quod sane etiam uulgo existimabatur. Sed Agrippinam et abegisse
post diuortium doluit et semel omnino ex occursu uisam adeo contentis et
tumentibus oculis prosecutus est, ut custoditum sit ne umquam in
conspectum ei posthac ueniret. cum Iulia primo concorditer et amore mutuo
uixit, mox dissedit et aliquanto grauius, ut etiam perpetuo secubaret,
intercepto communis fili pignore, qui Aquileiae natus infans extinctus est.
Drusum fratrem in Germania amisit, cuius corpus pedibus toto itinere
praegrediens Romam usque peruexit.

[3,8] Ciuilium officiorum rudimentis regem Archelaum Trallianos et Thessalos,
uaria quosque de causa, Augusto cognoscente defendit; pro Laodicenis
Thyatirenis Chiis terrae motu afflictis opemque implorantibus senatum
deprecatus est; Fannium Caepionem, qui cum Varrone Murena in Augustum
conspirauerat, reum maiestatis apud iudices fecit et condemnauit. interque
haec duplicem curam administrauit, annonae quae artior inciderat, et
repurgandorum tota Italia ergastulorum, quorum domini in inuidiam uenerant
quasi exceptos supprimerent non solum uiatores sed et quos sacramenti metus
ad eius modi latebras compulisset.

[3,9] Stipendia prima expeditione Cantabrica tribunus militum fecit, dein
ducto ad Orientem exercitu regnum Armeniae Tigrani restituit ac pro
tribunali diadema imposuit. recepit et signa, quae M- Crasso ademerant
Parthi. Post hoc Comatam Galliam anno fere rexit et barbarorum
incursionibus et principum discordia inquietam. Exin Raeticum Vindelicumque
bellum, inde Pannonicum, inde Germanicum gessit. Raetico atque Vindelico
gentis Alpinas, Pannonico Breucos et Dalmatas subegit, Germanico
quadraginta milia dediticiorum traiecit in Galliam iuxtaque ripam Rheni
sedibus adsignatis conlocauit. Quas ob res et ouans et curru urbem
ingressus est, prius, ut quidam putant, triumphalibus ornamentis honoratus,
nouo nec antea cuiquam tributo genere honoris. Magistratus et maturius
incohauit et paene iunctim percucurrit, quaesturam praeturam consulatum;
interpositoque tempore consul iterum etiam tribuniciam potestatem in
quinquennium accepit.

[3,10] Tot prosperis confluentibus integra aetate ac ualitudine statuit
repente secedere seque e medio quam longissime amouere: dubium uxorisne
taedio, quam neque criminari aut dimittere auderet neque ultra perferre
posset, an ut uitato assiduitatis fastidio auctoritatem absentia tueretur
atque etiam augeret, si quando indiguisset sui res p- Quidam existimant,
adultis iam Augusti liberis, loco et quasi possessione usurpati a se diu
secundi gradus sponte cessisse exemplo M- Agrippae, qui M- Marcello ad
munera publica admoto Mytilenas abierit, ne aut obstare aut obtrectare
praesens uideretur. Quam causam et ipse, sed postea, reddidit. Tunc autem
honorum satietatem ac requiem laborum praetendens commeatum petit; neque
aut matri suppliciter precanti aut uitrico deseri se etiam in senatu
conquerenti ueniam dedit. Quin et pertinacius retinentibus, cibo per
quadriduum abstinuit. Facta tandem abeundi potestate, relictis Romae uxore
et filio confestim Ostiam descendit, ne uerbo quidem cuiquam prosequentium
reddito paucosque admodum in digressu exosculatus.

[3,11] Ab Ostia oram Campaniae legens inbecillitate Augusti nuntiata paulum
substitit. Sed increbrescente rumore quasi ad occasionem maioris spei
commoraretur, tantum non aduersis tempestatibus Rhodum enauigauit,
amoenitate et salubritate insulae iam inde captus cum ad eam ab Armenia
rediens appulisset. Hic modicis contentus aedibus nec multo laxiore
suburbano genus uitae ciuile admodum instituit, sine lictore aut uiatore
gymnasio interdum obambulans mutuaque cum Graeculis officia usurpans prope
ex aequo. Forte quondam in disponendo die mane praedixerat, quidquid
aegrorum in ciuitate esset uisitare se uelle; id a proximis aliter exceptum
iussique sunt omnes aegri in publicam porticum deferri ac per ualitudinum
genera disponi. Perculsus ergo inopinata re diuque quid ageret incertus,
tandem singulos circuit excusans factum etiam tenuissimo cuique et ignoto.
unum hoc modo neque praeterea quicquam notatum est, in quo exeruisse ius
tribuniciae potestatis uisus sit: cum circa scholas et auditoria
professorum assiduus esset, moto inter antisophistas grauiore iurgio, non
defuit qui eum interuenientem et quasi studiosiorem partis alterius
conuicio incesseret. Sensim itaque regressus domum repente cum
apparitoribus prodiit citatumque pro tribunali uoce praeconis conuiciatorem
rapi iussit in carcerem. Comperit deinde Iuliam uxorem ob libidines atque
adulteria damnatam repudiumque ei suo nomine ex auctoritate Augusti
remissum; et quamquam laetus nuntio, tamen officii duxit, quantum in se
esset, exorare filiae patrem frequentibus litteris et uel utcumque meritae,
quidquid umquam dono dedisset, concedere. transacto autem tribuniciae
potestatis tempore, confessus tandem, nihil aliud secessu deuitasse se quam
aemulationis cum C- Lucioque suspicionem, petit ut sibi securo iam ab hac
parte, conroboratis his et secundum locum facile tutantibus, permitteretur
reuisere necessitudines, quarum desiderio teneretur. Sed neque impetrauit
ultroque etiam admonitus est, dimitteret omnem curam suorum, quos tam
cupide reliquisset.

[3,12] Remansit igitur Rhodi contra uoluntatem, uix per matrem consecutus, ut
ad uelandam ignominiam quasi legatus Augusto abesset. Enimuero tunc non
priuatum modo, sed etiam obnoxium et trepidum egit mediterraneis agris
abditus uitansque praeternauigantium officia, quibus frequentabatur
assidue, nemine cum imperio aut magistratu tendente quoquam quin deuerteret
Rhodum. Et accesserunt maioris sollicitudinis causae. Namque priuignum
Gaium Orienti praepositum, cum uisendi gratia traiecisset Samum, alieniorem
sibi sensit ex criminationibus M- Lolli comitis et rectoris eius. uenit
etiam in suspicionem per quosdam beneficii sui centuriones a commeatu
castra repetentis mandata ad complures dedisse ambigua et quae temptare
singulorum animos ad nouas res uiderentur. De qua suspicione certior ab
Augusto factus non cessauit efflagitare aliquem cuiuslibet ordinis custodem
factis atque dictis suis.

[3,13] Equi quoque et armorum solitas exercitationes omisit redegitque se
deposito patrio habitu ad pallium et crepidas atque in tali statu biennio
fere permansit, contemptior in dies et inuisior, adeo ut imagines eius et
statuas Nemausenses subuerterint ac familiari quondam conuiuio mentione
eius orta extiterit qui Gaio polliceretur, confestim se, si iuberet, Rhodum
nauigaturum caputque exulis - sic enim appellabatur - relaturum. Quo
praecipue non iam metu sed discrimine coactus est, tam suis quam matris
inpensissimis precibus reditum expostulare, impetrauitque adiutus
aliquantum etiam casu. Destinatum Augusto erat, nihil super ea re nisi ex
uoluntate maioris fili statuere; is forte tunc M- Lollio offensior, facilis
exorabilisque in uitricum fuit. Permittente ergo Gaio reuocatus est, uerum
sub condicione ne quam partem curamue rei p- attingeret.

[3,14] Rediit octauo post secessum anno, magna nec incerta spe futurorum,
quam et ostentis et praedictionibus ab initio aetatis conceperat. Praegnans
eo Liuia cum an marem editura esset, uariis captaret ominibus, ouum
incubanti gallinae subductum nunc sua nunc ministrarum manu per uices usque
fouit, quoad pullus insigniter cristatus exclusus est. Ac de infante
Scribonius mathematicus praeclara spopondit, etiam regnaturum quandoque,
sed sine regio insigni, ignota scilicet tunc adhuc Caesarum potestate. Et
ingresso primam expeditionem ac per Macedoniam ducente exercitum in Syriam,
accidit ut apud Philippos sacratae olim uictricium legionum arae sponte
subitis conlucerent ignibus; et mox, cum Illyricum petens iuxta Patauium
adisset Geryonis oraculum, sorte tracta, qua monebatur ut de
consultationibus in Aponi fontem talos aureos iaceret, euenit ut summum
numerum iacti ab eo ostenderent; hodieque sub aqua uisuntur hi tali. Ante
paucos uero quam reuocaretur dies aquila numquam antea Rhodi conspecta in
culmine domus eius assedit; et pridie quam de reditu certior fieret,
uestimenta mutanti tunica ardere uisa est. Thrasyllum quoque mathematicum,
quem ut sapientiae professorem contubernio admouerat, tum maxime expertus
est affirmantem naue prouisa gaudium afferri; cum quidem illum durius et
contra praedicta cadentibus rebus ut falsum et secretorum temere conscium,
eo ipso momento, dum spatiatur una, praecipitare in mare destinasset.

[3,15] Romam reuersus deducto in forum filio Druso statim e Carinis ac
Pompeiana domo Esquilias in hortos Maecenatianos transmigrauit totumque se
ad quietem contulit, priuata modo officia obiens ac publicorum munerum
expers. Gaio et Lucio intra triennium defunctis adoptatur ab Augusto simul
cum fratre eorum M- Agrippa, coactus prius ipse Germanicum fratris sui
filium adoptare. Nec quicquam postea pro patre familias egit aut ius, quod
amiserat, ex ulla parte retinuit. Nam neque donauit neque manumisit, ne
hereditatem quidem aut legata percepit ulla aliter quam ut peculio referret
accepta. Nihil ex eo tempore praetermissum est ad maiestatem eius augendam
ac multo magis, postquam Agrippa abdicato atque seposito certum erat, uni
spem successionis incumbere;

[3,16] Data rursus potestas tribunicia in quinquennium, delegatus pacandae
Germaniae status, Parthorum legati mandatis Augusto Romae redditis eum
quoque adire in prouincia iussi. Sed nuntiata Illyrici defectione transiit
ad curam noui belli, quod grauissimum omnium externorum bellorum post
Punica, per quindecim legiones paremque auxiliorum copiam triennio gessit
in magnis omnium rerum difficultatibus summaque frugum inopia. Et quanquam
saepius reuocaretur, tamen perseuerauit, metuens ne uicinus et praeualens
hostis instaret ultro cedentibus. Ac perseuerantiae grande pretium tulit,
toto Illyrico, quod inter Italiam regnumque Noricum et Thraciam et
Macedoniam interque Danuuium flumen et sinum maris Hadriatici patet,
perdomito et in dicionem redacto.

[3,17] Cui gloriae amplior adhuc ex oportunitate cumulus accessit. Nam sub id
fere tempus Quintilius Varus cum tribus legionibus in Germania periit,
nemine dubitante quin uictores Germani iuncturi se Pannoniis fuerint, nisi
debellatum prius Illyricum esset. Quas ob res triumphus ei decretus est
multique et magni honores. Censuerunt etiam quidam ut Pannonicus, alii ut
Inuictus, nonnulli ut Pius cognominaretur. Sed de cognomine intercessit
Augustus, eo contentum repromittens, quod se defuncto suscepturus esset.
Triumphum ipse distulit maesta ciuitate clade Variana; nihilo minus urbem
praetextatus et laurea coronatus intrauit positumque in Saeptis tribunal
senatu astante conscendit ac medius inter duos consules cum Augusto simul
sedit; unde populo consalutato circum templa deductus est.

[3,18] Proximo anno repetita Germania cum animaduerteret Varianam cladem
temeritate et neglegentia ducis accidisse, nihil non de consilii sententia
egit; semper alias sui arbitrii contentusque se uno, tunc praeter
consuetudinem cum compluribus de ratione belli communicauit. Curam quoque
solito exactiorem praestitit. Traiecturus Rhenum commeatum omnem ad certam
formulam adstrictum non ante transmisit, quam consistens apud ripam
explorasset uehiculorum onera, ne qua deportarentur nisi concessa aut
necessaria. Trans Rhenum uero eum uitae ordinem tenuit, ut sedens in
caespite nudo cibum caperet, saepe sine tentorio pernoctaret, praecepta
sequentis diei omnia, et si quid subiti muneris iniungendum esset, per
libellos daret; addita monitione ut, de quo quisque dubitaret, se nec alio
interprete quacumque uel noctis hora uteretur.

[3,19] Disciplinam acerrime exegit animaduersionum et ignominiarum generibus
ex antiquitate repetitis atque etiam legato legionis, quod paucos milites
cum liberto suo trans ripam uenatum misisset, ignominia notato. proelia,
quamuis minimum fortunae casibusque permitteret, aliquanto constantius
inibat, quotiens lucubrante se subito ac nullo propellente decideret lumen
et extingueretur, confidens, ut aiebat, ostento sibi a maioribus suis in
omni ducatu expertissimo. Sed re prospere gesta non multum afuit quin a
Bructero quodam occideretur, cui inter proximos uersanti et trepidatione
detecto tormentis expressa confessio est cogitati facinoris.

[3,20] A Germania in urbem post biennium regressus triumphum, quem
distulerat, egit prosequentibus etiam legatis, quibus triumphalia ornamenta
impetrarat. Ac prius quam in Capitolium flecteret, descendit e curru seque
praesidenti patri ad genua summisit. Batonem Pannonium ducem ingentibus
donatum praemiis Rauennam transtulit, gratiam referens, quod se quondam cum
exercitu iniquitate loci circumclusum passus esset euadere. prandium
dehinc populo mille mensis et congiarium trecenos nummos uiritim dedit.
Dedicauit et Concordiae aedem, item Pollucis et Castoris suo fratrisque
nomine de manubiis.

[3,21] Ac non multo post lege per consules lata, ut prouincias cum Augusto
communiter administraret simulque censum augeret, condito lustro in
Illyricum profectus est. Et statim ex itinere reuocatus iam quidem
adfectum, sed tamen spirantem adhuc Augustum repperit fuitque una secreto
per totum diem. Scio uulgo persuasum quasi egresso post secretum sermonem
Tiberio uox Augusti per cubicularios excepta sit: "Miserum populum R-, qui
sub tam lentis maxillis erit". Ne illud quidem ignoro aliquos tradidisse,
Augustum palam nec dissimulanter morum eius diritatem adeo improbasse, ut
nonnumquam remissiores hilarioresque sermones superueniente eo abrumperet;
sed expugnatum precibus uxoris adoptionem non abnuisse, uel etiam ambitione
tractum, ut tali successore desiderabilior ipse quandoque fieret. Adduci
tamen nequeo quin existimem, circumspectissimum et prudentissimum principem
in tanto praesertim negotio nihil temere fecisse; sed uitiis Tiberii
uirtutibusque perpensis potiores duxisse uirtutes, praesertim cum et rei p-
Causa adoptare se eum pro contione iurauerit et epistulis aliquot ut
peritissimum rei militaris utque unicum p- R- Praesidium prosequatur. Ex
quibus in exemplum pauca hinc inde subieci. "Vale, iucundissime Tiberi, et
feliciter rem gere.  Iucundissime et
ita sim felix, uir fortissime et dux , uale. Ordinem aestiuorum
tuorum ego uero , mi Tiberi, et inter tot rerum difficultates non potuisse quemquam prudentius
gerere se quam tu gesseris, existimo. hii quoque qui tecum fuerunt omnes
confitentur, uersum illum in te posse dici: unus homo nobis uigilando
restituit rem. Siue quid incidit de quo sit cogitandum diligentius, siue
quid stomachor, ualde medius Fidius Tiberium meum desidero succurritque
uersus ille Homericus:
g-Toutou g-g' g-hespomenoio g-kai g-ek -g-puros g-aithomenoio
g-ampho g-nosthesaimen g-epi g-perioide g-noehsai.
Attenuatum te esse continuatione laborum cum audio et lego, di me perdant
nisi cohorrescit corpus meum; teque oro ut parcas tibi, ne si te languere
audierimus, et ego et mater tua expiremus et summa imperi sui populus R-
Periclitetur. Nihil interest ualeam ipse necne, si tu non ualebis. Deos
obsecro, ut te nobis conseruent et ualere nunc et semper patiantur, si non
p- r- perosi sunt".

[3,22] Excessum Augusti non prius palam fecit, quam Agrippa iuuene
interempto. Hunc tribunus militum custos appositus occidit lectis
codicillis, quibus ut id faceret iubebatur; quos codicillos dubium fuit,
Augustusne moriens reliquisset, quo materiam tumultus post se subduceret;
an nomine Augusti Liuia et ea conscio Tiberio an ignaro, dictasset.
Tiberius renuntianti tribuno, factum esse quod imperasset, neque imperasse
se et redditurum eum senatui rationem respondit, inuidiam scilicet in
praesentia uitans. Nam mox silentio rem obliterauit.

[3,23] Iure autem tribuniciae potestatis coacto senatu incohataque
adlocutione derepente uelut impar dolori congemuit, utque non solum uox sed
et spiritus deficeret optauit ac perlegendum librum Druso filio tradidit.
Inlatum deinde Augusti testamentum, non admissis signatoribus nisi
senatorii ordinis, ceteris extra curiam signa agnoscentibus, recitauit per
libertum. testamenti initium fuit: "Quoniam atrox fortuna Gaium et Lucium
filios mihi eripuit, Tiberius Caesar mihi ex parte dimidia et sextante
heres esto". Quo et ipso aucta suspicio est opinantium successorem ascitum
eum necessitate magis quam iudicio, quando ita praefari non abstinuerit.

[3,24] Principatum, quamuis neque occupare confestim neque agere dubitasset,
et statione militum, hoc est ui et specie dominationis assumpta, diu tamen
recusauit, impudentissimo mimo nunc adhortantis amicos increpans ut
ignaros, quanta belua esset imperium, nunc precantem senatum et
procumbentem sibi ad genua ambiguis responsis et callida cunctatione
suspendens, ut quidam patientiam rumperent atque unus in tumultu
proclamaret: "Aut agat aut desistat!" Alter coram exprobraret ceteros, quod
polliciti sint tarde praestare, sed ipsum, quod praestet tarde polliceri.
Tandem quasi coactus et querens miseram et onerosam iniungi sibi
seruitutem, recepit imperium; nec tamen aliter, quam ut depositurum se
quandoque spem faceret. Ipsius uerba sunt: "Dum ueniam ad id tempus, quo
uobis aequum possit uideri dare uos aliquam senectuti meae requiem".

[3,25] Cunctandi causa erat metus undique imminentium discriminum, ut saepe
lupum se auribus tenere diceret. Nam et seruus Agrippae Clemens nomine non
contemnendam manum in ultionem domini compararat et L- Scribonius Libo uir
nobilis res nouas clam moliebatur et duplex seditio militum in Illyrico et
in Germania exorta est. Flagitabant ambo exercitus multa extra ordinem,
ante omnia ut aequarentur stipendio praetorianis. Germaniciani quidem
etiam principem detractabant non a se datum summaque ui Germanicum, qui tum
iis praeerat, ad capessendam rem p- urgebant, quanquam obfirmate
resistentem. Quem maxime casum timens, partes sibi quas senatui liberet,
tuendas in re p- depoposcit, quando uniuersae sufficere solus nemo posset
nisi cum altero uel etiam cum pluribus. Simulauit et ualitudinem, quo
aequiore animo Germanicus celerem successionem uel certe societatem
principatus opperiretur. Compositis seditionibus Clementem quoque fraude
deceptum redegit in potestatem. Libonem, ne quid in nouitate acerbius
fieret, secundo demum anno in senatu coarguit, medio temporis spatio tantum
cauere contentus; nam et inter pontifices sacrificanti simul pro secespita
plumbeum cultrum subiciendum curauit et secretum petenti non nisi adhibito
Druso filio dedit dextramque obambulantis ueluti incumbens, quoad
perageretur sermo, continuit.

[3,26] Verum liberatus metu ciuilem admodum inter initia ac paulo minus quam
priuatum egit. Ex plurimis maximisque honoribus praeter paucos et modicos
non recepit. Natalem suum plebeis incurrentem circensibus uix unius bigae
adiectione honorari passus est. Templa, flamines, sacerdotes decerni sibi
prohibuit, etiam statuas atque imagines nisi permittente se poni;
permisitque ea sola condicione, ne inter simulacra deorum sed inter
ornamenta aedium ponerentur. Intercessit et quo minus in acta sua
iuraretur, et ne mensis September Tiberius, October Liuius uocarentur.
Praenomen quoque imperatoris cognomenque patris patriae et ciuicam in
uestibulo coronam recusauit; ac ne Augusti quidem nomen, quanquam
hereditarium, nullis nisi ad reges ac dynastas epistulis addidit. Nec
amplius quam mox tres consulatus, unum paucis diebus, alterum tribus
mensibus, tertium absens usque in Idus Maias gessit.

[3,27] Adulationes adeo auersatus est, ut neminem senatorum aut officii aut
negotii causa ad lecticam suam admiserit, consularem uero satisfacientem
sibi ac per genua orare conantem ita suffugerit, ut caderet supinus; atque
etiam, si quid in sermone uel in continua oratione blandius de se
diceretur, non dubitaret interpellare ac reprehendere et commutare
continuo. Dominus appellatus a quodam denuntiauit, ne se amplius
contumeliae causa nominaret. alium dicentem sacras eius occupationes et
rursus alium, auctore eo senatum se audisse, uerba mutare et pro auctore
suasorem, pro sacris laboriosas dicere coegit.

[3,28] Sed et aduersus conuicia malosque rumores et famosa de se ac suis
carmina firmus ac patiens subinde iactabat in ciuitate libera linguam
mentemque liberas esse debere; et quondam senatu cognitionem de eius modi
criminibus ac reis flagitante: "Non tantum," inquit, "otii habemus, ut
implicare nos pluribus negotiis debeamus; si hanc fenestram aperueritis,
nihil aliud agi sinetis: omnium inimicitiae hoc praetexto ad uos
deferentur". Extat et sermo eius in senatu perciuilis: "Siquidem locutus
aliter fuerit, dabo operam ut rationem factorum meorum dictorumque reddam;
si perseuerauerit, in uicem eum odero".

[3,29] Atque haec eo notabiliora erant, quod ipse in appellandis
uenerandisque et singulis et uniuersis prope excesserat humanitatis modum.
Dissentiens in curia a Q- Haterio: "Ignoscas," inquit, "rogo, si quid
aduersus te liberius sicut senator dixero". Et deinde omnis adloquens:
"Dixi et nunc et saepe alias, p- c., bonum et salutarem principem, quem uos
tanta et tam libera potestate instruxistis, senatui seruire debere et
uniuersis ciuibus saepe et plerumque etiam singulis; neque id dixisse me
paenitet, et bonos et aequos et fauentes uos habui dominos et adhuc habeo".

[3,30] Quin etiam speciem libertatis quandam induxit conseruatis senatui ac
magistratibus et maiestate pristina et potestate. Neque tam paruum quicquam
neque tam magnum publici priuatique negotii fuit, de quo non ad patres
conscriptos referretur: de uectigalibus ac monopoliis, de extruendis
reficiendisue operibus, etiam de legendo uel exauctorando milite ac
legionum et auxiliorum discriptione, denique quibus imperium prorogari aut
extraordinaria bella mandari, quid et quam formam regum litteris
rescribi placeret. Praefectum alae de ui et rapinis reum causam in senatu
dicere coegit. Numquam curiam nisi solus intrauit; lectica quondam intro
latus aeger comites a se remouit.

[3,31] Quaedam aduersus sententiam suam decerni ne questus quidem est.
Negante eo destinatos magistratus abesse oportere, ut praesentes honori
adquiescerent, praetor designatus liberam legationem impetrauit. Iterum
censente, ut Trebianis legatam in opus noui theatri pecuniam ad munitionem
uiae transferre concederetur, optinere non potuit quin rata uoluntas
legatoris esset. cum senatus consultum per discessionem forte fieret,
transeuntem eum in alteram partem, in qua pauciores erant, secutus est
nemo. Cetera quoque non nisi per magistratus et iure ordinario agebantur,
tanta consulum auctoritate, ut legati ex Africa adierint eos querentes,
trahi se a Caesare ad quem missi forent. Nec mirum, cum palam esset, ipsum
quoque eisdem et assurgere et decedere uia.

[3,32] Corripuit consulares exercitibus praepositos, quod non de rebus gestis
senatui scriberent quodque de tribuendis quibusdam militaribus donis ad se
referrent, quasi non omnium tribuendorum ipsi ius haberent. Praetorem
conlaudauit, quod honore inito consuetudinem antiquam rettulisset de
maioribus suis pro contione memorandi. Quorundam illustrium exequias usque
ad rogum frequentauit. Parem moderationem minoribus quoque et personis et
rebus exhibuit. Cum Rhodiorum magistratus, quod litteras publicas sine
subscriptione ad se dederant, euocasset, ne uerbo quidem insectatus ac
tantum modo iussos subscribere remisit. Diogenes grammaticus, disputare
sabbatis Rhodi solitus, uenientem eum, ut se extra ordinem audiret, non
admiserat ac per seruolum suum in septimum diem distulerat; hunc Romae
salutandi sui causa pro foribus adstantem nihil amplius quam ut post
septimum annum rediret admonuit. praesidibus onerandas tributo prouincias
suadentibus rescripsit boni pastoris esse tondere pecus, non deglubere.

[3,33] Paulatim principem exeruit praestititque etsi uarium diu, commodiorem
tamen saepius et ad utilitates publicas proniorem. Ac primo eatenus
interueniebat, ne quid perperam fieret. Itaque et constitutiones senatus
quasdam rescidit et magistratibus pro tribunali cognoscentibus plerumque se
offerebat consiliarium assidebatque iuxtim uel exaduersum in parte primori;
et si quem reorum elabi gratia rumor esset, subitus aderat iudicesque aut e
plano aut e quaesitoris tribunali legum et religionis et noxae, de qua
cognoscerent, admonebat; atque etiam, si qua in publicis moribus desidia
aut mala consuetudine labarent, corrigenda suscepit.

[3,34] Ludorum ac munerum impensas corripuit mercedibus scaenicorum recisis
paribusque gladiatorum ad certum numerum redactis. Corinthiorum uasorum
pretia in immensum exarsisse tresque mullos triginta milibus nummum
uenisse grauiter conquestus, adhibendum supellectili modum censuit
annonamque macelli senatus arbitratu quotannis temperandam, dato aedilibus
negotio popinas ganeasque usque eo inhibendi, ut ne opera quidem pistoria
proponi uenalia sinerent. Et ut parsimoniam publicam exemplo quoque
iuuaret, sollemnibus ipse cenis pridiana saepe ac semesa obsonia apposuit
dimidiatumque aprum, affirmans omnia eadem habere, quae totum. Cotidiana
oscula edicto prohibuit, item strenarum commercium ne ultra Kal- Ian-
exerceretur. consuerat quadriplam strenuam, et de manu, reddere; sed
offensus interpellari se toto mense ab iis qui potestatem sui die festo non
habuissent, ultra non tulit.

[3,35] Matronas prostratae pudicitiae, quibus accusator publicus deesset, ut
propinqui more maiorum de communi sententia coercerent auctor fuit.
Eq(uiti) R(omano) iuris iurandi gratiam fecit, uxorem in stupro generi
compertam dimitteret, quam se numquam repudiaturum ante iurauerat. Feminae
famosae, ut ad euitandas legum poenas iure ac dignitate matronali
exoluerentur, lenocinium profiteri coeperant, et ex iuuentute utriusque
ordinis profligatissimus quisque, quominus in opera scaenae harenaeque
edenda senatus consulto teneretur, famosi iudicii notam sponte subibant;
eos easque omnes, ne quod refugium in tali fraude cuiquam esset, exilio
adfecit. Senatori latum clauum ademit, cum cognosset sub Kal- Iul-
demigrasse in hortos, quo uilius post diem aedes in urbe conduceret. Alium
e quaestura remouit, quod uxorem pridie sortitionem ductam postridie
repudiasset.

[3,36] Externas caerimonias, Aegyptios Iudaicosque ritus compescuit, coactis
qui superstitione ea tenebantur religiosas uestes cum instrumento omni
comburere. Iudaeorum iuuentutem per speciem sacramenti in prouincias
grauioris caeli distribuit, reliquos gentis eiusdem uel similia sectantes
urbe summouit, sub poena perpetuae seruitutis nisi obtemperassent. Expulit
et mathematicos, sed deprecantibus ac se artem desituros promittentibus
ueniam dedit.

[3,37] In primis tuendae pacis a grassaturis ac latrociniis seditionumque
licentia curam habuit. Stationes militum per Italiam solito frequentiores
disposuit. Romae castra constituit, quibus praetorianae cohortes uagae ante
id tempus et per hospitia dispersae continerentur. Populares tumultus et
ortos grauissime coercuit et ne orerentur sedulo cauit. Caede in theatro
per discordiam admissa capita factionum et histriones, propter quos
dissidebatur, relegauit, nec ut reuocaret umquam ullis populi precibus
potuit euinci. Cum Pollentina plebs funus cuiusdam primipilaris non prius
ex foro misisset quam extorta pecunia per uim heredibus ad gladiatorium
munus, cohortem ab urbe et aliam a Cotti regno dissimulata itineris causa
detectis repente armis concinentibusque signis per diuersas portas in
oppidum immisit ac partem maiorem plebei ac decurionum in perpetua uincula
coiecit. Aboleuit et ius moremque asylorum, quae usquam erant. Cyzicenis in
ciues R- uiolentius quaedam ausis publice libertatem ademit, quam
Mithridatico bello meruerant. Hostiles motus nulla postea expeditione
suscepta per legatos compescuit, ne per eos quidem nisi cunctanter et
necessario. reges infestos suspectosque comminationibus magis et querelis
quam ui repressit; quosdam per blanditias atque promissa extractos ad se
non remisit, ut Marobodum Germanum, Rhascuporim Thracem, Archelaum
Cappadocem, cuius etiam regnum in formam prouinciae redegit.

[3,38] Biennio continuo post adeptum imperium pedem porta non extulit;
sequenti tempore praeterquam in propinqua oppida et, cum longissime, Antio
tenus nusquam afuit, idque perraro et paucos dies; quamuis prouincias
quoque et exercitus reuisurum se saepe pronuntiasset et prope quotannis
profectionem praepararet, uehiculis comprehensis, commeatibus per municipia
et colonias dispositis, ad extremum uota pro itu et reditu suo suscipi
passus, ut uulgo iam per iocum "Callippides" uocaretur, quem cursitare ac
ne cubiti quidem mensuram progredi prouerbio Graeco notatum est.

[3,39] Sed orbatus utroque filio, quorum Germanicus in Syria, Drusus Romae
obierat, secessum Campaniae petit; constanti et opinione et sermone paene
omnium quasi neque rediturus umquam et cito mortem etiam obiturus. Quod
paulo minus utrumque euenit; nam neque Romam amplius rediit set paucos
post dies iuxta Tarracinam in praetorio, cui Speluncae nomen est, incenante
eo complura et ingentia saxa fortuito superne dilapsa sunt, multisque
conuiuarum et ministrorum elisis praeter spem euasit.

[3,40] Peragrata Campania, cum Capuae Capitolium, Nolae templum Augusti, quam
causam profectionis praetenderat, dedicasset, Capreas se contulit,
praecipue delectatus insula, quod uno paruoque litore adiretur, saepta
undique praeruptis immensae altitudinis rupibus et profundo mari. Statimque
reuocante assidua obtestatione populo propter cladem, qua apud Fidenas
supra uiginti hominum milia gladiatorio munere amphitheatri ruina
perierant, transiit in continentem potestatemque omnibus adeundi sui fecit:
tanto magis, quod urbe egrediens ne quis se interpellaret edixerat ac toto
itinere adeuntis submouerat.

[3,41] Regressus in insulam rei p- quidem curam usque adeo abiecit, ut postea
non decurias equitum umquam supplerit, non tribunos militum praefectosque,
non prouinciarum praesides ullos mutauerit, Hispaniam et Syriam per aliquot
annos sine consularibus legatis habuerit, Armeniam a Parthis occupari,
Moesiam a Dacis Sarmatisque, Gallias a Germanis uastari neglexerit: magno
dedecore imperii nec minore discrimine.

[3,42] Ceterum secreti licentiam nanctus et quasi ciuitatis oculis remotis,
cuncta simul uitia male diu dissimulata tandem profudit: de quibus
singillatim ab exordio referam. In castris tiro etiam tum propter nimiam
uini auiditatem pro Tiberio "Biberius," pro Claudio "Caldius," pro Nerone
"Mero" uocabatur. Postea princeps in ipsa publicorum morum correctione cum
Pomponio Flacco et L- Pisone noctem continuumque biduum epulando potandoque
consumpsit, quorum alteri Syriam prouinciam, alteri praefecturam urbis
confestim detulit, codicillis quoque iucundissimos et omnium horarum amicos
professus. Cestio Gallio, libidinoso ac prodigo seni, olim ab Augusto
ignominia notato et a se ante paucos dies apud senatum increpito cenam ea
lege condixit, ne quid ex consuetudine immutaret aut demeret, utque nudis
puellis ministrantibus cenaretur. ignotissimum quaesturae candidatum
nobilissimis anteposuit ob epotam in conuiuio propinante se uini amphoram.
Asellio Sabino sestertia ducenta donauit pro dialogo, in quo boleti et
ficedulae et ostreae et turdi certamen induxerat. nouum denique officium
instituit a uoluptatibus, praeposito equite R- T. Caesonio Prisco.

[3,43] Secessu uero Caprensi etiam sellaria excogitauit, sedem arcanarum
libidinum, in quam undique conquisiti puellarum et exoletorum greges
monstrosique concubitus repertores, quos spintrias appellabat, triplici
serie conexi, in uicem incestarent coram ipso, ut aspectu deficientis
libidines excitaret. Cubicula plurifariam disposita tabellis ac sigillis
lasciuissimarum picturarum et figurarum adornauit librisque Elephantidis
instruxit, ne cui in opera edenda exemplar impetratae schemae deesset. In
siluis quoque ac nemoribus passim Venerios locos commentus est
prostrantisque per antra et causa rupes ex utriusque sexus pube
Paniscorum et Nympharum habitu, quae palam iam et uulgo nomine insulae
abutentes "Caprineum" dictitabant.

[3,44] Maiore adhuc ac turpiore infamia flagrauit, uix ut referri audiriue,
nedum credi fas sit, quasi pueros primae teneritudinis, quos pisciculos
uocabat, institueret, ut natanti sibi inter femina uersarentur ac luderent
lingua morsuque sensim adpetentes; atque etiam quasi infantes firmiores,
necdum tamen lacte depulsos, inguini ceu papillae admoueret, pronior sane
ad id genus libidinis et natura et aetate. Quare Parrasi quoque tabulam, in
qua Meleagro Atalanta ore morigeratur, legatam sibi sub condicione, ut si
argumento offenderetur decies pro ea sestertium acciperet, non modo
praetulit, sed et in cubiculo dedicauit. Fertur etiam in sacrificando
quondam captus facie ministri acerram praeferentis nequisse abstinere, quin
paene uixdum re diuina peracta ibidem statim seductum constupraret simulque
fratrem eius tibicinem; atque utrique mox, quod mutuo flagitium
exprobrarant, crura fregisse.

[3,45] Feminarum quoque, et quidem illustrium, capitibus quanto opere solitus
sit inludere, euidentissime apparuit Malloniae cuiusdam exitu, quam
perductam nec quicquam amplius pati constantissime recusantem delatoribus
obiecit ac ne ream quidem interpellare desiit, "ecquid paeniteret"; donec
ea relicto iudicio domum se abripuit ferroque transegit, obscaenitatem
oris hirsuto atque olido seni clare exprobrata. unde mora in Atellanico
exhodio proximis ludis adsensu maximo excepta percrebruit, "hircum uetulum
capreis naturam ligurire".

[3,46] Pecuniae parcus ac tenax comites peregrinationum expeditionumque
numquam salario, cibariis tantum sustentauit, una modo liberalitate ex
indulgentia uitrici prosecutus, cum tribus classibus factis pro dignitate
cuiusque, primae sescenta sestertia, secundae quadringenta distribuit,
ducenta tertiae, quam non amicorum sed Graecorum appellabat.

[3,47] Princeps neque opera ulla magnifica fecit - nam et quae sola
susceperat, Augusti templum restitutionemque Pompeiani theatri, imperfecta
post tot annos reliquit - neque spectacula omnino edidit; et iis, quae ab
aliquo ederentur, rarissime interfuit, ne quid exposceretur, utique
postquam comoedum Actium coactus est manumittere. Paucorum senatorum inopia
sustentata, ne pluribus opem ferret, negauit se aliis subuenturum, nisi
senatui iustas necessitatium causas probassent. Quo pacto plerosque
modestia et pudore deterruit, in quibus Hortalum, Quinti Hortensi oratoris
nepotem, qui permodica re familiari auctore Augusto quattuor liberos tulerat.

[3,48] Publice munificentiam bis omnino exhibuit, pro posito milies
sestertium gratuito in trienni tempus et rursus quibusdam dominis
insularum, quae in monte Caelio deflagrarant, pretio restituto. Quorum
alterum magna difficultate nummaria populo auxilium flagitante coactus est
facere, cum per senatus consultum sanxisset, ut faeneratores duas
patrimonii partes in solo collocarent, debitores totidem aeris alieni
statim soluerent, nec res expediretur; alterum ad mitigandam temporum
atrocitatem. Quod tamen beneficium tanti aestimauit, ut montem Caelium
appellatione mutata uocari Augustum iusserit. Militi post duplicata ex
Augusti testamento legata nihil umquam largitus est, praeterquam singula
milia denariorum praetorianis, quod Seiano se non accommodassent, et
quaedam munera Syriacis legionibus, quod solae nullam Seiani imaginem inter
signa coluissent. Atque etiam missiones ueteranorum rarissimas fecit, ex
senio mortem, ex morte compendium captans. Ne prouincias quidem
liberalitate ulla subleuauit, excepta Asia, disiectis terrae motu ciuitatibus.

[3,49] Procedente mox tempore etiam ad rapinas conuertit animum. Satis
constat, Cn- Lentulum Augurem, cui census maximus fuerit, metu et angore ad
fastidium uitae ab eo actum et ut ne quo nisi ipso herede moreretur;
condemnatam et generosissimam feminam Lepidam in gratiam Quirini consularis
praediuitis et orbi, qui dimissam eam e matrimonio post uicensimum annum
ueneni olim in se comparati arguebat; praeterea Galliarum et Hispaniarum
Syriaeque et Graeciae principes confiscatos ob tam leue ac tam inpudens
calumniarum genus, ut quibusdam non aliud sit obiectum, quam quod partem
rei familiaris in pecunia haberent; plurimis etiam ciuitatibus et priuatis
ueteres immunitates et ius metallorum ac uectigalium adempta; sed et
Vononem regem Parthorum, qui pulsus a suis quasi in fidem p- r. cum ingenti
gaza Antiochiam se receperat. Spoliatum perfidia et occisum.

[3,50] Odium aduersus necessitudines in Druso primum fratre detexit, prodita
eius epistula, qua secum de cogendo ad restituendam libertatem Augusto
agebat, deinde et in reliquis. Iuliae uxori tantum afuit ut relegatae, quod
minimum est, offici aut humanitatis aliquid impertiret, ut ex constitutione
patris uno oppido clausam domo quoque egredi et commercio hominum frui
uetuerit; sed et peculio concesso a patre praebitisque annuis fraudauit,
per speciem publici iuris, quod nihil de his Augustus testamento cauisset.
Matrem Liuiam grauatus uelut partes sibi aequas potentiae uindicantem, et
congressum eius assiduum uitauit et longiores secretioresque sermones, ne
consiliis, quibus tamen interdum et egere et uti solebat, regi uideretur.
Tulit etiam perindigne actum in senatu, ut titulis suis quasi Augusti, ita
et "Liuiae filius" adiceretur. Quare non "parentem patriae" appellari, non
ullum insignem honorem recipere publice passus est; sed et frequenter
admonuit, maioribus nec feminae conuenientibus negotiis abstineret,
praecipue ut animaduertit incendio iuxta aedem Vestae et ipsam interuenisse
populumque et milites, quo enixius opem ferrent, adhortatam, sicut sub
marito solita esset.

[3,51] Dehinc ad simultatem usque processit hac, ut ferunt, de causa.
Instanti saepius, ut ciuitate donatum in decurias adlegeret, negauit alia
se condicione adlecturum, quam si pateretur ascribi albo extortum id sibi a
matre. At illa commota ueteres quosdam ad se Augusti codicillos de
acerbitate et intolerantia morum eius e sacrario protulit atque recitauit.
Hos et custoditos tam diu et exprobratos tam infeste adeo grauiter tulit,
ut quidam putent inter causas secessus hanc ei uel praecipuam fuisse. Toto
quidem triennio, quo uiuente matre afuit, semel omnino eam nec amplius quam
uno die paucissimis uidit horis; ac mox neque aegrae adesse curauit
defunctamque et, dum aduentus sui spem facit, complurium dierum mora
corrupto demum et tabido corpore funeratam prohibuit consecrari, quasi id
ipsa mandasset. Testamentum quoque eius pro irrito habuit omnisque
amicitias et familiaritates, etiam quibus ea funeris sui curam moriens
demandauerat, intra breue tempus afflixit, uno ex iis, equestris ordinis
uiro, et in antliam condemnato.

[3,52] Filiorum neque naturalem Drusum neque adoptiuum Germanicum patria
caritate dilexit, alterius uitiis infensus. Nam Drusus fluxioris
remissiorisque uitae erat. Itaque ne mortuo quidem perinde adfectus est,
sed tantum non statim a funere ad negotiorum consuetudinem rediit iustitio
longiore inhibito. Quin et Ilien- sium legatis paulo serius consolantibus,
quasi obliterata iam doloris memoria, irridens se quoque respondit uicem
eorum dolere, quod egregium ciuem Hectorem amisissent. Germanico usque adeo
obtrectauit, ut et praeclara facta eius pro superuacuis eleuarit et
gloriosissimas uictorias ceu damnosas rei p- increparet. Quod uero
Alexandream propter immensam et repentinam famem inconsulto se adisset,
questus est in senatu. Etiam causa mortis fuisse ei per Cn- Pisonem legatum
Syriae creditur, quem mox huius criminis reum putant quidam mandata
prolaturum, nisi ea secreto ostentant  --- quae multifariam
inscriptum et per noctes celeberrime adclamatum est: "Redde Germanicum!"
Quam suspicionem confirmauit ipse postea coniuge etiam ac liberis Germanici
crudelem in modum afflictis.

[3,53] Nurum Agrippinam post mariti mortem liberius quiddam questam manu
apprehendit Graecoque uersu: "Si non dominaris," inquit, "filiola, iniuriam
te accipere existimas?" Nec ullo mox sermone dignatus est. Quondam uero
inter cenam porrecta a se poma gustare non ausam etiam uocare desiit,
simulans ueneni se crimine accersi; cum praestructum utrumque consulto
esset, ut et ipse temptandi gratia offerret et illa quasi certissimum
exitium caueret. Nouissime calumniatus modo ad statuam Augusti modo ad
exercitus confugere uelle, Pandatariam relegauit conuiciantique oculum per
centurionem uerberibus excussit. rursus mori inedia destinanti per uim ore
diducto infulciri cibum iussit. sed et perseuerantem atque ita absumptam
criminosissime insectatus, cum diem quoque natalem eius inter nefastos
referendum suasisset, imputauit etiam, quod non laqueo strangulatam in
Gemonias abiecerit: proque tali clementia interponi decretum passus est,
quo sibi gratiae agerentur et Capitolino Ioui donum ex auro sacraretur.

[3,54] Cum ex Germanico tres nepotes, Neronem et Drusum et Gaium, ex Druso
unum Tiberium haberet, destitutus morte liberorum maximos natu de Germanici
filiis, Neronem et Drusum, patribus conscriptis commendauit diemque
utriusque tirocinii congiario plebei dato celebrauit. Sed ut comperit
ineunte anno pro eorum quoque salute publice uota suscepta, egit cum
senatu, non debere talia praemia tribui nisi expertis et aetate prouectis.
Atque ex eo patefacta interiore animi sui nota omnium criminationibus
obnoxios reddidit uariaque fraude inductos, ut et concitarentur ad conuicia
et concitati proderentur, accusauit per litteras amarissime congestis etiam
probris et iudicatos hostis fame necauit, Neronem in insula Pontia, Drusum
in ima parte Palatii. Putant Neronem ad uoluntariam mortem coactum, cum ei
carnifex quasi ex senatus auctoritate missus laqueos et uncos ostentaret,
Druso autem adeo alimenta subducta, ut tomentum e culcita temptauerit
mandere; amborum sic reliquias dispersas, ut uix quandoque colligi possent.

[3,55] Super ueteres amicos ac familiares uiginti sibi e numero principum
ciuitatis depoposcerat uelut consiliarios in negotiis publicis. Horum
omnium uix duos anne tres incolumis praestitit, ceteros alium alia de causa
perculit, inter quos cum plurimorum clade Aelium Seianum; quem ad summam
potentiam non tam beniuolentia prouexerat, quam ut esset cuius ministerio
ac fraudibus liberos Germanici circumueniret, nepotemque suum ex Druso
filio naturalem ad successionem imperii confirmaret.

[3,56] Nihilo lenior in conuictores Graeculos, quibus uel maxime
adquiescebat, Xenonem quendam exquisitius sermocinantem cum interrogasset,
quaenam illa tam molesta dialectos esset, et ille respondisset Doridem,
relegauit Cinariam, existimans exprobratum sibi ueterem secessum, quod
Dorice Rhodii loquantur. Item cum soleret ex lectione cotidiana quaestiones
super cenam proponere comperissetque Seleucum grammaticum a ministris suis
perquirere, quos quoque tempore tractaret auctores, atque ita praeparatum
uenire, primum a contubernio remouit, deinde etiam ad mortem compulit.

[3,57] Saeua ac lenta natura ne in puero quidem latuit; quam Theodorus
Gadareus rhetoricae praeceptor et perspexisse primus sagaciter et
assimilasse aptissime uisus est, subinde in obiurgando appellans eum g-pehlon
g-haimati g-pephuramenon, id est lutum a sanguine maceratum. Sed aliquanto magis
in principe eluxit, etiam inter initia cum adhuc fauorem hominum
moderationis simulatione captaret. Scurram, qui praetereunte funere clare
mortuo mandarat, ut nuntiaret Augusto nondum reddi legata quae plebei
reliquisset, adtractum ad se recipere debitum ducique ad supplicium
imperauit et patri suo uerum referre. Nec multo post in senatu Pompeio
cuidam equiti R- quiddam perneganti, dum uincula minatur, affirmauit fore
ut ex Pompeio Pompeianus fieret, acerba cauillatione simul hominis nomen
incessens ueteremque partium fortunam.

[3,58] Sub idem tempus consulente praetore an iudicia maiestatis cogi
iuberet, exercendas esse leges respondit et atrocissime exercuit. statuae
quidam Augusti caput dempserat, ut alterius imponeret; acta res in senatu
et, quia ambigebatur, per tormenta quaesita est. Damnato reo paulatim genus
calumniae eo processit, ut haec quoque capitalia essent: circa Augusti
simulacrum seruum cecidisse, uestimenta mutasse, nummo uel anulo effigiem
impressam latrinae aut lupanari intulisse, dictum ullum factumue eius
existimatione aliqua laesisse. Perit denique et is, qui honorem in colonia
sua eodem die decerni sibi passus est, quo decreti et Augusto olim erant.

[3,59] Multa praeterea specie grauitatis ac morum corrigendorum, sed et magis
naturae optemperans, ita saeue et atrociter factitauit, ut nonnulli
uersiculis quoque et praesentia exprobrarent et futura denuntiarent mala:

     Asper et immitis, breuiter uis omnia dicam?
               dispeream, si te mater amare potest.
     Non es eques; quare? non sunt tibi milia centum;
               omnia si quaeras, et Rhodus exilium est.
     Aurea mutasti Saturni saecula, Caesar:
               incolumi nam te ferrea semper erunt.
     Fastidit uinum, quia iam sitit iste cruorem:
               tam bibit hunc auide, quam bibit ante merum.
     Aspice felicem sibi, non tibi, Romule, Sullam
               et Marium, si uis, aspice, sed reducem,
     Nec non Antoni ciuilia bella mouentis
               non semel infectas aspice caede manus,
     Et dic: Roma perit! regnauit sanguine multo,
               ad regnum quisquis uenit ab exilio.

Quae primo, quasi ab impatientibus remediorum ac non tam ex animi
sententia quam bile et stomacho fingerentur, uolebat accipi dicebatque
identidem: "Oderint, dum probent". Dein uera plane certaque esse ipse fecit
fidem.

[3,60] In paucis diebus quam Capreas attigit piscatori, qui sibi secretum
agenti grandem mullum inopinanter obtulerat, perfricari eodem pisce faciem
iussit, territus quod is a tergo insulae per aspera et deuia erepsisset ad
se; gratulanti autem inter poenam, quod non et lucustam, quam praegrandem
ceperat, obtulisset, lucusta quoque lacerari os imperauit. Militem
praetorianum ob subreptum e uiridiario pauonem capite puniit. In quodam
itinere lectica, qua uehebatur, uepribus impedita exploratorem uiae,
primarum cohortium centurionem, stratum humi paene ad necem uerberauit.

[3,61] Mox in omne genus crudelitatis erupit numquam deficiente materia, cum
primo matris, deinde nepotum et nurus, postremo Seiani familiares atque
etiam notos persequeretur; post cuius interitum uel saeuissimus extitit.
Quo maxime apparuit, non tam ipsum ab Seiano concitari solitum, quam
Seianum quaerenti occasiones sumministrasse; etsi commentario, quem de uita
sua summatim breuiterque composuit, ausus est scribere Seianum se punisse,
quod comperisset furere aduersus liberos Germanici filii sui; quorum ipse
alterum suspecto iam, alterum oppresso demum Seiano interemit. Singillatim
crudeliter facta eius exequi longum est; genera, uelut exemplaria
saeuitiae, enumerare sat erit. Nullus a poena hominum cessauit dies, ne
religiosus quidem ac sacer; animaduersum in quosdam ineunte anno nouo.
Accusati damnatique multi cum liberis atque etiam a liberis suis.
Interdictum ne capite damnatos propinqui lugerent. Decreta accusatoribus
praecipua praemia, nonnumquam et testibus. Nemini delatorum fides abrogata.
omne crimen pro capitali receptum, etiam paucorum simpliciumque uerborum.
obiectum est poetae, quod in tragoedia Agamemnonem probris lacessisset;
obiectum et historico, quod Brutum Cassiumque ultimos Romanorum dixisset;
animaduersum statim in auctores scriptaque abolita, quamuis probarentur
ante aliquot annos etiam Augusto audiente recitata. Quibusdam custodiae
traditis non modo studendi solacium ademptum, sed etiam sermonis et
conloqui usus. Citati ad causam dicendam partim se domi uulnerauerunt certi
damnationis et ad uexationem ignominiamque uitandam, partim in media curia
uenenum hauserunt; et tamen conligatis uulneribus ac semianimes
palpitantesque adhuc in carcerem rapti. Nemo punitorum non in Gemonias
abiectus uncoque tractus, uiginti uno die abiecti tractique, inter eos
feminae et pueri. Immaturae puellae, quia more tradito nefas esset uirgines
strangulari, uitiatae prius a carnifice, dein strangulatae. Mori uolentibus
uis adhibita uiuendi. Nam mortem adeo leue supplicium putabat, ut cum
audisset unum e reis, Carnulum nomine, anticipasse eam, exclamauerit:
"Carnulus me euasit". Et in recognoscendis custodiis precanti cuidam poenae
maturitatem respondit: "Nondum tecum in gratiam redii". Annalibus suis uir
consularis inseruit, frequenti quodam conuiuio, cui et ipse affuerit,
interrogatum eum subito et clare a quodam nano astante mensae inter
copreas, cur Paconius maiestatis reus tam diu uiueret, statim quidem
petulantiam linguae obiurgasse, ceterum post paucos dies scripsisse
senatui, ut de poena Paconi quam primum statueret.

[3,62] Auxit intenditque saeuitiam exacerbatus indicio de morte filii sui
Drusi. Quem cum morbo et intemperantia perisse existimaret, ut tandem
ueneno interemptum fraude Liuillae uxoris atque Seiani cognouit, neque
tormentis neque supplicio cuiusquam pepercit, soli huic cognitioni adeo per
totos dies deditus et intentus, ut Rhodiensem hospitem, quem familiaribus
litteris Romam euocarat, aduenisse sibi nuntiatum torqueri sine mora
iusserit, quasi aliquis ex necessariis quaestioni adesset, deinde errore
detecto et occidi, ne uulgaret iniuriam. Carnificinae eius ostenditur locus
Capreis, unde damnatos post longa et exquisita tormenta praecipitari coram
se in mare iubebat, excipiente classiariorum manu et contis atque remis
elidente cadauera, ne cui residui spiritus quicquam inesset. Excogitauerat
autem inter genera cruciatus etiam, ut larga meri potione per fallaciam
oneratos, repente ueretris deligatis, fidicularum simul urinaeque tormento
distenderet. Quod nisi eum et mors praeuenisset et Thrasyllus consulto, ut
aiunt, differre quaedam spe longioris uitae compulisset, plures aliquanto
necaturus ac ne reliquis quidem nepotibus parsurus creditur, cum et Gaium
suspectum haberet et Tiberium ut ex adulterio conceptum aspernaretur. Nec
abhorret a uero; namque identidem felicem Priamum uocabat, quod superstes
omnium suorum extitisset.

[3,63] Quam inter haec non modo inuisus ac detestabilis, sed praetrepidus
quoque atque etiam contumeliis obnoxius uixerit, multa indicia sunt.
haruspices secreto ac sine testibus consuli uetuit. uicina uero urbi
oracula etiam dissicere conatus est, sed maiestate Praenestinarum sortium
territus destitit, cum obsignatas deuectasque Romam non repperisset in arca
nisi relata rursus ad templum. unum et alterum consulares oblatis
prouinciis non ausus a se dimittere usque eo detinuit, donec successores
post aliquot annos praesentibus daret, cum interim manente officii titulo
etiam delegaret plurima assidue, quae illi per legatos et adiutores suos
exequenda curarent.

[3,64] Nurum ac nepotes numquam aliter post damnationem quam catenatos
obsutaque lectica loco mouit, prohibitis per militem obuiis ac uiatoribus
respicere usquam uel consistere.

[3,65] Seianum res nouas molientem, quamuis iam et natalem eius publice
celebrari et imagines aureas coli passim uideret, uix tandem et astu magis
ac dolo quam principali auctoritate subuertit. Nam primo, ut a se per
speciem honoris dimitteret, collegam sibi assumpsit in quinto consulatu,
quem longo interuallo absens ob id ipsum susceperat. Deinde spe affinitatis
ac tribuniciae potestatis deceptum inopinantem criminatus est pudenda
miserandaque oratione, cum inter alia patres conscriptos precaretur,
mitterent alterum e consulibus, qui se senem et solum in conspectum eorum
cum aliquo militari praesidio perduceret. Sic quoque diffidens tumultumque
metuens Drusum nepotem, quem uinculis adhuc Romae continebat, solui, si res
posceret, ducemque constitui praeceperat. Aptatis etiam nauibus ad
quascumque legiones meditabatur fugam, speculabundus ex altissima rupe
identidem signa, quae, ne nuntii morarentur, tolli procul, ut quidque
factum foret, mandauerat. uerum et oppressa coniuratione Seiani nihilo
securior aut constantior per nouem proximos menses non egressus est uilla,
quae uocatur Ionis.

[3,66] Vrebant insuper anxiam mentem uaria undique conuicia, nullo non
damnatorum omne probri genus coram uel per libellos in orchestra positos
ingerente. Quibus quidem diuersissime adficiebatur, modo ut prae pudore
ignota et celata cuncta cuperet, nonnumquam eadem contemneret et proferret
ultro atque uulgaret. Quin et Artabani Parthorum regis laceratus est
litteris parricidia et caedes et ignauiam et luxuriam obicientis
monentisque, ut uoluntaria morte maximo iustissimoque ciuium odio quam
primum satis faceret.

[3,67] Postremo semet ipse pertaesus, tali epistulae principio tantum non
summam malorum suorum professus est: "Quid scribam uobis, p- c-, aut quo
modo scribam, aut quid omnino non scribam hoc tempore, dii me deaeque peius
perdant quam cotidie perire sentio, si scio". Existimant quidam praescisse
haec eum peritia futurorum ac multo ante, quanta se quandoque acerbitas et
infamia maneret, prospexisse; ideoque, ut imperium inierit, et patris
patriae appellationem et ne in acta sua iuraretur obstinatissime recusasse,
ne mox maiore dedecore impar tantis honoribus inueniretur. Quod sane ex
oratione eius, quam de utraque re habuit, colligi potest; uel cum ait:
similem se semper sui futurum nec umquam mutaturum mores suos, quam diu
sanae mentis fuisset; sed exempli causa cauendum esse, ne se senatus in
acta cuiusquam obligaret, quia aliquo casu mutari posset. Et rursus: "Si
quando autem," inquit, "de moribus meis deuotoque uobis animo
dubitaueritis, -  quod prius quam eueniat, opto ut me supremus dies huic
mutatae uestrae de me opinioni eripiat  -  nihil honoris adiciet mihi patria
appellatio, uobis autem exprobrabit aut temeritatem delati mihi eius
cognominis aut inconstantiam contrarii de me iudicii".

[3,68] Corpore fuit amplo atque robusto, statura quae iustam excederet; latus
ab umeris et pectore, ceteris quoque membris usque ad imos pedes aequalis
et congruens; sinistra manu agiliore ac ualidiore, articulis ita firmis, ut
recens et integrum malum digito terebraret, caput pueri uel etiam
adulescentis talitro uulneraret. Colore erat candido, capillo pone
occipitium summissiore ut ceruicem etiam obtegeret, quod gentile in illo
uidebatur; facie honesta, in qua tamen crebri et subiti tumores, cum
praegrandibus oculis et qui, quod mirum esset, noctu etiam et in tenebris
uiderent, sed ad breue et cum primum e somno patuissent; deinde rursum
hebescebant. Incedebat ceruice rigida et obstipa, adducto fere uultu,
plerumque tacitus, nullo aut rarissimo etiam cum proximis sermone eoque
tardissimo, nec sine molli quadam digitorum gesticulatione. Quae omnia
ingrata atque arrogantiae plena et animaduertit Augustus in eo et excusare
temptauit saepe apud senatum ac populum professus naturae uitia esse, non
animi. Ualitudine prosperrima usus est, tempore quidem principatus paene
toto prope inlaesa, quamuis a tricesimo aetatis anno arbitratu eam suo
rexerit sine adiumento consilioue medicorum.

[3,69] Circa deos ac religiones neglegentior, quippe addictus mathematicae
plenusque persuasionis cuncta fato agi, tonitrua tamen praeter modum
expauescebat et turbatiore caelo numquam non coronam lauream capite
gestauit, quod fulmine afflari negetur id genus frondis.

[3,70] Artes liberales utriusque generis studiosissime coluit. In oratione
Latina secutus est Coruinum Messalam, quem senem adulescens obseruarat. Sed
adfectatione et morositate nimia obscurabat stilum, ut aliquanto ex tempore
quam a cura praestantior haberetur. Composuit et carmen lyricum, cuius est
titulus "conquestio de morte L- Caesaris". Fecit et Graeca poemata imitatus
Euphorionem et Rhianum et Parthenium, quibus poetis admodum delectatus
scripta omnium et imagines publicis bibliothecis inter ueteres et
praecipuos auctores dedicauit; et ob hoc plerique eruditorum certatim ad
eum multa de his ediderunt. Maxime tamen curauit notitiam historiae
fabularis usque ad ineptias atque derisum; nam et grammaticos, quod genus
hominum praecipue, ut diximus, appetebat, eius modi fere quaestionibus
experiebatur: "Quae mater Hecubae, quod Achilli nomen inter uirgines
fuisset, quid Sirenes cantare sint solitae". Et quo primum die post
excessum Augusti curiam intrauit, quasi pietati simul ac religioni satis
facturus Minonis exemplo ture quidem ac uino uerum sine tibicine
supplicauit, ut ille olim in morte filii.

[3,71] Sermone Graeco quamquam alioqui promptus et facilis, non tamen usque
quaque usus est abstinuitque maxime in senatu; adeo quidem, ut monopolium
nominaturus ueniam prius postularet, quod sibi uerbo peregrino utendum
esset. Atque etiam cum in quodam decreto patrum emblema recitaretur,
commutandam censuit uocem et pro peregrina nostratem requirendam aut, si
non reperiretur, uel pluribus et per ambitum uerborum rem enuntiandam.
Militem quoque Graece testimonium interrogatum nisi Latine respondere
uetuit.

[3,72] Bis omnino toto secessus tempore Romam redire conatus, semel triremi
usque ad proximos naumachiae hortos subuectus est disposita statione per
ripas Tiberis, quae obuiam prodeuntis submoueret, iterum Appia usque ad
septimum lapidem; sed prospectis modo nec aditis urbis moenibus rediit,
primo incertum qua de causa, postea ostento territus. Erat ei in
oblectamentis serpens draco, quem ex consuetudine manu sua cibaturus cum
consumptum a formicis inuenisset, monitus est ut uim multitudinis caueret.
rediens ergo propere Campaniam Asturae in languorem incidit, quo paulum
leuatus Cerceios pertendit. Ac ne quam suspicionem infirmitatis daret,
castrensibus ludis non tantum interfuit, sed etiam missum in harenam aprum
iaculis desuper petit; statimque latere conuulso et, ut exaestuarat,
afflatus aura in grauiorem recidit morbum. Sustentauit tamen aliquamdiu,
quamuis Misenum usque deuectus nihil ex ordine cotidiano praetermitteret,
ne conuiuia quidem aut ceteras uoluptates partim intemperantia partim
dissimulatione. Nam Chariclen medicum, quod commeatu afuturus e conuiuio
egrediens manum sibi osculandi causa apprehendisset, existimans temptatas
ab eo uenas, remanere ac recumbere hortatus est cenamque protraxit. Nec
abstinuit consuetudine quin tunc quoque instans in medio triclinio astante
lictore singulos ualere dicentis appellaret.

[3,73] Interim cum in actis senatus legisset dimissos ac ne auditos quidem
quosdam reos, de quibus strictim et nihil aliud quam nominatos ab indice
scripserat, pro contempto se habitum fremens repetere Capreas quoquo modo
destinauit, non temere quicquam nisi ex tuto ausurus. Sed tempestatibus et
ingrauescente ui morbi retentus paulo post obiit in uilla Lucullana octauo
et septuagesimo aetatis anno, tertio et uicesimo imperii, XVII- Kal- Ap-
Cn- Acerronio Proculo C- Pontio Nigrino conss- Sunt qui putent uenenum ei
a Gaio datum lentum atque tabificum; alii, in remissione fortuitae febris
cibum desideranti negatum; nonnulli, puluinum iniectum, cum extractum sibi
deficienti anulum mox resipiscens requisisset. Seneca eum scribit
intellecta defectione exemptum anulum quasi alicui traditurum parumper
tenuisse, dein rursus aptasse digito et compressa sinistra manu iacuisse
diu immobilem; subito uocatis ministris ac nemine respondente consurrexisse
nec procul a lectulo deficientibus uiribus concidisse.

[3,74] Supremo natali suo Apollinem Temenitem et amplitudinis et artis
eximiae, aduectum Syracusis ut in bibliotheca templi noui poneretur,
uiderat per quietem affirmantem sibi non posse se ab ipso dedicari. Et ante
paucos quam obiret dies, turris Phari terrae motu Capreis concidit. Ac
Miseni cinis e fauilla et carbonibus ad calficiendum triclinium inlatis,
extinctus iam et diu frigidus, exarsit repente prima uespera atque in
multam noctem pertinaciter luxit.

[3,75] Morte eius ita laetatus est populus, ut ad primum nuntium discurrentes
pars: "Tiberium in Tiberim!" clamitarent, pars Terram matrem deosque Manes
orarent, ne mortuo sedem ullam nisi inter impios darent, alii uncum et
Gemonias cadaueri minarentur, exacerbati super memoriam pristinae
crudelitatis etiam recenti atrocitate. Nam cum senatus consulto cautum
esset, ut poena damnatorum in decimum semper diem differretur, forte
accidit ut quorundam supplicii dies is esset, quo nuntiatum de Tiberio
erat. Hos implorantis hominum fidem, quia absente adhuc Gaio nemo extabat
qui adiri interpellarique posset, custodes, ne quid aduersus constitutum
facerent, strangulauerunt abieceruntque in Gemonias. Creuit igitur inuidia,
quasi etiam post mortem tyranni saeuitia permanente. Corpus ut moueri a
Miseno coepit, conclamantibus plerisque Atellam potius deferendum et in
amphitheatro semiustilandum, Romam per milites deportatum est crematumque
publico funere.

[3,76] Testamentum duplex ante biennium fecerat, alterum sua, alterum liberti
manu, sed eodem exemplo, obsignaueratque etiam humillimorum signis. Eo
testamento heredes aequis partibus reliquit Gaium ex Germanico et Tiberium
ex Druso nepotes substituitque in uicem; dedit et legata plerisque, inter
quos uirginibus Vestalibus, sed et militibus uniuersis plebeique Romanae
uiritim atque etiam separatim uicorum magistris.

[4,0] Vita Gai.
[4,1] Germanicus, C- Caesaris pater, Drusi et minoris Antoniae filius, a
Tiberio patruo adoptatus, quaesturam quinquennio ante quam per leges
liceret et post eam consulatum statim gessit, missusque ad exercitum in
Germaniam, excessu Augusti nuntiato, legiones uniuersas imperatorem
Tiberium pertinacissime recusantis et sibi summam rei p- deferentis
incertum pietate an constantia maiore compescuit atque hoste mox deuicto
triumphauit. Consul deinde iterum creatus ac prius quam honorem iniret ad
componendum Orientis statum expulsus, cum Armeniae regem deuicisset,
Cappadociam in prouinciae formam redegisset, annum agens aetatis quartum et
tricensimum diuturno morbo Antiochiae obiit, non sine ueneni suspicione.
Nam praeter liuores, qui toto corpore erant, et spumas, quae per os
fluebant, cremati quoque cor inter ossa incorruptum repertum est, cuius ea
natura existimatur, ut tinctum ueneno igne confici nequeat.

[4,2] Obiit autem, ut opinio fuit, fraude Tiberi, ministerio et opera Cn-
Pisonis, qui sub idem tempus Syriae praepositus, nec dissimulans
offendendum sibi aut patrem aut filium, quasi plane ita necesse esset,
etiam aegrum Germanicum grauissimis uerborum ac rerum acerbitatibus nullo
adhibito modo adfecit; propter quae, ut Romam rediit, paene discerptus a
populo, a senatu capitis damnatus est.

[4,3] Omnes Germanico corporis animique uirtutes, et quantas nemini cuiquam,
contigisse satis constat: formam et fortitudinem egregiam, ingenium in
utroque eloquentiae doctrinaeque genere praecellens, beniuolentiam
singularem conciliandaeque hominum gratiae ac promerendi amoris mirum et
efficax studium. Formae minus congruebat gracilitas crurum, sed ea quoque
paulatim repleta assidua equi uectatione post cibum. Hostem comminus saepe
percussit. Orauit causas etiam triumphalis; atque inter cetera studiorum
monimenta reliquit et comoedias Graecas. Domi forisque ciuilis, libera ac
foederata oppida sine lictoribus adibat. Sicubi clarorum uirorum sepulcra
cognosceret, inferias Manibus dabat. Caesorum clade Variana ueteres ac
dispersas reliquias uno tumulo humaturus, colligere sua manu et comportare
primus adgressus est. Obtrectatoribus etiam, qualescumque et quantacumque
de causa nanctus esset, lenis adeo et innoxius, ut Pisoni decreta sua
rescindenti, clientelas diuuexanti non prius suscensere in animum
induxerit, quam ueneficiis quoque et deuotionibus impugnari se comperisset;
ac ne tunc quidem ultra progressus, quam ut amicitiam ei more maiorum
renuntiaret mandaretque domesticis ultionem, si quid sibi accideret.

[4,4] Quarum uirtutum fructum uberrimum tulit, sic probatus et dilectus a
suis, ut Augustus  -  omitto enim necessitudines reliquas  -  diu cunctatus an
sibi successorem destinaret, adoptandum Tiberio dederit; sic uulgo
fauorabilis, ut plurimi tradant, quotiens aliquo adueniret uel sicunde
discederet, prae turba occurrentium prosequentiumue nonnumquam eum
discrimen uitae adisse, e Germania uero post compressam seditionem
reuertenti praetorianas cohortes uniuersas prodisse obuiam, quamuis
pronuntiatum esset, ut duae tantum modo exirent, populi autem Romani sexum,
aetatem, ordinem omnem usque ad uicesimum lapidem effudisse se.

[4,5] Tamen longe maiora et firmiora de eo iudicia in morte ac post mortem
extiterunt. Quo defunctus est die, lapidata sunt templa, subuersae deum
arae, Lares a quibusdam familiares in publicum abiecti, partus coniugum
expositi. Quin et barbaros ferunt, quibus intestinum quibusque aduersus nos
bellum esset, uelut in domestico communique maerore consensisse ad
indutias; regulos quosdam barbam posuisse et uxorum capita rasisse ad
indicium maximi luctus; regum etiam regem et exercitatione uenandi et
conuictu megistanum abstinuisse, quod apud Parthos iustiti instar est.

[4,6] Romae quidem, cum ad primam famam ualitudinis attonita et maesta
ciuitas sequentis nuntios opperiretur, et repente iam uesperi incertis
auctoribus conualuisse tandem percrebruisset, passim cum luminibus et
uictimis in Capitolium concursum est ac paene reuolsae templi fores, ne
quid gestientis uota reddere moraretur, expergefactus e somno Tiberius
gratulantium uocibus atque undique concinentium:

     Salua Roma, salua patria, saluus est Germanicus.

Et ut demum fato functum palam factum est, non solaciis ullis, non edictis
inhiberi luctus publicus potuit durauitque etiam per festos Decembris
mensis dies. Auxit gloriam desideriumque defuncti et atrocitas insequentium
temporum, cunctis nec temere opinantibus reuerentia eius ac metu repressam
Tiberi saeuitiam, quae mox eruperit.

[4,7] Habuit in matrimonio Agrippinam, M- Agrippae et Iuliae filiam, et ex ea
nouem liberos tulit: quorum duo infantes adhuc rapti, unus iam puerascens
insigni festiuitate, cuius effigiem habitu Cupidinis in aede Capitolinae
Veneris Liuia dedicauit, Augustus in cubiculo suo positam, quotiensque
introiret, exosculabatur; ceteri superstites patri fuerunt, tres sexus
feminini, Agrippina Drusilla Liuilla, continuo triennio natae; totidem
mares, Nero et Drusus et C- Caesar. Neronem et Drusum senatus Tiberio
criminante hostes iudicauit.

[4,8] C- Caesar natus est pridie Kal- Sept- patre suo et C- Fonteio Capitone
coss. Ubi natus sit, incertum diuersitas tradentium facit. Cn- Lentulus
Gaetulicus Tiburi genitum scribit, Plinius Secundus in Treueris uico
Ambitaruio supra Confluentes; addit etiam pro argumento aras ibi ostendi
inscriptas ob agrippinae pverperivm. Uersiculi imperante mox eo diuulgati
apud hibernas legiones procreatum indicant:

     In castris natus, patriis nutritus in armis,
             Iam designati principis omen erat.

Ego in actis Anti editum inuenio. Gaetulicum refellit Plinius quasi
mentitum per adulationem, ut ad laudes iuuenis gloriosique principis
aliquid etiam ex urbe Herculi sacra sumeret, abusumque audentius mendacio,
quod ante annum fere natus Germanico filius Tiburi fuerat, appellatus et
ipse C- Caesar, de cuius amabili pueritia immaturoque obitu supra diximus.
Plinium arguratio temporum. Nam qui res Augusti memoriae mandarunt,
Germanicum exacto consulatu in Galliam missum consentiunt iam nato Gaio.
Nec Plini opinionem inscriptio arae quicquam adiuuerit, cum Agrippina bis
in ea regione filias enixa sit, et qualiscumque partus sine ullo sexus
discrimine puerperium uocetur, quod antiqui etiam puellas pueras, sicut et
pueros puellos dictitarent. Extat et Augusti epistula, ante paucos quam
obiret menses ad Agrippinam neptem ita scripta de Gaio hoc  -  neque enim
quisquam iam alius infans nomine pari tunc supererat  -  : "puerum Gaium XV.
Kal- Iun- si dii uolent, ut ducerent Talarius et Asillius, heri cum iis
constitui. mitto praeterea cum eo ex seruis meis medicum, quem scripsi
Germanico si uellet ut retineret. Ualebis, mea Agrippina, et dabis operam
ut ualens peruenias ad Germanicum tuum". Abunde parere arbitror non
potuisse ibi nasci Gaium, quo prope bimulus demum perductus ab urbe sit.
Uersiculorum quoque fidem eadem haec eleuant et eo facilius, quod ii sine
auctore sunt. Sequenda est igitur, quae sola auctor restat et publici
instrumenti auctoritas, praesertim cum Gaius Antium omnibus semper locis
atque secessibus praelatum non aliter quam natale solum dilexerit
tradaturque etiam sedem ac domicilium imperii taedio urbis transferre eo
destinasse.

[4,9] Caligulae cognomen castrensi ioco traxit, quia manipulario habitu inter
milites educabatur. Apud quos quantum praeterea per hanc nutrimentorum
consuetudinem amore et gratia ualuerit, maxime cognitum est, cum post
excessum Augusti tumultuantis et in furorem usque praecipites solus haud
dubie ex conspectu suo flexit. Non enim prius destiterunt, quam ablegari
eum ob seditionis periculum et in proximam ciuitatem demandari
animaduertissent; tunc demum ad paenitentiam uersi reprenso ac retento
uehiculo inuidiam quae sibi fieret deprecati sunt.

[4,10] Comitatus est patrem et Syriaca expeditione. Unde reuersus primum in
matris, deinde ea relegata in Liuiae Augustae proauiae suae contubernio
mansit; quam defunctam praetextatus etiam tunc pro rostris laudauit.
transitque ad Antoniam auiam et undeuicensimo aetatis anno accitus Capreas
a Tiberio uno atque eodem die togam sumpsit barbamque posuit, sine ullo
honore qualis contigerat tirocinio fratrum eius. Hic omnibus insidiis
temptatus elicientium cogentiumque se ad querelas nullam umquam
occasionem dedit, perinde obliterato suorum casu ac si nihil cuiquam
accidisset, quae uero ipse pateretur incredibili dissimulatione
transmittens tantique in auum et qui iuxta erant obsequii, ut non immerito
sit dictum nec seruum meliorem ullum nec deteriorem dominum fuisse.

[4,11] Naturam tamen saeuam atque probrosam ne tunc quidem inhibere poterat,
quin et animaduersionibus poenisque ad supplicium datorum cupidissime
interesset et ganeas atque adulteria capillamento celatus et ueste longa
noctibus obiret ac scaenicas saltandi canendique artes studiosissime
appeteret, facile id sane Tiberio patiente, si per has mansuefieri posset
ferum eius ingenium. Quod sagacissimus senex ita prorsus perspexerat, ut
aliquotiens praedicaret exitio suo omniumque Gaium uiuere et se natricem
serpentis id genus populo Romano, Phaethontem orbi terrarum educare.

[4,12] Non ita multo post Iuniam Claudillam M- Silani nobilissimi uiri
filiam duxit uxorem. Deinde augur in locum fratris sui Drusi destinatus,
prius quam inauguraretur ad pontificatum traductus est insigni testimonio
pietatis atque indolis, cum deserta desolataque reliquis subsidiis aula,
Seiano hoste suspecto mox et oppresso, ad spem successionis paulatim
admoueretur. Quam quo magis confirmaret, amissa Iunia ex partu Enniam
Naeuiam, Macronis uxorem, qui tum praetorianis cohortibus praeerat,
sollicitauit ad stuprum, pollicitus et matrimonium suum, si potitus imperio
fuisset; deque ea re et iure iurando et chirographo cauit. Per hanc
insinuatus Macroni ueneno Tiberium adgressus est, ut quidam opinantur,
spirantique adhuc detrahi anulum et, quoniam suspicionem retinentis dabat,
puluinum iussit inici atque etiam fauces manu sua oppressit, liberto, qui
ob atrocitatem facinoris exclamauerat, confestim in crucem acto. Nec
abhorret a ueritate, cum sint quidam auctores, ipsum postea etsi non de
perfecto, at certe de cogitato quondam parricidio professum; gloriatum enim
assidue in commemoranda sua pietate, ad ulciscendam necem matris et fratrum
introisse se cum pugione cubiculum Tiberii dormientis et misericordia
correptum abiecto ferro recessisse; nec illum, quanquam sensisset, aut
inquirere quicquam aut exequi ausum.

[4,13] Sic imperium adeptus, populum Romanum, uel dicam hominum genus,
uoti compotem fecit, exoptatissimus princeps maximae parti prouincialium ac
militum, quod infantem plerique cognouerant, sed et uniuersae plebi urbanae
ob memoriam Germanici patris miserationemque prope afflictae domus. Itaque
ut a Miseno mouit quamuis lugentis habitu et funus Tiberi prosequens, tamen
inter altaria et uictimas ardentisque taedas densissimo et laetissimo
obuiorum agmine incessit, super fausta nomina "sidus" et "pullum" et
"pupum" et "alumnum" appellantium;

[4,14] Ingressoque urbem, statim consensu senatus et irrumpentis in curiam
turbae, inrita Tiberi uoluntate, qui testamento alterum nepotem suum
praetextatum adhuc coheredem ei dederat, ius arbitriumque omnium rerum illi
permissum est tanta publica laetitia, ut tribus proximis mensibus ac ne
totis quidem supra centum sexaginta milia uictimarum caesa tradantur. Cum
deinde paucos post dies in proximas Campaniae insulas traiecisset, uota pro
reditu suscepta sunt, ne minimam quidem occasionem quoquam omittente in
testificanda sollicitudine et cura de incolumitate eius. Ut uero in
aduersam ualitudinem incidit, pernoctantibus cunctis circa Palatium, non
defuerunt qui depugnaturos se armis pro salute aegri quique capita sua
titulo proposito uouerent. Accessit ad immensum ciuium amorem notabilis
etiam externorum fauor. Namque Artabanus Parthorum rex, odium semper
contemptumque Tiberi prae se ferens, amicitiam huius ultro petiit uenitque
ad colloquium legati consularis et transgressus Euphraten aquilas et signa
Romana Caesarumque imagines adorauit.

[4,15] Incendebat et ipse studia hominum omni genere popularitatis. Tiberio
cum plurimis lacrimis pro contione laudato funeratoque amplissime,
confestim Pandateriam et Pontias ad transferendos matris fratrisque cineres
festinauit, tempestate turbida, quo magis pietas emineret, adiitque
uenerabundus ac per semet in urnas condidit; nec minore scaena Ostiam
praefixo in biremis puppe uexillo et inde Romam Tiberi subuectos per
splendidissimum quemque equestris ordinis medio ac frequenti die duobus
ferculis Mausoleo intulit, inferiasque is annua religione publice
instituit, et eo amplius matri circenses carpentumque quo in pompa
traduceretur. At in memoriam patris Septembrem mensem Germanicum
appellauit. Post haec Antoniae auiae, quidquid umquam Liuia Augusta honorum
cepisset, uno senatus consulto congessit; patruum Claudium, equitem R- ad
id tempus, collegam sibi in consulatu assumpsit; fratrem Tiberium die
uirilis togae adoptauit appellauitque principem iuuentutis. De sororibus
auctor fuit, ut omnibus sacramentis adicerentur: "neque me liberosque meos
cariores habebo quam Gaium habeo et sorores eius"; item relationibus
consulum: "quod bonum felixque sit C- Caesari sororibusque eius". Pari
popularitate damnatos relegatosque restituit; criminum, si quae residua ex
priore tempore manebant, omnium gratiam fecit; commentarios ad matris
fratrumque suorum causas pertinentis, ne cui postmodum delatori aut testi
maneret ullus metus, conuectos in forum, et ante clare obtestatus deos
neque legisse neque attigisse quicquam, concremauit; libellum de salute sua
oblatum non recepit, contendens nihil sibi admissum cur cuiquam inuisus
esset, negauitque se delatoribus aures habere.

[4,16] Spintrias monstrosarum libidinum aegre ne profundo mergeret exoratus,
urbe submouit. Titi Labieni, Cordi Cremuti, Cassi Seueri scripta senatus
consultis abolita requiri et esse in manibus lectitarique permisit, quando
maxime sua interesset ut facta quaeque posteris tradantur. rationes imperii
ab Augusto proponi solitas sed a Tiberio intermissas publicauit
magistratibus liberam iuris dictionem et sine sui appellatione concessit.
Equites R- seuere curioseque nec sine moderatione recognouit, palam adempto
equo quibus aut probri aliquid aut ignominiae inesset, eorum qui minore
culpa tenerentur nominibus modo in recitatione praeteritis ut leuior labor
iudicantibus foret, ad quattuor prioris quintam decuriam addidit. temptauit
et comitiorum more reuocato suffragia populo reddere. Legata ex testamento
Tiberi quamquam abolito, sed et Iuliae Augustae, quod Tiberius
suppresserat, cum fide ac sine calumnia repraesentata persoluit.
Ducentesimam auctionum Italiae remisit; multis incendiorum damna suppleuit;
ac si quibus regna restituit, adiecit et fructum omnem uectigaliorum et
reditum medii temporis, ut Antiocho Commageno sestertium milies
confiscatum. Quoque magis nullius non boni exempli fautor uideretur,
mulieri libertinae octingenta donauit, quod excruciata grauissimis
tormentis de scelere patroni reticuisset. Quas ob res inter reliquos
honores decretus est ei clipeus aureus, quem quotannis certo die collegia
sacerdotum in Capitolium ferrent, senatu prosequente nobilibusque pueris ac
puellis carmine modulato laudes uirtutum eius canentibus. Decretum autem ut
dies, quo cepisset imperium, Parilia uocaretur, uelut argumentum rursus
conditae urbis.

[4,17] Consulatus quattuor gessit, primum ex Kal- Iul- per duos menses,
secundum ex Kal- Ian- per XXX dies, tertium usque in Idus Ian., quartum
usque septimum Idus easdem. Ex omnibus duos nouissimos coniunxit. tertium
autem Luguduni iniit solus, non ut quidam opinantur superbia neglegentiaue,
sed quod defunctum sub Kalendarum diem collegam rescisse absens non
potuerat. Congiarium populo bis dedit trecenos sestertios, totiens
abundantissimum epulum senatui equestrique ordini, etiam coniugibus ac
liberis utrorumque; posteriore epulo forensia insuper uiris, feminis ac
pueris fascias purpurae ac conchylii distribuit. Et ut laetitiam publicam
in perpetuum quoque augeret, adiecit diem Saturnalibus appellauitque
Iuuenalem.

[4,18] Munera gladiatoria partim in amphitheatro Tauri partim in Saeptis
aliquot edidit, quibus inseruit cateruas Afrorum Campanorumque pugilum ex
utraque regione electissimorum. Neque spectaculis semper ipse praesedit,
sed interdum aut magistratibus aut amicis praesidendi munus iniunxit.
Scaenicos ludos et assidue et uarii generis ac multifariam fecit, quondam
et nocturnos accensis tota urbe luminibus. Sparsit et missilia uariarum
rerum et panaria cum obsonio uiritim diuisit; qua epulatione equiti R-
contra se hilarius auidiusque uescenti partes suas misit, sed et senatori
ob eandem causam codicillos, quibus praetorem eum extra ordinem designabat.
Edidit et circenses plurimos a mane ad uesperam interiecta modo Africanarum
uenatione modo Troiae decursione, et quosdam praecipuos, minio et
chrysocolla constrato circo nec ullis nisi ex senatorio ordine
aurigantibus. Commisit et subitos, cum e Gelotiana apparatum circi
prospicientem pauci ex proximis Maenianis postulassent.

[4,19] Nouum praeterea atque inauditum genus spectaculi excogitauit. Nam
Baiarum medium interuallum ad Puteolanas moles, trium milium et
sescentorum fere passuum spatium, ponte coniunxit contractis undique
onerariis nauibus et ordine duplici ad anchoras conlocatis superiectoque
terreno ac derecto in Appiae uiae formam. Per hunc pontem ultro citro
commeauit biduo continenti, primo die phalerato equo insignisque quercea
corona et caetra et gladio aureaque chlamyde, postridie quadrigario habitu
curriculoque biiugi famosorum equorum, prae se ferens Dareum puerum ex
Parthorum obsidibus, comitante praetorianorum agmine et in essedis cohorte
amicorum. Scio plerosque existimasse talem a Gaio pontem excogitatum
aemulatione Xerxis, qui non sine admiratione aliquanto angustiorem
Hellespontum contabulauerit; alios, ut Germaniam et Britanniam, quibus
imminebat, alicuius inmensi operis fama territaret. Sed auum meum narrantem
puer audiebam, causam operis ab interioribus aulicis proditam, quod
Thrasyllus mathematicus anxio de successore Tiberio et in uerum nepotem
proniori affirmasset non magis Gaium imperaturum quam per Baianum sinum
equis discursurum.

[4,20] Edidit et peregre spectacula, in Sicilia Syracusis asticos ludos et in
Gallia Luguduni miscellos; sed hic certamen quoque Graecae Latinaeque
facundiae, quo certamine ferunt uictoribus praemia uictos contulisse,
eorundem et laudes componere coactos; eos autem, qui maxime displicuissent,
scripta sua spongia linguaue delere iussos, nisi ferulis obiurgari aut
flumine proximo mergi maluissent.

[4,21] Opera sub Tiberio semiperfecta, templum Augusti theatrumque Pompei,
absoluit. Incohauit autem aquae ductum regione Tiburti et amphitheatrum
iuxta Saepta, quorum operum a successore eius Claudio alterum peractum,
omissum alterum est. Syracusis conlapsa uetustate moenia deorumque aedes
refectae. Destinauerat et Sami Polycratis regiam restituere, Mileti
Didymeum peragere, in iugo Alpium urbem condere, sed ante omnia Isthmum in
Achaia perfodere, miseratque iam ad dimetiendum opus primipilarem.

[4,22] Hactenus quasi de principe, reliqua ut de monstro narranda sunt.
Compluribus cognominibus adsumptis  -  nam et "pius" et "castrorum filius" et
"pater exercituum" et "optimus maximus Caesar" uocabatur  -  cum audiret forte
reges, qui officii causa in urbem aduenerant, concertantis apud se super
cenam de nobilitate generis, exclamauit: Eis koiranos esto, eis basileus.
Nec multum afuit quin statim diadema sumeret speciemque principatus in
regni formam conuerteret. Uerum admonitus et principum et regum se
excessisse fastigium, diuinam ex eo maiestatem asserere sibi coepit;
datoque negotio, ut simulacra numinum religione et arte praeclara, inter
quae Olympii Iouis, apportarentur e Graecia, quibus capite dempto suum
imponeret, partem Palatii ad forum usque promouit, atque aede Castoris et
Pollucis in uestibulum transfigurata, consistens saepe inter fratres deos,
medium adorandum se adeuntibus exhibebat; et quidam eum Latiarem Iouem
consalutarunt. templum etiam numini suo proprium et sacerdotes et
excogitatissimas hostias instituit. In templo simulacrum stabat aureum
iconicum amiciebaturque cotidie ueste, quali ipse uteretur. magisteria
sacerdotii ditissimus quisque et ambitione et licitatione maxima uicibus
comparabant. Hostiae erant phoenicopteri, pauones, tetraones, numidicae,
meleagrides, phasianae, quae generatim per singulos dies immolarentur. Et
noctibus quidem plenam fulgentemque lunam inuitabat assidue in amplexus
atque concubitum, interdiu uero cum Capitolino Ioue secreto fabulabatur,
modo insusurrans ac praebens in uicem aurem, modo clarius nec sine iurgiis.
Nam uox comminantis audita est: H m 'anaeir ' n ego se, donec exoratus, ut
referebat, et in contubernium ultro inuitatus super templum Diui Augusti
ponte transmisso Palatium Capitoliumque coniunxit. mox, quo propior esset,
in area Capitolina nouae domus fundamenta iecit.

[4,23] Agrippae se nepotem neque credi neque dici ob ignobilitatem eius
uolebat suscensebatque, si qui uel oratione uel carmine imaginibus eum
Caesarum insererent. Praedicabat autem matrem suam ex incesto, quod
Augustus cum Iulia filia admisisset, procreatam; ac non contentus hac
Augusti insectatione Actiacas Sinculasque uictorias, ut funestas p- R- et
calamitosas, uetuit sollemnibus feriis celebrari. Liuiam Augustam proauiam
"Vlixem stolatum" identidem appellans, etiam ignobilitatis quadam ad
senatum epistula arguere ausus est quasi materno auo decurione Fundano
ortam, cum publicis monumentis certum sit, Aufidium Lurconem Romae
honoribus functum. Auiae Antoniae secretum petenti denegauit, nisi ut
interueniret Macro praefectus, ac per istius modi indignitates et taedia
causa extitit mortis, dato tamen, ut quidam putant, et ueneno; nec
defunctae ullum honorem habuit prospexitque e triclinio ardentem rogum.
Fratrem Tiberium inopinantem repente immisso tribuno militum interemit
Silanum item socerum ad necem secandasque nouacula fauces compulit,
causatus in utroque, quod hic ingressum se turbatius mare non esset secutus
ac spe occupandi urbem, si quid sibi per tempestates accideret,
remansisset, ille antidotum oboleuisset, quasi ad praecauenda uenena sua
sumptum, cum et Silanus inpatientiam nauseae uitasset et molestiam
nauigandi, et Tiberius propter assiduam et ingrauescentem tussim
medicamento usus esset. Nam Claudium patruum non nisi in ludibrium
reseruauit.

[4,24] Cum omnibus sororibus suis consuetudinem stupri fecit plenoque
conuiuio singulas infra se uicissim conlocabat uxore supra cubante. Ex iis
Drusillam uitiasse uirginem praetextatus adhuc creditur atque etiam in
concubitu eius quondam deprehensus ab Antonia auia, apud quam simul
educabantur; mox Lucio Cassio Longino consulari conlocatam abduxit et in
modum iustae uxoris propalam habuit; heredem quoque bonorum atque imperii
aeger instituit. Eadem defuncta iustitium indixit, in quo risisse lauisse
cenasse cum parentibus aut coniuge liberisue capital fuit. Ac maeroris
impatiens, cum repente noctu profugisset ab urbe transcucurrissetque
Campaniam, Syracusas petit, rursusque inde propere rediit barba capilloque
promisso; nec umquam postea quantiscumque de rebus, ne pro contione quidem
populi aut apud milites, nisi per numen Drusillae deierauit. reliquas
sorores nec cupiditate tanta nec dignatione dilexit, ut quas saepe exoletis
suis prostrauerit; quo facilius eas in causa Aemili Lepidi condemnauit
quasi adulteras et insidiarum aduersus se conscias ei nec solum chirographa
omnium requisita fraude ac stupro diuulgauit, sed et tres gladios in necem
suam praeparatos Marti Vltori addito elogio consecrauit.

[4,25] Matrimonia contraxerit turpius an dimiserit an tenuerit, non est
facile discernere. Liuiam Orestillam C- Pisoni nubentem, cum ad officium et
ipse uenisset, ad se deduci imperauit intraque paucos dies repudiatam
biennio post relegauit, quod repetisse usum prioris mariti tempore medio
uidebatur. Alii tradunt adhibitum cenae nuptiali mandasse ad Pisonem contra
accumbentem: "Noli uxorem meam premere," statimque e conuiuio abduxisse
secum ac proximo die edixisse: matrimonium sibi repertum exemplo Romuli et
Augusti. Lolliam Paulinam, C- Memmio consulari exercitus regenti nuptam,
facta mentione auiae eius ut quondam pulcherrimae, subito ex prouincia
euocauit ac perductam a marito coniunxit sibi breuique missam fecit
interdicto cuiusquam in perpetuum coitu. Caesoniam neque facie insigni
neque aetate integra matremque iam ex alio uiro trium filiarum, sed
luxuriae ac lasciuiae perditae, et ardentius et constantius amauit, ut
saepe chlamyde peltaque et galea ornatam ac iuxta adequitantem militibus
ostenderit, amicis uero etiam nudam. Uxorio nomine non prius dignatus est
quam enixam, uno atque eodem die professus et maritum se eius et patrem
infantis ex ea natae. Infantem autem, Iuliam Drusillam appellatam, per
omnium dearum templa circumferens Mineruae gremio imposuit alendamque et
instituendam commendauit. Nec ullo firmiore indicio sui seminis esse
credebat quam feritatis, quae illi quoque tanta iam tunc erat, ut infestis
digitis ora et oculos simul ludentium infantium incesseret.

[4,26] Leue ac frigidum sit his addere, quo propinquos amicosque pacto
tractauerit, Ptolemaeum regis Iubae filium, consobrinum suum  -  erat enim et
is M- Antoni ex Selene filia nepos  -  et in primis ipsum Macronem, ipsam
Enniam. Adiutores imperii: quibus omnibus pro necessitudinis iure proque
meritorum gratia cruenta mors persoluta est. Nihilo reuerentior leniorue
erga senatum, quosdam summis honoribus functos ad essedum sibi currere
togatos per aliquot passuum milia et cenanti modo ad pluteum modo ad pedes
stare succinctos linteo passus est; alios cum clam interemisset, citare
nihilo minus ut uiuos perseuerauit, paucos post dies uoluntaria morte
perisse mentitus. Consulibus oblitis de natali suo edicere abrogauit
magistratum fuitque per triduum sine summa potestate res p- Quaestorem suum
in coniuratione nominatum flagellauit ueste detracta subiectaque militum
pedibus, quo firme uerberaturi insisterent. Simili superbia uiolentiaque
ceteros tractauit ordines. Inquietatus fremitu gratuita in circo loca de
media nocte occupantium, omnis fustibus abegit; elisi per eum tumultum
uiginti amplius equites R-, totidem matronae, super innumeram turbam
ceteram. Scaenicis ludis, inter plebem et equitem causam discordiarum
ferens, decimas maturius dabat, ut equestria ab infimo quoque
occuparentur. gladiatorio munere reductis interdum flagrantissimo sole
uelis emitti quemquam uetabat, remotoque ordinario apparatu tabidas feras,
uilissimos senioque confectos gladiatores, proque paegniariis patres
familiarum notos in bonam partem sed insignis debilitate aliqua corporis
subiciebat. Ac nonnumquam horreis praeclusis populo famem indixit.

[4,27] Saeuitiam ingenii per haec maxime ostendit. Cum ad saginam ferarum
muneri praeparatarum carius pecudes compararentur, ex noxiis laniandos
adnotauit, et custodiarum seriem recognoscens, nullius inspecto elogio,
stans tantum modo intra porticum mediam, "a caluo ad caluum" duci
imperauit. Uotum exegit ab eo, qui pro salute sua gladiatoriam operam
promiserat, spectauitque ferro dimicantem nec dimisit nisi uictorem et post
multas preces. Alterum, qui se periturum ea de causa uouerat, cunctantem
pueris tradidit, uerbenatum infulatumque uotum reposcentes per uicos
agerent, quoad praecipitaretur ex aggere. multos honesti ordinis deformatos
prius stigmatum notis ad metalla et munitiones uiarum aut ad bestias
condemnauit aut bestiarum more quadripedes cauea coercuit aut medios serra
dissecuit, nec omnes grauibus ex causis, uerum male de munere suo opinatos,
uel quod numquam per genium suum deierassent. Parentes supplicio filiorum
interesse cogebat; quorum uni ualitudinem excusanti lecticam misit, alium a
spectaculo poenae epulis statim adhibuit atque omni comitate ad hilaritatem
et iocos prouocauit. Curatorem munerum ac uenationum per continuos dies in
conspectu suo catenis uerberatum non prius occidit quam offensus putrefacti
cerebri odore. Atellaniae poetam ob ambigui ioci uersiculum media
amphitheatri harena igni cremauit. Equitem R- obiectum feris, cum se
innocentem proclamasset, reduxit abscisaque lingua rursus induxit.

[4,28] Reuocatum quendam a uetere exilio sciscitatus, quidnam ibi facere
consuesset, respondente eo per adulationem: "deos semper oraui ut, quod
euenit, periret Tiberius et tu imperares," opinans sibi quoque exules suos
mortem imprecari, misit circum insulas, qui uniuersos contrucidarent. Cum
discerpi senatorem concupisset, subornauit qui ingredientem curiam repente
hostem publicum appellantes inuaderent, graphisque confossum lacerandum
ceteris traderent; nec ante satiatus est quam membra et artus et uiscera
hominis tracta per uicos atque ante se congesta uidisset.

[4,29] Immanissima facta augebat atrocitate uerborum. Nihil magis in natura
sua laudare se ac probare dicebat quam, ut ipsius uerbo utar, adiatrepsian,
hoc est inuerecundiam. Monenti Antoniae auiae tamquam parum esset non
oboedire: "memento," ait, "omnia mihi et in omnis licere". Trucidaturus
fratrem, quem metu uenenorum praemuniri medicamentis suspicabatur:
"antidotum," inquit, "aduersus Caesarem?" Relegatis sororibus non solum
insulas habere se, sed etiam gladios minabatur. Praetorium uirum ex secessu
Anticyrae, quam ualitudinis causa petierat, propagari sibi commeatum
saepius desiderantem cum mandasset interimi, adiecit necessariam esse
sanguinis missionem, cui tam diu non prodesset elleborum. Decimo quoque die
numerum puniendorum ex custodia subscribens rationem se purgare dicebat.
Gallis Graecisque aliquot uno tempore condemnatis gloriabatur Gallograeciam
se subegisse.

[4,30] Non temere in quemquam nisi crebris et minutis ictibus animaduerti
passus est, perpetuo notoque iam praecepto: "ita feri ut se mori sentiat".
Punito per errorem nominis alio quam quem destinauerat, ipsum quoque paria
meruisse dixit. tragicum illud subinde iactabat:

     Oderint, dum metuant.

Saepe in cunctos pariter senatores ut Seiani clientis, ut matris ac fratrum
suorum delatores, inuectus est prolatis libellis, quos crematos
simulauerat, defensaque Tiberi saeuitia quasi necessaria, cum tot
criminantibus credendum esset. Equestrem ordinem ut scaenae harenaeque
deuotum assidue proscidit. Infensus turbae fauenti aduersus studium suum
exclamauit: "utinam p- r- unam ceruicem haberet!" Cumque Tetrinius latro
postularetur, et qui postularent, Tetrinios esse ait. retiari tunicati
quinque numero gregatim dimicantes sine certamine ullo totidem secutoribus
succubuerant; cum occidi iuberentur, unus resumpta fuscina omnes uictores
interemit: hanc ut crudelissimam caedem et defleuit edicto et eos, qui
spectare sustinuissent, execratus est.

[4,31] Queri etiam palam de condicione temporum suorum solebat, quod nullis
calamitatibus publicis insignirentur; Augusti principatum clade Variana,
Tiberi ruina spectaculorum apud Fidenas memorabilem factum, suo obliuionem
imminere prosperitate rerum; atque identidem exercituum caedes, famem,
pestilentiam, incendia, hiatum aliquem terrae optabat.

[4,32] Animum quoque remittenti ludoque et epulis dedito eadem factorum
dictorumque saeuitia aderat. Saepe in conspectu prandentis uel comisantis
seriae quaestiones per tormenta habebantur, miles decollandi artifex
quibuscumque e custodia capita amputabat. Puteolis dedicatione pontis, quem
excogitatum ab eo significauimus, cum multos e litore inuitasset ad se,
repente omnis praecipitauit, quosdam gubernacula apprehendentes contis
remisque detrusit in mare. Romae publico epulo seruum ob detractam lectis
argenteam laminam carnifici confestim tradidit, ut manibus abscisis atque
ante pectus e collo pendentibus, praecedente titulo qui causam poenae
indicaret, per coetus epulantium circumduceretur. murmillonem e ludo
rudibus secum battuentem et sponte prostratum confodit ferrea sica ac more
uictorum cum palma discucurrit. Admota altaribus uictima succinctus poparum
habitu elato alte malleo cultrarium mactauit. Lautiore conuiuio effusus
subito in cachinnos consulibus, qui iuxta cubabant, quidnam rideret blande
quaerentibus: "quid," inquit, "nisi uno meo nutu iugulari utrumque uestrum
statim posse?"

[4,33] Inter uarios iocos, cum assistens simulacro Iouis Apellen tragoedum
consuluisset uter illi maior uideretur, cunctantem flagellis discidit
conlaudans subinde uocem deprecantis quasi etiam in gemitu praedulcem.
Quotiens uxoris uel amiculae collum exoscularetur, addebat: "tam bona
ceruix simul ac iussero demetur". Quin et subinde iactabat exquisiturum se
uel fidiculis de Caesonia sua, cur eam tanto opere diligeret.

[4,34] Nec minore liuore ac malignitate quam superbia saeuitiaque paene
aduersus omnis aeui hominum genus grassatus est. Statuas uirorum inlustrium
ab Augusto ex Capitolina area propter angustias in campum Martium conlatas
ita subuertit atque disiecit ut restitui saluis titulis non potuerint,
uetuitque posthac uiuentium cuiquam usquam statuam aut imaginem nisi
consulto et auctore se poni. Cogitauit etiam de Homeri carminibus
abolendis, cur enim sibi non licere dicens, quod Platoni licuisset, qui eum
e ciuitate quam constituebat eiecerit? Sed et Vergilii ac Titi Liui
scripta et imagines paulum afuit quin ex omnibus bibliothecis amoueret,
quorum alterum ut nullius ingenii minimaeque doctrinae, alterum ut uerbosum
in historia neglegentemque carpebat. De iuris quoque consultis, quasi
scientiae eorum omnem usum aboliturus, saepe iactauit se mehercule
effecturum ne quid respondere possint praeter eum.

[4,35] Uetera familiarum insignia nobilissimo cuique ademit, Torquato
torquem, Cincinnato crinem, Cn- Pompeio stirpis antiquae Magni cognomen.
Ptolemaeum, de quo rettuli, et arcessitum e regno et exceptum honorifice,
non alia de causa repente percussit, quam quod edente se munus ingressum
spectacula conuertisse hominum oculos fulgore purpureae abollae
animaduertit. Pulchros et comatos, quotiens sibi occurrerent, occipitio
raso deturpabat. Erat Aesius Proculus patre primipilari, ob egregiam
corporis amplitudinem et speciem Colosseros dictus; hunc spectaculis
detractum repente et in harenam deductum Thraeci et mox hoplomacho
comparauit bisque uictorem constringi sine mora iussit et pannis obsitum
uicatim circumduci ac mulieribus ostendi, deinde iugulari. Nullus denique
tam abiectae condicionis tamque extremae sortis fuit, cuius non commodis
obtrectaret. Nemorensi regi, quod multos iam annos poteretur sacerdotio,
ualidiorem aduersarium subornauit. Cum quodam die muneris essedario Porio
post prosperam pugnam seruum suum manumittenti studiosius plausum esset,
ita proripuit se spectaculis, ut calcata lacinia togae praeceps per gradus
iret, indignabundus et clamitans dominum gentium populum ex re leuissima
plus honoris gladiatori tribuentem quam consecratis principibus aut
praesenti sibi.

[4,36] Pudicitiae neque suae neque alienae pepercit. M- Lepidum, Mnesterem
pantomimum, quosdam obsides dilexisse fertur commercio mutui stupri.
Valerius Catullus, consulari familia iuuenis, stupratum a se ac latera sibi
contubernio eius defessa etiam uociferatus est. Super sororum incesta et
notissimum prostitutae Pyrallidis amorem non temere ulla inlustriore femina
abstinuit. Quas plerumque cum maritis ad cenam uocatas praeterque pedes
suos transeuntis diligenter ac lente mercantium more considerabat, etiam
faciem manu adleuans, si quae pudore submitterent; quotiens deinde
libuisset egressus triclinio, cum maxime placitam seuocasset, paulo post
recentibus adhuc lasciuiae notis reuersus uel laudabat palam uel
uituperabat, singula enumerans bona malaue corporis atque concubitus.
Quibusdam absentium maritorum nomine repudium ipse misit iussitque in acta
ita referri.

[4,37] Nepotatus sumptibus omnium prodigorum ingenia superauit, commentus
nouum balnearum usum, portentosissima genera ciborum atque cenarum, ut
calidis frigidisque unguentis lauaretur, pretiosissima margarita aceto
liquefacta sorberet, conuiuis ex auro panes et obsonia apponeret, aut frugi
hominem esse oportere dictitans aut Caesarem. Quin et nummos non mediocris
summae e fastigio basilicae Iuliae per aliquot dies sparsit in plebem.
fabricauit et deceris Liburnicas gemmatis puppibus, uersicoloribus uelis,
magna thermarum et porticuum et tricliniorum laxitate magnaque etiam uitium
et pomiferarum arborum uarietate; quibus discumbens de die inter choros ac
symphonias litora Campaniae peragraret. In extructionibus praetoriorum
atque uillarum omni ratione posthabita nihil tam efficere concupiscebat
quam quod posse effici negaretur. Et iactae itaque moles infesto ac
profundo mari et excisae rupes durissimi silicis et campi montibus aggere
aequati et complanata fossuris montium iuga, incredibili quidem celeritate,
cum morae culpa capite lueretur. Ac ne singula enumerem, immensas opes
totumque illud Ti- Caesaris uicies ac septies milies sestertium non toto
uertente anno absumpsit.

[4,38] Exhaustus igitur atque egens ad rapinas conuertit animum uario et
exquisitissimo calumniarum et auctionum et uectigalium genere. Negabat iure
ciuitatem Romanam usurpare eos, quorum maiores sibi posterisque eam
impetrassent, nisi si filii essent, neque enim intellegi debere "posteros"
ultra hunc gradum; prolataque Diuorum Iuli et Augusti diplomata ut uetera
et obsoleta deflabat. Arguebat et perperam editos census, quibus postea
quacumque de causa quicquam incrementi accessisset. testamenta
primipilarium, qui ab initio Tiberi principatus neque illum neque se
heredem reliquissent, ut ingrata rescidit; item ceterorum ut irrita et
uana, quoscumque quis diceret herede Caesare mori destinasse. Quo metu
iniecto cum iam et ab ignotis inter familiares et a parentibus inter
liberos palam heres nuncuparetur, derisores uocabat, quod post
nuncupationem uiuere perseuerarent, et multis uenenatas matteas misit.
Cognoscebat autem de talibus causis, taxato prius modo summae ad quem
conficiendum consideret, confecto demum excitabatur. Ac ne paululum quidem
morae patiens super quadraginta reos quondam ex diuersis criminibus una
sententia condemnauit gloriatusque est expergefacta e somno Caesonia
quantum egisset, dum ea meridiaret. Auctione proposita reliquias omnium
spectaculorum subiecit ac uenditauit, exquirens per se pretia et usque eo
extendens, ut quidam immenso coacti quaedam emere ac bonis exuti uenas sibi
inciderent. Nota res est,Aponio Saturnino inter subsellia dormitante,
monitum a Gaio praeconem ne praetorium uirum crebro capitis motu nutantem
sibi praeteriret, nec licendi finem factum, quoad tredecim gladiatores
sestertium nonagies ignoranti addicerentur.

[4,39] In Gallia quoque, cum damnatarum sororum ornamenta et supellectilem et
seruos atque etiam libertos immensis pretiis uendidisset, inuitatus lucro,
quidquid instrumenti ueteris aulae erat ab urbe repetiit, comprensis ad
deportandum meritoriis quoque uehiculis et pistrinensibus iumentis, adeo ut
et panis Romae saepe deficeret et litigatorum plerique, quod occurrere
absentes ad uadimonium non possent, causa caderent. Cui instrumento
distrahendo nihil non fraudis ac lenocinii adhibuit, modo auaritiae
singulos increpans et quod non puderet eos locupletiores esse quam se, modo
paenitentiam simulans quod principalium rerum priuatis copiam faceret.
Compererat prouincialem locupletem ducenta sestertia numerasse uocatoribus,
ut per fallaciam conuiuio interponeretur, nec tulerat moleste tam magno
aestimari honorem cenae suae; huic postero die sedenti in auctione misit,
qui nescio quid friuoli ducentis milibus traderet diceretque cenaturum apud
Caesarem uocatu ipsius.

[4,40] Vectigalia noua atque inaudita primum per publicanos, deinde, quia
lucrum exuberabat, per centuriones tribunosque praetorianos exercuit, nullo
rerum aut hominum genere omisso, cui non tributi aliquid imponeret. Pro
edulibus, quae tota urbe uenirent, certum statumque exigebatur; pro litibus
ac iudiciis ubicumque conceptis quadragesima summae, de qua litigaretur,
nec sine poena, si quis composuisse uel donasse negotium conuinceretur; ex
gerulorum diurnis quaestibus pars octaua; ex capturis prostitutarum quantum
quaeque uno concubitu mereret; additumque ad caput legis, ut tenerentur
publico et quae meretricium quiue lenocinium fecissent, nec non et
matrimonia obnoxia essent.

[4,41] Eius modi uectigalibus indictis neque propositis, cum per ignorantiam
scripturae multa commissa fierent, tandem flagitante populo proposuit
quidem legem, sed et minutissimis litteris et angustissimo loco, uti ne cui
describere liceret. Ac ne quod non manubiarum genus experiretur, lupanar in
Palatio constituit, districtisque et instructis pro loci dignitate
compluribus cellis, in quibus matronae ingenuique starent, misit circum
fora et basilicas nomenculatores ad inuitandos ad libidinem iuuenes
senesque; praebita aduenientibus pecunia faenebris appositique qui nomina
palam subnotarent, quasi adiuuantium Caesaris reditus. Ac ne ex lusu quidem
aleae compendium spernens plus mendacio atque etiam periurio lucrabatur. Et
quondam proximo conlusori demandata uice sua progressus in atrium domus,
cum praetereuntis duos equites R- locupletis sine mora corripi
confiscarique iussisset, exultans rediit gloriansque numquam se prosperiore
alea usum.

[4,42] Filia uero nata paupertatem nec iam imperatoria modo sed et patria
conquerens onera conlationes in alimonium ac dotem puellae recepit. Edixit
et strenas ineunte anno se recepturum stetitque in uestibulo aedium Kal-
Ian- ad captandas stipes, quas plenis ante eum manibus ac sinu omnis
generis turba fundebat. Nouissime contrectandae pecuniae cupidine incensus,
saepe super immensos aureorum aceruos patentissimo diffusos loco et nudis
pedibus spatiatus et toto corpore aliquamdiu uolutatus est.

[4,43] Militiam resque bellicas semel attigit neque ex destinato, sed cum ad
uisendum nemus flumenque Clitumni Meuaniam processisset, admonitus de
supplendo numero Batauorum, quos circa se habebat, expeditionis Germanicae
impetum cepit; neque distulit, sed legionibus et auxiliis undique excitis,
dilectibus ubique acerbissime actis, contracto et omnis generis commeatu
quanto numquam antea, iter ingressus est confecitque modo tam festinanter
et rapide, ut praetorianae cohortes contra morem signa iumentis imponere et
ita subsequi cogerentur, interdum adeo segniter delicateque, ut octaphoro
ueheretur atque a propinquarum urbium plebe uerri sibi uias et conspergi
propter puluerem exigeret.

[4,44] Postquam castra attigit, ut se acrem ac seuerum ducem ostenderet,
legatos, qui auxilia serius ex diuersis locis adduxerant, cum ignominia
dimisit; at in exercitu recensendo plerisque centurionum maturis iam et
nonnullis ante paucissimos quam consummaturi essent dies, primos pilos
ademit, causatus senium cuiusque et imbecillitatem; ceterorum increpita
cupiditate commoda emeritae militiae ad senum milium summam recidit.
Nihil autem amplius quam Adminio Cynobellini Britannorum regis filio, qui
pulsus a patre cum exigua manu transfugerat, in deditionem recepto, quasi
uniuersa tradita insula, magnificas Romam litteras misit, monitis
speculatoribus, ut uehiculo ad forum usque et curiam pertenderent nec nisi
in aede Martis ac frequente senatu consulibus traderent.

[4,45] Mox deficiente belli materia paucos de custodia Germanos traici
occulique trans Rhenum iussit ac sibi post prandium quam tumultuosissime
adesse hostem nuntiari. Quo facto proripuit se cum amicis et parte equitum
praetorianorum in proximam siluam, truncatisque arboribus et in modum
tropaeorum adornatis ad lumina reuersus, eorum quidem qui secuti non essent
timiditatem et ignauiam corripuit, comites autem et participes uictoriae
nouo genere ac nomine coronarum donauit, quas distinctas solis ac lunae
siderumque specie exploratorias appellauit. rursus obsides quosdam abductos
e litterario ludo clamque praemissos, deserto repente conuiuio, cum
equitatu insecutus ueluti profugos ac reprehensos in catenis reduxit; in
hoc quoque mimo praeter modum intemperans. repetita cena renuntiantis
coactum agmen sic ut erant loricatos ad discumbendum adhortatus est. monuit
etiam notissimo Vergili uersu "durarent secundisque se rebus seruarent".
Atque inter haec absentem senatum populumque grauissimo obiurgauit edicto,
quod Caesare proeliante et tantis discriminibus obiecto tempestiua
conuiuia, circum et theatra et amoenos secessus celebrarent.

[4,46] Postremo quasi perpetraturus bellum, derecta acie in litore Oceani ac
ballistis machinisque dispositis, nemine gnaro aut opinante quidnam
coepturus esset, repente ut conchas legerent galeasque et sinus replerent
imperauit, "spolia Oceani" uocans "Capitolio Palatioque debita," et in
indicium uictoriae altissimam turrem excitauit, ex qua ut Pharo noctibus ad
regendos nauium cursus ignes emicarent; pronuntiatoque militi donatiuo
centenis uiritim denariis, quasi omne exemplum liberalitatis supergressus:
"abite," inquit, "laeti, abite locupletes".

[4,47] Conuersus hinc ad curam triumphi praeter captiuos ac transfugas
barbaros Galliarum quoque procerissimum quemque et, ut ipse dicebat,
�jioyri�mbeuton, ac nonnullos ex principibus legit ac seposuit ad pompam
coegitque non tantum rutilare et summittere comam, sed et sermonem
Germanicum addiscere et nomina barbarica ferre. Praecepit etiam triremis,
quibus introierat Oceanum, magna ex parte itinere terrestri Romam deuehi.
Scripsit et procuratoribus, triumphum appararent quam minima summa, sed
quantus numquam alius fuisset, quando in omnium hominum bona ius haberent.

[4,48] Prius quam prouincia decederet, consilium iniit nefandae atrocitatis
legiones, quae post excessum Augusti seditionem olim mouerant,
contrucidandi, quod et patrem suum Germanicum ducem et se infantem tunc
obsedissent, uixque a tam praecipiti cogitatione reuocatus, inhiberi nullo
modo potuit quin decimare uelle perseueraret. Uocatas itaque ad contionem
inermes, atque etiam gladiis depositis, equitatu armato circumdedit. Sed
cum uideret suspecta re plerosque dilabi ad resumenda si qua uis fieret
arma, profugit contionem confestimque urbem petit, deflexa omni acerbitate
in senatum, cui ad auertendos tantorum dedecorum rumores palam minabatur,
querens inter cetera fraudatum se iusto triumpho, cum ipse paulo ante, ne
quid de honoribus suis ageretur, etiam sub mortis poena denuntiasset.

[4,49] Aditus ergo in itinere a legatis amplissimi ordinis ut maturaret
orantibus, quam maxima uoce: "ueniam," inquit, "ueniam, et hic mecum,"
capulum gladii crebro uerberans, quo cinctus erat. Edixit et reuerti se,
sed iis tantum qui optarent, equestri ordini et populo; nam se neque ciuem
neque principem senatui amplius fore. Uetuit etiam quemquam senatorum sibi
occurrere. Atque omisso uel dilato triumpho ouans urbem natali suo
ingressus est; intraque quartum mensem periit, ingentia facinora ausus et
aliquanto maiora moliens, siquidem proposuerat Antium, deinde Alexandream
commigrare interempto prius utriusque ordinis electissimo quoque. Quod ne
cui dubium uideatur, in secretis eius reperti sunt duo libelli diuerso
titulo, alteri "gladius," alteri "pugio" index erat; ambo nomina et notas
continebant morti destinatorum. Inuenta et arca ingens uariorum uenenorum
plena, quibus mox a Claudio demersis infecta maria traduntur non sine
piscium exitio, quos enectos aestus in proxima litora eiecit.

[4,50] Statura fuit eminenti, colore expallido, corpore enormi, gracilitate
maxima ceruicis et crurum, oculis et temporibus concauis, fronte lata et
torua, capillo raro at circa uerticem nullo, hirsutus cetera. Quare
transeunte eo prospicere ex superiore parte aut omnino quacumque de causa
capram nominare, criminosum et exitiale habebatur. Uultum uero natura
horridum ac taetrum etiam ex industria efferabat componens ad speculum in
omnem terrorem ac formidinem. Valitudo ei neque corporis neque animi
constitit. Puer comitiali morbo uexatus, in adulescentia ita patiens
laborum erat, ut tamen nonnumquam subita defectione ingredi, stare,
colligere semet ac sufferre uix posset. mentis ualitudinem et ipse senserat
ac subinde de secessu deque purgando cerebro cogitauit. Creditur potionatus
a Caesonia uxore amatorio quidem medicamento, sed quod in furorem uerterit.
Incitabatur insomnio maxime; neque enim plus quam tribus nocturnis horis
quiescebat ac ne iis quidem placida quiete, sed pauida miris rerum
imaginibus, ut qui inter ceteras pelagi quondam speciem conloquentem secum
uidere uisus sit. Ideoque magna parte noctis uigiliae cubandique taedio
nunc toro residens, nunc per longissimas porticus uagus inuocare identidem
atque expectare lucem consuerat.

[4,51] Non inmerito mentis ualitudini attribuerim diuersissima in eodem
uitia, summam confidentiam et contra nimium metum. Nam qui deos tanto opere
contemneret, ad minima tonitrua et fulgura coniuere, caput obuoluere, at
uero maiore proripere se e strato sub lectumque condere solebat.
Peregrinatione quidem Siciliensi irrisis multum locorum miraculis repente a
Messana noctu profugit Aetnaei uerticis fumo ac murmure pauefactus.
Aduersus barbaros quoque minacissimus, cum trans Rhenum inter angustias
densumque agmen iter essedo faceret, dicente quodam non mediocrem fore
consternationem sicunde hostis appareat, equum ilico conscendit ac propere
reuersus ad pontes, ut eos calonibus et impedimentis stipatos repperit,
impatiens morae per manus ac super capita hominum translatus est. mox etiam
audita rebellione Germaniae fugam et subsidia fugae classes apparabat, uno
solacio adquiescens transmarinas certe sibi superfuturas prouincias, si
uictores Alpium iuga, ut Cimbri, uel etiam urbem, ut Senones quondam,
occuparent; unde credo percussoribus eius postea consilium natum apud
tumultuantes milites ementiendi, ipsum sibi manus intulisse nuntio malae
pugnae perterritum.

[4,52] Vestitu calciatuque et cetero habitu neque patrio neque ciuili, ac ne
uirili quidem ac denique humano semper usus est. Saepe depictas gemmatasque
indutus paenulas, manuleatus et armillatus in publicum processit; aliquando
sericatus et cycladatus; ac modo in crepidis uel coturnis, modo in
speculatoria caliga, nonnumquam socco muliebri; plerumque uero aurea barba,
fulmen tenens aut fuscinam aut caduceum deorum insignia, atque etiam
Veneris cultu conspectus est. triumphalem quidem ornatum etiam ante
expeditionem assidue gestauit, interdum et Magni Alexandri thoracem
repetitum e conditorio eius.

[4,53] Ex disciplinis liberalibus minimum eruditioni, eloquentiae plurimum
attendit, quantumuis facundus et promptus, utique si perorandum in aliquem
esset. Irato et uerba et sententiae suppetebant, pronuntiatio quoque et
uox, ut neque eodem loci prae ardore consisteret et exaudiretur a procul
stantibus. Peroraturus stricturum se lucubrationis suae telum minabatur,
lenius comptiusque scribendi genus adeo contemnens, ut Senecam tum maxime
placentem "commissiones meras" componere et "harenam esse sine calce"
diceret. Solebat etiam prosperis oratorum actionibus rescribere et magnorum
in senatu reorum accusationes defensionesque meditari ac, prout stilus
cesserat, uel onerare sententia sua quemque uel subleuare, equestri quoque
ordine ad audiendum inuitato per edicta.

[4,54] Sed et aliorum generum artes studiosissime et diuersissimas exercuit.
Thraex et auriga, idem cantor atque saltator, battuebat pugnatoriis
armis, aurigabat extructo plurifariam circo; canendi ac saltandi uoluptate
ita efferebatur, ut ne publicis quidem spectaculis temperaret quo minus et
tragoedo pronuntianti concineret et gestum histrionis quasi laudans uel
corrigens palam effingeret. Nec alia de causa uidetur eo die, quo periit,
peruigilium indixisse quam ut initium in scaenam prodeundi licentia
temporis auspicaretur. Saltabat autem nonnumquam etiam noctu; et quondam
tres consulares secunda uigilia in Palatium accitos multaque et extrema
metuentis super pulpitum conlocauit, deinde repente magno tibiarum et
scabellorum crepitu cum palla tunicaque talari prosiluit ac desaltato
cantico abiit. Atque hic tam docilis ad cetera natare nesciit.

[4,55] Quorum uero studio teneretur, omnibus ad insaniam fauit. Mnesterem
pantomimum etiam inter spectacula osculabatur, ac si qui saltante eo uel
leuiter obstreperet, detrahi iussum manu sua flagellabat. Equiti R-
tumultuanti per centurionem denuntiauit, abiret sine mora Ostiam
perferretque ad Ptolemaeum regem in Mauretaniam codicillos suos; quorum
exemplum erat: "ei quem istoc misi, neque boni quicquam neque mali
feceris". Thraeces quosdam Germanis corporis custodibus praeposuit.
murmillonum armaturas recidit. Columbo uictori, leuiter tamen saucio,
uenenum in plagam addidit, quod ex eo Columbinum appellauit; sic certe
inter alia uenena scriptum ab eo repertum est. Prasinae factioni ita
addictus et deditus, ut cenaret in stabulo assidue et maneret, agitatori
Eutycho comisatione quadam in apophoretis uicies sestertium contulit.
Incitato equo, cuius causa pridie circenses, ne inquietaretur, uiciniae
silentium per milites indicere solebat, praeter equile marmoreum et
praesaepe eburneum praeterque purpurea tegumenta ac monilia e gemmis domum
etiam et familiam et supellectilem dedit, quo lautius nomine eius inuitati
acciperentur; consulatum quoque traditur destinasse.

[4,56] Ita bacchantem atque grassantem non defuit plerisque animus adoriri.
Sed una atque altera conspiratione detecta, aliis per inopiam occasionis
cunctantibus, duo consilium communicauerunt perfeceruntque, non sine
conscientia potentissimorum libertorum praefectorumque praetori; quod ipsi
quoque etsi falso in quadam coniuratione quasi participes nominati,
suspectos tamen se et inuisos sentiebant. Nam et statim seductis magnam
fecit inuidiam destricto gladio affirmans sponte se periturum, si et illis
morte dignus uideretur, nec cessauit ex eo criminari alterum alteri atque
inter se omnis committere. Cum placuisset Palatinis ludis spectaculo
egressum meridie adgredi, primas sibi partes Cassius Chaerea tribunus
cohortis praetoriae depoposcit, quem Gaius seniorem iam et mollem et
effeminatum denotare omni probro consuerat et modo signum petenti "Priapum"
aut "Venerem" dare, modo ex aliqua causa agenti gratias osculandam manum
offerre formatam commotamque in obscaenum modum.

[4,57] Futurae caedis multa prodigia extiterunt. Olympiae simulacrum Iouis,
quod dissolui transferrique Romam placuerat, tantum cachinnum repente
edidit, ut machinis labefactis opifices diffugerint; superuenitque ilico
quidam Cassius nomine, iussum se somnio affirmans immolare taurum Ioui.
Capitolium Capuae Id- Mart. De caelo tactum est, item Romae cella Palatini
atriensis. Nec defuerunt qui coniectarent altero ostento periculum a
custodibus domino portendi, altero caedem rursus insignem, qualis eodem die
facta quondam fuisset. Consulenti quoque de genitura sua Sulla mathematicus
certissimam necem appropinquare affirmauit. Monuerunt et Fortunae
Antiatinae, ut a Cassio caueret; qua causa ille Cassium Longinum Asiae tum
proconsulem occidendum delegauerat, inmemor Chaeream Cassium nominari.
Pridie quam periret, somniauit consistere se in caelo iuxta solium Iouis
impulsumque ab eo dextri pedis pollice et in terras praecipitatum.
Prodigiorum loco habita sunt etiam, quae forte illo ipso die paulo prius
acciderant. Sacrificans respersus est phoenicopteri sanguine; et pantomimus
Mnester tragoediam saltauit, quam olim Neoptolemus tragoedus ludis, quibus
rex Macedonum Philippus occisus est, egerat; et cum in Laureolo mimo, in
quo auctor proripiens se ruina sanguinem uomit, plures secundarum
certatim experimentum artis darent, cruore scaena abundauit. Parabatur et
in noctem spectaculum, quo argumenta inferorum per Aegyptios et Aethiopas
explicarentur.

[4,58] VIIII. Kal- Febr- hora fere septima cunctatus an ad prandium surgeret
marcente adhuc stomacho pridiani cibi onere, tandem suadentibus amicis
egressus est. Cum in crypta, per quam transeundum erat, pueri nobiles ex
Asia ad edendas in scaena operas euocati praepararentur, ut eos inspiceret
hortareturque restitit, ac nisi princeps gregis algere se diceret, redire
ac repraesentare spectaculum uoluit. Duplex dehinc fama est: alii tradunt
adloquenti pueros a tergo Chaeream ceruicem gladio caesim grauiter
percussisse praemissa uoce: "hoc age!" Dehinc Cornelium Sabinum, alterum e
coniuratis, tribunum ex aduerso traiecisse pectus; alii Sabinum summota per
conscios centuriones turba signum more militiae petisse et Gaio "Iouem"
dante Chaeream exclamasse: "accipe ratum!" Respicientique maxillam ictu
discidisse. Iacentem contractisque membris clamitantem se uiuere ceteri
uulneribus triginta confecerunt; nam signum erat omnium: "repete!" Quidam
etiam per obscaena ferrum adegerunt. Ad primum tumultum lecticari cum
asseribus in auxilium accucurrerunt, mox Germani corporis custodes, ac
nonnullos ex percussoribus, quosdam etiam senatores innoxios interemerunt.

[4,59] Vixit annis uiginti nouem, imperauit triennio et decem mensibus
diebusque octo. Cadauer eius clam in hortos Lamianos asportatum et
tumultuario rogo semiambustum leui caespite obrutum est, postea per sorores
ab exilio reuersas erutum et crematum sepultumque. Satis constat, prius
quam id fieret, hortorum custodes umbris inquietatos; in ea quoque domo, in
qua occubuerit, nullam noctem sine aliquo terrore transactam, donec ipsa
domus incendio consumpta sit. Perit una et uxor Caesonia gladio a
centurione confossa et filia parieti inlisa.

[4,60] Condicionem temporum illorum etiam per haec aestimare quiuis possit.
nam neque caede uulgata statim creditum est, fuitque suspicio ab ipso Gaio
famam caedis simulatam et emissam, ut eo pacto hominum erga se mentes
deprehenderet; neque coniurati cuiquam imperium destinauerunt; et senatus
in asserenda libertate adeo consensit, ut consules primo non in curiam,
quia Iulia uocabatur, sed in Capitolium conuocarent, quidam uero sententiae
loco abolendam Caesarum memoriam ac diruenda templa censuerint. obseruatum
autem notatumque est in primis Caesares omnes, quibus Gai praenomen fuerit,
ferro perisse, iam inde ab eo, qui Cinnanis temporibus sit occisus.

[5,0] Vita Diui Claudi.

[5,1] Patrem Claudi Caesaris Drusum, olim Decimum mox Neronem praenomine,
Liuia, cum Augusto grauida nupsisset, intra mensem tertium peperit, fuitque
suspicio ex uitrico per adulterii consuetudinem procreatum. Statim certe
uulgatus est uersus:

     g-Tois g-eutuchousi g-kai g-trimena g-paidia.

Is Drusus in quaesturae praeturaeque honore dux Raetici, deinde Germanici
belli Oceanum septemtrionalem primus Romanorum ducum nauigauit transque
Rhenum fossas naui et immensi operis effecit, quae nunc adhuc Drusinae
uocantur. Hostem etiam frequenter caesum ac penitus in intimas solitudines
actum non prius destitit insequi, quam species barbarae mulieris humana
amplior uictorem tendere ultra sermone Latino prohibuisset. Quas ob res
ouandi ius et triumphalia ornamenta percepit; ac post praeturam confestim
inito consulatu atque expeditione repetita supremum diem morbo obiit in
aestiuis castris, quae ex eo Scelerata sunt appellata. Corpus eius per
municipiorum coloniarumque primores suscipientibus obuiis scribarum
decuriis ad urbem deuectum sepultumque est in campo Martio. Ceterum
exercitus honorarium ei tumulum excitauit, circa quem deinceps stato die
quotannis miles decurreret Galliarumque ciuitates publice supplicarent.
Praeterea senatus inter alia complura marmoreum arcum cum tropaeis uia
Appia decreuit et Germanici cognomen ipsi posterisque eius. Fuisse autem
creditur non minus gloriosi quam ciuilis animi; nam ex hoste super
uictorias opima quoque spolia captasse summoque saepius discrimine duces
Germanorum tota acie insectatus; nec dissimulasse umquam pristinum se rei
p- statum, quandoque posset, restituturum. Vnde existimo nonnullos tradere
ausos, suspectum eum Augusto reuocatumque ex prouincia et quia cunctaretur,
interceptum ueneno. Quod equidem magis ne praetermitterem rettuli, quam
quia uerum aut ueri simile putem, cum Augustus tanto opere et uiuum
dilexerit, ut coheredem semper filiis instituerit, sicut quondam in senatu
professus est, et defunctum ita pro contione laudauerit, ut deos precatus
sit, similes ei Caesares suos facerent sibique tam honestum quandoque
exitum darent quam illi dedissent. Nec contentus elogium tumulo eius
uersibus a se compositis insculpsisse, etiam uitae memoriam prosa oratione
composuit. Ex Antonia minore complures quidem liberos tulit, uerum tres
omnino reliquit: Germanicum, Liuillam, Claudium.

[5,2] Claudius natus est Iullo Antonio Fabio Africano conss- Kal- Aug-
Luguduni eo ipso die quo primum ara ibi Augusto dedicata est, appellatusque
Tiberius Claudius Drusus. Mox fratre maiore in Iuliam familiam adoptato
Germanici cognomen assumpsit. Infans autem relictus a patre ac per omne
fere pueritiae atque adulescentiae tempus uariis et tenacibus morbis
conflictatus est, adeo ut animo simul et corpore hebetato ne progressa
quidem aetate ulli publico priuatoque muneri habilis existimaretur. Diu
atque etiam post tutelam receptam alieni arbitrii et sub paedagogo fuit;
quem barbarum et olim superiumentarium ex industria sibi appositum, ut se
quibuscumque de causis quam saeuissime coerceret, ipse quodam libello
conqueritur. Ob hanc eandem ualitudinem et gladiatorio munere, quod simul
cum fratre memoriae patris edebat, palliolatus nouo more praesedit; et
togae uirilis die circa mediam noctem sine sollemni officio lectica in
Capitolium latus est.

[5,3] Disciplinis tamen liberalibus ab aetate prima non mediocrem operam
dedit ac saepe experimenta cuiusque etiam publicauit. Verum ne sic quidem
quicquam dignitatis assequi aut spem de se commodiorem in posterum facere
potuit. Mater Antonia portentum eum hominis dictitabat, nec absolutum a
natura, sed tantum incohatum; ac si quem socordiae argueret, stultiorem
aiebat filio suo Claudio. Auia Augusta pro despectissimo semper habuit, non
affari nisi rarissime, non monere nisi acerbo et breui scripto aut per
internuntios solita. Soror Liuilla cum audisset quandoque imperaturum, tam
iniquam et tam indignam sortem p- R- palam et clare detestata est. Nam
auunculus maior Augustus quid de eo in utramque partem opinatus sit, quo
certius cognoscatur, capita ex ipsius epistulis posui.

[5,4] "Collocutus sum cum Tiberio, ut mandasti, mea Liuia, quid nepoti tuo
Tiberio faciendum esset ludis Martialibus. Consentit autem uterque nostrum,
semel nobis esse statuendum, quod consilium in illo sequamur. Nam si est
artius, ut ita dicam, holocleros, quid est quod dubitemus, quin per eosdem
articulos et gradus producendus sit, per quos frater eius productus sit?
Sin autem g-elattosthai sentimus eum et g-beblaphthai g-kai g-eis g-tehn g-tou g-sohmatos
g-kai g-eis g-tehn g-tehs g-psychehs g-artiotehta, praebenda materia deridendi et illum et
nos non est hominibus g-ta g-toiauta g-skoptein g-kai g-myktehrizein g-eiothosin. Nam
semper aestuabimus, si de singulis articulis temporum deliberabimus, g-me
g-proupokeimenou g-hehmin posse arbitremur eum gerere honores necne. In
praesentia tamen quibus de rebus consulis, curare eum ludis Martialibus
triclinium sacerdotum non displicet nobis, si est passurus se ab Siluani
filio homine sibi affini admoneri, ne quid faciat quod conspici et derideri
possit. Spectare eum circenses ex puluinari non placet nobis; expositus
enim in fronte prima spectaculorum conspicietur. In Albanum montem ire eum
non placet nobis aut esse Romae Latinarum diebus. Cur enim non praeficitur
urbi, si potest sequi fratrem suum in montem? Habes nostras, mea Liuia,
sententias, quibus placet semel de tota re aliquid constitui, ne semper
inter spem et metum fluctuemur. Licebit autem, si uoles, Antoniae quoque
nostrae des hanc partem epistulae huius legendam". Rursus alteris litteris:
"Tiberium adulescentem ego uero, dum to aberis, cotidie inuitabo ad cenam,
ne solus cenet cum suo Sulpicio et Athenodoro. Qui uellem diligentius et
minus g-meteoros deligeret sibi aliquem, cuius motum et habitum et incessum
imitaretur. Misellus g-atychei nam g-en g-tois g-spoudaiois ubi non aberrauit eius
animus, satis apparet g-heh g-tehs g-psychehs g-autou g-eugeneia. Item tertiis litteris:
"Tiberium nepotem tuum placere mihi declamantern potuisse, peream nisi, mea
Liuia, admiror. Nam qui tam g-saphos loquatur, qui possit cum declamat
saphos dicere quae dicenda sunt, non uideo". Nec dubium est, quid post haec
Augustus constituerit, et reliquerit eum nullo praeter auguralis sacerdotii
honore impertitum ac ne heredem quidem nisi inter tertios ac paene
extraneos e parte sexta nuncuparet, legato quoque non amplius quam
octingentorum sestertiorum prosecutus.

[5,5] Tiberius patruus petenti honores consularia ornamenta detulit; sed
instantius legitimos flagitanti id solum codicillis rescripsit, quadraginta
aureos in Saturnalia et Sigillaria misisse ei. Tunc demum abiecta spe
dignitatis ad otium concessit, modo in hortis et suburbana domo, modo in
Campaniae seccssu delitescens, atque ex contubernio sordidissimorum hominum
super ueterem segnitiae notam ebrietatis quoque et aleae infamiam subiit,
cum interim, quanquam hoc modo agenti, numquam aut officium hominum aut
reuerentia publice defuit.

[5,6] Equester ordo bis patronum cum perferendae pro se legationis elegit,
semel cum deportandum Romam corpus Augusti umeris suis ab consulibus
exposceret, iterum cum oppressum Seianum apud eosdern gratularetur; quin et
spectaculis aduenienti assurgere et lacernas deponere solebat. Senatus
quoque, ut ad numerum sodalium Augustalium sorte ductorum extra ordinem
adiceretur, censuit et mox ut domus ei, quam incendio amiserat, publica
impensa restitueretur, dicendaeque inter consulares sententiae ius esset.
Quod decretum abolitum est, excusante Tiberbio imbecillitatem eius ac
damnum liberalitate sua resarsurum pollicente. Qui tamen moriens et in
tertiis heredibus eum ex parte tertia nuncupatum, legato etiam circa
sestertium uicies prosecutus, commendauit insuper exercitibus ac senatni
populoque R- inter ceteras necessitudines nominatim.

[5,7] Sub Gaio demum fratris filio secundam existimationem circa initia
imperii omnibus lenociniis colligente honores auspicatus consulatum gessit
una per duos menses, euenitque ut primitus ingredienti cum fascibus Forum
praeteruolans aquila dexteriore umero consideret. Sortitus est et de altero
consulatu in quartum annum; praeseditque nonnumquam spectaculis in Gai
uicem, adclamante populo: "Feliciter" partim "patruo imperatoris" partim
"Germanici fratri!"

[5,8] Nec eo minus contumeliis obnoxius uixit. Nam et si paulo serius ad
praedictam cenae horam ocurrisset, non nisi aegre et circuito demum
triclinio recipiebatur, et quotiens post cibum addormisceret, quod ei fere
accidebat, olearum aut palmularum ossibus incessebatur, interdum ferula
flagroue uelut per ludum excitabatur a copreis. Solebant et manibus
stertentis socci induci, ut repente exergefactus faciem sibimet
confricaret.

[5,9] Sed ne discriminibus quidem caruit. Primum in ipso consulatu, quod
Neronis et Drusi fratrum Caesaris statuas segnius locandas ponendasque
curasset, paene honore summotus est; deinde extraneo uel etiam domesticorum
aliquo deferente assidue uarieque inquietatus. Cum uero detecta esset
Lepidi et Gaetulici coniuratio, missus in Germaniam inter legatos ad
gratulandum etiam uitae periculum adiit, indignante ac fremente Gaio
patruum potissimum ad se missum quasi ad puerum regendum, adeo ut non
defuerint, qui traderent praecipitatum quoque in flumen, sic ut uestitus
aduenerat. Atque ex eo numquam non in senatu nouissimus consularium
sententiam dixit, ignominiae causa post omnis interrogatus. Etiam cognitio
falsi testamenti recepta est, in quo et ipse signauerat. Postremo
sestertium octogies pro introitu noui sacerdotii coactus impendere, ad eas
rei familiaris angustias decidit, ut cum obligatam aerario fidem liberare
non posset, in uacuum lege praediatoria uenalis pependerit sub edicto
praefectorum.

[5,10] Per haec ac talia maxima aetatis parte transacta quinquagesimo anno
imperium cepit quantumuis mirabili casu. Exclusus inter ceteros ab
insidiatoribus Gai, cum quasi secretum eo desiderante turbam submouerent,
in diaetam, cui nomen est Hermaeum, recesserat; neque multo post rumore
caedis exterritus prorepsit ad solarium proximum interque praetenta foribus
uela se abdidit. Latentem discurrens forte gregarius miles, animaduersis
pedibus, studio sciscitandi quisnam esset, adgnouit extractumque et prae
metu ad genua sibi adcidentem imperatorem salutauit. Hinc ad alios
commilitones fluctuantis nec quicquam adhuc quam frementis perduxit. Ab his
lecticae impositus et, quia sui diffugerant uicissim succollantibus in
castra delatus est tristis ac trepidus, miserante obuia turba quasi ad
poenam raperetur insons. Receptus intra uallum inter excubias militum
pernoctauit, aliquanto minore spe quam fiducia. Nam consules cum senatu et
cohortibus urbanis forum Capitoliumque occupauerant asserturi communem
libertatem; accitusque et ipse per tr- pl- in curiam ad suadenda quae
uiderentur, ui se et necessitate teneri respondit. Verum postero die et
senatu segniore in exequendis conatibus per taedium ac dissensionem diuersa
censentium et multitudine, quae circumstabat, unum rectorem iam et
nominatim exposcente, armatos pro contione iurare in nomen suum passus est
promisitque singulis quina dena sestertia, primus Caesarum fidem militis
etiam praemio pigneratus.

[5,11] Imperio stabilito nihil antiquius duxit quam id biduum, quo de mutando
rei p- statu haesitatum erat, memoriae eximere. Omnium itaque factorum
dictorumque in eo ueniam et obliuionem in perpetuum sanxit ac praestitit,
tribunis modo ac centurionibus paucis e coniuratorum in Gaium numero
interemptis, exempli simul causa et quod suam quoque caedem depoposcisse
cognouerat. Conuersus hinc ad officia pietatis ius iurandum neque sanctius
sibi neque crebrius instituit quam per Augustum. Auiae Liuiae diuinos
honores et circensi pompa currum elephantorum Augustino similem decernenda
curauit; parentibus inferias publicas, et hoc amplius patri circenses
annuos natali die, matri carpentum, quo per circum duceretur, et cognomen
Augustae ab uiua recusatum. At in fratris memoriam per omnem occasionem
celebratam comoediam quoque Graecam Neapolitano certamine docuit ac de
sententia iudicum coronauit. Ne Marcum quidem Antonium inhonoratum ac sine
grata mentione transmisit, testatus quondam per edictum, tanto impensius
petere se ut natalem patris Drusi celebrarent, quod idem esset et aui sui
Antoni. Tiberio marmoreum arcum iuxta Pompei theatrum, decretum quidem olim
a senatu uerum omissum, peregit. Gai quoque etsi acta omnia rescidit, diem
tamen necis, quamuis exordium principatus sui, uetuit inter festos referri.

[5,12] At in semet augendo parcus atque ciuilis praenomine Imperatoris
abstinuit, nimios honores recusauit, sponsalia filiae natalemque geniti
nepotis silentio ac tantum domestica religione transegit. Neminem exulum
nisi ex senatus auctoritate restituit. ut sibi in curiam praefectum
praetori tribunosque militum secum inducere liceret utque rata essent quae
procuratores sui in iudicando statuerent, precario exegit. Ius nundinarum
in priuata praedia a consulibus petit. Cognitionibus magistratuum ut unus e
consiliariis frequenter interfuit; eosdem spectacula edentis surgens et
ipse cum cetera turba uoce ac manu ueneratus est. Tribunis plebis
adeuntibus se pro tribunali excusauit, quod propter angustias non posset
audire eos nisi stantes. Quare in breui spatio tantum amoris fauorisque
collegit, ut cum profectum eum Ostiam perisse ex insidiis nuntiatum esset,
magna consternatione populus et militem quasi proditorem et senatum quasi
parricidam diris execrationibus incessere non ante destiterit, quam unus
atque alter et mox plures a magistratibus in rostra producti saluum et
appropinquare confirmarent.

[5,13] Nec tamen expers insidiarum usque quaque permansit, sed et a singulis
et per factionem et denique ciuili bello infestatus est. E plebe homo nocte
media iuxta cubiculum eius cum pugione deprehensus est; reperti et
equestris ordinis duo in publico cum dolone ac uenatorio cultro
praestolantes, alter ut egressum theatro, alter ut sacrificantem apud
Martis aedem adoreretur. Conspirauerunt autem ad res nouas Gallus Asinius
et Statilius Coruinus, Pollionis ac Messalae oratorum nepotes, assumptis
compluribus libertis ipsius atque seruis. Bellum ciuile mouit Furius
Camillus Scribonianus Delmatiae legatus; uerum intra quintum diem oppressus
est legionibus, quae sacramentum mutauerant, in paenitentiam religione
conuersis, postquam denuntiato ad nouum imperatorem itinere casu quodam ac
diuinitus neque aquila ornari neque signa conuelli mouerique potuerunt.

[5,14] Consulatus super pristinum quattuor gessit; ex quibus duos primos
iunctim, sequentis per interuallum quarto quemque anno, semenstrem
nouissimum, bimenstris ceteros, tertium autem nouo circa principem exemplo
in locum demortui suffectus. Ius et consul et extra honorem laboriosissime
dixit, etiam suis suorumque diebus sollemnibus, nonnumquam festis quoque
antiquitus et religiosis. Nec semper praescripta legum secutus duritiam
lenitatemue multarum ex bono et aequo, perinde ut adficeretur, moderatus
est; nam et iis, qui apud priuatos iudices plus petendo formula
excidissent, restituit actiones et in maiore fraude conuictos legitimam
poenam supergressus ad bestias condemnauit.

[5,15] In cognoscendo autem ac decernendo mira uarietate animi fuit, modo
circumspectus et sagax, interdum inconsultus ac praeceps, nonnumquam
friuolus amentique similis. Cum decurias rerum actu expungeret, eum, qui
dissimulata uacatione quam beneficio liberorum habebat responderat, ut
cupidum iudicandi dimisit; alium interpellatum ab aduersariis de propria
lite negantemque cognitionis rem sed ordinari iuris esse, agere causam
confestim apud se coegit, proprio negotio documentum daturum, quam aequus
iudex in alieno negotio futurus esset. Feminam non agnoscentem filium suum
dubia utrimque argumentorum fide ad confessionem compulit indicto
matrimonio iuuenis. Absentibus secundum praesentes facillime dabat, nullo
dilectu culpane quis an aliqua necessitate cessasset. Proclamante quodam
praecidendas falsario manus, carnificem statim acciri cum machaera mensaque
lanionia flagitauit. Peregrinitatis reum orta inter aduocatos leui
contentione, togatumne an palliatum dicere causam oporteret, quasi
aequitatem integram ostentans, mutare habitum saepius et prout accusaretur
defendereturue, iussit. De quodam etiam negotio ita ex tabella pronuntiasse
creditur, secundum eos se sentire, qui uera proposuissent. Propter quae
usque eo euiluit, ut passim ac propalam contemptui esset. Excusans quidam
testem e prouincia ab eo uocatum negauit praesto esse posse dissimulata diu
causa; ac post longas demum interrogationes: "Mortuus est," inquit, "puto,
licuit". Alius gratias agens quod reum defendi pateretur, adiecit: "Et
tamen fieri solet". Illud quoque a maioribus natu audiebam, adeo causidicos
patientia eius solitos abuti, ut discedentem e tribunali non solum uoce
reuocarent, sed et lacinia togae retenta, interdum pede apprehenso
detinerent. Ac ne cui haec mira sint, litigatori Graeculo uox in
altercatione excidit: kai su geron ei kai moros. Equitem quidem Romanum
obscaenitatis in feminas reum, sed falso et ab impotentibus inimicis
conficto crimine, satis constat, cum scorta meritoria citari aduersus se et
audiri pro testimonio uideret, graphium et libellos, quos tenebat in manu,
ita cum magna stultitiae et saeuitiae exprobratione iecisse in faciem eius,
ut genam non leuiter perstrinxerit.

[5,16] Gessit et censuram intermissam diu post Plancum Paulumque censores,
sed hanc quoque inaequabiliter uarioque et animo et euentu. Recognitione
equitum iuuenem probri plenum, sed quem pater probatissimum sibi
affirmabat, sine ignominia dimisit, habere dicens censorem suum; alium
corruptelis adulteriisque famosum nihil amplius quam monuit, ut aut parcius
aetatulae indulgeret aut certe cautius; addiditque: "quare enim ego scio,
quam amicam habeas?" Et cum orantibus familiaribus dempsisset cuidam
appositam notam: "litura tamen," inquit, "extet". Splendidum uirum
Graeciaeque prouinciae principem, uerum Latini sermonis ignarum, non modo
albo iudicum erasit, sed in peregrinitatem redegit. Nec quemquam nisi sua
uoce, utcumque quis posset, ac sine patrono rationem uitae passus est
reddere. Notauitque multos, et quosdam inopinantis et ex causa noui
generis, quod se inscio ac sine commeatu Italia excessissent; quendam uero
et quod comes regis in prouincia fuisset, referens, maiorum temporibus
Rabirio Postumo Ptolemaeum Alexandriam crediti seruandi causa secuto crimen
maiestatis apud iudices motum. Plures notare conatus, magna inquisitorum
neglegentia sed suo maiore dedecore, innoxios fere repperit, quibuscumque
caelibatum aut orbitatem aut egestatem obiceret, maritos, patres, opulentos
se probantibus; eo quidem, qui sibimet uim ferro intulisse arguebatur,
inlaesum corpus ueste deposita ostentante. Fuerunt et illa in censura eius
notabilia, quod essedum argenteum sumptuose fabricatum ac uenale ad
Sigillaria redimi concidique coram imperauit; quodque uno die XX edicta
proposuit, inter quae duo, quorum altero admonebat, ut uberi uinearum
prouentu bene dolia picarentur; altero, nihil aeque facere ad uiperae
morsum quam taxi arboris sucum.

[5,17] Expeditionem unam omnino suscepit eamque modicam. Cum decretis sibi a
senatu ornamentis triumphalibus leuiorem maiestati principali titulum
arbitraretur uelletque iusti triumphi decus, unde adquireret Britanniam
potissimum elegit, neque temptatam ulli post Diuum Iulium et tunc
tumultuantem ob non redditos transfugas. Huc cum ab Ostia nauigaret,
uehementi circio bis paene demersus est, prope Liguriam iuxtaque Stoechadas
insulas. Quare a Massilia Gesoriacum usque pedestri itinere confecto inde
transmisit ac sine ullo proelio aut sanguine intra paucissimos dies parte
insulae in deditionem recepta, sexto quam profectus erat mense Romam rediit
triumphauitque maximo apparatu. Ad cuius spectaculum commeare in urbem non
solum praesidibus prouinciarum permisit, uerum etiam exulibus quibusdam;
atque inter hostilia spolia naualem coronam fastigio Palatinae domus iuxta
ciuicam fixit, traiecti et quasi domiti Oceani insigne. Currum eius
Messalina uxor carpento secuta est; secuti et triumphalia ornamenta eodem
bello adepti, sed ceteri pedibus et in praetexta, M- Crassus Frugi equo
phalerato et in ueste palmata, quod eum honorem iterauerat.

[5,18] Vrbis annonaeque curam sollicitissime semper egit. Cum Aemiliana
pertinacius arderent, in diribitorio duabus noctibus mansit ac deficiente
militum ac familiarum turba auxilio plebem per magistratus ex omnibus uicis
conuocauit ac positis ante se cum pecunia fiscis ad subueniendum hortatus
est, repraesentans pro opera dignam cuique mercedem. Artiore autem annona
ob assiduas sterilitates detentus quondam medio foro a turba conuiciisque
et simul fragminibus panis ita infestatus, ut aegre nec nisi postico
euadere in Palatium ualuerit, nihil non excogitauit ad inuehendos etiam
tempore hiberno commeatus. Nam et negotiatoribus certa lucra proposuit
suscepto in se damno, si cui quid per tempestates accidisset, et naues
mercaturae causa fabricantibus magna commoda constituit pro condicione
cuiusque:

[5,19] ciui uacationem legis Papiae Poppaeae, Latino ius Quiritium, feminis
ius IIII liberorum; quae constituta hodieque seruantur.

[5,20] Opera magna potius necessaria quam multa perfecit, sed uel praecipua:
ductum aquarum a Gaio incohatum, item emissarium Fucini lacus portumque
Ostiensem, quanquam sciret ex iis alterum ab Augusto precantibus assidue
Marsis negatum, alterum a Diuo Iulio saepius destinatum ac propter
difficultatem omissum. Claudiae aquae gelidos et uberes fontes, quorum
alteri Caeruleo, alteri Curtio et Albudigno nomen est, simulque riuum
Anienis noui lapideo opere in urbem perduxit diuisitque in plurimos et
ornatissimos lacus. Fucinum adgressus est non minus conpendii spe quam
gloriae, cum quidam priuato sumptu emissuros se repromitterent, si sibi
siccati agri concederentur. Per tria autem passuum milia partim effosso
monte partim exciso canalem absoluit aegre et post undecim annos, quamuis
continuis XXX hominum milibus sine intermissione operantibus. Portum Ostiae
extruxit circumducto dextra sinistraque brachio et ad introitum profundo
iam solo mole obiecta; quam quo stabilius fundaret, nauem ante demersit,
qua magnus obeliscus ex Aegypto fuerat aduectus, congestisque pilis
superposuit altissimam turrem in exemplum Alexandrini Phari, ut ad
nocturnos ignes cursum nauigia dirigerent.

[5,21] Congiaria populo saepius distribuit. Spectacula quoque complura et
magnifica edidit, non usitata modo ac solitis locis, sed et commenticia et
ex antiquitate repetita, et ubi praeterea nemo ante eum. Ludos dedicationis
Pompeiani theatri, quod ambustum restituerat, e tribunali posito in
orchestra commisit, cum prius apud superiores aedes supplicasset perque
mediam caueam sedentibus ac silentibus cunctis descendisset. Fecit et
saeculares, quasi anticipatos ab Augusto nec legitimo tempori reseruatos,
quamuis ipse in historiis suis prodat, intermissos eos Augustum multo post
diligentissime annorum ratione subducta in ordinem redegisse. Quare uox
praeconis irrisa est inuitantis more sollemni ad ludos, quos nec spectasset
quisquam nec spectaturus esset, cum superessent adhuc qui spectauerant, et
quidam histrionum producti olim tunc quoque producerentur. Circenses
frequenter etiam in Vaticano commisit, nonnumquam interiecta per quinos
missus uenatione. Circo uero maximo marmoreis carceribus auratisque metis,
quae utraque et tofina ac lignea antea fuerant, exculto propria senatoribus
constituit loca promiscue spectare solitis; ac super quadrigarum certamina
Troiae lusum exhibuit et Africanas, conficiente turma equitum
praetorianorum, ducibus tribunis ipsoque praefecto; praeterea Thessalos
equites, qui feros tauros per spatia circi agunt insiliuntque defessos et
ad terram cornibus detrahunt. Gladiatoria munera plurifariam ac multiplicia
exhibuit: anniuersarium in castris praetorianis sine uenatione apparatuque,
iustum atque legitimum in Saeptis; ibidem extraordinarium et breue
dierumque paucorum, quodque appellare coepit "sportulam," quia primum
daturus edixerat, uelut ad subitam condictamque cenulam inuitare se
populum. Nec ullo spectaculi genere communior aut remissior erat, adeo ut
oblatos uictoribus aureos prolata sinistra pariter cum uulgo uoce
digitisque numeraret ac saepe hortando rogandoque ad hilaritatem homines
prouocaret, dominos identidem appellans, immixtis interdum frigidis et
arcessitis iocis; qualis est ut cum Palumbum postulantibus daturum se
promisit, si captus esset. Illud plane quantumuis salubriter et in tempore:
cum essedario, pro quo quattuor fili deprecabantur, magno omnium fauore
indulsisset rudem, tabulam ilico misit admonens populum, quanto opere
liberos suscipere deberet, quos uideret et gladiatori praesidio gratiaeque
esse. Edidit et in Martio campo expugnationem direptionemque oppidi ad
imaginem bellicam et deditionem Britanniae regum praeseditque paludatus.
Quin et emissurus Fucinum lacum naumachiam ante commisit. Sed cum
proclamantibus naumachiariis: "Haue imperator, morituri te salutant!"
Respondisset: "Aut non," neque post hanc uocem quasi uenia data quisquam
dimicare uellet, diu cunctatus an omnes igni ferroque absumeret, tandem e
sede sua prosiluit ac per ambitum lacus non sine foeda uacillatione
discurrens partim minando partim adhortando ad pugnam compulit. Hoc
spectaculo classis Sicula et Rhodia concurrerunt, duodenarum triremium
singulae, exciente bucina Tritone argenteo, qui e medio lacu per machinam
emerserat.

[5,22] Quaedam circa caerimonias ciuilemque et militarem morem, item circa
omnium ordinum statum domi forisque aut correxit aut exoleta reuocauit aut
etiam noua instituit. In cooptandis per collegia sacerdotibus neminem nisi
iuratus nominauit; obseruauitque sedulo, ut quotiens terra in urbe
mouisset, ferias aduocata contione praetor indiceret, utque dira aue in
Capitolio uisa obsecratio haberetur, eamque ipse iure maximi pontificis pro
rostris populo praeiret summotaque operariorum seruorumque turba.

[5,23] Rerum actum diuisum antea in hibernos aestiuosque menses coniunxit.
Iuris dictionem de fidei commissis quotannis et tantum in urbe delegari
magistratibus solitam in perpetuum atque etiam per prouincias potestatibus
demandauit. Capiti Papiae Poppaeae legis a Tiberio Caesare, quasi
sexagenarii generare non possent, addito obrogauit. Sanxit ut pupillis
extra ordinem tutores a consulibus darentur, utque ii, quibus a
magistratibus prouinciae interdicerentur, urbe quoque et Italia
summouerentur. Ipse quosdam nouo exemplo relegauit, ut ultra lapidem
tertium uetaret egredi ab urbe. De maiore negotio acturus in curia medius
inter consulum sellas tribunicio subsellio sedebat. Commeatus a senatu peti
solitos benefici sui fecit.

[5,24] Ornamenta consularia etiam procuratoribus ducenariis indulsit.
Senatoriam dignitatem recusantibus equestrem quoque ademit. Latum clauum,
quamuis initio affirmasset non lecturum se senatorem nisi ciuis R-
abnepotem, etiam libertini filio tribuit, sed sub condicione si prius ab
equite R- adoptatus esset; ac sic quoque reprehensionem uerens, et Appium
Caecum censorem, generis sui proauctorem, libertinorum filios in senatum
adlegisse docuit, ignarus temporibus Appi et deinceps aliquamdiu libertinos
dictos non ipsos, qui manu emitterentur, sed ingenuos ex his procreatos.
Collegio quaestorum pro stratura uiarum gladiatorium munus iniunxit
detractaque Ostiensi et Gallica prouincia curam aerari Saturni reddidit,
quam medio tempore praetores aut, uti nunc, praetura functi sustinuerant.
Triumphalia ornamenta Silano, filiae suae sponso, nondum puberi dedit,
maioribus uero natu tam multis tamque facile, ut epistula communi legionum
nomine extiterit petentium, ut legatis consularibus simul cum exercitu et
triumphalia darentur, ne causam belli quoquo modo quaererent. Aulo Plautio
etiam ouationem decreuit ingressoque urbem obuiam progressus et in
Capitolium eunti et inde rursus reuertenti latus texit. Gabinio Secundo
Cauchis gente Germanica superatis cognomen Cauchius usurpare concessit.

[5,25] Equestris militias ita ordinauit, ut post cohortem alam, post alam
tribunatum legionis daret; stipendiaque instituit et imaginariae militiae
genus, quod uocatur "supra numerum," quo absentes et titulo tenus
fungerentur. Milites domus senatorias salutandi causa ingredi etiam patrum
decreto prohibuit. Libertinos, qui se pro equitibus R- agerent, publicauit,
ingratos et de quibus patroni quererentur reuocauit in seruitutem
aduocatisque eorum negauit se aduersus libertos ipsorum ius dicturum. Cum
quidam aegra et adfecta mancipia in insulam Aesculapi taedio medendi
exponerent, omnes qui exponerentur liberos esse sanxit, nec redire in
dicionem domini, si conualuissent; quod si quis necare quem mallet quam
exponere, caedis crimine teneri. Viatores ne per Italiae oppida nisi aut
pedibus aut sella aut lectica transirent, monuit edicto. Puteolis et Ostiae
singulas cohortes ad arcendos incendiorum casus collocauit. Peregrinae
condicionis homines uetuit usurpare Romana nomina dum taxat gentilicia.
Ciuitatem R- usurpantes in campo Esquilino securi percussit. prouincias
Achaiam et Macedoniam, quas Tiberius ad curam suam transtulerat, senatui
reddidit. Lyciis ob exitiabiles inter se discordias libertatem ademit,
Rhodiis ob paenitentiam ueterum delictorum reddidit. Iliensibus quasi
Romanae gentis auctoribus tributa in perpetuum remisit recitata uetere
epistula Graeca senatus populique R- Seleuco regi amicitiam et societatem
ita demum pollicentis, si consanguineos suos Ilienses ab omni onere immunes
praestitisset. Iudaeos impulsore Chresto assidue tumultuantis Roma expulit.
Germanorum legatis in orchestra sedere permisit, simplicitate eorum et
fiducia commotus, quod in popularia deducti, cum animaduertissent Parthos
et Armenios sedentis in senatu, ad eadem loca sponte transierant, nihilo
deteriorem uirtutem aut condicionem suam praedicantes. Druidarum religionem
apud Gallos dirae immanitatis et tantum ciuibus sub Augusto interdictam
penitus aboleuit; contra sacra Eleusinia etiam transferre ex Attica Romam
conatus est, templumque in Sicilia Veneris Erycinae uetustate conlapsum ut
ex aerario pop- R- reficeretur, auctor fuit. Cum regibus foedus in foro
icit porca caesa ac uetere fetialium praefatione adhibita. Sed et haec et
cetera totumque adeo ex parte magna principatum non tam suo quam uxorum
libertorumque arbitrio administrauit, talis ubique plerumque, qualem esse
eum aut expediret illis aut liberet.

[5,26] Sponsas admodum adulescens duas habuit: Aemiliam Lepidam Augusti
proneptem, item Liuiam Medullinam, cui et cognomen Camillae erat, e genere
antiquo dictatoris Camilli. Priorem, quod parentes eius Augustum
offenderant, uirginem adhuc repudiauit, posteriorem ipso die, qui erat
nuptiis destinatus, ex ualitudine amisit. Uxores deinde duxit Plautiam
Vrgulanillam triumphali et mox Aeliam Paetinam consulari patre. Cum utraque
diuortium fecit, sed cum Paetina ex leuibus offensis, cum Vrgulanilla ob
libidinum probra et homicidii suspicionem. Post has Valeriam Messalinam,
Barbati Messalae consobrini sui filiam, in matrimonium accepit. Quam cum
comperisset super cetera flagitia atque dedecora C- Silio etiam nupsisse
dote inter auspices consignata, supplicio adfecit confirmauitque pro
contione apud praetorianos, quatenus sibi matrimonia male cederent,
permansurum se in caelibatu, ac nisi permansisset, non recusaturum confodi
manibus ipsorum. Nec durare ualuit quin de condicionibus continuo
tractaret, etiam de Paetinae, quam olim exegerat, deque Lolliae Paulinae,
quae C- Caesari nupta fuerat. Verum inlecebris Agrippinae, Germanici
fratris sui filiae, per ius osculi et blanditiarum occasiones pellectus in
amorem, subornauit proximo senatu qui censerent, cogendum se ad ducendum
eam uxorem, quasi rei p- maxime interesset, dandamque ceteris ueniam talium
coniugiorum, quae ad id tempus incesta habebantur. Ac uix uno interposito
die confecit nuptias, non repertis qui sequerentur exemplum, excepto
libertino quodam et altero primipilari, cuius nuptiarum officium et ipse
cum Agrippina celebrauit.

[5,27] Liberos ex tribus uxoribus tulit: ex Vrgulanilla Drusum et Claudiam,
ex Paetina Antoniam, ex Messalina Octauiam et quem primo Germanicum, mox
Britannicum cognominauit. Drusum prope iam puberem amisit piro per lusum in
sublime iactato et hiatu oris excepto strangulatum, cum ei ante paucos dies
filiam Seiani despondisset. Quo magis miror fuisse qui traderent fraude a
Seiano necatum. Claudiam ex liberto suo Botere conceptam, quamuis ante
quintum mensem diuortii natam alique coeptam, exponi tamen ad matris ianuam
et nudam iussit abici. Antoniam Cn- Pompeio Magno, deinde Fausto Sullae,
nobilissimis iuuenibus, Octauiam Neroni priuigno suo collocauit, Silano
ante desponsam. Britannicum uicesimo imperii die inque secundo consulatu,
natum sibi paruulum etiam tum, et militi pro contione manibus suis gestans
et plebi per spectacula gremio aut ante se retinens assidue commendabat
faustisque ominibus cum adclamantium turba prosequebatur. E generis Neronem
adoptauit, Pompeium atque Silanum non recusauit modo, sed et interemit.

[5,28] Libertorum praecipue suspexit Posiden spadonem, quem etiam Britannico
triumpho inter militares uiros hasta pura donauit; nec minus Felicem, quem
cohortibus et alis prouinciaeque Iudaeae praeposuit, trium reginarum
maritum; et Harpocran, cui lectica per urbem uehendi spectaculaque publice
edendi ius tribuit; ac super hos Polybium ab studiis, qui saepe inter duos
consules ambulabat; sed ante omnis Narcissum ab epistulis et Pallantem a
rationibus, quos decreto quoque senatus non praemiis modo ingentibus, sed
et quaestoriis praetoriisque ornamentis honorari libens passus est; tantum
praeterea adquirere et rapere, ut querente eo quondam de fisci exiguitate
non absurde dictum sit, abundaturum, si a duobus libertis in consortium
reciperetur.

[5,29] His, ut dixi, uxoribusque addictus, non principem, sed ministrum egit,
compendio cuiusque horum uel etiam studio aut libidine honores exercitus
impunitates supplicia largitus est, et quidem insciens plerumque et
ignarus. Ac ne singillatim minora quoque enumerem, reuocatas liberalitates
eius, iudicia rescissa, suppositos aut etiam palam immutatos datorum
officiorum codicillos: Appium Silanum consocerum suum Iuliasque, alteram
Drusi, alteram Germanici filiam, crimine incerto nec defensione ulla data
occidit, item Cn- Pompeium maioris filiae uirum et L- Silanum minoris
sponsum. Ex quibus Pompeius in concubitu dilecti adulescentuli confossus
est, Silanus abdicare se praetura ante IIII. Kal- Ian- Morique initio anni
coactus die ipso Claudi et Agrippinae nuptiarum. In quinque et triginta
senatores trecentosque amplius equites R- tanta facilitate animaduertit,
ut, cum de nece consularis uiri renuntiante centurione factum esse quod
imperasset, negaret quicquam se imperasse, nihilo minus rem comprobaret,
affirmantibus libertis officio milites functos, quod ad ultionem
imperatoris ultro procucurrissent. Nam illud omnem fidem excesserit quod
nuptiis, quas Messalina cum adultero Silio fecerat, tabellas dotis et ipse
consignauerit, inductus, quasi de industria simularentur ad auertendum
transferendumque periculum, quod imminere ipsi per quaedam ostenta
portenderetur.

[5,30] Auctoritas dignitasque formae non defuit ei, uerum stanti uel sedenti
ac praecipue quiescenti, nam et prolixo nec exili corpore erat et specie
canitieque pulchra, opimis ceruicibus; ceterum et ingredientem destituebant
poplites minus firmi, et remisse quid uel serio agentem multa
dehonestabant: risus indecens, ira turpior spumante rictu, umentibus
naribus, praeterea linguae titubantia caputque cum semper tum in
quantulocumque actu uel maxime tremulum.

[5,31] ualitudine sicut olim graui, ita princeps prospera usus est excepto
stomachi dolore, quo se correptum etiam de consciscenda morte cogitasse
dixit.

[5,32] conuiuia agitauit et ampla et assidua ac fere patentissimis locis, ut
plerumque sesceni simul discumberent. Conuiuatus est et super emissarium
Fucini lacus ac paene summersus, cum emissa impetu aqua redundasset.
Adhibebat omni cenae et liberos suos cum pueris puellisque nobilibus, qui
more ueteri ad fulcra lectorum sedentes uescerentur. Conuiuae, qui pridie
scyphum aureum subripuisse existimabatur, reuocato in diem posterum calicem
fictilem apposuit. Dicitur etiam meditatus edictum, quo ueniam daret flatum
crepitumque uentris in conuiuio emittendi, cum periclitatum quendam prae
pudore ex continentia repperisset.

[5,33] Cibi uinique quocumque et tempore et loco appetentissimus, cognoscens
quondam in Augusti foro ictusque nidore prandii, quod in proxima Martis
aede Saliis apparabatur, deserto tribunali ascendit ad sacerdotes unaque
decubuit. Nec temere umquam triclinio abscessit nisi distentus ac madens,
et ut statim supino ac per somnum hianti pinna in os inderetur ad
exonerandum stomachum. Somni breuissimi erat. Nam ante mediam noctem
plerumque uigilabat, ut tamen interdiu nonnumquam in iure dicendo
obdormisceret uixque ab aduocatis de industria uocem augentibus
excitaretur. Libidinis in feminas profusissimae, marum omnino expers. Aleam
studiosissime lusit, de cuius arte librum quoque emisit, solitus etiam in
gestatione ludere, ita essedo alueoque adaptatis ne lusus confunderetur.

[5,34] saeuum et sanguinarium natura fuisse, magnis minimisque apparuit
rebus. Tormenta quaestionum poenasque parricidarum repraesentabat
exigebatque coram. Cum spectare antiqui moris supplicium Tiburi concupisset
et deligatis ad palum noxiis carnifex deesset, accitum ab urbe uesperam
usque opperiri perseuerauit. Quocumque gladiatorio munere, uel suo uel
alieno, etiam forte prolapsos iugulari iubebat, maxime retiarios, ut
expirantium facies uideret. Cum par quoddam mutuis ictibus concidisset,
cultellos sibi paruulos ex utroque ferro in usum fieri sine mora iussit.
Bestiaris meridianisque adeo delectabatur, ut et prima luce ad spectaculum
descenderet et meridie dimisso ad prandium populo persederet praeterque
destinatos etiam leui subitaque de causa quosdam committeret, de fabrorum
quoque ac ministrorum atque id genus numero, si automatum uel pegma uel
quid tale aliud parum cessisset. Induxit et unum ex nomenculatoribus suis,
sic ut erat togatus.

[5,35] Sed nihil aeque quam timidus ac diffidens fuit. Primis imperii diebus
quanquam, ut diximus, iactator ciuilitatis, neque conuiuia inire ausus est
nisi ut speculatores cum lanceis circumstarent militesque uice ministrorum
fungerentur, neque aegrum quemquam uisitauit nisi explorato prius cubiculo
culcitisque et stragulis praetemptatis et excussis. Reliquo autem tempore
salutatoribus scrutatores semper apposuit, et quidem omnibus et
acerbissimos. Sero enim ac uix remisit, ne feminae praetextatique pueri et
puellae contrectarentur et ne cuius comiti aut librario calamariae et
graphiariae thecae adimerentur. Motu ciuili cum eum Camillus, non dubitans
etiam citra bellum posse terreri, contumeliosa et minaci et contumaci
epistula cedere imperio iuberet uitamque otiosam in priuata re agere,
dubitauit adhibitis principibus uiris an optemperaret.

[5,36] Quasdam insidias temere delatas adeo expauit, ut deponere imperium
temptauerit. Quodam, ut supra rettuli, cum ferro circa sacrificantem se
deprehenso, senatum per praecones propere conuocauit lacrimisque et
uociferatione miseratus est condicionem suam, cui nihil tuti usquam esset,
ac diu publico abstinuit. Messalinae quoque amorem flagrantissimum non tam
indignitate contumeliarum quam periculi metu abiecit, cum adultero Silio
adquiri imperium credidisset; quo tempore foedum in modum trepidus ad
castra confugit, nihil tota uia quam essetne sibi saluum imperium
requirens.

[5,37] Nulla adeo suspicio, nullus auctor tam leuis extitit, a quo non
mediocri scrupulo iniecto ad cauendum ulciscendumque compelleretur. Vnus ex
litigatoribus seducto in salutatione affirmauit, uidisse se per quietem
occidi eum a quodam; dein paulo post, quasi percussorem agnosceret,
libellum tradentem aduersarium suum demonstrauit: confestimque is pro
deprenso ad poenam raptus est. Pari modo oppressum ferunt Appium Silanum:
quem cum Messalina et Narcissus conspirassent perdere, diuisis partibus
alter ante lucem similis attonito patroni cubiculum inrupit, affirmans
somniasse se uim ei ab Appio inlatam; altera in admirationem formata sibi
quoque eandem speciem aliquot iam noctibus obuersari rettulit; nec multo
post ex composito inrumpere Appius nuntiatus, cui pridie ad id temporis ut
adesset praeceptum erat, quasi plane repraesentaretur somnii fides, arcessi
statim ac mori iussus est. Nec dubitauit postero die Claudius ordinem rei
gestae perferre ad senatum ac liberto gratias agere, quod pro salute sua
etiam dormiens excubaret.

[5,38] Irae atque iracundiae conscius sibi, utramque excusauit edicto
distinxitque, pollicitus alteram quidem breuem et innoxiam, alteram non
iniustam fore. Ostiensibus, quia sibi subeunti Tiberim scaphas obuiam non
miserint, grauiter correptis eaque cum inuidia, ut in ordinem se coactum
conscriberet, repente tantum non satis facientis modo ueniam dedit. Quosdam
in publico parum tempestiue adeuntis manu sua reppulit. Item scribam
quaestorium itemque praetura functum senatorem inauditos et innoxios
relegauit, quod ille aduersus priuatum se intemperantius affuisset, hic in
aedilitate inquilinos praediorum suorum contra uetitum cocta uendentes
multasset uilicumque interuenientem flagellasset. Qua de causa etiam
coercitionem popinarum aedilibus ademit. Ac ne stultitiam quidem suam
reticuit simulatamque a se ex industria sub Gaio, quod aliter euasurus
peruenturusque ad susceptam stationem non fuerit, quibusdam oratiunculis
testatus est; nec tamen persuasit, cum intra breue tempus liber editus sit,
cui index erat moron epanastasis, argumentum autem stultitiam neminem
fingere.

[5,39] Inter cetera in eo mirati sunt homines et obliuionem et
inconsiderantiam, uel ut Graece dicam, meteorian et ablepsian. Occisa
Messalina, paulo post quam in triclinio decubuit, cur domina non ueniret
requisiit. Multos ex iis, quos capite damnauerat, postero statim die et in
consilium et ad aleae lusum admoneri iussit et, quasi morarentur, ut
somniculosos per nuntium increpuit. Ducturus contra fas Agrippinam uxorem,
non cessauit omni oratione filiam et alumnam et in gremio suo natam atque
educatam praedicare. Adsciturus in nomen Neronem, quasi parum
reprehenderetur, quod adulto iam filio priuignum adoptaret, identidem
diuulgauit neminem umquam per adoptionem familiae Claudiae insertum.

[5,40] Sermonis uero rerumque tantam saepe neglegentiam ostendit, ut nec quis
nec inter quos, quoue tempore ac loco uerba faceret, scire aut cogitare
existimaretur. Cum de laniis ac uinariis ageretur, exclamauit in curia:
"rogo uos, quis potest sine offula uiuere?" Descripsitque abundantiam
ueterum tabernarum, unde solitus esset uinum olim et ipse petere. De
quaesturae quodam candidato inter causas suffragationis suae posuit, quod
pater eius frigidam aegro sibi tempestiue dedisset. Inducta teste in
senatu: "haec," inquit, "matris meae liberta et ornatrix fuit, sed me
patronum semper existimauit; hoc ideo dixi, quod quidam sunt adhuc in domo
mea, qui me patronum non putant". Sed et pro tribunali Ostiensibus quiddam
publice orantibus cum excanduisset, nihil habere se uociferatus est, quare
eos demereatur; si quem alium, et se liberum esse. Nam illa eius cotidiana
et plane omnium horarum et momentorum erant: "quid, ego tibi Telegenius
uideor?" et: lalei kai me thiggane, multaque talia etiam priuatis deformia,
nedum principi, neque infacundo neque indocto, immo etiam pertinaciter
liberalibus studiis dedito.

[5,41] Historiam in adulescentia hortante T- Liuio, Sulpicio uero Flauo etiam
adiuuante, scribere adgressus est. Et cum primum frequenti auditorio
commisisset, aegre perlegit refrigeratus saepe a semet ipso. Nam cum initio
recitationis defractis compluribus subsellis obesitate cuiusdam risus
exortus esset, ne sedato quidem tumultu temperare potuit, quin ex
interuallo subinde facti reminisceretur cachinnosque reuocaret. In
principatu quoque et scripsit plurimum et assidue recitauit per lectorem.
Initium autem sumpsit historiae post caedem Caesaris dictatoris, sed et
transiit ad inferiora tempora coepitque a pace ciuili, cum sentiret neque
libere neque uere sibi de superioribus tradendi potestatem relictam,
correptus saepe et a matre et ab auia. Prioris materiae duo uolumina,
posterioris unum et quadraginta reliquit. Composuit et "de uita sua" octo
uolumina, magis inepte quam ineleganter; item "Ciceronis defensionem
aduersus Asini Galli libros" satis eruditam. nouas etiam commentus est
litteras tres ac numero ueterum quasi maxime necessarias addidit; de quarum
ratione cum priuatus adhuc uolumen edidisset, mox princeps non difficulter
optinuit ut in usu quoque promiscuo essent. Extat talis scriptura in
plerisque libris ac diurnis titulisque operum.

[5,42] Nec minore cura Graeca studia secutus est, amorem praestantiamque
linguae occasione omni professus. Cuidam barbaro Graece ac Latine
disserenti: "cum utroque," inquit, "sermone nostro sis paratus"; et in
commendanda patribus conscriptis Achaia, gratam sibi prouinciam ait
communium studiorum commercio; ac saepe in senatu legatis perpetua oratione
respondit. Multum uero pro tribunali etiam Homericis locutus est uersibus.
Quotiens quidem hostem uel insidiatorem ultus esset, excubitori tribuno
signum de more poscenti non temere aliud dedit quam:

    g-Andr' g-apamynasthai, g-hote g-tis g-proteros g-chalepenei.


Denique et Graecas scripsit historias, Tyrrhenicon uiginti, Carchedoniacon
octo. Quarum causa ueteri Alexandriae Musio additum ex ipsius nomine nouum;
institutumque ut quotannis in altero Tyrrhenicon libri, in altero
Carchedoniacon diebus statutis uelut in auditorio recitarentur toti a
singulis per uices.

[5,43] Sub exitu uitae signa quaedam nec obscura paenitentis de matrimonio
Agrippinae deque Neronis adoptione dederat, siquidem commemorantibus
libertis ac laudantibus cognitionem, qua pridie quandam adulterii ream
condemnarat, sibi quoque in fatis esse iactauit omnia impudica, sed non
impunita matrimonia; et subinde obuium sibi Britannicum artius complexus
hortatus est, ut cresceret rationemque a se omnium factorum acciperet;
Graeca insuper uoce prosecutus: g-ho g-trosas g-iasetai. Cumque impubi teneroque
adhuc, quando statura permitteret, togam dare destinasset, adiecit: "Ut
tandem populus R- uerum Caesarem habeat".

[5,44] Non multoque post testamentum etiam conscripsit ac signis omnium
magistratuum obsignauit. Prius igitur quam ultra progrederetur, praeuentus
est ab Agrippina, quam praeter haec conscientia quoque nec minus delatores
multorum criminum arguebant. Et ueneno quidem occisum conuenit; ubi autem
et per quem dato, discrepat. Quidam tradunt epulanti in arce cum
sacerdotibus per Halotum spadonem praegustatorem; alii domestico conuiuio
per ipsam Agrippinam, quae boletum medicatum auidissimo ciborum talium
optulerat. Etiam de subsequentibus diuersa fama est. Multi statim hausto
ueneno obmutuisse aiunt excruciatumque doloribus nocte tota defecisse prope
lucem. Nonnulli inter initia consopitum, deinde cibo affluente euomuisse
omnia, repetitumque toxico, incertum pultine addito, cum uelut exhaustum
refici cibo oporteret, an immisso per clysteram, ut quasi abundantia
laboranti etiam hoc genere egestionis subueniretur.

[5,45] Mors eius celata est, donec circa successorem omnia ordinarentur.
Itaque et quasi pro aegro adhuc uota suscepta sunt et inducti per
simulationem comoedi, qui uelut desiderantem oblectarent. Excessit III. Id-
Octob. Asinio Marcello Acilio Auiola coss. sexagesimo quarto aetatis,
imperii quarto decimo anno, funeratusque est sollemni principum pompa et in
numerum deorum relatus; quem honorem a Nerone destitutum abolitumque
recepit mox per Vespasianum.

[5,46] Praesagia mortis eius praecipua fuerunt: exortus crinitae stellae,
quam cometen uocant, tactumque de caelo monumentum Drusi patris, et quod
eodem anno ex omnium magistratuum genere plerique mortem obierant. Sed nec
ipse ignorasse aut dissimulasse ultima uitae suae tempora uidetur, aliquot
quidem argumentis. Nam et cum consules designaret, neminem ultra mensem quo
obiit designauit, et in senatu, cui nouissime interfuit, multum ad
concordiam liberos suos cohortatus, utriusque aetatem suppliciter patribus
commendauit, et in ultima cognitione pro tribunali accessisse ad finem
mortalitatis, quanquam abominantibus qui audiebant, semel atque iterum
pronuntiauit.

[6,0] Vita Neronis.

[6,1] I. Ex gente Domitia duae familiae claruerunt,  Caluinorum et Aenobarborum.
Aenobarbi auctorem originis itemque cognominis habent L- Domitium,  cui rure
quondam reuertenti iuuenes gemini augustiore forma ex occursu imperasse
traduntur,  nuntiaret senatui ac populo uictoriam,  de qua incertum adhuc
erat; atque in fidem maiestatis adeo permulsisse malas,  ut e nigro rutilum
aerique similem capillum redderent. Quod insigne mansit et in posteris
eius,  ac magna pars rutila barba fuerunt. Functi autem consulatibus septem, 
triumpho censuraque duplici et inter patricios adlecti perseuerauerunt
omnes in eodem cognomine. Ac ne praenomia quidem ulla praeterquam Gnaei et
Luci usurparunt,  eaque ipsa notabili uarietate,  modo continuantes per
singulas. Nam primum secundumque ac tertium Ahenobarborum Lucios,  sequentis
rursus tres ex ordine Gnaeos accepimus,  reliquos non nisi uicissim tum Lucos
tum Gnaeos. Pluris e familia cognosci referre arbitror,  quo facilius
appareat ita degenerasse a suorum uirtutibus Nero,  ut tamen uitia cuiusque
quasi tradita et ingentia rettulerit.

[6,2] II. Ut igitur paulo altius repetam,  atauus eius Cn- Domitius in tribunatu
pontificibus offensior,  quod alium quam se in patris sui locum
cooptassent,  ius sacerdotum subrogandorum a collegiis ad populum
transtulit,  at in consulatu Allobrogibus Aruernisque superatis elephanto per
prouinciam uectus est turba militum quasi inter sollemnia triumphi
prosequente. In hunc dixit Licinius Crassus orator non esse mirandum,  quod
aeneam barbam habret,  cui os ferreum,  cor plumbeum esset. Huius filius
praetor C- Caesarem abeuntem consulatu,  quem aduersus auspicia legesque
gessisse existimabatur,  ad disquisitionem senatus uocauit; mox consul
imperatorem ab exercitibus Gallicis retrahere temptauit successorque ei per
factionem nominatus principio ciuilis belli ad Corfinium captus est. Unde
dimissus Massiliensis obsidione laborantis cum aduentu suo confirmasset, 
repente destituit acieque demum Pharsalica occubuit; uir neque satis
constans et ingenio truci in desperatione rerum mortem timore appetitam ita
expauit,  ut haustum uenenum paenitentia euomuerit medicumque manumiserit, 
quod sibi prudens ac sciens minus noxium temperassent. Consultante autem
Cn-Pompeio de mediis ac neutram partem sequentibus solus censuit hostium
numero habendos.

[6,3] III. Reliquit filium omnibus gentis soae procul dubio praeferendum. Is
inter conscios Caesarianae necis quamquam insons damnatus lege Pedia,  cum
ad Cassium Brutumque se propinqua sibi cognatione iunctos contulisset,  post
utriusque interitum classem olim comissam retinuit,  auxit etiam,  nec nisi
partibus ubique profligatis M- Antonio sponte et ingentis meriti loco
tradidit. Solusque omnium ex iis,  qui pari lege damnati erant,  restitutus
in patriam amplissimos honores percucurrit,  ac subinde redintegrata
dissensione ciuili, eidem Antonio legatus, delatam sibi summam imperii ab
iis,  quos Cleopatrae pudebat,  neque suscipere neque recusare fidenter
propter subitam ualitudinem ausus,  transiit ad Augustum et in diebus paucis
obiit,  nonulla et ipse infamia aspersus. Nam Antonius eum desiderio amicae
Seruiliae Naidis transfugisse iactauit.

[6,4] IV. Ex hoc Domitius nascitur,  quem emptorem familiae pecuniaeque in
testamento Augusti fuisse mox uulgo notatum est,  non minus aurigandi arte
in adulescentia clarus quam deinde ornamentis triumphalibus ex Germanico
bello. Verum arrogans,  profusus,  immitis censorem L- Plancum uia sibi
decedere aedilis coegit; praeturae consulatusque honore equites R-
matronasque ad agendum mimum produxit in scaenam. Venationes et in Circo et
in omnibus urbis regionibus dedit munus etiam gladiatorium,  sed tanta
saeuitia,  ut necesse fuerit Augusto quam frustra monitum edicto coercere.

[6,5] V. Ex Antonia maiore patrem Neronis procreauit omni parte uitae
detestabilem,  siquidem comes ad Orientem C- Caesaris iuuenis,  occiso
liberto suo,  quod potare quantum iubebatur recusaret,  dimissus e cohorte
amicorum nihilo modetius uixit; sed et in uiae Appiae uico repente puerum
citatis iumentis haud ignarus obtriuit et Romae medio Foro cuidam equiti
Romano liberius iurganti oculum eruit; perfidiae uero tantae,  ut non modo
argentarios pretiis rerum coemptarum,  sed et in praetura mercede palmarum
aurigarios fraudauerit,  notatus ob haec et sororis ioco,  querentibus
dominis factionum repraesentanda praemia in posterum sanxit. Maiestatis
quoque et adulteriorum incestique cum sorore Lepida sub excessu Tiberi
reus,  mutatione temporum euasit decessitque Pyrgis morbo aquae intercutis, 
sublato filio Nerone ex Agrippina Germanico genita.

[6,6] VI. Nero natus est Anti post VIIII- mensem quam Tiberius excessit,  XVIII-
Kal- Ian- tantum quod exoriente sole,  paene ut radiis prius quam terra
contingeretur. De genitura eius statim multa et formidulosa multis
coniectantibus praesagio fuit etiam Domiti patris uox,  inter gratulationes
amicorum negantis quicquam ex se et Agrippina nisi detestabile et malo
publico nasci potuisse. Eiusdem futurae infelicitates signum euidens die
lustrico exstitit; nam C- Caesar,  rogante sorore ut infanti quod uellet
nomen daret,  intuens Claudium paruum suum,  a quo mox principe Nero
adoptatus est,  eius se dixit dare,  neque ipse serio sed per iocum et
aspernante Agrippina,  quod tum Claudius inter ludibria aulae erat.Trimulus
patrem amisit; cuius ex parte tertia heres,  ne hanc quidem integram cepit
correptis per coheredem gaium uniuersis bonis. Et subinde matre etiam
relegata paene inops atque egens apud amitam Lepidam nutritus est sub
duobus paedagogis saltatore atque tonsore. Verum Claudio imperium adepto
non solum paternas opes reciperauit,  sed et Crispi Passini uitrici sui
hereditate ditatus est. Gratia quidem et potentia reuocatae restituaeque
matris usque eo floruit,  ut emanaret in uulgus missos a Messalina uxore
Claudi,  Qui eum meridiantem,  quasi Britannici aemulum,  strangularent.
Additum fabulae eosdem dracone e puluino se proferente conterritos
refigisse. Quae fabula exorta est deprensis in lecto eius circum ceruicalia
serpentis exuuiis; quas tamen aureae armillae ex uoluntate matris inclusas
dextro brachio gestauit aliquamdiu ac taedio tandem maternaeque memoriae
abiecit rursusque extremis suis rebus frusra requisiit.

[6,7] VII. Tener adhuc necdum matura pueritia circensibus ludis Troiam
constantissime fauorabiliterque lusit. Undecimo aetatis anno a Claudio
adoptatus est Annaeoque Senecae iam tunc senatori in disciplinam traditus.
Ferunt Senecam proxima nocte uisum sibi per quietem C- Caesari praecipere, 
et fidem somnio Nero breui fecit prodita immanitate naturae quibus primum
potuit experimentis. Namque Britannicum fratrem,  quod se post adoptionem
Ahenobarbum ex consuetudine salutasset,  ut subditiuum apud patrem arguere
conatus est. Amitam autem Lepidam ream testimoni coram afflixit gratificans
matri,  a qua rea premebatur. Deductus in Forum tiro populo congiarium, 
militi donatiuum proposuit indictaque decursione praetorianis scutum sua
manu praetulit; exin patri gratias in senatu egit. Apud eundem consulem pro
Bononiensibus Latine,  pro Rhodiis atque Iliensibus Graece uerba fecit.
Auspicatus est et iuris dictionem praefectus urbi sacro Latinarum, 
celeberrimis patronis non tralaticias,  ut assolet,  et breuis,  sed maximas
plurimasque postulationes certatim ingerentibus,  quamuis interdictum a
Claudio esset. Nec multo post duxit uxorem Octauiam ediditque pro Claudi
salute circenses et uenationem.

[6,8] VIII. Septemdecim natus annos,  ut de Claudio palam factum est,  inter horam
sextam septimamque processit ad excubitores,  cum ob totius diei diritatem
non aliud auspicandi tempus accommodatius uideretur; proque Palati gradibus
imperator consalutatus lectica in castra et inde raptim appellatis
militibus in curiam delatus est discessitque iam uesperi,  ex immensis, 
quibus cumulabatur,  honoribus tantum patris patriae nomine recusato propter
aetatem.

[6,9] IX. Orsus hinc a pietatis ostentatione Claudium apparatissimo funere elatum
laudauit et consecrauit. Memoriae Domiti patris honores maximos habuit.
Matri summam omnium rerum priuatarum publicarumque permisit. Primo etiam
imperii die signum excubanti tribuno dedit "optimam matrem" ac deinceps
eiusdem saepe lectica per publicum simul uectus est. Antium coloniam
deduxit ascriptis ueteranis e praetorio additisque per domicilii
translationem ditissimis primipilarium; ubi et portum operis sumptuosissimi
fecit.

[6,10] X. Atque ut certiorem adhuc indolem ostenderet,  ex Augusti praescripto
imperaturum se professus,  neque liberalitatis neque clementiae,  ne
comitatis quidem ex hibendae ullam occasionem omisit. Grauiora uectigalia
aut aboleuit aut minuit. Praemia delatorum Papiae legis ad quartas redegit.
Diuisis populo uiritim quadringenis nummis senatorum nobilissimo cuique, 
sed a re familiari destituto annua salaria et quibusdam quingena constituit
item praetorianis cohortibus frumentum menstruum gratuitum. Et cum de
supplicio cuiusdam capite damnati ut ex more subscriberet admoneretur:
"quam uellem, " inquit,  "nescire litteras". Omnes ordines subinde ac
memoriter salutauit. Agenti senatui gracias respondit: "Cum meruero". Ad
campestres exercitationes suas admisit et plebem declamauitque saepius
publicae; recitauit et carmina,  non modo domi sed et in theatrum,  tanta
uniuersorum laetitia,  ut ob recitationem supplicatio decreta sit eaque pars
carminum aureis litteris Ioui Capitolino dicata.

[6,11] XI. Spectaculorum plurima et uaria genera edidit: iuuenales,  circenses, 
scaenicos ludos,  gladiatorium munus. Iuuenalibus senes quoque consulares
anusque matronas recepit ad lusum. Circensibus loca equiti secreta a
ceteris tribuit commisitque etiam camelorum quadrigas. Ludis,  quos pro
aeternitate imperii susceptos appellari "maximos" uoluit,  ex utroque ordine
et sexu plerique ludicras partes sustinuerunt; notissimus eques R-
elephanto supersidens per catadromum decucurrit; inducta Afrani togata, 
quae Incendium inscribitur,  concessumque ut scaenici ardentis domus
supellectilem diriperent ac sibi haberent; sparsa et populo missilia omnium
rerum per omnes dies: singula cotidie milia auium cuiusque generis, 
multiplex penus,  tesserae frumentariae,  uestis,  aurum,  argentum,  gemmae, 
margaritae,  tabulae pictae,  mancipia,  iumenta atque etiam mansuetae ferae, 
nouissimae naues,  insulae,  agri.

[6,12] XII. Hos ludos spectauit e proscaeni fastigio. Munere,  quod in amphitheatro
ligneo regione Martii campi intra anni spatium fabricato dedit,  neminem
occidit,  ne noxiorum quidem. Exhibuit autem ad ferrum etiam quadringentos
senatores sescentosque equites Romanos et quosdam fortunae atque
existimationis integrae,  ex isdem ordinibus confectores quoque ferarum et
uaria harenae ministeria. Exhibuit et naumachiam marina aqua innantibus
beluis; item pyrrichas quasdam e numero epheborum,  quibus post editam
operam diplomata ciuitatis Romanae singulis optulit. Inter pyrricharum
argumenta taurus Pasiphaam ligneo iuuencae simulacro abditam iniit,  ut
multi spectantium crediderunt; Icarus primo statim conatu iuxta cubiculum
eius decidit ipsumque cruore respersit. Nam perraro praesidere,  ceterum
accubans,  paruis primum foraminibus,  deinde toto podio adaperto spectare
consueuerat.
3. Instituit et quinquennale certamen primus omnium Romae more Graeco
triplex,  musicum gymnicum equestre,  quod appellauit Neronia; dedicatisque
thermis atque gymnasio senatui quoque et equiti oleum praebuit. Magistros
toto certamini praeposuit consulares sorte,  sede praetorum. Deinde in
orchestram senatumque descendit et orationis quidem carminisque Latini
coronam,  de qua honestissimus quisque contenderat,  ipsorum consensu
concessam sibi recepit,  citharae autem a iudicibus ad se delatam adorauit
ferrique ad Augusti statuam iussit. Gymnico,  quod in Saeptis edebat,  inter
buthysiae apparatum barbam primam posuit conditamque in auream pyxidem et
pretiosissimis margaritis adornatam Capitolio consecrauit. Ad athletarum
spectaculum inuitauit et uirgines Vestales,  quia Olympiae quoque Cereris
sacerdotibus spectare conceditur.

[6,13] XIII. Non immerito inter spectacula ad eo edita et Tiridatis in urbem
introitum rettulerim. Quem Armeniae regem magnis pollicitationibus
sollicitatum,  cum destinato per edictum die ostensurus populo propter
nubilum distulisset,  produxit quo opportunissime potuit,  dispositis circa
Fori templa armatis cohortibus,  curuli residens apud rostra triumphantis
habitu inter signa militaria atque uexilla. Et primo per deuexum pulpitum
subeuntem admisit ad genua adleuatumque dextra exosculatus est,  dein
precanti tiara deducta diadema inposuit,  uerba supplicis interpretata
praetorio uiro multitudini pronuntiante; perductum inde in theatrum ac
rursus supplicantem iuxta se latere dextro conlocauit. Ob quae imperator
consalutatus,  laurea in Capitolium lata,  Ianum geminum clausit,  tamquam
nullo residuo bello.

[6,14] XIV. Consulatus quattuor gessit: primum bimenstrem,  secundum et nouissimum
semenstres,  tertium quadrimenstrem; medios duos continuauit,  reliquos inter
annua spatia uariauit.

[6,15] XV. In iuris dictione postulatoribus nisi sequenti die ac per libellos non
temere respondit. Cognoscendi morem eum tenuit,  ut continuis actionibus
omissis singillatim quaeque per uices ageret. Quotiens autem ad
consultandum secederet,  neque in commune quicquam neque propalam
deliberabat,  sed et conscriptas ab uno quoque sententias tacitus ac secreto
legens,  quod ipsi libuisset perinde atque pluribus idem uideretur
pronuntiabat.
2. In curiam libertinorum filios diu non admisit; admissis a prioribus
principibus honores denegauit. Candidatos,  qui supra numerum essent,  in
solacium dilationis ac morae legionibus praeposuit. Consulatum in senos
plerumque menses dedit. Defunctoque circa Kal- Ian- altero e consulibus
neminem substituit improbans exemplum uetus Canini Rebili uno die consulis.
Triumphalia ornamenta etiam quaestoriae dignitatis et nonnulis ex equestri
ordine tribuit nec utique de causa militari. De quibusdam rebus orationes
ad senatum missas praeterito quaestoris officio per consulem plerumque
recitabat.

[6,16] XVI. Formam aedificiorum urbis nouam excogitauit et ut ante insulas ac
domos porticus essent,  de quarum solariis incendia arcerentur; easque
sumptu suo extruxit. Destinarat etiam Ostia tenus moenia promouere atque
inde fossa mare ueteri urbi inducere.
2. Multa sub eo et animaduersa seuere et coercita nec minus instituta:
adhibitus sumptibus modus; publicae cenae ad sportulas redactae;
interdictum ne quid in propinis cocti praeter legumina aut holera ueniret, 
cum antea nullum non obsonii genus proponeretur; afflicti suppliciis
Christiani,  genus hominum superstitionis nouae ac maleficae; uetiti
quadrigariorum lusus,  quibus inueterata licentia passim uagantibus fallere
ac furari per iocum ius erat; pantomimorum factiones cum ipsis simul
relegatae.

[6,17] XVII. Aduersus falsarios tunc primum repertum,  ne tabulae nisi pertusae ac
ter lino per foramina traiecto obsignarentur; cautum ut testamentis primae
duae cerae testatorum modo nomine inscripto uacuae signaturis
ostenderentur,  ac ne qui alieni testamenti scriptor legatum sibi
ascriberet; item ut litigatores pro patrociniis certam iustamque mercedem, 
pro subsellis nullam omnino darent praebente aerario gratuita; utque rerum
actu ab aerario causae ad Forum ac reciperatores transferrentur et ut omnes
appellationes a iudicibus ad senatum fierent.

[6,18] XVIII. Augendi propagandique imperii neque uoluntate ulla neque spe motus
umquam,  etiam ex Britannia deducere exercitum cogitauit,  nec nisi
uerecundia,  ne obtrectare parentis gloriae uideretur,  destitit. Ponti modo
regnum concedente Polemone,  item Alpium defuncto Cottio in prouinciae
formam redegit.

[6,19] XIX. Peregrinationes duas omnino suscepit,  Alexandrinam et Achaicam; sed
Alexandrina ipso profectionis die destitit turbatus religione simul ac
periculo. Nam cum circumitis templis in aede Vestae resedisset,  consurgenti
ei primum lacinia obhaesit,  dein tanta oborta caligo est,  ut dispicere non
posset. In Achaia Isthmum perfodere adgressus praetorianos pro contione ad
incohandum opus cohortatus est tubaeque signo dato primus rastello humum
effodit et corbulae congestam umeris extulit. Parabat et ad Caspias portas
expeditionem conscripta ex Italicis senum pedum tironibus noua legione, 
quam Magni Alexandri phalanga appellabat.
3. Haec partim nulla reprehensione,  partim etiam non mediocri laude digna
in unum contuli,  ut secernerem a probris ac sceleribus eius,  de quibus
dehinc dicam.

[6,20] XX. Inter ceteras disciplinas pueritiae tempore imbutus et musica,  statim
ut imperium adeptus est,  Terpnum citharoedum uigentem tunc praeter alios
arcessiit diebusque continuis post cenam canenti in multam noctem assidens
paulatim et ipse meditari exercerique coepit neque eorum quicquam omittere, 
quae generis eius artifices uel conseruandae uocis causa uel augendae
factitarent; sed et plumbeam chartam supinus pectore sustinere et clystere
uomituque purgari et abstinere pomis cibisque officientibus; donec
blandiente profectu,  quamquam exiguae uocis et fuscae,  prodire in scaenam
concupiit,  subinde inter familiares Graecum prouerbium iactans occultae
musicae nullum esse respectum. Et prodit Neapoli primum ac ne concusso
quidem repente motu terrae theatro ante cantare destitit,  quam incohatum
absolueret nomon. Ibidem saepius et per complures cantauit dies; sumpto
etiam ad reficiendam uocem breui tempore,  impatiens secreti a balineis in
theatrum transiit mediaque in orchestra frequente populo epulatus,  si
paulum subbibisset,  aliquid se sufferti tinniturum Graeco sermone promisit.
Captus autem modulatis Alexandrinorum laudationibus,  qui de nouo commeatu
Neapolim confluxerant,  plures Alexandria euocauit. Neque eo segnius
adulescentulos equestris ordinis et quinque amplius milia e plebe
robustissimae iuuentutis undique elegit,  qui diuisi in factiones plausuum
genera condiscerent  -  bombos et imbrices et testas uocabant  -  operamque
nauarent cantanti sibi,  insignes pinguissima coma et excellentissimo cultu, 
puris ac sine anulo laeuis,  quorum duces quadringena milia sestertia
merebant.

[6,21] XXI. Cum magni aestimaret cantare etiam Romae,  Neroneum agona ante
praestitutam diem reuocauit flagitantibusque cunctis caelestem uocem
respondit quidem in hortis se copiam uolentibus facturum,  sed adiuuanti
uulgi preces etiam statione militum,  quae tunc excubabat,  repraesentaturum
se pollicitus estlibens; ac sine mora nomen suum in albo profitentium
citharoedorum iussit ascribi sorticulaque in urnam cum ceteris demissa
intrauit ordine suo,  simul praefecti praetorii citharam sustinentes,  post
tribuni militum iuxtaque amicorum intimi. Utque constitit,  peracto
principio,  Niobam se cantaturum per Cluuium Rufum consularem pronuntiauit
et in horam fere decimam perseuerauit coronamque eam et reliquam certaminis
partem in annum sequentemque distulit,  ut saepius canendi occasio esset.
Quod cum tardum uideretur,  non cessauit identidem se publicare. Dubitauit
etiam an priuatis spectaculis operam inter scaenios daret quodam praetorum
sestertium decies offerente. Tragoedias quoque cantauit personatus heroum
deorumque,  item heroidum ac dearum,  personis effectis ad similitudinem oris
sui et feminae,  prout quamque diligeret. Inter cetera cantauit Canacen
parturientem,  Oresten matricidam,  Oedipodem excaecatum,  Herculem insanum.
In qua fabula fama est tiruculum militem positum ad custodiam aditus,  cum
eum ornari ac uinciri catenis,  sicut argumentum postulabat,  uideret, 
accurrisse ferendae opis gratia.

[6,22] XXII. Equorum studio uel praecipue ab ineunte aetate flagrauit plurimusque
illi sermo,  quanquam uetaretur,  de circensibus erat; et quondam tractum
prasinum agitatorem inter condiscipulos querens,  obiurgante paedagogo,  de
Hectore se loqui ementitus est. Sed cum inter initia imperii eburneis
quadrigis cotidie in abaco luderet,  ad omnis etiam minimos circenses e
secessu commeabat,  primo clam,  deinde propalam,  ut nemini dubium esset eo
die utique affuturum. Neque dissimulabat uelle se palmarum numerum
ampliari; quare spectaculum multiplicatis missibus in serum protrahebatur, 
ne dominis quidem iam factionum dignantibus nisi ad totius diei cursum
greges ducere. Mox et ipse aurigare atque etiam spectari saepius uoluit
positoque in hortis inter seruitia et sordidam plebem rudimento uniuersorum
se oculis in Circo Maximo praebuit,  aliquo liberto mittente mappam unde
magistratus solent. Nec contentus harum artium experimenta Romae dedisse, 
Achaiam,  ut diximus,  petit hinc maxime motus. Instituerant ciuitates,  apud
quas musici agones edi solent,  omnes citharoedorum coronas ad ipsum
mittere. Eas adeo grate recipiebat,  ut legatos,  qui pertulissent,  non modo
primos admitteret,  sed etiam familiaribus epulis interponeret. A quibusdam
ex his rogatus ut cantaret super cenam,  expectusque effusius,  solos scire
audire Graecos solosque se et studiis suis dignos ait. Nec profectione
dilata,  ut primum Cassiopen traiecit,  statim ad aram Iouis Cassii cantare
auspicatus certamina deinceps obiit omnia.

[6,23] XXIII. Nam et quae diuersissimorum temporum sunt,  cogi in unum annum, 
quibusdam etiam iteratis,  iussit et Olympiae quoque praeter consuetudinem
musicum agona commisit. Ac ne quid circa haec occupatum auocaret
detineretue,  cum praesentia eius urbicas res egere a liberto Helio
admoneretur,  rescripsit his uerbis: "Quamuis nunc tuum consilium sit et
uotum celeriter reuerti me,  tamen suadere et optare potius debes,  ut Nerone
dignus reuertar". Cantante eo ne necessaria quidem causa excedere theatro
licitum est. Itaque et enixae quaedam in spectaculis dicuntur et multi
taedio audendi laudandique clausis oppidorum portis aut morte simulata
funere elati. Quam autem trepide anxieque certauerit,  quanta aduersariorum
aemulatione,  quo metu iudicium,  uix credi potest.Aduersarios,  quasi plane
condicionis eiusdem,  obseruare,  captare,  infamare secreto,  nonnumquam ex
occursu maledictis incessere ac,  si arte praecellerent,  conrumpere etiam
solebat.Iudices autem prius quam inciperet reuerentissime adloquebatur, 
omnia se facienda fecisse,  sed euentum in manu esse Fortunae; illos ut
sapientis et doctos uiros fortuita debere excludere; atque,  ut auderet
hortantibus,  aequiore animo recrdebat,  ac ne sic quidem sine sollicitudine, 
taciturnitatem pudoremque quorundam pro tristitia et malignitate arguens
suspectosque sibi dicens.

[6,24] XXIV. In certando uero ita legi oboediebat,  ut numquam exscreare ausus
sudorem quoque frontis brachio detegeret; atque etiam in tragico quodam
actu,  cum elapsum baculum cito resumpsisset,  pauidus et metuens ne ob
delictum certamine summoueretur,  non aliter confirmatus est quam adiurante
hypocrita non animaduersum id inter exsultationes succlamationesque
populi.Victorem autem se ipse pronuntiabat; qua de causa et praeconio
ubique contendit. Ac ne cuius alterius hieronicarum memoria aut uestigium
exstaret usquam,  subuerti et unco trahi abicique in latrinas omnium statuas
et imagines imperauit. Aurigauit quoque plurifariam,  Olympiis uero etiam
decemiugem,  quamuis id ipsum in rege Mithradate carmine quodam suo
reprehendisset; sed excussus curru ac rursus repositus,  cum perdurare non
posset,  destitit ante decursum; neque eo setius coronatus est. Decedens
deinde prouinciam uniuersam libertate donauit simulque iudices ciuitate
Romana et pecunia grandi. Quae beneficia e medio stadio Isthmiorum die sua
ipse uoce pronuntiauit.

[6,25] XXV. Reuersus e Graecia Neapolim,  quod in ea primum artem protulerat,  albis
equis introiit disiecta parte muri,  ut mos hieronicarum est; simili modo
Antium,  inde Albanum,  inde Romam; sed et Romam eo curru,  quo Augustus olim
triumphauerat,  et in ueste purpurea distinctaque stellis aureis chlamyde
coronamque capite gerens Olympiacam,  dextra manu Pythiam,  praeeunte pompa
ceterarumcum titulis,  ubi et quos cantionum quoue fabularum argumento
uicisset; sequentibus currum ouantium ritu plausoribus,  Augustianos
militesque se triumphi eius clamitantibus.Dehinc diruto Circi Maximi arcu
per Velabrum Forumque Palatium et Apollinem petit. Incedenti passim
uictimae caesae sparso per uias identidem croco ingestaeque aues ac
lemnisci et bellaria. Sacras coronas in cubiculis circum lectos posuit, 
item statuas suas citharoedico habitu,  qua nota etiam nummum percussit. Ac
post haec tantum afuit a remittendo laxandoque studio,  ut conseruandae
uocis gratia neque milites umquam,  nisi abens aut alio uerba pronuntiante, 
appellaret neque quicquam serio iocoue egerit,  nisi astante phonasco,  qui
moneret parceret arteriis ac sudarium ad os applicaret; multisque uel
amicitiam suam optulerit uel simultatem indixerit,  prout quisque se magis
parciusue laudasset.

[6,26] XXVI. Petulantiam,  libidinem,  luxuriam,  auaritiam,  credulitatem sensim
quidem primo et occulte et uelut iuuenili errore exercuit,  sed ut tunc
quoque dubium nemini foret naturae illa uitia,  non aetatis esse. Post
crepusculum statim adrepto pilleo uel galero popinas inibat circumque uicos
uagabatur ludibundus nec sine pernicie tamen,  siquidem redeuntis a cena
uerberare ac repugnantes uunerare cloacisque demergere assuerat,  tenebras
etiam effingere et expilare. Quintana domi constituta ubi partae et ad
licitationem diuidendae praedae pretium absumeretur. Ac saepe in eius modi
rixis oculorum et uitae perculum adiit,  a quodam latriclauio,  cuius uxorem
adtrectauerat,  prope ad necem caesus. Quare numquam postea publico se illud
horae sine tribunis commisit et occulte subsequentibus. Interdiu quoque
clam gestoraria sella delatus in theatrum seditionibus pantomimorum e parte
proscaeni superiore signifer simul ac spectator aderat. Et cum ad manus
uentum esset lapidibusque et subselliorum fragminibus decerneretur,  multa
et ipse iecit in populum atque etiam praetoris caput consauciauit.

[6,27] XXVII. Paulatim uero inualescentibus uitiis iocularia et latebras omisit
nullaque dissimulandi cura ad maiora palam erupit.Epulas a medio die ad
mediam noctem protrahehebat, refotus saepius calidis piscinis ac tempore
aestiuo nauatis; cenitabatque nonnumquam et in publico, naumachia praeclusa
uel Martio campo uel Circo Maximo, inter scortorum totius urbis et
ambubaiarum ministeria.Quotiens Ostiam Tiberi deflueret aut Baianum sinum
praeternauigaret, dispositae per litora et ripas diuersoriae tabernae
parabantur insignes ganea et matronarum institorio copas imitantium atque
hinc inde hortantium ut appelleret.Indicebat et familiaribus cenas, quorum
uni mitellita quadragies sestertium constitit,  alteri pluris aliquanto
rosaria.

[6,28] XXVIII. Super ingenuorum paedagogia et nuptarum concubinatus Vestali
uirgini Rubriae uim intulit. Acten libertam paulum afuit quin iusto sibi
matrimonio coniungeret,  summissis consularibus uiris qui regio genere ortam
peierarent. Puerum Sporum exsectis testibus etiam in muliebrem naturam
transfigurare conatus cum dote et flammeo per sollemnia nuptiarum
celeberrimo officio deductum ad se pro uxore habuit; exstatque cuiusdam non
inscitus iocus bene agi potuisse cum rebus humanis,  si Domitius pater talem
habuisset uxorem. Hunc Sporum,  Augustarum ornamentis excultum lecticaque
uectum,  et circa conuentus mercatusque Graeciae ac mox Romae circa
Sigillaria comitatus est identidem exosculans. Nam matris concubitum
appetisse et ab obtrectatoribus eius,  ne ferox atque impotens mulier et hoc
genere gratiae praeualeret,  deterritum nemo dubitauit,  utique postquam
meretricem,  quam fama erat Agrippinae simillimam,  inter concubinas recepit.
Olim etiam quotiens lectica cum matre ueheretur,  libidinatum inceste ac
maculis uestis proditum affirmant.

[6,29] XXIX. Suam quidem pudicitiam usque adeo prostituit,  ut contaminatis paene
omnibus membris nouissime quasi genus lusus excogitaret,  quo ferae pelle
contectus emitteretur e cauea uirorumque ac feminarum ad stipitem
deligatorum inguina inuaderet et,  cum affatim desaeuisset,  conficeretur a
Doryphoro liberto; cui etiam,  sicut ipsi Sporus,  ita ipse denupsit,  uoces
quoque et heiulatus uim patientium uirginum imitatus. Ex nonnullis comperi
persuasissimum habuisse eum neminem hominem pudicum aut ulla corporis parte
purum esse,  uerum plerosque dissimulare uitium et callide optegere; ideoque
professis apud se obscaenitatem cetera quoque concessisse delicta.

[6,30] XXX. Diuitiarum et pecuniae fructum non alium putabat quam profusionem, 
sordidos ac deparcos esse quibus impensarum ratio constaret,  praelautos
uereque magnificos,  qui abuterentur ac perderent. Laudabat mirabaturque
auunculum Gaium nullo magis nomine,  quam quod ingentis a Tiberio relictas
opes in breui spatio prodegisset. 2 Quare nec largiendi nec absumendi modum
tenuit. In Tiridatem,  quod uix credibile uideatur,  octingena nummum milia
diurna erogauit,  abeuntique super sestertium milies contulit. Menecraten
citharoedum et Spiculum murmillonem triumphalium uirorum patrimoniis
aedibusque donauit. Cercopithecum Panerotem faeneratorem et urbanis
rusticisque praediis locupletatum prope regio extulit funere. 3 Nullam
uestem bis induit. Quadringenis in punctum sestertiis aleam lusit. Piscatus
est rete aurato et purpura coccoque funibus nexis. Numquam minus mille
carrucis fecisse iter traditur,  soleis mularum argenteis,  canusinatis
mulionibus,  armillata phalerataque Mazacum turba atque cursorum.

[6,31] XXXI. Non in alia re tamen damnosior quam in aedificando domum a Palatio
Esquilias usque fecit,  quam primo transitoriam,  mox incendio absumptam
restitutamque auream nominauit. De cuius spatio atque cultu suffecerit haec
rettulisse. Vestibulum bene agi potuisse cum rebus humanis,  si Domitius
pater talem habuisset uxorem. 2 Hunc Sporum,  Augustarum ornamentis excultum
lecticaque uectum,  et circa conuentus mercatusque Graeciae ac mox Romae
circa Sigillaria comitatus est identidem exosculans. Nam matris concubitum
appetisse et ab obtrectatoribus eius,  ne ferox atque impotens mulier et hoc
genere gratiae praeualeret,  deterritum nemo dubitauit,  utique postquam
meretricem,  quam fama erat Agrippinae simillimam,  inter concubinas recepit.
Olim etiam quotiens lectica cum matre ueheretur,  libidinatum inceste ac
aculis uestis proditum affirmant.

[6,32] XXXII. Verum ut spes fefellit,  destitutus atque ita iam exhaustus et egens
ut stipendia quoque militum et commoda ueteranorum protrahi ac differri
necesse esset,  calumniis rapinisque intendit animum. Ante omnia instituit, 
ut e libertorum defunctorum bonis pro semisse dextans ei cogeretur,  qui
sine probabili causa eo nomine essent,  quo fuissent ullae familiae quas
ipse contingeret deinde,  ut ingratorum in principem testamenta ad fiscum
pertinerent,  ac ne impune esset studiosis iuris,  qui scripsissent uel
dictassent ea tunc ut lege maiestatis facta dictaque omnia,  quibus modo
delator non deesset,  tenerentur. Reuocauit et praemia coronarum,  quae
umquam sibi ciuitates in certaminibus detulissent. Et cum interdixisset
usum amethystini ac Tyrii coloris summisissetque qui nundinarum die
pauculas unicas uenderet,  praeclusit cunctos negotiatores. Quin etiam inter
canendum animaduersum matronam in spectaculis uetita purpura cultam
demonstrasse procuratoribus suis dicitur detractamque ilico non ueste modo
sed et bonis exuit. Nulli delegauit officium ut non adiaceret: "Scis quid
mihi opus sit, " et: "Hoc agamus,  ne quis quicquam habeat". Ultimo templis
compluribus dona detraxit simulacraque ex auro uel argento fabricata
conflauit,  in iis Penatium deorum,  quae mox Galba restituit.

[6,33] XXXIII. Parricida et caedes a Claudio exorsus est,  cuius necis etsi non
auctor,  at conscius fuit,  neque dissimulanter,  ut qui boletos,  in quo cibi
genere uenenum is acceperat,  quasi deorum cibum posthac prouerbio Graeco
conlaudare sit solitus. Certe omnibus rerum uerborumque contumeliis mortuum
insectatus est,  modo stultitiae,  modo saeuitise arguens; nam et morari eum
desisse inter homines producta prima syllaba iocabatur multaque decerta et
constituta,  ut insipientis atque deliri,  pro irritis habuit; denique bustum
eius consaepiri nisi humili leuique maceria neglexit.Britannicum non minus
aemulatione uocis,  quae illi iucundior suppetebat,  quam metu ne quandoque
apud hominum gratiam paterna memoria praeualeret,  ueneno adgressus est.
Quod acceptum a quadam Lucusta,  uenenariorum indice,  cum opinione tardius
cederet uentre modo Britannici modo,  accersitam mulierem sua manu
uerberauit arguens pro ueneno remedium dedisse,  excusantique minus datum ad
occultandam facinoris inuidiam: "Sane" inquit,  "legem Iuliam timeo, "
coegitque se coram in cubiculo quam posset uelocissimum ac praesentaneum
coquere. Deinde in haedo expertus,  postquam is quinque horas protraxit, 
iterum ac saepius recoctum procello obiecit; quo statim exanimato inferri
in triclinium darique cenati secum Britannico imperauit. Et cum ille ad
primum gustum concidisset,  comitiali morbo ex consuetudine correptum apud
conuiuas ementitus postero die raptim inter maximos imbres tralaticio
extulit funere. Lucustae pro nauata opera impunitatem praediaque ampla,  sed
et discipulos dedit.

[6,34] XXXIV. Matrem facta dictaque sua exquirentem acerbius et corrigentem
hactenus primo grauabatur,  ut inuidia identidem oneraret quasi cessurus
imperio Rhodumque abiturus,  mox et honore omni et potestate priuauit
abductaque militum et Germanorum statione contubernio quoque ac Palatio
expulit; neque in diuexanda quicquam pensi habuit,  summissis qui et Romae
morantem litibus et in secessu quiescentem per conuicia et iocos terra
marique praeteruehentes inquietarent. Verum minis eius ac uiolentia
territus perdere statuit; et cum ter ueneno temptasset sentiretque
antidotis praemunitam,  lacunaria,  quae noctu super dormientem laxata
machina deciderent,  parauit. Hoc consilio per conscios parum celato
solutilem nauem,  cuius uel naufragio uel camarae ruina periret,  commentus
est atque ita reconciliatione simulata iucundissimis litteris Baias
euocauit ad sollemnia Quinquatruum simul celebranda; datoque negotio
trierarchis,  qui liburnicam qua aduecta erat uelut fortuito concursu
confringerent,  protraxit conuiuium repetentique Baulos in locum corrupti
nauigii machinosum illud optulit,  hilare prosecutus atque in digressu
papillas quoque exosculatus. Reliquum temporis cum magna trepidatione
uigilauit opperiens coeptorum exitum. Sed ut diuersa omnia nandoque
euasisse eam comperit,  inops consilii L- Agermum libertum eius saluam et
incolumem cum gaudio nuntiantem,  abiecto clam iuxta pugione ut percussorem
sibi subornatum arripi constringique iussit,  matrem occidi,  quasi
deprehensum crimen uoluntaria morte uitasset. Adduntur his atrociora nec
incertis auctoribus: ad uisendum interfectae cadauer accurrisse, 
contrectasse membra,  alia uituperasse,  sitique interim oborta bibisse.
Neque tamen conscientiam sceleris,  quamquam et militum et senatus populique
gratulationibus confirmarentur,  aut statim aut umquam postea ferre potuit, , 
saepe confessus exagitari se materna specie uerberibusque Furiarum ac
taedis ardentibus. Quin et facto per Magos sacro euocare Manes et exorare
temptauit. Peregrinatione quidem Graeciae et Eleusinis sacris,  quorum
initiatione impii et scelerati uoce praeconis summouentur,  interesse non
ausus est. Iunxit parricido matris amitaee necem. Quam cum ex duritie alui
cubantem uisitaret,  et illa tractans lanuginem eius,  ut assolet,  iam
grandis natu per blanditias forte dixisset: "Simul hac excepero,  mori
uolo, " conuersus ad proximos confestim se positurum uelu irridens ait, 
praecepitque medicis ut largius purgarent aegram; necdum defunctae bona
inuasit suppresso testamento,  ne quid abscederet.

[6,35] XXXV. Uxores praeter Octauiam duas postea duxit,  Poppaeam Sabinam
quaestorio patre natam et equiti Romano antea nuptam,  deinde Statiliam
Messalinam Tauri bis consulis ac triumphalis abneptem. Qua ut poteretur, 
uirum eius Atticum Vestinum consulem in honore ipso trucidauit. Octauiae
consuetudinem cito aspernatus corripientibus amicis sufficere illi debere
respondit uxoria ornamenta. 2 Eandem mox saepe frustra strangulare
meditatus dimisit ut sterilem,  sed improbante diuortium populo nec parcente
conuiciis etiam relegauit,  denique occidit sub crimine adulteriorum adeo
impudenti falsoque,  ut in quaestione pernegantibus cunctis Anicetum
paedagogum suum indicem subiecerit,  qui fingeret et dolo stupratam a se
fateretur. 3 Poppaeam duodecimo die post diuortium Octauiae in matrimonium
acceptam dilexit unice; et tamen ipsam quoque ictu calcis occidit,  quod se
ex aurigatione sero reuersum grauida et aegra conuiciis incesserat. Ex hac
filiam tulit Claudiam Augustam amisitque admodum infantem. 4 Nullum adeo
necessitudinis genus est,  quod non scelere perculerit. Antoniam Claudi
filiam,  recusantem post Poppaeam mortem nuptias suas quasi molitricem
nouarum rerum interemit; similiter ceteros aut affinitate aliqua sibi aut
propinquitate coniunctos; in quibus Aulum Plautium iuuenem,  quem cum ante
mortem per uim conspurcasset: `Eat nunc' inquit `mater mea et successorem
meum osculetur' iactans dilectum ab ea et ad spem imperii impulsum. 5
Priuignum Rufrium Crispinum Poppaea natum impuberem adhuc,  quia ferebatur
ducatus et imperia ludere,  mergendum mari,  dum piscaretur,  seruis ipsius
demandauit. Tuscum nutricis filium relegauit,  quod in procuratione Aegypti
balineis in aduentum suum exstructis lauisset. Senecam praeceptorem ad
necem compulit,  quamuis saepe commeatum petenti bonisque cedenti persancte
iurasset suspectum se frustra periturumque potius quam nociturum ei. Burro
praefecto remedium ad fauces pollicitus toxicum misit. Libertos diuites et
senes,  olim adoptionis mox dominationis suae fautores atque rectores, 
ueneno partim cibis,  partim potionibus indito intercepit.

[6,36] XXXVI. Nec minore saeuitia foris et in exteros grassatus est. Stella
crinita,  quae summis potestatibus exitium portendere uulgo putatur,  per
continuas noctes oriri coeperat. Anxius ea re,  ut ex Balbillo astrologo
didicit,  solere reges talia ostenta caede aliqua illustri expiare atque a
semet in capita procerum depellere,  nobilissimo cuique exitium destinauit;
enimuero multo magis et quasi per iustam causam duabus coniurationibus
prouulgatis,  quarum prior maiorque Pisoniana Romae,  posterior Viniciana
Beneuenti conflata atque detecta est. 2 Coniurati e uinculis triplicium
catenarum dixere causam,  cum quidam ultro crimen faterentur,  nonnulli etiam
imputarent,  tamquam aliter illi non possent nisi morte succurrere
dedecorato flagitiis omnibus. Damnatorum liberi urbe pulsi enectique ueneno
aut fame; constat quosdam cum paedagogis et capsariis uno prandio pariter
necatos,  alios diurnum uictum prohibitos quaerere.

[6,37] XXXVII. Nullus posthac adhibitus dilectus aut modus interimendi quoscumque
libuisset quacumque de causa. Sed ne de pluribus referam,  Saluidieno Orfito
obiectum est,  quod tabernas tres de domo sua circa Forum ciuitatibus ad
stationem locasset,  Cassio Longinoiuris consulto ac luminibus orbato,  quod
in uetere gentili stemmate C- Cassi percussoris Caesaris imagines
retinuisset,  Paeto Thraseae tristior et paedagogi uultus. 2 Mori iussis non
amplius quam horarum spatium dabat; ac ne quid morae interueniret,  medicos
admouebat,  qui cunctantes continuo curarent; ita enim uocabatur uenas
mortis gratia incidere. Creditur etiam polyphago cuidam Aegypti generis
crudam carnem et quidquid daretur mandere assueto,  concupisse uiuos homines
laniandos absumendosque obicere. 3 Elatus inflatusque tantis uelut
successibus negauit quemquam principum scisse,  quid sibi liceret,  multasque
nec dubias significationes saepe iecit,  ne reliquis quidem se parsurum
senatoribus,  eumque ordinem sublaturum quandoque e re publica ac prouincias
et exercitus equiti Romano ac libertis permissurum. Certe neque adueniens
neque proficiscens quemquam osculo impertiit ac ne resalutatione quidem; et
in auspicando opere Isthmi magna frequentia clare,  ut sibi ac populo Romano
bene res uerteret,  optauit dissimulata senatus mentione.

[6,38] XXXVIII. Sed nec populo aut moenibus patriae pepercit. Dicente quodam in
sermone communi: "g-Emou g-thanontos g-gaia g-michtheto g-pyri" "Immo",  inquit, 
"emou zontos, " planeque ita fecit. Nam quasi offensus deformitate ueterum
aedificorum etangustiis flexurisque uicorum, incendit urbem tam palam, ut
plerique consulares cubicularios eius cum stuppa taedaque in praediis suis
deprehensos non attigerint, et quaedam horrea circum domum Auream, quorum
spatium maxime desiderabat, ut bellicis machinis labefacta atque inflammata
sint quod saxeo muro constructa erant. Per sex dies septemque noctes ea
clade saeuitum est ad monumentorum bustorumque deuersoria plebe compulsa.
Tunc praeter immensum numerum insularum domus priscorum ducum arserunt
hostilibus adhuc spoliis adornatae deorumque aedes ab regibus ac deinde
Punicis et Gallicis bellis uotae dedicataeque, et quidquid uisendum atque
memorabile ex antiquitate durauerat. Hoc incendium e turre Maecenantina
prospectans laetusque "flammae", ut aiebat, "pulchritudine" Halosin Ilii in
illo suo scaenico habitu decantauit. Ac ne non hinc quoque quantum posse
praedae et manubiarium inuaderet, pollicitus cadauerum et ruderum gratuitam
egestiopnem nemini ad reliquias rerum suarum adire
permisit, conlationibusque non receptis modo uerum et efflagitatis
prouincias priuatorumque census prope exhausit.

[6,39] XXXIX. Accesserunt tantis ex principe malis probrisque quaedam et fortuita:
pestilentia unius autumni, quo triginta funerum milia in rationem Libitinae
uenerunt; clades Britannica,  qua duo praecipua oppida magna ciuium
sociorumque caede direpta sunt; ignominia ad Orientem legionibus in Armenia
sub iugum missis aegreque Syria retenta .Mirum et uel praecipue notabile
inter haec fuerit nihil eum patientius quam maledicta et conuicia hominum
tulisse , neque in ullos leniorem quam qui se dictis aut carminibus
lacessissent exstitisse. Multa Graece Latineque proscripta aut uulgata
sunt,  sicut illa 
"g-Nerohn g-Orestehs g-Alkmeon g-metroktonos.
g-Neopsephon; g-Nerohn g-idian g-mehtera g-apekteine " 

Quis negat Aeneae magna de stirpe
  Neronem ? Sustulit hic matrem , sustulit ille patrem. Dum tendit citharam
  noster,  dum cornua Parthus,  Noster erit Pacan,  ille Hecatebeletes. Roma
  domus fiet; Veios migrate,  Quirites,  Si non et Veios occupat ista domus.

Sed neque auctores requisiuit et quosdam per indicem delatos ad senatum
adfici grauiore poena prohibuit.Transeuntem eum Isidorus Cynicus in publico
clara uoce corripuerat,  quod Naupli mala bene cantitaret,  sua bona male
disponeret; et Datus Atellanarum histrio in cantico quodam

"g-ygiaine g-patehr, g-ygiaine g-mehter"

Ita demonstrauerat,  ut bibentem natantemque faceret,  exitum scilicet Claudi
Agrippinaeque significans,  et nouissima clausula

                          Orcus uobis ducit pedes
senatum gestu notarat. Histrionem et philosophum Nero nihil amplius quam
urbe Italiaque summouit,  uel contemptu omnis infimiae uel ne fatendo
dolorem irritaret ingenia.

[6,40] XL. Talem principem paulo minus quattuordecim annos perpessus terrarum
orbis tandem destituit,  initium facientibus Gallis duce Iulio Vindice , Qui
tum eam prouinciam pro praetore optinebat.Praedictum a mathematicis Neroni
olim erat fore ut quandoque destitueretur; unde illa uox eius
celeberrima:"g-To g-technion g-hemas g-diathrephei",  quo maiore sciliet uenia
meditaretur citharoedicam artem, principi sibi gratam,  priuato necessariam.
Spoponderant tamen quidam destituto Orientis dominationem , nonnulli
nominatim regnum Hieroslymorum , plures omnis pristinae fortunae
restituionem. Cui spei pronior ,  Britannia Armeniaque amissa ac rursus
utraque recepta , derfunctum se fatalibus malis existimabat . Ut uero
consulo Delphis Apolline septuagensimum ac tertium annum cauendum sibi
audiuit , quasi eo Galbea , tanta fiducia non modo senectam sed etiam
perpetuam singularemque concepit felicitatem,  ut amissis naufragio
pretioissimis rebus non dubitauerit inter suos dicere pisces eas sibi
relaturos. Neapoli de motu Galliarum cognouit die ipso quo matrem occiderat
, adeoque lente et secure tulit ut gaudentis etiam suspicionem praeberet
tamquam occasione nata spolindarum iure balli opulentissimarum
prouinciarum; statimque in gymnasium progressus certantis athletas
effusissimo studio spectauit. Cenae quoque tempore interpellatus
tumultuosioribus littewris hactenus excanduit , ut malum iis qui descissent
minaretur.Denique per octo continuos dies non rescribere cuiquam , non
mandare quid aut praecipere conatus rem silentio obliterauit.

[6,41] XLI. Edictis tandem Vindicis contumeliosis et frequentibus permotus senaum
epistula in ultionem sui reique publicae adhortatus est,  excusato languore
faucium , propter quem non adesset. Nihil autem aeque doluit, quam ut malum
se cithadoreum increpitum ac pro Nerone Ahenobarbum apellatum; et nomen
quidem gentile , quod sibi per contumeliam exprobaretur , resumpturum se
professus est deposito adoptiuo,  cetera conuicia , ut falsa , non alio
argumento refellebat, quam quod etiam inscitia sibi tanto opere elaboratae
perfectaeque a se artis obiceretur,  singulos subinde rogitans,  nossentne
hquemquam praestantiorem. Sedurgentibus aliis super alios nuntiis Romam
praetrepidus rediit; leuiterque modo in itinere friuolo auspicio mente
recreata , cum adnotasset insculptum monumento miltem Gallum ab equite R-
oppressum trahi crinibus , ad eam speciem exsiluit gaudio caelumque
adorauit. Ac ne tunc quidem aut senatu aut populo coram apellto quosdam e
primoribus uiris euocauit transactaque raptim consultatione reliquam diei
partem per organa hydraulica noui et ignotis generis
circumduxit, ostendensque singula , de ratione et difficultate cuiusque
disserens , iam se etiam prolaturum omnia in theatrum affikrmauit,  si per
Vindicem liceat.

[6,42] XLII. Postquam deinde etiam Galbam et Hispanias desciuisse cognouit, 
conlapsus animoque male facto diu sine uoce et prope intermortuus iacuit, 
utque resipiit, ueste discissa , capite conuerberato,  actum de se
pronuntiauit consolantique nutriculae et aliis quoque iam principibus
similia accidisse memoranti, se uero praeter ceteros inaudita et incognita
pati respondit,  qui summum imperium uiuus amitteret. Nec eo setius quicquam
ex consuetudine luxus atque desidiae omisit et inminuit quin immo cum
prosperi quiddam ex prouinciis nuntiatum esset , super abundatissimum cenam
iocularia in defectionis duces carmina lasciueque modulata, quae uulgo
notuerunt , etiam gesticulatus est; ac spectaculis theatri clam inlatus
cuidam scaenico placenti nuntium misit abuti eum occupationibus suis.

[6,43] XLIII. Initio statim tumultus multa et inmania,  uerum non abhorrentia a
natura sua creditur destinasse; successores percussoresque summittere
exercitus et prouincias regentibus,  quasi conspiratis idemque et unum
sentientibus; quidquid ubique exsulum,  quidquid in urbe hominum
Gallicanorum esset contrucidare,  illos ne desciscentibus adgregarentur,  hos
ut conscios popularium suorum atque fautores; Gallias exercitibus
diripiendas permittere; senatum uniuersum ueneno per conuiuia necare; urbem
incendere feris in populum immissis,  quo difficilius defenderentur. Sed
absterritus non tam paenitentia quam perficiendi desperatione credensque
expeditionem necessariam,  consules ante tempus priuauit honore atque in
utriusque locum solus iniit consulatum,  quasi fatale esset non posse
Gallias debellari nisi a consule. Ac susceptis fascibus cum post epulas
triclinio digrederetur,  innixus umeris familiarium affirmauit,  simul ac
primum prouinciam attigisset,  inermem se in conspectum exercituum
proditurum nec quicquam aliud quam fleturum,  reuocatisque ad paenitentiam
defectoribus insequenti die laetum inter laetos cantaturum epinicia,  quae
iam nunc sibi componi oporteret.

[6,44] XLIV. In praeparanda expeditione primam curam habuit deligendi uehicula
portandis scaenicis organis concubinasque,  quas secum educeret,  tondendi ad
uirilem modum et securibus peltisque Amazonicis instruendi. Mox tribus
urbanas ad sacramentum citauit ac nullo idoneo respondente certum dominis
seruorum numerum indixit; nec nisi ex tota cuiusque familia probatissimos, 
ne dispensatoribus quidem aut amanuensibus exceptis,  recepit. Partem etiam
census omnes ordines conferre iussit et insuper inquilinos priuatarum
aedium atque insularum pensionem annuam repraesentare fisco; exegitque, 
ingenti fastidio et acerbitate nummum asperum argentum pustulatum,  aurum ad
obrussam,  ut plerique omnem collationem palam recusarent,  consensu
flagitantes a delatoribus potius reuocanda praemia quaecumque cepissent.

[6,45] XLV. Ex annonae quoque caritate lucranti adcreuit inuidia; nam et forte
accidit,  ut in publica fame Alexandrina nauis nuntiaretur puluerem
luctatoribus aulicis aduexisse. Quare omnium in se odio incitato nihil
contumeliarum defuit quin subiret. Statuae eius a uertice cirrus appositus
est cum inscriptione Graeca; nunc demum agona esse,  et traderet tandem.
Altrius collo aszkosz praeligatus simulque titulus: " Ego egi quod potui.
Sed tu cullum meruisti. " Ascriptum et columnis,  etiam Gallos eum cantando
excitasse. Iam noctibus iurga cum seruis plerique simulantes crebro
Vindicem poscebant.

[6,46] XLVI. Terrebatur ad hoc euidentibus portentibus somniorum et auspiciorum et
omnium,  cum ueteribus tum nouis. Numquam antea somniare solitus occisa
demum matre uidit per quietem nauem sibi regenti extortum gubernaculum
trahique se ab Octauia uxore in artissimas tenebras et modo pinnatarum
formicarum multitudine oppleri,  modo a simulacris gentium ad Pompei
theatrum dedicatarum circumiri acerique progressu; asturconem,  quo maxime
laetabatur,  posteriore corporis parte in simiae speciem transfiguratum ac
tantum capite integro hinnitus edere canoros. De Mausoleo,  sponte foribus
patefactis,  exaudia uox est nomine eum cientis. Kal- Ian- exornati Lares in
ipso sacrificii appraratu conciderunt; auspicanti Sporus anulum muneri
optulit,  cuius gemmae scalptura erat Proserpinae raptus; uotorum
nuncupatione,  magna iam ordinum frequentia,  uix repertae Capitolii claues.
Cum ex oratione eius,  qua in Vindicem perorabat,  recitaretur in senatu
daturos poenas sceleratos ac breui dignum exitum facturos,  conclamatum est
ab uniuersis :"Tu facies,  Auguste". Obseruatum etiam fuerat nouissimam
fabulam cantasse eum publice Oedipodem exsulem atque in hoc desisse uersu:
Thanein m' anoge syggamos, meter, pater.


[6,47] XLVII. Nuntiata interim etiam ceterorum exercituum defectione litteras
prandendi sibi redditas concerpserit,  mensam subuertit,  duos scyphos
gratissimi usus,  quos Homericos a caelatura carminum Homeri uocabat,  solo
inlisit ac sumpto a Lucusta ueneno et in auream pyxidem condito transiit in
hortos Seruilianos,  ubi praemissis libertorum fidissimis Ostiam ad classem
praeparandam tribunos centurionesque praetorii de fugae societate
temptauit. 2 Sed partim tergiuersantibus,  partim aperte detrectantibus,  uno
uero etiam proclamante:
Vsque adeone mori miserum est?

uarie agitauit,  Parthosne an Galbam supplex peteret,  an atratus prodiret in
publicum proque rostris quanta maxima posset miseratione ueniam
praeteritorum precaretur,  ac ni flexisset animos,  uel Aegypti praefecturam
concedi sibi oraret. Inuentus est postea in scrinio eius hac de re sermo
formatus; sed deterritum putant,  ne prius quam in Forum perueniret
discerperetur.
3 Sic cogitatione in posterum diem dilata ad mediam fere noctem excitatus, 
ut comperit stationem militum recessisse,  prosiluit e lecto misitque circum
amicos,  et quia nihil a quoquam renuntiabatur,  ipse cum paucis hospitia
singulorum adiit. Verum clausis omnium foribus,  respondente nullo,  in
cubiculum rediit,  unde iam et custodes diffugerant,  direptis etiam
stragulis,  amota et pyxide ueneni; ac statim Spiculum murmillonem uel
quemlibet alium percussorem,  cuius manu periret,  requisiit et nemine
reperto ``Ergo ego'' inquit ``nec amicum habeo,  nec inimicum?''
procurritque,  quasi praecipitaturus se in Tiberim.

[6,48] XLVIII. Sed reuocato rursus impetu aliquid secretioribus latebrae ad
colligendum animum desiderauit,  et offerente Phaonte liberto suburbanum
suum inter Salariam et Nomentanam uiam circa quartum miliarum,  ut erat nudo
pede atque tunicatus,  paenulam obsoleti coloris superinduit adopertoque
capite et ante faciem optento sudario equum inscendit,  quattuor solis
comitantibus,  inter quos et Sporus erat. 2 Statimque tremore terrae et
fulgure aduerso pauefactus audiit e proximis castris clamorem militum et
sibi aduersa et Galbae prospera ominantium,  etiam ex obuiis uiatoribus
quendam dicentem: `Hi Neronem persequuntur',  alium sciscitantem: `Ecquid in
urbe noui de nerone?' Equo autem ex odore abiecti in uia cadaueris
consernato detecta facie agnitus est a quodam missicio praetoriano et
salutatus. 3 Ut ad deuerticulum uentum est,  dimissis equis inter fruticeta
ac uepres per harundineti semitam aegre nec nisi strata sub pedibus ueste
ad auersum uillae parietem euasit. Ibi hortante eodem Phaotne,  ut interim
in specum egestae harenae concederet,  negauit se uiuum sub terram iturum, 
ac parumper commoratus,  dum clandestinus ad uillam introitus pararetur, 
aquam ex subiecta lacuna poturus manu hausit et `Haec est' inquit,  `Neronis
decocta.' 4 Dein diuolsa sentibus paenula traiectos surculos rasit,  atque
ita quadripes per angustias effossae cauernae receptus in proximam cellam
decubuit super lectum modica culcita,  uetere pallio strato,  instructum;
fameque et iterum siti interpellante panem quidem sordidum oblatum
aspernatus est,  aquae autem tepidae aliquantum bibit.

[6,49] XLIX. Tunc uno quoque hinc inde instante ut quam primum se impendentibus
contumeliis eriperet,  scrobem coram fieri imperauit dimensus ad corporis
sui modulum,  componique simul,  si qua inuenirentur,  frustra marmoris et
aquam simul ac ligna conferri curando mox cadaueri,  flens ad singula atque
identidem dictitans: `Qualis artifex pereo!'. 2 Inter moras perlatos a
cursore Phaonti codicillos praeripuit legitque se hostem a senatu iudicatum
et quaeri,  ut puniatur more maiorum,  interrogauitque,  quale id genus esset
poenae; et cum comperisset nudi hominis ceruicem inseri furcae,  corpus
uirgis ad necem caedi,  conterritus duos pugiones,  quos secum extulerat, 
arripuit temptataque utriusque acie rursus condidit,  causatus nondum adesse
fatalem horam. 3 Ac modo Sporum hortabatur,  ut lamentari ac plangere
inciperet,  modo orabat,  ut se aliquis ad mortem capessendam exemplo
iuuaret; interdum segnitiem suam his uerbis increpabat: `Viuo deformiter, 
turpiter - ou prepei Neroni, ou prepei - nephein dei en tois toioutois - age
egeire seauton'. Iamque equites appropinquabant,  quibus praeceptum erat,  ut
uiuum eum adtraherent. Quod ut sensit,  trepidanter effatus: `Ippon m' okupodon 
amphi ktupos ouata ballei' ferrum iugulo adegit iuuante Epaphrodito
a libellis. 4 Semianimisque adhuc irrumpenti centurioni et paenula ad
uulnus adposita in auxilium se uenisse simulanti non aliud respondit quam
`Sero' et `Haec est fides'. atque in ea uoce defecit,  exstantibus
rigentibusque oculis usque ad horrorem formidinemque uisentium. Nihil prius
aut magis a comitibus exegerat quam ne potestas cuiquam capitis sui fieret, 
sed ut quoquo modo totus cremaretur. Permisit hoc Icelus,  Galbae libertus, 
non multo ante uinculis exsolutus,  in quae primo tumultu coniectus fuerat.

[6,50] L- Funeratus est impensa ducentorum milium,  stragulis albis auro intextis, 
quibus usus Kal- Ian- fuerat. Reliquias Egloge et Alexandria nutrices cum
Acte concubina gentili Domitiorum monirnento condiderunt quod prospicitur e
campo Martio impositum colli Hortulorum. In eo monimento solium
porphyretici marmoris,  superstante Lunensi ara,  circumsaeptum est lapide
Thasio.

[6,51] LI. Statura fuit prope iusta,  corpore maculoso et fetido,  subflauo capillo, 
uultu pulchro magis quam uenusto,  oculis caesis et hebetioribus,  ceruice
obesa,  uentre proiecto,  gracillmis cruribus,  ualitudine prospera; nam qui
luxuriae immoderatissimae esset,  ter omnino per quattuordecim annos
languit,  atque ita ut neque uino neque consuetudine reliqua abstineret;
circa cultum habitumque adeo pudendus,  ut comam semper in gradus formatam
peregrinatione Achaica etiam pone uerticem summiserit ac plerumque
synthesinam indutus ligato circum collum sudario in publicum sine cinctu et
discalciatus.

[6,52] LII. Liberalis disciplinas omnnis fere puer attigit. Sed a plilosophia eum
mater auertit monens imperaturo contrariam esse; a cognitione ueterum
oratorum Seneca praeceptor,  quo diutius in admiratione sui detineret.
Itaque ad poeticam pronus carmina libenter ac sine labore composuit nec,  ut
quidam putant,  aliena pro suis edidit. Venere in manus meas pugillares
libellique cum duibusdam notissimis uersibus ipsius chirographo scriptis, 
ut facile appareret non tralatos aut dictante aliquo exceptos,  sed plane
quasi a cogitante atque generante exaratos; ita multa et deleta et inducta
et superscripta inerant. Habuit et pingendi fingendique non mediocre
studium.

[6,53] LIII. Maxime autem popularitate efferebatur,  omnium aemulus,  qui quoquo
modo animum uulgi mouerent. Exiit opinio post scaenicas coronas proximo
lustro descensurum eum ad Olympia inter athletas; nam et luctabatur assidue
nec aliter certamina gymnica tota Graecia spectauerat quam brabeutarum more
in stadio humi assidens ac,  si qua paria longius recessissent,  in medium
rnanibus suis protrahens. Destinauerat etiam,  quia Apollinern cantu,  Solem
aurigando aequiperare existimaretur,  imitari et Herculis facta;
praeparatumque leonem aiunt,  quem uel claua uel brachiorum nexibus in
amphitheatri harena spectante populo nudus elideret.

[6,54] LIV. Sub exitu quidem uitae palam uouerat,  si sibi incolumis status
permansisset,  proditurum se partae uictoriae ludis etiam hydraulam et
choraulam et utricularium ac nouissimo die histrionem saltaturumque Vergili
Turnum. Et sunt qui tradant Paridem histrionem occisum ab eo quasi grauem
aduersarium.

[6,55] LV. Erat illi aeternitatis perpetuaeque famae cupido,  sed inconsulta.
Ideoque multis rebus ac locis uetere appellatione detracta nouam indixit ex
suo nomine,  mensem quoque Aprilem Neroneum appellauit; destinauerat et
Romam Neropolim nuncupare.

[6,56] LVI. Religionum usque quaque contemptor,  praeter unius Deae Syriae,  hanc
mox ita spreuit,  ut urina contaminaret,  alia superstitione captus inqua
sola pertinacissime haesit,  siquidem imagunculam puellarem,  cum quasi
remedium insidiarum a pebeio quodam et ignoto muneri accepisset,  detecta
confestim coniuratione pro summo numine trinisque in die sacrificiis colere
perseuerauit uolebatque credi monitione cius futura praenoscere. Ante
paucos quam periret menses attendit et extispicio nec umquam litauit.

[6,57] LVII. Obiit tricensimo et secundo aetatis anno,  die quo quondam Octauiam
interemerat,  tantumque gaudium publice praebuit,  ut plebs pilleata tota
urbe discurreret. Et tamen nori defuerunt qui per longum tempus uernis
aestiuisque floribus tumulum eius ornarent ac modo imagines praetextatas in
rostris proferrent,  modo edicta quasi uiuentis et breui magno inimicorun
malo reuersuri. Quin etiam Vologaesus Parthorum rex missis ad senatum
legatis de instauranda societate hoc etiam magno opere orauit,  ut Neronis
memoria coleretur. Denique cum post uiginti annos adulescente me
exstitisset condicionis incertae qui se Neronem esse iactaret,  tam
fauorabile nomen eius apud Parthos fuit,  ut uehementer adiutus et uix
redditus sit.

[7,0] Vita Galbae.

[7,1] I. Progenies Caesarum in Nerone defecit; quod futurum, compluribus quidem
signis, sed uel euidentissimis duobus apparuit. Liuiae, olim post Augusti
statim nuptias Veientanum suum reuisendi, praeteruolans aquila gallinam
albam ramulum lauri rostro tenentem, ita ut rapuerat, demisit in gremium;
cumque nutriri alitem, pangi ramulum placuisset, tanta pullorum suboles
prouenit, ut hodieque ea uilla ad Gallinas uocetur, tale uero lauretum, ut
triumphaturi Caesares inde laureas decerperent; fuitque mox triumphantibus,
illas confestim eodem loco pangere; et obseruatum est, sub cuiusque obitum
arborem ab ipso institutam elanguisse. Ergo nouissimo Neronis anno et silua
omnis exaruit radicitus, et quidquid ibi gallinarum erat interiit; ac
subinde tacta de caelo Caesarum aede, capita omnibus simul statuis
deciderunt, Augusti etiam sceptrum e manibus excussum est.

[7,2] II. Neroni Galba successit nullo gradu contingens Caesarum domum, sed haud
dubie nobilissimus magnaque et uetere prosapia, ut qui statuarum titulis
pronepotem se Quinti Catuli Capitolini semper ascripserit, imperator uero
etiam stemma in atrio proposuerit, quo paternam originem ad Iouem, maternam
ad Pasiphaen Minois uxorem referret.

[7,3] III. Imagines et elogia uniuersi generis exsequi longum est: familiae
breuiter attingam. Qui prius Sulpiciorum cognomen Galbae tulit, cur aut
unde traxerit, ambigitur. Quidam putant, quod oppidum Hispaniae frustra diu
oppugnatum inlitis demum galbano facibus succenderit; alii; quod in
diuturna ualitudine galbeo, id est remediis lana inuolutis, assidue
uteretur: nonnulli, quod praepinguis fuerit uisus, quem galbam Galli
uocent; uel contra, quod tam exilis, quam sunt animalia quae in aesculis
nascuntur appellanturque galbae. Familiam illustrauit Seruius Galba
consularis, temporum suorum et eloquentissimus, quem tradunt Hispaniam ex
praetura optinentem, triginta Lusitanorum milibus perfidia trucidatis,
Viriatini belli causam exstitisse. Eius nepos ob repulsa consulatus
infensus Iulio Caesari, cuius legatus in Gallia fuerat, conspirauit cum
Cassio et Bruto, propter quod Pedia lege damnatus est. Ab hoc sunt
imperatoris Galbae auus ac pater: auus clarior studiis quam dignitate (non
enim egressus praeturae gradum) multiplicem nec incuriosam historiam
edidit; pater consulatu functus, quamquam breui corpore, atque etiam
gibber, modicaeque in dicendo facultatis, causas industrie actitauit.
Vxores habuit Mummiam Achaiam, neptem Catuli proneptemque L- Mummi, qui
Corinthum excidit; item Liuiam Ocellinam ditem admodum et pulchram, a qua
tamen nobilitatis causa appetitus ultro existimatur, et aliquando enixius
post quam subinde instantis uitium corporis secreto posita ueste detexit,
ne quasi ignaram fallere uideretur. Ex Achaica liberos Gaium et Seruium
procreauit, quorum maior Gaius attritis facultatibus urbe cessit,
prohibitusque a Tiberio sortiri anno suo proconsulatum uoluntaria morte
obiit.

[7,4] IV. Ser- Galba imperator M- Valerio Messala Cn- Lentulo cons- natus est
 VIIII- Kal- Ian- in uilla colli superposita prope Tarracinam, sinistrorsus
Fundos potentibus, adoptatusque a nouerca sua Liuia nomen et Ocellae
cognomen assumptis, mutato praenomine; nam Lucium mox pro Seruio usque ad
tempus imperii usurpauit. Constat Augustum puero adhuc, salutanti se inter
aequales, apprehensa buccula dixisse: Kai sy teknon tes arches hemon
paratroxei. Sed et Tiberius, cum comperisset imperaturum eum, uerum in
senecta, "Viuat sane," ait, "quando id ad nos nihil pertinet". Auo quoque
eius fulgur procuranti, cum exta de manibus aquila rapuisset et in
frugiferam quercum contulisset, responsum est, summum sed serum imperium
portendi familiae; et ille irridens, "Sane," inquit, "cum mula pepererit".
Nihil aeque postea Galbam temptantem res nouas confirmauit quam mulae
partus, ceterisque ut obscaenum ostentum abhorrentibus, solus pro
laetissimo accepit memor sacrificii dictique aui. Sumpta uirili toga,
somniauit Fortunam dicentem, stare se ante fores defessam, et nisi ocius
reciperetur, cuicumque obuio praedae futuram. Vtque euigilauit, aperto
atrio simulacrum aeneum deae cubitali maius iuxta limen inuenit, idque
gremio suo Tusculum, ubi aestiuare consuerat, auexit et in parte aedium
consecrato menstruis deinceps supplicationibus et peruigilio anniuersario
coluit.
Quamquam autem nondum aetate constanti ueterem ciuitatis exoletumque morem
ac tantum in domo sua haerentem obstinatissime retinuit, ut liberti
seruique bis die frequentes adessent ac mane saluere, uesperi ualere sibi
singuli diceret.

[7,5] V. Inter liberales disciplinas attendit et iuri. Dedit et matrimonio
operam; uerum, amissa uxore Lepida duobusque ex ea filiis, remansit in
caelibatu, neque sollicitari ulla condicione amplius potuit, ne Agrippinae
quidem, uiduatae morte Domitii, quae maritum quoque adhuc necdum caelibem
Galbam adeo omnibus sollicitauerat modis, ut conuentu matronarum correpta
iurgio atque etiam manu pulsata sit a matre Lepidae. Obseruauit ante omnis
Liuiam Augustam, cuius et uiuae gratia plurimum ualuit et mortuae
testamento paene ditatus est; sestertium namque quingentis cum praecipuum
inter legatarios habuisset, quia notata non perscripta erat summa, herede
Tiberio legatum ad quingenta reuocante, ne haec quidem accepit.

[7,6] VI. Honoribus ante legitimum tempus initis praetor commissione ludorum
Floralium nouum spectaculi genus elephantos funambulos edidit; exim
prouinciae Aquitaniae anno fere praefuit; mox consulatum per sex menses
ordinarium gessit, euenitque ut in eo ipse L- Domitio patri Neronis, ipsi
Saluius Otho pater Othonis succederet, uelut praesagium insequentis casus,
quo medius inter utriusque filios extitit imperator. A Gaio Caesare in
locum Gaetulici substitutus, postridie quam ad legionis uenit, sollemni
forte spectaculo plaudentes inhibuit, data tessera, ut manus paenula
continerent; statimque per castra iactatum est:
disce miles militare. Galban est, non Gaetulicus!
Pari seueritate interdixit commeatus peti. Veteranum ac tironem militem
opere assiduo corroborauit, maturesque barbaris, qui iam in Galliam usque
proruperant, coercitis, praesenti quoque Gaio talem et se et exercitum
approbauit, ut inter innumeras contractasque ex omnibus prouinciis copias
neque testimonium neque praemia ampliora ulli perciperent; ipse maxime
insignis, quod campestrem decursionem scuto moderatus, etiam ad essedum
imperatori per uiginti passuum milia cucurrit.

[7,7] VII. Caede Gaii nuntiata multis ad occasionem stimulantibus quietem
praetulit. Per hoc gratissimus Claudio receptusque in cohortem amicorum,
tantae dignationis est habitus, ut cum subita ei ualitudo nec adeo grauis
incidisset, dilatus sit expeditionis Britannicae dies. Africam pro consule
biennio optinuit extra sortem electus ad ordinandan prouinciam et intestina
dissensione et barbarorum tumultu inquietam; ordinauitque magna seueritatis
ac iustitiae cura, etiam in paruulis rebus. Militi, qui per expeditionem
artissima annona residuum cibariorum tritici modium centum denariis
uendidisse arguebatur, uetuit, simul atque indigere cibo coepisset, a
quoquam opem ferri; et is fame extabuit. At in iure dicendo cum de
proprietate iumenti quaereretur, leuibus utrimque argumentis et testibus
ideoque difficili coniectura ueritatis, ita decreuit ut ad lacum, ubi
adaquari solebat, duceretur capite inuoluto atque ibidem reuelato, eius
esset, ad quem sponte se a potu recepisset.

[7,8] VIII. Ob res et tunc in Africa et olim in Germania gestas ornamenta
triumphalia accepit et sacerdotium triplex, inter quindecimuiros sodalesque
Titios item Augustales cooptatus; atque ex eo tempore prope ad medium
Neronis principatum in secessum plurimum uixit (ne ad gestandum quidem
umquam iter ingressus quam ut secum uehiculo proximo decies sestertium in
auro efferret), donec in oppido Fundis moranti Hispania Tarraconensis
oblata est. Acciditque ut, cum prouinciam ingressus sacrificaret, intra
aedem publicam puero e ministris acerram tenenti capillus repente toto
capite canesceret, nec defuerunt qui interpretarentur significari rerum
mutationem successurumque iuueni senem, hoc est ipsum Neroni. Non multo
post in Cantabriae lacum fulmen decidit, repertaeque sunt duodecim secures,
haud ambiguum summae imperii signum.

[7,9] IX. Per octo annos uarie et inaequabiliter prouinciam rexit, primo acer et
uehemens et in coercendis quidem delictis uel immodicus. Nam et nummulario
non ex fide uersanti pecunias manus amputauit mensaeque eius adfixit, et
tutorem, quod pupillum, cui substitutus heres erat, ueneno necasset, cruce
adfecit; implorantique leges et ciuem Romanum se testificanti, quasi
solacio et honore aliquo poenam leuaturus, mutari multoque praeter ceteras
altiorem et dealbatam statui crucem iussit. Paulatim in desidiam
segnitiemque conuersus est, ne quid materiae praeberet Neroni, et ut dicere
solebat, quod nemo rationem otii sui reddere cogeretur.
Carthagine noua conuentum agens tumultuari Gallias comperit legato
Aquitaniae auxilia implorante; superuenerunt et Vindicis litterae
hortantis, ut humano generi assertorem ducemque se accommodaret. Nec diu
cunctatus, condicionem partim metu, partim spe recepit; nam et mandata
Neronis de nece sua ad procuratores clam missa deprenderat, et
confirmabatur cum secundissimis auspiciis et omnibus uirginis honestae
uaticinatione, tanto magis quod eadem illa carmina sacerdos Iouis Cluniae
ex penetrali somnio monitus eruerat ante ducentos annos similiter a
fatidica puella pronuntiata. Quorum carminum sententia erat, oriturum
quandoque ex Hispania principem dominumque rerum.

[7,10] X. Igitur cum quasi manumissioni uacaturus conscendisset tribunal,
propositis ante se damnatorum occisorumque a Nerone quam plurimis
imaginibus et astante nobili puero, quem exulantem e proxima Balneari
insula ob id ipsum acciuerat, deplorauit temporum statum, consalutatusque
imperator legatum se senatus ac populi R- professus est. Dein iustitio
indicto, e plebe quidem prouinciae legiones et auxilia conscriptis super
exercitum ueterem unius legionis duarumque alarum et cohortium trium; at
primoribus prudentia atque aetate praestantibus uelut instar senatus, ad
quod de maiore re quotiens opus esset referretur, instituit. Delegit et
equestris ordinis iuuenes, qui manente anulorum aureorum usu euocati
appellarentur, excubiasque circa cubiculum suum uice militum agerent. Etiam
per prouincias edicta dimisit, auctor singulis uniuersisque conspirandi
simul, et ut qua posset quisque opera communem causam iuuarent.
Per idem fere tempus in munitione oppidi, quod sedem bello delegerat,
repertus est anulus opere antiquo, scalptura gemmae Victoriam cum tropaeo
exprimente; ac subinde Alexandrina nauis Dertosam appulit armis onusta,
sine gubernatore, sine nauta ac uectore ullo, ut nemini dubium esset,
iustum piumque et fauentibus diis bellum suscipi; cum repente ex inopinato
prope cuncta turbata sunt. Alarum altera castris appropinquantem
paenitentiam mutati sacramenti destituere conata est aegreque retenta in
officio, et serui, per angiportum in balneas transeuntem paene
interemerunt; nisi cohortantibus in uicem ne occasionem omitterent,
interrogatisque de qua occasione loquerentur, expressa cruciatu confessio
esset.

[7,11] XI. Accessit in tanta discrimina mors Vindicis, qua maxime consternatus
destitutoque similis non multo afuit quin uitae renuntiaret. Sed
superuenientibus ab urbe nuntiis ut occisum Neronem cunctosque in uerba sua
iurasse cognouit, deposita legati suscepit Caesaris appellationem, iterque
ingressus est paludatus ac dependente a ceruicibus pugione ante pectus; nec
prius usum togae reciperauit quam oppressis qui nouas res moliebantur,
praefecto praetorii Nymphidio Sabino Romae, in Germania Fonteio Capitone,
in Africa Clodio Macro legatis.

[7,12] XII. Praecesserat de eo fama saeuitiae simul atque auaritiae, quod
ciuitates Hispaniarum Galliarumque, quae cunctantius sibi accesserant,
grauioribus tributis, quasdam etiam murorum destructione punisset et
praepositos procuratoresque supplicio capitis adfecisset cum coniugibus ac
liberis; quodque oblatam Tarraconensibus e uetere templo Iouis coronam
auream librarum quindecim conflasset ac tres uncias, quae ponderi deerant,
iussisset exigi. Ea fama et confirmata et aucta est, ut primum urbem
introiit. Nam cum classiarios, quos Nero ex remigibus iustos milites
fecerat, redire ad pristinum statum cogeret, recusantis atque insuper
aquilam et signa pertinacius flagitantis non modo immisso equite disiecit,
sed decimauit etiam. Item Germanorum cohortem a Caesaribus olim ad
custodiam corporis institutam multisque experimentis fidelissimam dissoluit
ac sine commodo ullo remisit in patriam, quasi Cn- Dolabellae, iuxta cuius
hortos tendebat, proniorem. Illa quoque uerene an falso per ludibrium
iactabantur, adposita lautiore cena ingemuisse eum, et ordinario quidem
dispensatori breuiarium rationum offerenti paropsidem leguminis pro
sedulitate ac diligentia porrexisse, Cano autem choraulae mire placenti
denarios quinque donasse prolatos manu sua e peculiaribus loculis suis.

[7,13] XIII. Quare aduentus eius non perinde gratus fuit, inde proximo spectaculo
apparuit, siquidem Atellanis notissimum canticum exorsis:
uenit Onesimus a uilla cuncti simul spectatores consentiente uoce reliquam
partem rettulerunt ac saepius uersu repetito egerunt.

[7,14] XIV. Maiore adeo et fauore et auctoritate adeptus est quam gessit imperium,
quamquam multa documenta egregii principis daret; sed nequaquam tam grata
erant, inuisa quae secus fierent. Regebatur trium arbitrio, quos una et
intra palatium habitantis nec umquam non adhaerentis paedagogos uulgo
uocabant. Ii erant T. Vinius legatus eius in Hispania, cupiditatis
immensae; Cornelius Laco ex assessore praefectus praetorii, arrogantia
socordiaque intolerabilis; libertus Icelus, paulo ante anulis aureis et
Marciani cognomine ornatus ac iam summae equestris gradus candidatus. His
diuerso uitiorum genere grassantibus adeo se abutendum permisit et
tradidit, ut uix sibi ipse constaret, modo acerbior parciorque, modo
remissior ac neglegentior quam conueniret principi electo atque illud
aetatis.
Quosdam claros ex utroque ordine uiros suspicione minima inauditos
condemnauit. Ciuitatem R- raro dedit, iura trium liberorum uix uni atque
alteri, ac ne his quidem nisi ad certum praefinitumque tempus. Iudicibus
sextam decuriam adici precantibus non modo negauit, sed et concessum a
Claudio beneficium, ne hieme initioque anni ad indicandum euocarentur,
eripuit.

[7,15] XV. Existimabatur etiam senatoria et equestria officia biennii spatio
determinaturus, nec daturus nisi inuitis ac recusantibus. Liberalitates
Neronis, non plus decimis concessis, per quinquaginta equites R- ea
condicione reuocandas curauit exigendasque, ut et si quid scaenici aut
xystici donatum olim uendidissent, auferretur emptoribus, quando illi
pretio absumpto soluere nequirent. At contra nihil non per comites atque
libertos pretio addici aut donari gratia passus est, uectigalia
immunitates, poenas innocentium impunitates noxiorum. Quin etiam, populo R-
deposcente suppliciorum Haloti et Tigellini solos ex omnibus Neronis
emissariis uel maleficentissimos incolumes praestitit atque insuper Halotum
procuratione amplissima ornauit, pro Tigellino etiam saeuitiae populum
edicto increpuit.

[7,16] XVI. Per haec prope uniuersis ordinibus offensis uel praecipua flagrabat
inuidia apud milites. Nam cum in uerba eius absentis iurantibus donatiuum
grandius solito praepositi pronuntiassent, neque ratam rem habuit et
subinde iactauit legere se militem, non emere consuesse; atque eo quidem
nomine omnis, qui ubique erant, exacerbauit. Ceterum praetorianos etiam
metu et indignitate commouit, remouens subinde plerosque ut suspectos et
Nymphidi socios. Sed maxime fremebat superioris Germaniae exercitus,
fraudari se praemiis nauatae aduersus Gallus et Vindicem operae. Ergo primi
obsequium rumpere ausi Kal- Ian- adigi sacramento nisi in nomen senatus
recusarunt statimque legationem ad praetorianos cum mandatis destinauerunt:
displicere imperatorem in Hispania factum; eligerent ipsi quem cuncti
exercitus comprobarent.

[7,17] XVII. Quod ut nuntiatum est, despectui esse non tam senectam suam quam
orbitatem ratus, Pisonem Frugi Licinianum, nobilem egregiumque iuuenem ac
sibi olim probatissimum testamentoque semper in bona et nomen adscitum
repente e media salutantium turba adprehendit filiumque appellans perduxit
in castra ac pro contione adoptauit, ne tunc quidem donatiui ulla mentione
facta. Quo faciliorem occasionem M- Saluio Othoni praebuit perficiendi
conata intra sextum adoptionis diem.

[7,18] XVIII. Magna et assidua monstra iam inde a principio exitum ei, qualis
euenit, portenderant. Cum per omne iter dextra sinistraque oppidatim
uictimae caederentur, taurus securis ictu consternatus rupto uinculo
essedum eius inuasit elatisque pedibus totum cruore perfudit; ac
descendentem speculator impulsu turbae lancea prope uulnerauit. Vrbem
quoque et deinde Palatium ingressum excepit terrae tremor et assimilis
quidam mugitui sonus. Secuta sunt aliquando manifestiora. Monile,
margaritis gemmisque consertum, ad ornandam Fortunam suam Tusculanam ex
omni gaza secreuerat; id repente quasi augustiore dignius loco Capitolinae
Veneri dedicauit ac proxima nocte somniauit specie Fortunae querentis
fraudatam se dono destinato, minantisque erepturam et ipsam quae dedisset.
Cumque exterritus luce prima ad expiandum somnium, praemissis qui rem
diuinam appararent, Tusculum excucurrisset, nihil inuenit praeter tepidam
in ara fauillam atratumque iuxta senem in catino uitreo tus tenentem et in
calice fictili merum. Obseruatum etiam est kal- Ian. sacrificanti coronam
de capite excidisse, auspicanti pullos auolasse; adoptionis die neque
milites adlocuturo castrensem sellam de more positam pro tribunali oblitis
ministris, et in senatu curulem peruerse collocatam.

[7,19] XIX. Prius uero quam occideretur sacrificate mane haruspex identidem
monuit, caueret periculum, non longe percussores abesse. Haud multo post
cognoscit teneri castra ab Othone, ac plerisque ut eodem quam primum
pergeret suadentibus (posse enim auctoritate et praesentia praeualere)
nihil amplius quam contineret se statuit et legionariorum firmare
praesidiis, qui multifariam diuerseque tendebant. Lorica tamen induit
linteam, quamquam haud dissimulans parum aduersum tot mucrones profuturam.
Sed extractus rumoribus falsis, quos conspirati, ut eum in publicum
elicerent, de industria dissiparant, paucis temere affirmantibus transactum
negotium, oppressos, qui tumultuarentur, aduenire frequentis ceteros
gratulabundos et in omne obsequium paratos; iis ut occurreret prodiit,
tanta fiducia ut militi cuidam occisum a se Othonem glorianti, Quo auctore?
responderit; atque in forum usque processit. Ibi equites, quibus mandata
caedes erat, cum per publicum dimota paganorum turba equos adegissent, uiso
procul eo parumper restiterunt; dein rursum incitati desertum a suis
contrucidarunt.

[7,20] XX. Sunt qui tradant, ad primum tumultum proclamasse eum: Quid agitis,
commilitones? ego uester sum, et uos mei! donatiuum etiam pollicitum.
Plures autem prodiderunt, optulisse ultro iugulum et ut hoc agerent ac
ferirent, quando ita uideretur, hortatum. Illud mirum admodum fuerit, neque
praesentium quemquam opem imperatori ferre conatum et omnes qui
arcesserentur spreuisse nuntium, excepta Germanicianorum uexillatione. Ii
ob recens meritum, quod se aegros et inualidos magnopere fouisset, in
auxilium aduolauerunt, sed serius, itinere deuio per ignorantiam locorum
retardati. Iugulatus est ad lacum Curti ac relictum ita uti erat, donec
gregarius miles a frumentatione rediens abiecto onere caput ei amputauit;
et quoniam capillo arripere non poterat, in gremium abdidit, mox inserto
per os pollice ad Othonem detulit. Ille lixis calonibusque donauit, qui
hasta suffixum non sine ludibrio circum castra portarunt adclamantes
identidem: "Galba Cupido, fruaris aetate tua," maxime irritati ad talem
iocorum petulantiam, quod ante paucos dies exierat in uulgus, laudanti
cuidam formam suam ut adhuc floridam et uegetam respondisse eum: eti moi
menos empedon estin.
Ab is Patrobii Neroniani libertus centum aureis redemptum eo loco, ubi
iussu Galbae animaduersum in patronum suum fuerat, abiecit. Sero tandem
dispensator Argiuus et hoc et ceterum truncum in priuatis eius hortis
Aurelia uia sepulturae dedit.

[7,21] XXI. Statura fuit iusta, capite praecaluo, oculis caeruleis, adunco naso,
manibus pedibusque articulari morbo distortissimis, ut neque calceum
perpeti nec libellos euoluere aut tenere omnino ualeret. Excreuerat etiam
in dexteriore latere eius caro praependebatque adeo ut aegre fascia
substringeretur.

[7,22] XXII. Cibi plurimi traditur, quem tempore hiberno etiam ante lucem capere
consuerat, inter cenam uero usque eo abundantis, ut congestas super manus
reliquias circumferri iuberet spargique ad pedes stantibus. Libidinis in
mares pronior et eos non nisi praeduros exoletosque: ferebant in Hispania
Icelum e ueteribus concubinis de Neronis exitu nuntiantem non modo
artissimis osculis palam exceptum ab eo, sed ut sine mora uelleretur oratum
atque seductum.

[7,23] XXIII. Periit tertio et septuagesimo aetatis anno, imperii mense septimo.
Senatus, ut primum licitum est, statum ei decreuerat rostratae columnae
superstantem in parte fori, qua trucidatus est; sed decretum Vespasianus
aboleuit, percussores sibi ex Hispania in Iudaeam submisisse opinatus.

[8,0] Vita Othonis.
  
[8,1] I. Maiores Othonis orti sunt oppidio Ferentio, familia uetere et honorata
atque ex principibus Etruriae. Auus M- Saluius Otho, patre equite R-, matre
humili incertum an ingenua, per gratiam Liuiae Augustae, in cuius domo
creuerat, senator est factus nec praeturae gradum excessit.
Pater L- Otho, materno genere praeclaro multarumque et magnarum
propinquitatum, tam carus tamque non absimilis facie Tiberio principi fuit,
ut plerique procreatum ex eo crederent. Vrbanos honores, proconsulatum
Africae et extraordinaria imperia seuerissime administrauit. Ausus etiam
est in Illyrico milites quosdam, quod motu Camilli ex paenitentia
praepositos suos quasi defectionis aduersus Claudium auctores occiderant,
capite punire et quidem ante principia se coram, quamuis ob id ipsum
promotos in ampliorem gradum a Claudio sciret. Quo facto sicut gloriam
auxit, ita gratiam minuit; quam tamen mature reciperauit detecta equitis R-
fraude, quem prodentibus seruis necem Claudio parere compererat. Namque et
senatus honore rarissimo, statua in Palatio posita, prosecutus est eum et
Claudius adlectum inter patricios, conlaudans amplissimis uerbis, hoc
quoque adiecit: Vir, quo meliores liberos habere ne opto quidem. Ex Albia
Terentia splendida femina duos filios tulit, L- Titianum et minorem M-
cognominem sibi; tulit et filiam, quam uixdum nubilem Druso Germanici filio
despondit.

[8,2] II. Otho imperator IIII- Kal- Mai- natus est Camillo Arruntio, Domitio
Ahenobarbo cons. A prima adulescentia prodigus ac procax, adeo ut saepe
flagris obiurgaretur a patre, ferebatur et uagari noctibus solitus atque
inualidum quemque obuiorum uel potulentum corripere ac distento sago
impositum in sublime iactare. Post patris deinde mortem libertinam aulicam
gratiosam, quo efficacius coleret, etiam diligere simulauit quamuis anum ac
paene decrepitam: per hanc insinuatus Neroni, facile summum inter amicos
locum tenuit congruentia morum, ut uero quidam tradunt, et consuetudine
mutui stupri. Ac tantum potentia ualuit, ut damnatum repetundis consularem
uirum, ingens praemium pactus, prius quam plene restitutionem ei
impetrasset non dubitaret in senatum ad agendas gratias introducere.

[8,3] III. Omnium autem consiliorum secretorumque particeps die, quem necandae
matri Nero destinarat, ad auertendas suspicionem cenam utrique
exquisitissimae comitatis dedit; item Poppaeam Sabinam tunc adhuc amicam
eius, abductam marito demandatamque interim sibi, nuptiarum specie recepit,
nec corrupisset contentus, adeo dilexit ut ne riualem quidem Neronem aequo
tulerit animo. Creditur certe non modo missos ad arcessendam astantem
miscentemque frustra minas et preces ac depositum reposcentem. Quare
diducto matrimonio, sepositus est per causam legationis in Lusitaniam. Id
satis uisum, ne poena acrior mimum omnem diuulgaret, qui tamen sic quoque
hoc disticho enotuit:
Cur Otho mentito sit, quaeritis, exul honore?
Vxoris moechus coeperat esse suae.
Prouinciam administrauit quaestorius per decem annos, moderatione atque
abstinentia singulari.

[8,4] IV. Vt tandem occasio ultionis data est, conatibus Galbae primus accessit:
eodemque momento et ipse spem imperii cepit magnam quidem et ex condicione
temporum, sed aliquando maiorem ex affirmatione Seleuci mathematici. Qui
cum eum olim superstitem Neroni fore spopondisset, tunc ultro inopinatus
aduenerat, imperaturum quoque breui repromittens. Nullo igitur offici aut
ambitionis in quemquam genere omisso, quotiens cena principem acciperet,
aureos excubanti cohorti uiritim diuidebat, nec minus alium alia uia
militum demerebatur. Cuidam etiam de parte finium cum uicino litiganti,
adhibitus arbiter, totum agrum redemit emancipauitque; ut iam uix ullus
esset, qui non et sentiret et praedicaret solum successione imperii dignum.

[8,5] V. Sperauerat autem fore ut adoptaretur a Galba, idque in dies exspectabat.
Sed postquam Pisone praelato spe decidit, ad uim conuersus est instigante
super animi dolorem etiam magnitudine aeris alieni. Neque enim
dissimulabat, nisi principem se stare non posse nihilque referre ab hoste
in acie an in foro sub creditoribus caderet. Ante paucos dies seruo
Caesaris pro impetrata dispensatione decies sestertium expresserat; hoc
subsidium tanti coepti fuit. Ac primo quinque speculatoribus commissa res
est, deinde decem aliis, quos singulis binos produxerant; omnibus dena
sestertia repraesentata et quinquagena promissa. Per hos sollicitati
reliqui, nec adeo multi, haud dubia fiducia, in ipso negotio pluris
adfuturos.

[8,6] VI. Tulerat animus post adoptionem statim castra occupare cenantemque in
Palatio Galbam adgredi, sed obstitit respectus cohortis, quae tunc
excubabat, ne oneraretur inuidia, quod eiusdem statione et Gaius fuerat
occisus et desertus Nero. Medium quoque tempus religio et Seleucus exemit.

Ergo destinata die praemonitis consciis ut se in foro sub aede Saturni ad
miliarium aureum opperiretur, mane Galbam salutauit, utque consueuerat
osculo exceptus, etiam sacrificanti interfuit audiuitque praedicta
haruspicis. Deinde liberto adesse architectos nuntiante, quod signum
conuenerat, quasi uenalem domum inspecturus abscessit, proripuitque se
postica parte Palatii ad constitutum. Alii febrem simulasse aiunt eamque
excusationem proximis mandasse, si quaereretur. Tunc abditus propere
muliebri sella in castra contendit, ac deficientibus lecticariis cum
descendisset cursumque cepisset, laxato calceo restitit, donec omissa mora
succollatus et a praesente comitatu imperator consalutatus, inter faustas
adclamationes strictosque gladios ad principia deuenit, obuio quoque non
aliter ac si conscius et particeps foret adhaerente. Ibi missis qui Galbam
et Pisonem trucidarent, ad conciliandos pollicitationibus militum animos
nihil magis pro contione testatus est, quam id demum se habiturum, quod
sibi illi reliquissent.

[8,7] VII. Dein uergente iam die ingressus senatum, positaque breui ratione quasi
raptus de publico et suscipere imperium ui coactus gesturumque communi
omnium arbitrio, Palatium petit. Ac super ceteras gratulantium
adulantiumque blanditias ab infima plebe appellatus Nero nullum indicium
recusantis dedit, immo, ut quidam tradiderunt, etiam diplomatibus primisque
epistulis suis ad quosdam prouinciarum praesides Neronis cognomen adiecit.
Certe et imagines statuasque eius reponi passus est et procuratores atque
libertos ad eadem officia reuocauit, nec quicquam prius pro potestate
subscripsit quam quingenties sestertium ad peragendam Auream domum.

Dicitur ea nocte per quietem pauefactum gemitus maximos edidisse
repertusque a concursantibus humi ante lectum iacens per omnia piaculorum
genera Manes Galbae, a quo deturbari expellique se uiderat, propitiare
temptasse; postridie quoque in augurando tempestate orta grauiter prolapsum
identidem obmurmurasse: g-Ti g-gar g-moi g-kai g-makrois g-aulois?

[8,8] VIII. Sub idem uero tempus Germaniciani exercitus in Vitellii uerba
iurarat. Quod ut comperit, auctor senatui fuit mittendae legationis, quae
doceret electum iam principem, quietem et concordiam suaderet; et tamen per
internuntios ac litteras consortem imperii generumque se Vitellio optulit.
Verum haud dubio bello, iamque ducibus et copiis quas Vitellius praemiserat
appropinquantibus, animum fidemque erga se praetorianorum paene
internecione amplissimi ordinis expertus est. Placuerat per classiarios
arma transferri remittique nauibus; ea cum in castris sub noctem
promerentur, insidias quidam suspicati tumultum excitauerunt; ac repente
omnes nullo certo duce in Palatium cucurrerunt caedem senatus flagitantes,
repulsisque tribunorum, qui inhibere temptabat, nonnullis et occisis, sic
ut erant cruenti, ubinam imperator esset requirentes perruperunt in
triclinium usque nec nisi uiso destiterunt.
Expeditionem autem impigre atque etiam praepropere inchoauit, nulla ne
religionum quidem cura, sed et motis necdum conditis ancilibus, (quod
antiquitus infaustum habetur) et die, quo cultores deum Matris lamentari et
plangere incipiunt, praeterea aduersissimis auspiciis. Nam et uictima Diti
patri caesa litauit, cum tali sacrificio contraria exta potiora sint, et
primo egressu inundationibus Tiberis retardatus, ad uicensimum etiam
lapidem ruina aedificiorum praeclusam uiam offendit.

[8,9] IX. Simili temeritate, quamuis dubium nemini esset quin trahi bellum
oporteret quando et fame et angustiis locorum urgeretur hostis, quam primum
tamen decertare statuit, siue impatiens longioris sollicitudinis speransque
ante Vitelli aduentum profligari plurimum posse, siue impar militum ardori
pugnam deposcentium. Nec ulli pugnae affuit substitique Brixelli. Et tribus
quidem uerum mediocribus proeliis apud Alpes circaque Placentiam et ad
Castoris, quod loco nomen est, uicit; nouissimo maximoque apud Betriacum
fraude superatus est, cum, spe conloquii facta, quasi ad condicionem pacis
militibus eductis, ex improuiso atque in ipsa consalutatione dimicandum
fuisset. Ac statim moriendi impetum cepit, ut multi nec frustra opinantur,
magis pudore ne tanto rerum hominumque periculo dominationem sibi asserere
perseueraret, quam desperatione ulla aut diffidentia copiarum; quippe
residuis integrisque etiam nunc quas secum ad secundos casus detinuerat, et
superuenientibus aliis e Dalmatia Pannoniaque et Moesia, ne uictis quidem
adeo afflictis ut non in ultionem ignominiae quiduis discriminis ultro et
uel solae subirent.

[8,10] X. Interfuit huic bello pater meus Suetonius Laetus, tertiae decimae
legionis tribunus angusticlauius. Is mox referre crebro solebat, Othonem
etiam priuatum usque adeo detestatum ciuilia arma, ut memorante quodam
inter epulas de Cassii Brutique exitu cohorruerit; nec concursurum cum
Galba fuisse, nisi confideret sine bello rem transigi posse; tunc ac
despiciendam uitam exemplo manipularis militis concitatum, qui cum cladem
exercitus nuntiaret nec cuiquam fidem faceret ac nunc mendaci nunc timoris,
quasi fugisset, ex acie argueretur, gladio ante pedes eius incubuerit. Hoc
uiso proclamasse cum aiebat, non amplius se in periculum talis tamque bene
meritos coniecturum.
Fratrem igitur fratrisque filium et singulos amicorum cohortatus, ut sibi
quisque pro facultate consuleret, ab amplexu et osculo suo dimisit omnis,
secretoque capto binos codicillos exarauit, ad sororem consolatorios, et ad
Messalinam Neronis, quam matrimonio destinarat, commendans reliquias suas
et memoriam. Quicquid deinde epistularum erat, ne cui periculo aut noxae
apud uictorem forent, concremauit. Diuisit et pecunias domesticis ex copia
praesenti.

[8,11] XI. Atque ita paratus intentusque iam morti, tumultu inter moras exorto ut eos, 
qui discedere et abire coeptabant, corripi quasi desertores detinerique sensit: 
"Adiciamus," inquit, "uitae et hanc noctem," his ipsis totidemque uerbis, uetuitque 
uim cuiquam fieri; et in serum usque patente cubiculo, si quis adire uellet, potestatem 
sui praebuit. Post hoc sedata siti gelidae aquae potione arripuit duos pugiones et explorata 
utriusque acie, cum alterum puluino subdidisset, foribus adopertis artissimo somno quieuit.
Et circa lucem demum expergefactus uno se traiecit ictu infra laeuam papillam irrumpentibusque 
ad primum gemitum modo celans modo detegens plagam exanimatus est et celeriter, nam ita 
praeceperat, funeratus, tricensimo et octauo aetatis anno et nonagensimo et quinto imperii die.

[8,12] XII. Tanto Othonis animo nequaquam corporis aut habitus competit. Fuisse
enim et modicae staturae et male pedatus scambusque traditur, munditiarum
uero paene muliebrium, uulso corpore, galericulo capiti propter raritatem
capillorum adaptato et adnexo, ut nemo dinosceret; quin et faciem cotidie
rasitare ac pane madido linere consuetum, idque instituisse a prima
lanugine, ne barbatus umquam esset; sacra etiam Isidis saepe in lintea
religiosaque ueste propalam celebrasse. Per quae factum putem, ut mors eius
minime congruens uitae maiore miraculo fuerit. Multi praesentium militum
cum plurimo fleto manus ac pedes iacentis exosculati, fortissimum uirum,
unicum imperatorem praedicantes, ibidem statim nec procul a rogo uim suae
uitae attulerunt; multi et absentium accepto nuntio prae dolore armis inter
se ad internecionem concurrerunt. Denique magna pars hominum incolumem
grauissime detestata mortuum laudibus tulit, ut uulgo iactatum sit etiam,
Galbam ab eo non tam dominandi quam rei p- ac libertatis restituendae causa interemptum.

[9,0]  Vita Vitellii.

[9,1] I. Vitelliorum originem alii aliam et quidem diuersissimam tradunt, partim
ueterem et nobilem, partim uero nouam et obscuram atque etiam sordidam;
quod ego per adulatores obtrectatoresque imperatoris Vitellii euenisse
opinarer, nisi aliquanto prius de familiae condicione uariatum esset.
Exstat Q- Elogi ad Quintum Vitellium Diui Augusti quaestorem libellus, quo
continetur, Vitellios Fauno Aboriginum rege et Vitellia, quae multis locis
pro numine coleretur, ortos toto Latio imperasse; horum residuam stirpem ex
Sabinis transisse Romam atque inter patricios adlectam; indicia stirpis
mansisse diu uiam Vitelliam ab Ianiculo ad mare usque, item coloniam
eiusdem nominis, quam gentili copia aduersus Aequiculos tutandam olim
depoposcissent; tempore deinde Samnitici belli praesidio in Apuliam misso
quosdam ex Vitellis subsedisse Nuceriae, eorumque progeniem longo post
interuallo repetisse urbem atque ordinem senatorium.

[9,2] II. Contra plures auctorem generis libertinum prodiderunt, Cassius Seuerus
nec minus alii eundem et sutorem ueteramentarium, cuius filius sectionibus
et cognituris uberius compendium nanctus, ex muliere uulgari, Antiochi
cuiusdam furnariam exercentis filia, equitem R- genuerit. Sed quod
discrepat, sit in medio. Ceterum P- Vitellius domo Nuceria, siue ille
stirpis antiquae siue pudendis parentibus atque auis, eques certe R- et
rerum Augusti procurator, quattuor filios amplissimae dignitatis cognomines
ac tantum praenominibus distinctos reliquit, Aulum Quintum Publium Lucium.
Aulus in consulatu obiit, quem cum Domitio Neronis Caesaris patre inierat,
praelautus alioqui famosusque cenarum magnificentia. Quintus caruit ordine,
cum auctore Tiberio secerni minus idoneos senatores remouerique placuisset.
Publius, Germanici comes, Cn- Pisonem inimicum et interfectorem eius
accusauit condemnauitque, ac post praeturae honorem inter Seiani conscios
arreptus et in custodiam fratri datus scalpro librario uenas sibi incidit,
nec tam mortis paenitentia quam suorum obtestatione obligari curarique se
passus in eadem custodia morbo periit. Lucius ex consulatu Syriae
praepositus, Artabanum Parthorum regem summis artibus non modo ad
conloquium suum, sed etiam ad ueneranda legionum signa pellexit. Mox cum
Claudio principe duos insuper ordinarios consulatus censuramque gessit.
Curam quoque imperii sustinuit, absente eo expeditione Britannica; uir
innocens et industrius, sed amore libertinae perinfamis, cuius etiam
saliuis melle commixtis, ne clam quidem aut raro sed cotidie ac palam,
arterias et fauces pro remedio fouebat. Idem miri in adulando genii, prius
C- Caesarem adorare ut deum instituit, cum reuersus ex Syria non aliter
adire ausus esset quam capite uelato circumuertensque se, deinde
procumbens. Claudium uxoribus libertisque addictum ne qua non arte
demereretur, pro maximo numere a Messalina petit, ut sibi pedes praeberet
excalciandos; detractumque socculum dextrum inter togam tunicasque gestauit
assidue, nonnumquam osculabundus. Narcissi quoque et Pallantis imagines
aureas inter Lares coluit. Huius et illa uox est: Saepe facias, cum
Saeculares ludos edenti Claudio gratularetur.

[9,3] III. Decessit paralysi altero die quam correptus est, duobus filiis
superstitibus, quos ex Sextilia probatissima nec ignobili femina editos
consules uidit, et quidem eodem ambos totoque anno, cum maiori minor in sex
menses successisset. Defunctum senatus publico funere honorauit, item
statuam pro rostris cum hac inscriptione: PIETATIS IMMOBILIS ERGA
PRINCIPEM.

[9,4] IV. A- Vitellius L- filius imperator natus est VIII- Kal- Oct-, uel ut
quidam VII- Id- Sept-, Druso Caesare Norbano Flacco cons. Genituram eius
praedictam a mathematicis ita parentes exhorruerunt, ut pater magno opere
semper contenderit ne qua ei prouincia uiuo se committeretur, mater et
missum ad legiones et appellatum imperatorem pro afficto statim lamentata
sit. Pueritiam primamque adulescentiam Capreis egit inter Tiberiana scorta,
et ipse perpetuo spintriae cognomine notatus existimatusque corporis gratia
initium et causa incrementorum patri fuisse; sequenti quoque aetate omnibus
probris contaminatus, praecipuum in aula locum tenuit, Gaio per aurigandi,
Claudio per aleae studium familiaris, sed aliquanto Neroni acceptior, cum
propter eadem haec, tum peculiari merito, quod praesidens certamini Neroneo
cupientem inter citharoedos contendere nec quamuis flagitantibus cunctis
promittere audentem ideoque egressum theatro reuocauerat, quasi
perseuerantis populi legatione suspecta, exorandumque praebuerat.

[9,5] V. Trium itaque principium indulgentia non solum honoribus uerum et
sacerdotiis amplissimis auctus, proconsulatum Africae post haec curamque
operum publicorum administrauit et uoluntate dispari et existimatione. In
prouincia singularem innocentiam praestitit biennio continuato, cum
succedenti fratri legatus substitisset; at in urbano officio dona atque
ornamenta templorum subripuisse et commutasse quaedam ferebatur, proque
auro et argento stagnum et aurichalcum supposuisse.

[9,6] VI. Vxorem habuit Petroniam consularis uiri filiam, et ex ea filium
Petroniarum captum altero oculo. Hunc heredem a matre sub condicione
institutum, si de potestate patris exisset, manu emisit breuique, ut
creditum est, interemit, insimulatum insuper parricidii et quasi paratum ad
scelus uenenum ex conscientia hausisset. Duxit mox Galeriam Fundanam
praetorio patre ac de hac quoque liberos utriusque sexus tulit, sed marem
titubantia oris prope mutum et elinguem.

[9,7] VII. A Galba in inferiorem Germaniam contra opinionem missus est. Adiutum
putant T- Vinii suffragio, tunc potentissimi et cui iam pridem per communem
factionis Venetae conciliatus esset: nisi quod Galba prae se tulit, nullos
minus metuendos quam qui de solo uictu cogitante, ac posse prouincialibus
copiis profundam gulam eius expleri, ut cuiuis euidens sit contemptu magis
qua gratia electum. Satis constat exituro uiaticum defuisse, tanta egestate
rei familiaris, ut uxore et liberis, quos Romae relinquebat, meritorio
cenaculo abditis, domum in reliquam partem anni ablocaret, utque ex aure
matris detractum unionem pignerauerit ad itineris impensas. Creditorum
quidem praestolantium ac detinentium turbam et in iis Sinuessanos
Formianosque, quorum publica uectigalia interuerterat, non nisi terrore
calumniae amouit, cum libertino cuidam acerbius debitum reposcenti
iniuriarum formulam, quasi calce ab eo percussus, intendisse nec aliter
quam extorti quinquaginta sestertiis remisisset.

Aduenientem male animatus erga principem exercitus pronusque ad res nouas
libens ac supinis manibus excepit, uelut dono deum oblatum, ter consulis
filium, aetate integra, facili ac prodigo animo. Quam ueterem de se
persuasionem Vitellius recentibus etiam experimentis auxerat, tota uia
caligatorum quoque militum obuios exosculans, perque stabula ac deuersoria
mulionibus ac uiatoribus praeter modum comis, ut mane singulos iamne
iantassent sciscitaretur seque fecisse ructu quoque ostenderet.

[9,8] VIII. Castra uero ingressus nihil cuiquam poscenti negauit atque etiam
ultro ignominiosis notas, reis sordes, damnatis supplicia dempsit. Quare
uixdum mense transacto, neque die neque temporis ratione habita, ac uiam
uespere, subito a militibus e cubiculo raptus, ita ut erat, in ueste
domestica, imperator est consalutatus circumlatusque per celeberrimos
uicos, strictum Diui Iuli gladium tenens, detractum delubro Martis atque in
prima gratulatione porrectum sibi a quodam; nec ante in praetorium rediit
quam flagrante triclinio ex conceptu camini, cum quidem consternatis et
quasi omine aduerso anxiis omnibus, "Bono," inquit, "animo estote! nobis
adluxit," nullo sermone alio apud milites usus. Consentiente deinde etiam
superioris prouinciae exercitu, qui prius a Galba ad senatum defecerat,
cognomen Germanici delatum ab uniuersis cupide recepit, Augusti distulit,
Caesaris in perpetuum recusauit.

[9,9] IX. Ac subinde caede Galbae adnuntiata, compositis Germanicis rebus,
partitus est copias, quas aduersus Othonem praemitteret, quasque ipse
perduceret. Praemisso agmine laetum euenit auspicium, siquidem a parte
dextra repente aquila aduolauit, lustratisque signis ingressos uiam sensim
antecessit. At contra ipso mouente, statuae equestres, cum plurifariam ei
ponerentur, fractis repente cruribus pariter corruerunt, ac laurea, quam
religiosissime circumdederat, in profluentem excidit; mox Viennae pro
tribunali iura reddenti gallinaceus supra umerum ac deinde in capite
astitit. Quibus ostentis par respondit exitus; nam confirmatum per legatos
suo imperium per se retinere non potuit.

[9,10] X. De Betriacensi uictoria et Othonis exitu, cum adhuc in Gallia esset,
audiit, nihilque cunctatus, quidquid praetorianarum cohortium fuit, ut
pessimi exempli, uno exauctorauit edicto iussas tribunis tradere arma.
Centum autem atque uiginti, quorum libellos Othoni datos interuenerat
exposcentium praemium ob editam in caede Galbae operam, conquiri et
supplicio adfici imperauit, egregie prorsus atque magnifice et ut summi
principis spem ostenderet, nisi cetera magis ex natura et priore uita sua
quam ex imperii maiestate gessisset. Namque itinere inchoato, per medias
ciuitates ritu triumphantium uectus est, perque flumina delicatissimis
nauigiis et uariarum genere redimit, inter profusissimos obsoniorum
apparatus, nulla familiae aut militis disciplina, rapinas ac petulantiam
omnium in iocum uertens; qui non contenti epulo ubique publice praebito,
quoscumque libuisset in libertatem asserebant, uerbera et plagas, saepe
uulnera, nonnumquam necem repraesentantes aduersantibus. Vtque campos, in
quibus pugnatum est, adiit, abhorrentis quosdam cadauerum tabem detestabili
uoce confirmare ausus est, optime olere occisum hostem et melius ciuem. Nec
eo setius ad leniendam grauitatem odoris plurimum meri propalam hausit
passimque diuisit. Pari uanitate atque insolentia lapidem memoriae Othonis
inscriptum intuens, dignum eo Mausoleo ait, pugionemque, quo is se
occiderat, in Agrippinensem coloniam misit Marti dedicandum. In Appennini
quidem iugis etiam peruigilium egit.

[9,11] XI. Vrbem denique ad classicum introiit paludatus ferroque succinctum,
inter signa atque uexilla, sagulatis comitibus, ac detectis commilitonum
armis. Magis deinde omni diuino humanoque iure neglecto, Alliensi die
pontificatum maximum cepit, comitia in decem annos ordinauit seque
perpetuum consulem. Et ne cui dubium foret, quod exemplar regendae rei p-
eligeret, medio Mario campo adhibita publicorum sacerdotum frequentia
inferias Neroni dedit ac sollemni conuiuio citharoedum placentem palam
admonuit, ut aliquid et de dominico diceret, inchoantique Neroniana cantica
primus exultans etiam plausit.

[9,12] XII. Talibus principiis, magnam imperii partem non nisi consilio et
arbitrio uilissimi cuiusque histrionum et aurigarum administrauit, et
maxime Asiatici liberti. Hunc adulescentulum mutua libidinem constupratum,
mox taedio profugum cum Puteolis poscam uendentem reprehendisset, coiecit
in compedes statimque soluit et rursus in deliciis habuit; iterum deinde ob
nimiam contumaciam et furacitatem grauatus circumforano lanistae uendidit
dilatumque ad finem numeris repente subripuit, et prouincia demum accepta
manumisit, ac primo imperii die aureis donauit anulis super cenam, cum
mane, rogantibus pro eo cunctis, detestatus esset seuerissime talem
equestris ordinis maculam.

[9,13] XIII. Sed uel praecipue luxuriae saeuitiaque deditus, epulas trifariam
semper, interdum quadrifariam dispertiebat, in ientacula et prandia et
cenas comissationesque, facile omnibus sufficiens uomitandi consuetudine.
Indicebat autem aliud alii eadem die, nec cuiquam minus singuli apparatus
quadringenis milibus nummum constituerunt. Famosissima super cetera fuit
cena data ei aduenticia a fratre, in qua duo milia lectissimorum piscium,
septem auium apposita traduntur. Hanc quoque exsuperauit ipse dedicatione
patinae, quam ob immensam magnitudinem clipeum Mineruae polioychoy
dictitabat. In hac scarorum iocinera, phasianorum et pauorum cerebella,
linguas phoenicopterum, murenarum lactes a Parthia usque fretoque Hispanico
per nauarchos ac triremes petitarum, commiscuit. Vt autem homo non
profundae modo sed intempestiuae quoque ac sordidae gulae, ne in sacrificio
quidem umquam aut itinere ullo temperauit, quin inter altaria ibidem statim
uiscus et farra paene rapta e foco manderet, circaque uiarum popinas
fumantia obsonia, uel pridiana atque semesa.

[9,14] XIV. Pronus uero ad cuiuscumque et quacumque de causa necem atque
supplicium, nobiles uiros, condiscipulos et aequales suos, omnibus
blanditiis tantum non ad societatem imperii adlicefactos uario genere
fraudis occidit; etiam unum ueneno manu sua porrecto in aquae frigidae
potione, quam is adfectus febre poposcerat. Tum faeneratorum et
stipulatorum publicanorumque, qui umquam se aut Romae debitum aut in uia
portorium flagitassent, uix ulli pepercit; ex quibus quendam in ipsa
salutatione supplicio traditum statimque reuocatum, cunctis clementiam
laudantibus, coram interfici iussit, uelle se dicens pascere oculos;
alterius poenae duos filios adiecit deprecari pro patre conatos. Sed et
equitem R- proclamantem, cum raperetur ad poenam: Heres meus es, exhibere
testamenti tabulas coegit, utque legit coheredem sibi libertum eius
ascriptum, iugulari cum liberto imperauit. Quosdam et de plebe ob id ipsum,
quod Venetae factioni clare male dixerant, interemit, contemptu sui et noua
spe id ausos opinatus. Nullis tamen infensior quam uernaculis et
mathematicis, ut quisque deferretur, inauditum capite puniebat exacerbatus,
quod post edictum suum, quo iubebat intra Kal- Oct- urbe Italiaque
mathematici excederent, statim libellus propositus est, et Chaldaeos
edicere, bonum factum, ne Vitellius Germanicus intra eundem Kalendarum diem
usquam esset. Suspectus et in morte matris fuit, quasi aegrae praeberi
cibum prohibuisset, uaticinante Chatta muliere, cui uelut oraculo
adquiescebat, ita demum firmiter ac diutissime imperaturum, si superstes
parenti extitisset. Alii tradunt ipsam taedio praesentium et imminentium
metu uenenum a filio impetrasse, haud sane difficulter.

[9,15] XV. Octauo imperii mense desciuerunt ab eo exercitus Moesiarum atque
Pannoniae, item ex transmarinis Iudaicus et Syriaticus, ac pars in
absentis, pars in praesentis Vespasiani uerba iurarunt. Ad retinendum ergo
ceterorum hominum studium ac fauorem, nihil non publice priuatimque nullo
adhibito modo largitus est. Delectum quoque ea condicione in urbe egit, ut
uoluntatis non modo missionem post uictoriam, sed etiam ueteranorum
iustaque militiae commoda polliceretur. Vrgenti deinde terra marique hosti
hinc fratrem cum classe ac tironibus et gladiatorum manu opposuit, hinc
Betriacenses copias et duces; atque ubique aut superatus aut proditus,
salutem sibi et milites sestertium a Flauio Sabino Vespasiani fratre
pepigit; statimque pro gradibus Palati apud frequentes milites, cedere se
imperio quod inuitus recepisset professus, cunctis reclamantibus rem
distulit ac nocte interposita primo diluculo sordidatus descendit ad rostra
multisque cum lacrimis eadem illa, uerum e libello testatus est. Rursus
interpellante milite ac populo et ne deficeret hortante omnesque operam
suam certatim pollicente, animum resumpsit Sabinumque et reliquos Flauianos
nihil iam metuentis ui subita in Capitolium compulit, succensoque templo
Iouis Optimi Maximi oppressit, cum et proelium et incendium e Tiberiana
prospiceret domo inter epulas. Non multo post paenitens facti et in alios
culpam conferens, uocata contione iurauit coegitque iurare et ceteros,
nihil sibi antiquius quiete publica fore. Tunc solutum a latere pugionem
consuli primum, deinde illo recusante magistratibus ac mox senatoribus
singulis porrigens, nullo recipiente, quasi in aede Concordiae positurus
abscessit. Sed quibusdam adclamantibus ipsum esse Concordiam, rediit nec
solum retinere se ferrum affirmauit, uerum etiam Concordiae recipere
cognomen; suasitque senatui, ut legatos cum uirginibus Vestalibus mitterent
pacem aut certe tempus ad consultandum petituros.

[9,16] XVI. Postridie responsa opperienti nuntiatum est per exploratorem hostes
appropinquare. Continuo igitur abstrusus gestatoria sella, duobus solis
comitibus, pistore et coco, Auentinum et paternam domum clam petit, ut inde
in Campaniam fugeret; mox leui rumore et incerto, tamquam pax impetrata
esset, referri se in Palatium passus est. Vbi cum deserta omnia
repperisset, dilabentibus et qui simul erant, zona se aureorum plena
circumdedit confugitque in cellulam ianitoris, religato pro foribus cane
lectoque et culcita obiectis.

[9,17] XVII. Irruperant iam agminis antecessores ac nemine obuio rimabantur, ut
fit, singula. Ab is extractus e latebra, sciscitantes quis esset (nam
ignorabatur) et ubi esset Vitellium sciret, mendacio elusit; deinde agnitus
rogare non destitit, quasi quaedam de salute Vespasiani dicturus, ut
custodiretur interim uel in carcere, donec religatis post terga manibus,
iniecto ceruicibus laqueo, ueste discissa seminudus in forum tractus est
inter magna rerum uerborumque ludibria per totum uiae Sacrae spatium,
reducto coma capite, ceu noxii solent, atque etiam mento mucrone gladii
subrecto, ut uisendam praeberet faciem neue summitteret; quibusdam stercore
et caeno incessentibus, aliis incendiarium et patinarium uociferantibus,
parte uulgi etiam corporis uitia exprobrante; erat enim in eo enormis
proceritas, facies rubida plerumque ex uinulentia, uenter obesus, alterum
ferum subdebile impulsu olim quadrigae, cum auriganti Gaio ministratore
exhiberet. Tandem apud Gemonias minutissimis ictibus excarnificatus atque
confectus et inde unco tractus in Tiberim.

[9,18] XVIII. Periit cum fratre et filio anno uitae septimo quinquagesimo; nec
fefellit coniectura eorum qui augurio, quod factum ei Viennae ostendimus,
non aliud portendi praedixerant, quam uenturum in alicuius Gallicani
hominis potestatem; siquidem ab Antonio Primo aduersarum partium duce
oppressus est, cum Tolosae nato cognomen in pueritia Becco fuerat; id ualet
gallinacei rostrum.

[10,0] Vita Diui Vespasiani.

[10,1] I. Rebellione trium principum et caede incertum diu et quasi uagum imperium
suscepit firmauitque tandem gens Flauia, obscura illa quidem ac sine ullis
maiorum imaginibus, sed tamen rei p- nequaquam paenitenda; constet licet,
Domitianum cupiditatis ac saeuitiae merito poenas luisse.

T. Flauius Petro, municeps Reatinus, bello ciuili Pompeianarum partium
centurio an euocatus, profugit ex Pharsalica, acie domumque se contulit,
ubi deinde uenia et missione impetrata coactiones argentarias factitauit.
Huius filium, cognomine Sabinus, expers militiae (etsi quidem eum
primipilarem, nonnulli, cum adhuc ordiens duceret, sacramento solutum per
causam ualitudinis tradunt) publicum quadragesimae in Asia egit;
manebantque imagines a ciuitatibus ei positae sub hoc titulo: kalos
telonesanti. Postea faenus apud Heluetios exercuit ibique diem obiit
superstitibus uxore Vespasia Polla et duobus ex ea liberis, quorum maior
Sabinus ad praefecturam urbis, minor Vespasianus ad principatum usque
processit. Polla, Nursiae honesto genere orta, patrem habuit Vespasium
Pollionem, ter tribunum militum praefectumque castrorum, fratrem senatorem
praetoriae dignitatis. Locus etiam ad sextum miliarium a Nursia Spoletium
euntibus in monte summo appellatur Vespasiae, ubi Vespasiorum complura
monumenta exstant, magnum indicium splendoris familiae et uetustatis. Non
negauerim iactatum a quibusdam Petronis patrem e regione Transpadana fuisse
mancipem operarum, quae ex Vmbria in Sabinos ad culturam agrorum quotannis
commeare soleant; subsedisse autem in oppido Reatino, uxore ibidem ducta.
Ipse ne uestigium quidem de hoc, quamuis satis curiose inquirerem, inueni.

[10,2] II. Vespasianus natus est in Sabinis ultra Reate uico modico, cui nomen est
Phalacrinae, XV- kal- Dec-. uesperi, Q- Sulpicio Camerino C- Poppaeo Sabino
cons., quinquennio ante quam Augustus excederet; educatus sub paterna auia
Tertulla in praediis Cosanis. Quare princeps quoque et locum incunabulorum
assidue frequentauit, manente uilla qualis fuerat olim, ne quid scilicet
oculorum consuetudini deperiret; et auiae memoriam tanto opere dilexit, ut
sollemnibus ac festis diebus pocillo quoque eius argenteo potare
perseuerauerit.

Sumpta uirili toga, latum clauum, quamquam fratre adepto, diu auersatus
est, nec ut tandem appeteret compelli nisi a matre potuit. Ea demum extudit
magis conuicio quam precibus uel auctoritate, dum eum identidem per
contumeliam anteambulonem fratris appellat.

Tribunatum in Thracia meruit; quaestor Cretam et Cyrenas prouinciam sorte
cepit; aedilitatis ac mox praeturae candidatus, illam non sine repulsa
sectoque uix adeptus est loco, hanc prima statim petitione et in primis;
praetor infensum senatui Gaium ne quo non genere demeretur, ludos
extraordinarios pro uictoria eius Germanica depoposcit, poenaeque
coniuratorum addendum censuit ut insepulti proicerentur. Egit et gratias ei
apud amplissimum ordinem, quod se honore cenae dignatus esset.

[10,3] III. Inter haec Flauiam Domitillam duxit uxorem, Statilii Capellae equitis
R- Sabratensis ex Africa delicatam olim Latinaeque condicionis, sed mox
ingenuam et ciuem Rom- reciperatorio iudicio pronuntiatam, patre asserente
Flauio Liberale Ferenti genito nec quicquam amplius quam quaestorio scriba.
Ex hac liberos tulit Titum et Domitianum et Domitillam. Vxori ac filiae
superstes fuit, atque utramque adhuc priuatus amisit. Post uxoris excessum
Caenidem, Antoniae libertam et a manu, dilectam quondam sibi reuocauit in
contubernium, habuitque etiam imperator paene iustae uxoris loco.

[10,4] IV. Claudio principe Narcissi gratia legatus legionis in Germaniam missus
est; inde in Britanniam translatus tricies cum hoste conflixit. Duas
ualidissimas gentes superque uiginti oppida et insulam Vectem Britanniae
proximan in dicionem redegit, partim Auli Plautii legati consularis, partim
Claudi ipsius ductu. Quare triumphalia ornamenta et in breui spatio duplex
sacerdotium accepit, praeterea consulatum, quem gessit per duos nouissimos
anni menses. Medium tempus ad proconsulatum usque in otio secessuque egit,
Agrippinam timens potentem adhuc apud filium et defuncti quoque Narcissi
amici perosam.

Exim sortitus Africam, integerrime nec sine magna dignatione administrauit,
nisi quod Hadrumeti seditione quadam rapa in eum iacta sunt. Rediit certe
nihilo opulentior, ut qui, prope labefactata iam fide, omnia praedia fratri
obligaret necessariosque ad mangonicos quaestus sustinendae dignitatis
causa descenderit; propte quod uulgo mulio uocabatur. Conuictus quoque
dicitur ducenta sestertia expressisse iuueni, cui latum clauum aduersus
patris uoluntatem impetrarat, eoque nomine grauiter increpitus.

Peregrinatione Achaica inter comites Neronis, cum cantantem eo aut
discederet saepius aut praesens obdormisceret, grauissimam contraxit
offensam, prohibitusque non contubernio modo sed etiam publica salutatione,
secessit in paruam ac deuiam ciuitatem, quod latenti extrema metuenti
prouincia cum exercitu oblata est. Percrebuerat Oriente toto uetus et
constans opinio, esse in fatis ut eo tempore Iudaea profecti rerum
potirentur. Id de imperatore Romano, quantum postea euentu paruit,
praedictum Iudaei ad se trahentes, rebellarunt, caesoque praeposito legatum
insuper Syriae consularem suppetias ferentem, rapta aquila, fugauerunt. Ad
hunc motum comprimendum cum exercitu ampliore et non instrenuo duce, cui
tamen tuto tanta res committeretur, opus esset, ipse potissimus delectus
est, ut et industriae expertae nec metuendus ullo modo ob humilitatem
generis ac nominis. Additis igitur ad copias duabus legionibus, octo alis,
cohortibus decem, atque inter legatos maiore filio assumpto, ut primum
prouinciam attigit, proximas quoque conuertit in se, correcta statim
castrorum disciplina, unoque et altero proelio tam constanter inito, ut in
oppugnatione castelli lapidis ictum genu, scutoque sagittas aliquot
exceperit.

[10,5] V. Post Neronem Galbamque, Othone ac Vitellio de principatu certantibus, in
spem imperii uenit, iam pridem sibi per haec ostenta conceptam.

In suburbano Flauiorum quercus antiqua, quae erat Marti sacra, per tres
Vespasiae partus, singulos repente ramos a frutice dedit, haud dubia signa
futuri cuiusque fati: primum exilem et cito arefactum (ideoque puella nata
non perennauit), secundum praeualidum ac prolixum et qui magnam felicitatem
portenderet, tertium uero instar arboris. Quare patrem Sabinum ferunt,
haruspicio insuper confirmatum, renuntiasse matri, nepotem ei Caesarem
genitum; nec illam quicquam aliud quam cachinnasse, mirantem quod adhuc se
mentis compote deliraret iam filius suus. Mox cum aedilem eum C- Caesar,
succensens curam uerrendis uiis non adhibitam, luto iussisset oppleri
congesto per milites in praetextae sinum, non defuerunt qui
interpretarentur, quandoque proculcatam desertamque rem p- ciuili aliqua
perturbatione in tutelam eius ac uelut in gremium deuenturam.

Prandente eo quondam, canis extrarius e triuio manum humanam intulit
mensaeque subiecit. Cenante rursus bos arator decusso iugo triclinio
irrupit, ac fugatis ministris quasi repente defessus procidit ad ipsos
accumbentis pedes ceruicemque summisit. Arbor quoque cupressus in agro
auito sine ulla ui tempestatis euulsa radicitus atque prostrata, insequenti
die uiridior ac firmior resurrexit.

At in Achaia somniauit initium sibi suisque felicitates futurum, simul ac
dens Neroni exemptus esset; euenitque ut sequenti die progressus in atrium
medicus dentem ei ostenderet, tantumque quod exemptum.

Apud Iudaeam Carmeli dei oraculum consulentem ita confirmauere sortes, ut
quidquid cogitaret uolueretque animo, quamlibet magnum, id esse prouenturum
pollicerentur; et unus ex nobilibus captiuis Iosephus, cum coiceretur in
uincula, constantissime asseuerauit fore ut ab eodem breui solueretur,
uerum iam imperatore. Nuntiabantur et ex urbe praesagia, Neronem diebus
ultimis monitum per quietem, ut tensam Iouis Optimi Maximi e sacrario in
domus Vespasiani et inde in circum deduceret; ac non multo post, comitia
secundi consulatus ineunte Galba, statuam Diui Iulii ad Orientem sponte
conuersam; acieque Betriacensi, prius quam committeretur, duas aquilas in
conspectu omnium conflixisse, uictaque altera superuenisse tertiam ab solis
exortum ac uictricem abegisse.

[10,6] VI. Nec tamen quicquam ante temptauit, promptissimis atque etiam
instantibus suis, quam sollicitatus quorundam et ignotorum et absentium
fortuito fauore.

Moesiaci exercitus bina e tribus legionibus milia, missa auxilio Othoni,
postquam ingressis iter nuntiatum est uictum eum ac uim uitae suae
attulisse, nihilo setius Aquileiam usque perseuerauerunt, quasi rumori
minus crederent. Ibi per occasionem ac licentiam omni rapinarum genere
grassati, cum timerent ne sibi reuersis reddenda ratio ac subeunda poena
esset, consilium inierunt eligendi creandique imperatoris; neque enim
deteriores esse aut Hispaniensi exercitu qui Galbam, aut praetoriano qui
Othonem, aut Germaniciano qui Vitellium fecissent. Propositis itaque
nominibus legatorum consularium, quot ubique tunc erant, cum ceteros alium
alia de causa improbarent, et quidam e legione tertia, quae sub exitu
Neronis translata ex Syria in Moesiam fuerat, Vespasianum laudibus ferrent,
assensere cuncti nomenque eius uexillis omnibus sine mora inscripserunt. Et
tunc quidem compressa res est, reuocatis ad officium numeris parumper.
Ceterum diuulgato facto, Tiberius Alexander praefectus Aegypti primus in
uerba Vespasiani legiones adegit Kal- Iul-, qui principatus dies in
posterum obseruatus est. Iudaicus deinde exercitus V- Idus Iul- apud ipsum
iurauit.

Plurimum coeptis contulerunt iactatum exemplar epistulae uerae siue falsae
defuncti Othonis ad Vespasianum, extrema obtestatione ultionem mandatus et
ut rei p- subueniret optantis; simul rumor dissipatus, destinasse uictorem
Vitellium permutate hiberna legionum et Germanicas transferre in Orientem
ad securiorem mollioremque militiam, praeterea ex praesidibus prouinciarum
Licinius Mucianus et e regibus Vologaesus Parthus; ille deposita simultate,
quam in id tempus ex aemulatione non obscure gerebat, Syriacum promisit
exercitum, hic quadraginta milia sagittariorum.

[10,7] VII. Suscepto igitur ciuili bello ac ducibus copiisque in Italiam
praemissis, interim Alexandriam transiit, ut claustra Aegypti optineret.
Hic cum de firmitate imperii capturus auspicium aedem Serapidis summotis
omnibus solus intrasset, ac propitiato multum deo tandem se conuertisset,
uerbenas coronasque et panificia, ut illic assolet, Basilides libertus
obtulisse ei uisus est; quem neque admissum a quoquam et iam pridem propter
neruorum ualitudinem uix ingredi longeque abesse constabat. Ac statim
aduenere litterae, fusas apud Cremonam Vitelli copias, ipsum in urbe
interemptum nuntiantes.

Auctoritas et quasi maiestas quaedam, ut scilicet inopinato et adhuc nouo
principi, deerat: haec quoque accessit. E plebe quidam luminibus orbatus,
item alius debili crure sedentem pro tribunali pariter adierunt, orantes
opem ualitudini demonstratam a Serapide per quietem: restituturum oculos,
si inspuisset; confirmaturum crus, si dignaretur calce contingere. Cum uix
fides esset ullo modo successuram, ideoque ne experiri quidem auderet,
extremo hortantibus amicis palam pro contione utrumque temptauit, nec
euentus uaticinantium effossa sunt sacrato loco uasa operis antiqui, atque
in iis assimilis Vespasiano imago.

[10,8] VIII. Talis tantaque cum fama in urbem reuersus, acto de Iudaeis triumpho,
consulatus octo ueteri addidit; suscepit et censuram, ac per totum imperii
tempus nihil habuit antiquius quam prope afflictam nutantemque rem p-
stabilire primo, deinde et ornare. Milites pars uictoriae fiducia, pars
ignominiae dolore ad omnes licentiam audaciamque processerant; sed et
prouinciae ciuitatesque liberae, nec non et regna quaedam tumultuosius
inter se agebant. Quare Vitellianorum quidem et exauctorauit plurimos et
coercuit, participibus autem uictoriae adeo nihil extra ordinem indulsit ut
etiam legitima praemia sero persoluerit. Ac ne quam occasionem corrigendi
disciplinam praetermitteret, adulescentulum fragrantem unguento, cum sibi
pro impetrata praefectura gratias ageret, nutu aspernatus uoce etiam
grauissima increpuit: "Maluissem allium oboluisses," litterasque reuocauit;
classiarios uero, qui ab Ostia et Puteolis Romam pedibus per uices
commeant, petentes constitui aliquid sibi calciarii nomine, quasi parum
esset sine responso abegisse, iussit post haec excalciatos cursitare; et ex
eo ita cursitant.

Achaiam, Lyciam, Rhodum, Byzantium, Samum, libertate adempta, item
Thraciam, Ciliciam et Commagenen, ditionis regiae usque ad id tempus, in
prouinciarum formam redegit. Cappadociae propter adsiduos barbarorum
incursus legiones addidit, consularemque rectorem imposuit pro eq. R-.

Deformis urbs ueteribus incendiis ac ruinis erat; uacuas areas occupare et
aedificare, si possessores cessarent, cuiusque permisist. Ipse
restitutionem Capitolii adgressus, ruderibus purgandis manus primus admouit
ac suo collo quaedam extulit; aerearumque tabulatum tria milia, quae simul
conflagrauerant, restituenda suscepit undique inuestigatis exemplaribus:
instrumentum imperii pulcherrimum ac uetustissimum, quo continebantur paene
ab exordio urbis senatus consulta, plebiscita de societate et foedere ac
priuilegio cuicumque concessis.

[10,9] IX. Fecit et noua opera templum Pacis foro proximum, Diuique Claudii in
Caelio monte coeptum quidem ab Agrippina, sed a Nerone prope funditus
destructum; item amphitheatrum urbe media, ut destinasse compererat
Augustum.

Amplissimos ordines et exhaustos caede uaria et contaminatos ueteri
neglegentia, purgauit suppleuitque recenso senatu et equite, summotis
indignissimis et honestissimo quoque Italicorum ac prouincialium allecto.
Atque uti notum esset, utrumque ordinem non tam libertate inter se quam
dignitate differre, de iurgio quodam senatoris equitisque R- ita
pronuntiauit, non oportere maledici senatoribus, remaledici ciuile fasque
esse.

[10,10] X. Litium series ubique maiorem in modum excreuerant, manentibus antiquis
intercapedine iuris dictionis, accedentibus nouis ex condicione tumultuque
temporum; sorte elegit per quos rapta bello restituerentur quique iudicia
centumuiralia, quibus peragendis uix suffectura litigatorum uidebatur
aetas, extra ordinem diiudicarent redigerentque ad breuissimum numerum.

[10,11] XI. Libido atque luxuria coercente nullo inualuerant; auctor senatui fuit
decernendi, ut quae se alieno seruo iunxisset, ancilla haberetur; neue
filiorum familiarum faeneratoribus exigendi crediti ius umquam esset, ne
post patrum quidem mortem.

[10,12] XII. Ceteris in rebus statim ab initio principatus usque ad exitum ciuilis
et clemens, mediocritatem pristinam neque dissimulauit umquam ac frequenter
etiam prae se tulit. Quin et conantis quosdam originem Flauii generis ad
conditores Reatinos comitemque Herculis, cuius monimentum exstat Salaria
uia, referre irrisit ultro. Adeoque nihil ornamentorum extrinsecus cupide
appetiuit, ut triumphi die fatigatus tarditate et taedio pompae non
reticuerit, merito se plecti, qui triumphum, quasi aut debitum maioribus
suis aut speratum umquam sibi, tam inepte senex concupisset. Ac ne
tribuniciam quidem potestatem et patris patriae appellationem nisi sero
recepit. Nam consuetudinem scrutandi salutantes manente adhuc bello ciuili
omiserat.

[10,13] XIII. Amicorum libertatem, causidicorum figuras ac philosophorum
contumaciam lenissime tulit. Licinium Mucianum notae impudicitiae, sed
meritorum fiducia minus sui reuerentem, numquam nisi clam et hactenus
retaxare sustinuit, ut apud communem aliquem amicum querens adderet
clausulam: Ego tamen uir sum. Saluium Liberalem in defensione diuitis rei
ausum dicere: Quid ad Caesarem, si Hipparchus sestertium milies habet? et
ipse laudauit. Demetrium Cynicum in itinere obuium sibi post damnationem,
ac neque assurgere neque salutare se dignantem, oblatrantem etiam nescio
quid, satis habuit canem appellare.

[10,14] XIV. Offensarum inimicitiarumque minime memor executorue, Vitelli hostis
sui filiam splendidissime maritauit, dotauit etiam et instruxit. Trepidum
eum interdicta aula sub Nerone quaerentemque, quidnam ageret aut quo
abiret, quidam ex officio admissionis simul expellens, abire Morbouiam
iusserat. In hunc postea deprecantem haud ultra uerba excanduit, et quidem
totidem fere atque eadem. Nam ut suspicione aliqua uel metu ad perniciem
cuiusquam compelleretur tantum afuit, ut monentibus amicis cauendum esse
Mettium Pompusianum, quod uulgo crederetur genesin habere imperatoriam,
insuper consulem fecerit, spondens quandoque beneficii memorem futurum.

[10,15] XV. Non temere quis punitus insons reperietur, nisi absente eo et ignaro
aut certe inuito atque decepto. Heluidio Prisco, qui et reuersum se ex
Syria solus priuato nomine Vespasianum salutauerat et in praetura omnibus
edictis sine honore ac mentione ulla transmiserat, non ante succensuit quam
altercationibus insolentissimis paene in ordinem redactus. Hunc quoque,
quamuis relegatum primo, deinde et interfici iussum, magni aestimauit
seruare quoquo modo, missis qui percussores reuocarent; et seruasset, nisi
iam perisse falso renuntiatum esset. Certum neque caede cuiusquam umquam
laetatus, iustis suppliciis inlacrimauit etiam et ingemuit.

[10,16] XVI. Sola est, in qua merito culpetur, pecuniae cupiditas. Non enim
contentus omissa sub Galba uectigalia reuocasse, nouas et grauia addidisse,
auxisse, tributa prouinciis, nonnullis et duplicasse, negotiationem quoque
uel priuato pudendas propalam exercuit, coemendo quaedam, tantum ut pluris
postea distraheret. Ne candidatis quidem honores, reisue tam innoxiis quam
nocentibus absolutione uenditare cunctatus est. Creditur etiam procuratorum
rapacissimus quemque ad ampliora officia ex industria solitus promouere,
quo locupletiores mox condemnaret; quibus quidem uulgo pro spongiis
dicebatur uti, quod quasi et siccos madefaceret et exprimeret umentis.

Quidam natura cupidissimum tradunt, idque exprobratum ei a sene bubulco,
qui negata sibi gratuita libertate, quam imperium adeptum suppliciter
orabat, proclamauerit uulpem pilum mutare, non mores. Sunt contra qui
opinentur ad manubias et rapinas necessitate compulsum summa aerarii
fiscique inopia; de qua testificatus sit initio statim principatus,
professus quadringenties milies opus esse, ut res p- stare posset. Quod et
ueri similius uidetur, quando et male partis optime usus est.

[10,17] XVII. In omne hominum genus liberalissimus expleuit censum senatorium,
consulares inopes quingenis sestertiis annuis sustentauit, plurimas per
totum orbem ciuitates terrae motu aut incendio afflictas restituit in
melius, ingenia et artes uel maxime fouit.

[10,18] XVIII. Primus e fisco Latinis Graecisque rhetoribus annua centena
constituit; praestantis poetas, nec non et artifices, Coae Veneris, item
Colossi refectorem, insigni congiario magnaque mercede donauit; mechanico
quoque, grandis columnas exigua impensa perducturum in Capitolium
pollicenti, praemium pro commento non mediocre optulit, operam remisit,
praefatus sineret se plebiculam pascere.

[10,19] XIX. Ludis, per quos scaena Marcelliani theatri restituta dedicabatur,
uetera quoque acroamata reuocauerat. Apollinari tragoedo quadringenta,
Terpno Diodoroque citharoedis ducena, nonnullis centena, quibus minimum,
quadragena sestertia insuper plurimas coronas aureas dedit. Sed et
conuiuabatur assidue, ac saepius recta et dapsile, ut macellarios
adiuuaret. Dabat sicut Saturnalibus uiris apophoreta, ita per Kal- Mart-
feminis. Et tamen ne sic quidem pristina cupiditatis infamia caruit.

Alexandrini Cybiosacten eum uocare perseuerauerunt, cognomine unius e
regibus suis turpissimarum sordium, Sed et in funere Fauor archimimus
personam eius ferens imitansque, ut est mos, facta ac dicta uiui,
interrogatis palam procuratoribus, quanti funus et pompa constaret, ut
audiit, sestertio centiens, exclamauit, centum sibi sestertia darent, ac se
uel in Tiberim proicerent.

[10,20] XX. Statura fuit quadrata, compactis firmisque membris, uultu ueluti
nitentis: de quo quidam urbanorum non infacete, siquidem petenti, ut et in
se aliquid diceret: "Dicam," inquit, "cum uentrem exonerare desieris".
Valitudine prosperrima usus est, quamuis ad tuendam eam nihil amplius quam
fauces ceteraque membra sibimet ad numerum in sphaeristerio defricaret
inediamque unius diei per singulos menses interponeret.

[10,21] XXI. Ordinem uitae fere tenuit. In principatum maturius semper ac de nocte
euigilabat; dein perlectis epistolis officiorumque omnium breuiariis,
amicos admittebat, ac dum salutabatur, et calciabat ipse se et amiciebat;
postque decisa quaecumque obuenissent negotia, gestationi et inde quieti
uacabat, accubante aliqua pallacarum, quas in locum defunctae Caenidis
plurimas constituerat; a secreto in balineum tricliniumque transiliebat.
Nec ullo tempore facilior aut indulgentior traditur, eaque momenta
domestici ad aliquid petendum magno opere captabant.

[10,22] XXII. Et super cenam autem et semper alias comissimus, multa ioco
transigebat; erat enim dicacitatis plurimae, etsi scurrilis et sordidae, ut
ne praetextatis quidem uerbis abstineret. Et tamen nonnulla eius
facetissima exstant, in quibus et haec. Mestrium Florum consularem,
admonitus ab eo plaustra potius quam plostra dicenda, postero die Flaurum
salutauit. Expugnatus autem a quadam, quasi amore suo deperiret, cum
perductae pro concubitu sestertia quadringenta donasset, admonente
dispensatore, quem ad modum summam rationibus uellet inferri, "Vespasiano,"
inquit, "adamato".

[10,23] XXIII. Vtebatur et uersibus Graecis tempestiue satis, et de quodam procerae
statuae improbiusque nato:
makra bibas, kradaon dolichoskion egchos.
et de Cerylo liberto, qui diues admodum ob subterfugiendum quandoque ius
fisci ingenuum se et Lachetem mutato nomine coeperat ferre:
g-ho g-Laches, g-Laches,
g-epan g-apothanes, g-authis g-ex g-arches g-esei g-sy g-Kerylos.


Maxime tamen dicacitatem adfectabat in deformibus lucris, ut inuidiam
aliqua cauillatione dilueret transferretque ad sales. Quendam e caris
ministris dispensationem cuidam quasi fratri petentem cum distulisset,
ipsum candidatum ad se uocauit; exactaque pecunia, quantam is cum
suffragatore suo pepigerat, sine mora ordinauit; interpellanti mox
ministro: Alium tibi, ait, quaere fratrem; hic, quem tuum putas, meus est.
Mulionem in itinere quodam suspicatus ad calciandas mulas desiluisse, ut
adeunti litigatori spatium moramque praeberet, interrogauit quanti
calciasset, et pactus est lucri partem. Reprehendenti filio Tito, quod
etiam urinae uectigal commentus esset, pecuniam ex prima pensione admouit
ad nares, sciscitans num odore offenderetur; et illo negante: Atqui,
inquit, e lotio est. Nuntiantis legatos decretam ei publice non mediocris
summae statuam colosseam, iussit uel continuo ponere, cauam manum ostentans
et paratam basim dicens. Ac ne metu quidem ac periculo mortis extremo
abstinuit iocis. Nam cum inter cetera prodigia Mausoleum derepente
patuisset et stella crinita in caelo apparuisset, alterum ad Iuniam
Caluinam e gente Augusti pertinere dicebat, Parthorum regem qui capillatus
esset; prima quoque morbi accessione: Vae, inquit, puto, deus fio.

[10,24] XXIV. Consulatu suo nono temptatus in Campania motiunculis leuibus
protinusque urbe repetita, Cutilias ac Reatina rura, ubi aestiuare
quotannis solebat, petit. Hic cum super urgentem ualitudinem creberrimo
frigidae aquae usus etiam intestina uitiasset, nec eo minus muneribus
imperatoriis ex consuetudine fungeretur, ut etiam legationes audiret
cubans, aluo repente usque ad defectionem soluta, imperatorem, ait statem
mori oportere; dumque consurgit ac mititur, inter manus subleuantium
extinctus est VIIII- Kal- Iul- annum agens aetatis sexagensimum ac nonum,
superque mensem ac diem septimum.

[10,25] XXV. Conuenit inter omnis, tam certum eum de sua suorumque genitura semper
fuisse, ut post assiduas in se coniurationes ausus sit adfirmare senatui,
ut filios sibi successuros aut neminem. Dicitur etiam uidisse quondam per
quietem stateram media parte uestibuli Palatinae domus positam examine
aequo, cum in altera lance Claudius et Nero starent, in altera ipse ac
filii. Nec res fefellit, quando totidem annis parique temporis spatio
utrique imperauerunt.

[11,0] Vita Diui Titi.
 
[11,1] I. Titus cognomine paterno, amor ac deliciae generis humani, (tantum illi
ad promerendam omnium uoluntatem uel ingenii uel artis uel fortunae
superfuit, et, quod difficillimum est, in imperio: quando priuatus atque
etiam sub patre principe ne odio quidem, nedum uituperatione publica
caruit), natus est III- Kal- Ian- insigni anno Gaiana nece, prope
Septizonium, sordidis aedibus, cubiculo uero perparuo et obscuro (nam manet
adhuc et ostenditur);

[11,2] II. educatus in aula cum Britannico simul, ac paribus disciplinis et apud
eosdem magistros institutus. Quo quidem tempore aiunt metoposcopum, a
Narcisso Claudii liberto adhibitum, ut Britannicum inspiceret,
constantissime affirmasse, illud quidem nullo modo, ceterum Titum, qui tunc
prope astabat, utique imperaturum. Erant autem adeo familiares, ut de
potione, qua Britannicus hausta periit, Titus quoque iuxta cubans gustasse
credatur grauique morbo adflictatus diu. Quorum omnium mox memor, statum ei
auream in Palatio posuit, et alteram ex ebore equestrem, quae Circensi
pompa hodieque praefertur, dedicauit prosecutusque est.

[11,3] III. In puero statim corporis animique dotes exsplenduerunt, magisque ac
magis deinceps per aetatis gradus; forma egregia et cui non minus
auctoritatis inesset quam gratiae, praecipuum robur, quamquam neque procera
statura et uentre paulo proiectiore; memoria singularis, docilitas ad omnis
fere tum belli tum pacis artes. Armorum et equitandi peritissimus, Latine
Graeceque, uel in orando uel in fingentis poematibus, promptus et facilis
ad extemporalitatem usque; sed ne musicae quidem rudis, ut qui cantaret et
psalleret iucunde scienterque. E pluribus comperi, notis quoque excipere
uelocissime solitum, cum amanuensibus suis per ludum iocumque certantem,
imitarique chirographa quaecumque uidisset, ac saepe profiteri maximum
falsarium esse potuisse.

[11,4] IV. Tribunus militum et in Germania et in Britannis meruit summa
industriae, nec minore modestiae fama, sicut apparet statuarum et imaginum
eius multitudine ac titulus per utramque prouinciam. Post stipendia foro
operam dedit, honestam magis quam assiduam, eodemque tempore Arrecinam
Tertullam, patre eq. R- sed praefecto quodam praetorianarum cohortium,
duxit uxorem et in defunctae locum Marciam Furnillam splendidi generis; cum
qua, sublata filia, diuortium fecit.

Ex questurae deinde honore legioni praepositus, Taricheas et Gamalam urbes
Iudaeae ualidissimas in potestate redegit, equo quadam acie sub feminibus
amisso alteroque inscenso, cuius rector circa se dimicans occubuerat.

[11,5] V. Galba mox tenente rem p- missus ad gratulandum, quaqua iter conuertit
homine, quasi adoptionis gratia arcesseretur. Sed ubi turbari rursus cuncta
sensit, redit ex itinere, aditoque Paphiae Veneris oraculo, dum de
nauigatione consulit, etiam de imperii spe confirmatus est. Cuius breui
compos, et ad perdomandam Iudaeam relictus, nouissima Hierosolymorum
oppugnatione duodecim propugnatores totidem sagittarum confecit ictibus,
cepitque ea natali filiae suae tanto militum gaudio ac fauore, ut in
gratulatione imperatorem eum consalutauerint et subinde decedentem
prouincia detinuerint nec non et minaciter efflagitantes, aut remaneret aut
secum omnes pariter abduceret. Vnde nata suspicio est, quasi desciscere a
patre Orientisque regnum sibi uindicare temptasset; quam suspicionem auxit,
postquam Alexandriam petens in consecrando apud Memphim boue Apide diadema
gestauit, de more quidem rituque priscae religionis; sed non deerant qui
sequius interpretarentur. Quare festinans in Italiam, cum Regium, dein
Puteolos oneraria naue appulisset, Romam inde contendit expeditissimus
inopinantique patri, uelut arguens rumorum de se temeritatem, ueni, inquit,
pater, ueni.

[11,6] VI. Neque ex eo destitit participem atque etiam tutorem imperii agere.

Triumphauit cum patre censuramque gessit una, eidem collega et in
tribunicia potestate et in septem consulatibus fuit; receptaque ad se prope
omnium officiorum cura (cum patris nomine et epistolas ipse dictares et
edicta conscriberet orationesque in senatu recitaret etiam quaestoris uice)
praefecturam quoque praetorii suscepit numquam ad id tempus nisi ab eq. R-
administratam, egitque aliquando inciuilius et uiolentius. Siquidem
suspectissimum quemque sibi, summissis qui per theatra et castra quasi
consensu ad poenam deposceret, haud cunctanter oppressit. In his Aulum
Caecinam consularem, uocatum ad cenam ac uixdum triclinio egressum, confodi
iussit; sane urgente discrimine, cum etiam chirographus eius praeparatae
apud milites contioni deprehendisset. Quibus rebus sicut in posterum
securitati satis cauit, ita ad praesens plurimum contraxit inuidiae, ut non
temere quis tam aduerso rumore magisque inuitis omnibus transierit ad
principatum.

[11,7] VII. Praeter saeuitiam suspecta in eo etiam luxuria erat, quod ad mediam
noctem comissationem cum profusissimo quoque familiarum extenderet; nec
minus libido, propter exoletorum et spadonum greges propterque insignem
reginae Berenices amorem, cum etiam nuptias pollicitus ferebatur; suspecta
rapacitas, quod constabat in cognitionibus patris nundinari praemiarique
solitum; deinque propalam alium Neronem et opinabantur et praedicabant. At
illi ea fama pro bono cessit conuersaque est in maximas laudes, neque uitio
ullo reperto et contra uirtutibus summis.

Conuiuia instituit iucunda magis quam profusa. Amicos elegit, quibus etiam
post eum principes ut et sibi et rei p- necessariis adquieuerunt
praecipueque sunt usi. Berenicen statim ab urbe dimisit, inuitus, inuitam.
Quosdam e gratissimis delicatorum, quamquam tam artifices saltationis, ut
mox scaenam tenuerint, non modo fouere prolixius, sed spectare omnino in
publico coetu supersedit. Nulli ciuium quicquam ademit; abstinuit alieno,
ut si qui umquam, ac ne concessas quidem ac solitas conlationes recepit. Et
tamen nemine ante se munificentia minor, amphitheatro dedicato thermisque
iuxta celeriter exstructis, munus edidit apparatissimum largissimusque;
dedit et nauale proelium in ueteri naumachia, ibidem et gladiatores atque
uno die quinque milia omne genus ferarum.

[11,8] VIII. Natura autem beniuolentissimus, cum ex instituto Tiberi omnes dehinc
Caesares beneficia a superioribus concessa principibus aliter rara non
haberet, quam si eadem iisdem et ipsi dedissent, primus praeterita omnia
uno confirmauit edicto, nec a se peti passus est. In certis uero desideriis
hominum obstinatissime tenuit, ne quem sine spe dimitteret; quin et
admonentibus domesticis, quasi plura polliceretur quam praestere posset,
non oportere ait quemquam a semone principis tristem discedere; atque etiam
recordatus quondam super cenam, quod nihil cuiquam toto die praestitisset,
memorabilem illam meritoque laudatam uocem edidit: "Amici, diem perdidi".

Populum in primis uniuersum tanta per omnes occasiones comitate tractauit,
ut proposito gladiatorio munere, non ad suum, sed ad spectantium arbitrium
editurum se professus sit; et plane ita fecit. Nam neque negauit quicquam
petentibus et ut quae uellent peterent ultro adhortatus est. Quin et
studium armaturae Thraecum prae se ferens, saepe cum populo et uoce et
gestu ut fautor cauillatus est, uerum maiestate salua nec minus aequitate.
Ne quid popularitatis praetermitteret, nonnumquam in thermis suis admissa
plebe lauit.

Quaedam sub eo fortuita ac tristia acciderunt, ut conflagratio Veseui
montis in Campania, et incendium Romae per triduum totidemque noctes, item
pestilentia quanta non temere alias. In iis tot aduersis ac talibus non
modo principis sollicitudinem sed et parentis affectum unicum praestitit,
nunc consolando per edicta, nunc opitulando quatenus suppeteret facultas.
Curatores restituendae Campaniae consularium numero sorte duxit; bona
oppressorum in Veseuo, quorum heredes non exstabant, restitutioni
afflictarum ciuitatum attribuit. Vbis incendio nihil nisi sibi publice
perisse testatus, cuncta praetorium suorum ornamenta operibus ac templis
destinauit praeposuitque complures ex equestri ordine, quo quaeque maturius
paragerentur. Medendae ualitudini leniendisque morbis nullam diuinam
humanamque opem non adhibuit, inquisito omni sacrificiorum remediorumque
genere.

Inter aduersa temporum et delatores mandatoresque erant ex licentia ueteri.
Hos assidue in foro flagellis ac fustibus caesos ac nouissime traductos per
amphitheatri arenam, partim subici ac uenire imperauit, partim in asperrima
insularum auehi. Vtque etiam similia quandoque ausuros perpetuo coerceret,
uetuit inter cetera de eadem re pluribus legibus agi, quaeriue de cuiusquam
defunctorum statu ultra certos annos.

[11,9] IX. Pontificatum maximum ideo se professus accipere ut puras seruaret
manus, fidem praestitis, nec auctorem posthac cuiusquam necis nec conscius,
quamuis interdum ulciscenti causa non deesset, sed periturum se potius quam
perditurum adiurans. Duos patricii generis conuicto in adfectationem
imperii, nihil amplius quam ut desisteret monuit, docens principatum fato
dati, si quid praeterea desiderarent, promitteres se tributurum; et
confestim quidem at alterius matrem, quae procul aberat, cursore suos
misit, qui anxiae saluum filium nuntiarent; ceterum ipsos non solum
familiari cenae adhibuit, sed et insequenti die gladiatorum spectaculo
circa se ex industria conlocatis ablata sibi ferramenta pugnantium
inspicienda porrexit. Dicitur etiam cognita utriusque genitura imminere
ambobus periculum adfirmasse, uerum quandoque et ab alio; sicut euenit.

Fratrem insidiari sibi non desinentem, sed paene ex professo sollicitantem
exercitus, meditantem fugam, neque occidere neque seponere ac ne in minore
quidem honore habere sustinuit, sed, ut a primo imperii die, consorte
successoremque testari perseuerauit, nonnumquam secreto precibus et
lacrimis orans, ut tandem mutuo erga se animo uellet esse.

[11,10] X. Inter haec morte praeuentus est, maiore hominum damno quam suo.
Spectaculis absolutis, in quorum fine populo coram ubertim fleuerat,
Sabinos petiit aliquanto tristior, quod sacrificanti hostia aufugerat
quodque tempestate serena tonuerat. Deinde ad primam statim mansionem
febrim nactus, cum inde lectica transferretur, suspexisse dicitur dimotis
plagulis caelum, multumque conquestus eripi sibi uitam immerenti; neque
enim exstare ullum suum factum paenitendum, excepto dum taxat uno. Id quale
fuerit, neque ipse tunc prodidit neque cuiquam facile succurrat. Quidam
opinantur consuetudinem recordatum, quam cum fratris uxore habuerit; sed
nullam habuisse, persancte Domitia iurabat: haud negatura, si qua omnino
fuisset, immo etiam gloriatura, quod illi promptissimum erat in omnibus probris.

[11,11] XI. Excessit in eadem qua pater uilla Id- Septb- post biennium ac menses
duos diesque XX. quam successerat patri, altero et quadragesimo aetatis
anno. Quod ut palam factum est, non secus atque in domestico luctu
maerentibus publice cunctis, senatus prius quam edicto conuocaretur ad
curiam concurrit, obseratisque adhuc foribus, deinde apertis, tantas mortuo
gratias egit laudesque congessit, quantas ne uiuo quidem umquam atque praesenti.

[12,0] Vita Domitiani.
  
[12,1] I. Domitianus natus est VIIII- Kal- Nouemb- patre consule designato
inituroque mense insequenti honorem, regione urbis sexta ad Malum Punicum,
domo quam postea in templum gentis Flauiae conuertit. Pubertatis ac primae
adulescentiae tempus tanta inopia tantaque infamia gessisse fertur, ut
nullum argenteum uas in usu haberet; satique constat Clodium Pollionem
praetorium uirum, in quem est poema Neronis quod inscribitur Luscio,
chirographum eius conuersasse et nonnumquam protulisse noctem sibi
pollicentis; nec defuerunt qui affirmarent, corruptum Domitianum et a Nerua
successore mox suo. Bello Vitelliano confugit in Capitolium cum patruo
Sabino ac parte praesentium copiarum, sed irrumpentibus aduersariis et
ardente templo apud aedituum clam pernoctauit, ac mane Isiaci celatus
habitu interque sacrificulos uariae superstitionis, cum se trans Tiberim ad
condiscipuli sui matrem comite uno contulisset, ita latuit, ut scrutantibus
qui uestigia subsecuti erant, deprehendi non potuerit. Post uictoriam demum
progressus et Caesar consalutatus, honorem praeturae urbanae consulari
potestate suscepit titulo tenus (nam iuris dictionem ad collegam proximum
transtulit); ceterum omnem uim dominationis tam licenter exercuit, ut iam
tum qualis esset ostenderet. Ne exsequar singula, contrectatis multorum
uxoribus, Domitiam Longinam Aelio Lamiae nuptam etiam in matrimonium
abduxit, atque uno die super XX. officia urbana aut peregrina distribuit,
mirari se Vespasiano dictitante, quod successorem non et sibi mitteret.

[12,2] II. Expeditionem quoque in Galliam Germaniasque neque necessariam et
dissuadentibus paternis amicis inchoauit, tantum ut fratri se et opibus et
dignatione adaequaret.

Ob haec correptum, quo magis et aetatis et condicionis admoneretur,
habitabat cum patre una, sellamque eius ac fratris, quotiens prodirent,
lectica sequebatur ac triumphum utriusque Iudaicum equo albo comitatus est.
In sex consulatibus non nisi unum ordinarium gessit, eumque cedente ac
suffragante fratre. Simulauit et ipse mire modestiam, in primisque poeticae
studium, tam insuentum antea sibi quam postea spretum et abiectum,
recitauitque etiam publice. Nec tamen eo setius, cum Vologaesus Parthorum
rex auxilia aduersus Alanos ducemque alterum ex Vespasiani liberis
depoposcisset, omni ope contendit ut ipse potissimus mitteretur; et quia
discussa res est, alios Orientes reges ut idem postularent donis ac
pollicitationibus sollicitare temptauit. Patre defuncto, diu cunctatus an
duplum donatiuum militi offerret, numquam iactare dubitauit relictum se
participem imperii, sed fraudem testamento adhibitam; neque cessauit ex eo
insidias struere fratri clam palamque, quoad correptum graui ualitudine,
prius quam plane efflaret animam, pro mortuo deseri iussit; defunctumque
nullo praeterquam consecrationis honore dignatus, saepe etiam carpsit
obliquis orationibus et edictis.

[12,3] III. Inter initia principatus cotidie secretum sibi horarum sumere solebat,
nec quicquam amplius quam muscas captare ac stilo praeacuto configere; ut
cuidam interroganti, essetne quis intus cum Caesare, non absurde responsum
sit a Vibio Crispo, ne muscam quidem. Deinde uxorem Domitiam, ex qua in
secundo suo consulatus filium tulerat duxit, alteroque anno consalutauit
Augustam; eandem, Paridis histrionis amore deperditam, repudiauit, intraque
breue tempus impatiens discidii, quasi efflagitante populo, reduxit. Circa
administrationem autem imperii aliquamdiu se uarium praestitit, mixtura
quoque aequabili uitiorum atque uirtutum; donec uirtutes quoque in uitia
deflexit: quantum coniectare licet, super ingenii naturam inopia rapax,
metu saeuus.

[12,4] IV. Spectacula assidue magnifica et sumptuosa edidit non in amphitheatro
modo, uerum et in circo; ubi praeter sollemnes bigarum quadrigarumque
cursus proelium etiam duplex, equestre ac pedestre, commisit; at in
amphitheatro nauale quoque. Nam uenationes gladiatoresque et noctibus ad
lychnuchos; nec uirorum modo pugnas, sed et feminarum. Praeterea
quaestoriis muneribus, quae olim omissa reuocauerat, ita semper interfuit,
ut populo potestatem faceret bina paria e suo ludo postulandi, eaque
nouissima aulico apparatu induceret. Ac per omne gladiatorum spectaculum
ante pedes ei stabat puerulus coccinatus paruo portentosoque capite, cum
quo plurimum fabulabatur, nonnumquam serio. Auditus est certe, dum ex eo
quaerit, ecquid sciret, cur sibi uirum esset ordinatione proxima Aegypto
praeficere Maecium Rufum. Edidit nauales pugnas paene iustarum classium,
effosso et circumstructo iuxta Tiberim lacu, atque inter maximos imbres
perspectauit.

Fecit et ludos Saeculares, computata ratione temporum at annum non quo
Claudius proxime, sed quo olim Augustus ediderat; in iis circensium die,
quo facilius centum missus peragerentur, singulos a septenis spatiis ad
quina corripuit.

Instituit et quinquennale certamen Capitolino Ioui triplex, musicum,
equestre, gymnicum, et aliquanto plurium quam nunc est coronatorum.
Certabant enim et prosa oratione Graece Latineque, ac praeter citharoedos
chorocitharistae quoque et psilocitharistae; in stadio uero cursu etiam
uirgines. Certamini praesedit crepidatus purpureaque amictus toga
Graecanica capite gestans coronam auream cum effigie Iouis ac Iunonis
Mineruaeque; adsidentibus Diali sacerdote et collegio Flauialium pari
habitu, nisi quod illorum coronis inerat et ipsius imago. Celebrabat et in
Albano quotannis Quinquatria Mineruae, cui collegium instituerat, ex quo
sorte ducti magisterio fungerentur ederentque eximias uenationes et
scaenicos ludos, superque oratorum ac poetarum certamina. Congiarium populo
nummorum trecentorum ter dedit, atque inter spectacula muneris largissimum
epulum. Septimontiali sacro quidem, senatui equitique panariis, plebei
sportellis cum obsonio distributis, initium uescendi primus fecit; dieque
proximo omne genus rerum missilia sparsit, et quia pars maior intra
popularia decidebat, quinquagenas tesseras in singulos cuneos equestris ac
senatorii ordinis pronuntiauit.

[12,5] V. Plurima et amplissima opera incendio absumpta restituit, in quis et
Capitolium, quod rursus arserat; sed omnia sub titulo tantum suo ac sine
ulla pristini auctoris memoria. Nouam autem excitauit aedem in Capitolio
Custodi Ioui, et forum quod nunc Neruae uocatur, item Flauiae templum
gentis et stadium et Odeum et naumachiam, e cuius postea lapide maximus
circus, deustis utrimque lateribus, exstructus est.

[12,6] VI. Expeditiones partim sponte suscepit, partim necessario: sponte in
Chattos, necessario unam in Sarmatas, legione cum legato simul caesa, in
Dacos duas, primam Oppio Sabino consulari oppresso, secundam Cornelio
Fusco, praefecto cohortium praetorianarum, cui belli summam commiserat. De
Chattis Dacisque post uaria proelia duplicem triumphum egit. De Sarmatis
lauream modo Capitolino Ioui rettulit. Bellum ciuile motum a L- Antonio,
superioris Germaniae praeside, confecit absens felicitate mira, cum ipsa
dimicationis hora resolutus repente Rhenum transituras ad Antonium copias
barbarorum inhibuisset. De qua uictoria praesagiis prius quam nuntiis
comperit, siquidem ipso quo dimicatum erat die statuam eius Romae insignis
aquila circumplexa pinnis clangores laetissimos edidit; pauloque post
accisum Antonium adeo uulgatum est, ut caput quoque adportatum eius uidisse
se plerique contenderet.

[12,7] VII. Multa etiam in communi rerum usu nouauit: sportulas publicas sustulit,
reuocata rectarum cenarum consuetudine; duas circensibus gregum factiones
aurati purpuereique panni ad quattuor pristinas addidit; interdixit
histrionibus scaenam, intra domum quidem exercendi artem iure concesso;
castrari mares uetuit; spadonum, qui residui apud mangones erant, pretia
moderatus est. Ad summam quondam ubertatem uini, frumenti uero inopiam,
existimans nimio uinearum studio neglegi arua, edixit, ne quis in Italia
nouellaret, utque in prouinciis uineta succiderentur, relicta ubi plurimum
dimidia parte; nec exsequi rem perseuerauit. Quaedam ex maximis officiis
inter libertinos equitesque R- communicauit. Geminari legionum castra
prohibuit, nec plus quam mille nummos a quoquam ad signa deponi; quod L-
Antonium apud duarum legionum hiberna res nouas moliens fiduciam cepisse
etiam ex depositorum summa uidebatur. Addidit et quartum stipendium militi,
aureos ternos.

[12,8] VIII. Ius diligenter et industrie dixit, plerumque et in foro pro tribunali
extra ordinem; ambitiosas centumuirorum sententias rescidit; reciperatores,
ne se perfusoriis assertionibus accommodarent, identidem admonuit;
nummarios iudices cum suo quemque consilio notauit. Auctor et tr- pl- fuit
aedilem sordium repetundarum accusandi iudicesque in eu a senatu petendi.
Magistratibus quoque urbicis prouinciarumque praesidibus coercendis tantum
curae adhibuit, ut neque modestiores umquam neque iustiore extiterint; e
quibus plerosque post illum reos omnium criminum uidimus. Suscepta
correctione morum, licentiam theatralem promiscue in equitem spectandi
inhibuit; scripta famosa uulgoque edita, quibus primores uiri ac feminae
notabantur, aboleuit, non sine auctorum ignominia; quaestorium uirum, quod
gesticulandi saltandique studio teneretur, mouit senatu: probrosis feminis
lecticae usum ademit iusque capiendi legata hereditatesque; equitem R- ob
reductam in matrimonium uxorem, cui dimissae adulterii crimen intenderat,
erasit iudicum albo; quosdam ex utroque ordine lege Scantinia condemnauit;
incesta Vestalium uirginum, a patre quoque suo et fratre neglecta, uarie ac
seuere coercuit, priora capitali supplicio, posteriora more ueteri.

Nam cum Oculatis sororibus, item Varronillae liberum mortis permisisset
arbitrium corruptoresque earum relegasset, mox Corneliam maximam uirginem,
absolutam olim, dein longo interuallo repetitam atque conuictam defodi
imperauit, stupratoresque uirgis in comitio ad necem caedi, excepto
praetorio uiro; cui, dubia etiam tum causa et incertis quaestionibus atque
tormentis de semet professo, exilium indulsit. Ac ne qua religio deum
impune contaminaretur, monimentum, quod libertus eius e lapidibus templo
Capitolini Iouis destinatis filio exstruxerat, diruit per milites, ossaque
et reliquias quae inerant mari mersit.

[12,9] IX. Inter initia usque adeo ab omni caede abhorrebat, ut absente adhuc
patre recordatus Virgilii uersum:
Impia quam caesis gens est epulata iuuencis.

edicere destinarit, ne boues immolarentur. Cupiditatis quoque atque
auaritiae uix suspicionem ullam aut priuatus umquam aut princeps aliquamdiu
dedit, immo e diuerso magna saepe non abstinentiae modo sed etiam
liberalitatis experimenta. Omnis circa se largissime prosecutus, nihil
prius aut acrius monuit quam ne quid sordide faceret. Relictas sibi
hereditates ab iis, quibus liberi erant, non recepit. Legatum etiam ex
testamento Rusci Caepionis, qui cauerat ut quotannis ingredientibus curiam
senatoribus certam summam uiritim praestate heres suus, irritum fecit.
Reos, qui ante quinquennium proximum apud aerarium pependissent, uniuersos
discrimine liberauit, nec repeti nisi intra annum eaque condicione
permisit, ut accusatori qui causam non teneret exilium poena esset. Scribas
quaestorios negotiantes, ex consuetudine sed contra Clodiam legem, uenia in
praeteritum donauit. Subsiciua, quae diuisis per ueteranos agris carptim
superfuerunt, ueteribus possessoribus ut usu capta concessit. Fiscales
calumnias magna calumniantium poena repressit, ferebaturque uox eius:
"princeps qui delatores non castigat, irritat".

[12,10] X. Sed neque in clementiae neque in abstinentiae tenore permansit, et tamen
aliquanto celerius ad saeuitiam desciuit quam ad cupiditatem. Discipulum
Paridis pantomimi impuberem adhuc et cum maxime aegrum, quod arte formaque
non absimilis magistro uidebatur, occidit; item Hermogenem Tarsensem
propter quasdam in historia figuras, librariis etiam, qui eam descripserat,
cruci fixis. Patrem familias, quod Thraecem myrmilloni parem, munerario
imparem dixerat, detractum e spectaculis in harenam, canibus obiecit, cum
hoc titulo: Impie locutus parmularius.

Complures senatores, in iis aliquot consulares, interemit; ex quibus
Ciuicam Cerealem in ipso Asiae proconsulatu, Saluidienum Orfitum, Acilium
Glabrionem in exilio, quasi molitores rerum nouarum; ceteros leuissima
quemque de causa; Aelium Lamiam ob suspiciosos quidem, uerum et ueteres et
innoxios iocos, quod post abductam uxorem laudanti uocem suam "eutacto"
dixerat, quodque Tito hortanti se de alterum matrimonium responderat: Me
kai sy gamesai theleis; Saluium Cocceianum, quod Othonis imperatoris patrui
sui diem natalem celebrauerat; Mettium Pompusianum, quod habere
imperatoriam genesim uulgo ferebatur, et quod depictum orbem terrae in
membrana contionesque regum ac ducum ex Tito Liuio circumferret, quodque
seruis nomina Magonis et Hannibalis indidisset; Sallustium Lucullum
Britanniae legatum, quod lanceas nouae formae appellari Luculleas passus
esset; Iunium Rusticum, quod Paeti Thraseae et Heluidii Prisci laudes
edidisset appellassetque eos sanctissimos uiros; cuius criminis occasione
philosophos omnis urbe Italiaque summouit. Occidit et Heluidium filium,
quasi scaenico exodio sub persona Paridis et Oenones diuortium suum cum
uxore taxasset; Flauium Sabinum alterum e patruelibus, quod eum comitiorum
consularium die destinatum perperam praeco non consulem ad populum, sed
imperatorem pronuntiasset. Verum aliquando post ciuilis belli uictoriam
saeuior, plerosque paris aduersae, dum etiam latentes conscios inuestigat,
nouo questionis genere distortis, immisso per obscaena igne; nonnullis et
manus amputauit. Satisque constat, duos dolos e notioribus uenia donatos,
tribunum laticlauium et centurionem, qui se, quo facilius expertes culpae
ostenderet, impudicos probauerant et ob id neque apud ducem neque apud
milites ullius momenti esse potuisse.

[12,11] XI. Erat autem non solum magnae, sed etiam callidae inopinataeque
saeuitiae. Auctorem summarum pridie quam cruci figeret in cubiculum
uocauit, assidere in toro iuxta coegit, securum hilaremque dimisit,
partibus etiam de cena dignatus est. Arrecinum Clementem consularem, unum e
familiaribus et emissariis suis, capitis condemnaturus, in eadem uel etiam
maiore gratia habuit, quoad nouissime simul gestanti, conspecto delatore
eius, "Vis, inquit, nequissimum seruum cras audiamus?"

Et quo contemptius abuteretur patentia hominum, numquam tristiorem
sententiam sine praefatione clementiae pronuntiauit, ut non aliud iam
certius atrocis exitus signum esset quam principii lenitas. Quosdam
maiestatis reos in curiam induxerat, et cum praedixisset, experturum se
illa die quam carus senatui esset, facile perfecerat ut etiam more maiorum
puniendi condemnarentur; deinde atrocitate poenae conterritus, ad leniendam
inuidiam, intercessit his uerbis (neque enim ab re fuit ipsa cognoscere):
"Permittite, patres conscripti, a pietate uestra impetrari, quod scio me
difficulter impetraturum, ut damnatis liberum mortis arbitrium indulgentis;
nam et parcetis oculis uestris et intellegent me omnes senatui
interfuisse".

[12,12] XII. Exhaustus operum ac munerum impensis stipendioque, quod adiecerat,
temptauit quidem ad releuandos castrenses sumptus, numerum militum
deminuere; sed cum et obnoxium se barbaris per hoc animaduerteret neque eo
setius in explicandis oneribus haereret, nihil pensi habuit quin
praedaretur omni modo. Bona uiuorum ac mortuorum usquequaque quolibet et
accusatore et crimine corripiebantur. Satis erat obici qualecumque factum
dictumue aduersus maiestatem principis. Confiscabantur alienissimae
hereditates uel uno existente, qui diceret audisse se ex defuncto, cum
uiueret, heredem sibi Caesarem esse. Praeter ceteros Iudaicus fiscus
acerbissime actus est; ad quem deferebantur, qui uel improfessi Iudaicam
uiuerent uitam, uel dissimulata origine imposita genti tributa non
pependissent. Interfuisse me adulescentulum memini, cum a procuratore
frequentissimoque consilio inspiceretur nonagenarius senex an circumsectus
esset. Ab iuuenta minime ciuilis animi, confidens etiam, et cum uerbis tum
rebus immodicum, Caenidi patris concubinae, ex Histria reuersae osculumque
ut assuerat offerenti, manum praebuit; generum fratris indigne ferens
albatos et ipsum ministros habere, proclamauit:

g-ouk g-agathon g-polykoiranie.

[12,13] XIII. Principatum uero adeptus, neque in senatu iactare dubitauit, et patri
se et fratri imperium dedisse, illo sibi reddidisse; neque in reducenda
post diuortium uxore edicere reuocatam eam in puluinar suum. Adclamari
etiam in amphitheatro epuli die libenter audiit: Domino et dominae
feliciter! Sed et Capitolino certamine cunctos ingenti consensus precantes,
ut Palfurium Suram restitueret, pulsum olim senatu ac tunc de oratoribus
coronatum, nullo responso dignatus, tacere tantum modo iussit uoce
praeconis. Pari arrogantia, cum procuratorum suorum nomine formalem
dictaret epistulam, sic coepit: "Dominus et deus noster hoc fieri iubet".
Vnde institutum posthac, ut ne scripto quidem ac sermone cuiusquam
appellaretur aliter. Status sibi in Capitolino non nisi aureas et argenteas
poni permisit ac ponderi certi. Ianos arcusque cum quadrigis et insignibus
triumphorum per regiones urbis tantos ac tot exstruxit, ut cuidam Graece
inscriptum sit: arkei.

Consulatus septemdecim cepit, quot ante eum nemo; ex quibus septem medios
continuauit, omnes autem paene titulo tenus gessit, nec quemquam ultra Kal-
Mai-, plerosque ad Idus usque Ianuarias. Post autem duos triumphos
Germanici cognomine assumpto Septembrem mensem et Octobrem ex
appellationibus suis Germanico Domitianumque transnominauit, quod altero
suscepisset imperium, altero natus esset.

[12,14] XIV. Per haec terribilis cunctis et inuisus, tandem oppressus est amicorum
libertorumque intimorum conspiratione, simul et uxoris. Annum diemque
ultimum uitae iam pridem suspectum habebat, horam etiam, nec non et genus
mortis. Adulescentulo Chaldaei cuncta praedixerant; pater quoque super
cenam quondam fungis abstinentem palam irriserat ut ignarum sortis suae,
quod non ferrum potius timeret. Quare pauidus semper atque anxius, minimis
etiam suspicionibus praeter modum commouebatur; ut edicti de excidendis
uineis propositi gratiam faceret, non alia magis re compulsus creditur,
quam quod sparsi libelli cum his uersibus erant:
g-Kan g-me g-phages g-epi g-rhizan, g-homos g-eti g-karpophoreso
g-Hosson g-epispeisai g-soi, g-kapre, g-thyomenoi.


Eadem formidine oblatum a senatum nouum et excogitatum honorem, quamquam
omnium talium appetentissimus, recusauit, quo decretum erat ut, quotiens
gereret consulatum, equites R- quibus sors obtigisset, trabeati et cum
hastis militaribus praecederent eum inter lictores apparitoresque.

Tempore uero suspecti periculi appropinquante sollicitior in dies
porticuum, in quibus spatiari consuerat, parietes phengite lapide
distinxit, e cuius splendore per imagines quidquid a tergo fieret
prouideret. Nec nisi secreto atque solus plerasque custodias, receptis
quidem in manum catenis, audiebat. Vtque domesticis persuaderet, ne bono
quidem exemplo audendam esse patroni necem, Epaphroditum a libellis
capitali poena condemnauit, quod post destitutionem Nero in adipiscenda
morte manu eius adiutus existimabatur.

[12,15] XV. Denique Flauium Clementem patruelem suum, contemptissimae inertiae,
cuius filios etiam tum paruulos successores palam destinauerat abolitoque
priore nomine alterum Vespasianum appellari iusserat, alterum Domitianum,
repente ex tenuissima suspicione tantum non in ipso eius consulatu
interemit. Quo maxime facto maturauit sibi exitium.

Continuis octo mensibus tot fulgura facta nuntiataque sunt, ut
exclamauerit: "Feriat iam, quem uolet". Tactum de caelo Capitolium
templumque Flauiae gentis, item domus Palatina et cubiculum ipsius, atque
etiam e basi statuae triumphalis titulus excussus ui procellae in
monimentum proximum decidit. Arbor, quae priuato adhuc Vespasiano euersa
surrexerat, tunc rursus repente corruit. Praenestina Fortuna, toto imperii
spatio annum nouum commendanti laetam eandemque semper sortem dare assueta,
extremo tristissimam reddidit nec sine sanguinis mentione.

Mineruam, quam superstitiose colebat, somniauit excedere sacrario *****
negantemque ultra se tueri eum posse, quod exarmata esset a Ioue. Nulla
tamen re perinde commotus est, quam responso casuque Ascletarionis
mathematici. Hunc delatum nec infitiantem, iactasse se quae prouidisset ex
arte, sciscitatus est, quis ipsum maneret exitus; et affirmantem fore ut
breui laceraretur a canibus, interfici quidem sine mora, sed ad coarguendam
temeritatem artis sepeliri quoque accuratissime imperauit. Quod cum fieret,
euenit ut, repentina tempestate deiecto funere, semiustum cadauer
discerperent canes, idque ei cenanti a mimo Latino, qui praeteriens forte
animaduerterat, inter ceteras diei fabulas referretur.

[12,16] XVI. Pridie quam periret, cum oblatos tubures seruari iussisset crastinum,
adiecit: "Si modo uti licuerit," et conuersus ad proximos affirmauit, fore
ut sequenti die luna se in aquario cruentaret factumque aliquod existeret,
de quo loquerentur homines per terrarum orbem. At circa mediam noctem ita
est exterritus ut et strato prosiliret. Dehinc mane haruspicem ex Germania
missum, qui consultus de fulgure mutationem rerum praedixerat, audiit
condemnauitque. Ac dum exulceratam in fronte uerrucam uehementius scalpit,
profluente sanguine, "Vtinam," inquit, "hactenus". Tunc horas requirenti
pro quinta, quam metuebat, sexta ex industria nuntiata est. His uelut
transacto iam periculo laetum festinantemque ad corporis curam Parthenius
cubiculo praepositus conuertit, nuntians esse qui magnum nescio quid
afferret, nec differendum. Itaque summotis omnibus, in cubiculum se recepit
atque ibi occisus est.

[12,17] XVII. De insidiarum caedisque genere haec fere diuulgata sunt. Cunctantibus
conspiratis, quanto et quo modo, id est lauantemne an cenantem,
adgrederentur, Stephanus, Domitillae procurator, et tunc interceptarum
pecuniarum reus, consilium operamque optulit. Ac sinisteriore brachio,
uelut aegro, lanis fasciisque per aliquot dies ad auertendam suspicionem
obuoluto, ad ipsam horam dolorem interiecit; professusque conspirationis
indicium et ob hos admissus, legenti traditum a se libellum et attonito
suffodit inguina. Saucium ac repugnantem adorti Clodianus cornicularius et
Maximus Partheni libertus et Satur decurio cubiculariorum et quidam e
gladiatorio ludo uulneribus septem contrucidarunt.

Puer, qui arae Larum cubiculi ex consuetudine assistens interfuit caedi,
hoc amplius narrabat, iussum se a Domitiano ad primum statim uulnus
pugionem puluino subditum porrigere ac ministros uocare, neque ad caput
quidquam excepto capulo, et praeterea clausa omnia repperisse; atque illum
interim arrepto deductoque ad terram Stephano colluctatum diu, dum modo
ferrum extorquere, modo quamquam laniatis digitis oculos effodere conatur.
Occisus est XIIII- Kal- Octob- anno aetatis quadragensimo quinto, imperii
quinto decimo. Cadauer eius populari sandapila per uespillones exportatum
Phyllis nutrix in suburbano suo Latina uia funerauit, sed reliquias templo
Flauiae gentis clam intulit cineribusque Iuliae Titi filiae, quam et ipsam
educarat, conmiscuit.

[12,18] XVIII. Statura fuit procera, uultu modesto ruborisque pleno, grandibus
oculis, uerum acie hebetiore; praeterea pulcher ac decens, maxime in
iuuenta, et quidem toto corpore, exceptis pedibus, quorum digitos
restrictiores habebat; postea caluitio quoque deformis et obesitate uentris
et crurum gracilitate, quae tamen ei ualitudine longa remacruerant.
Commendari se uerecundia oris adeo sentiebat, ut apud senatum sic quondam
iactauerit: "Vsque adhuc certe et animum meum probastis et uultum".
Caluitio ita offendebatur, ut in contumeliam suam traheret, si cui alii
ioco uel iurgio obiectaretur; quamuis libello, quem de cura capillorum ad
amicum edidit, haec etiam, simul illum seque consolans, inseruerit:
ouch horaais hoios kago kalos te megas te?

Eadem me tamen manent capillorum fata, et forti animo fero comam in
adulescentia senescentem. Scias nec gratius quicquam decore nec breuius.

[12,19] XIX. Laboris impatiens, pedibus per urbem non temere ambulauit, in
expeditione et agmine equo rarius, lectica assidue uectus est. Armorum
nullo, sagittarum uel praecipuo studio tenebatur. Centenas uariis generis
feras saepe in Albano secessu conficientem spectauere plerisque, atque
etiam ex industria ita quarundam capita figentem, ut duobus ictibus quasi
cornus efficeret. Nonnumquam in pueri procul in stantis praebentisque pro
scopulo dispansam dexterae manus palmam, sagittas tanta arte derexit, ut
omnes per interualla digitorum innocue euaderent.

[12,20] XX. Liberalia studia imperii initio neglexit, quamquam bibliothecas
incendio absumptas impensissime reparare curasset, exemplaribus undique
petitis, missisque Alexandream qui describerent emendarentque. Numquam
tamen aut historiae carminibusque noscendis operam ullam aut stilo uel
necessario dedit. Praeter commentarios et acta Tiberii Caesaris nihil
lectitabat; epistolas orationesque et edicta alieno formabat ingenio.
Sermonis tamen nec inelegantis, dictorum interdum etiam notabilium,
"Vellem," inquit, "tam formosus esse, quam Maetius sibi uidetur"; et
cuiusdam caput uarietate capilli subrutilum et incanum, perfusas niuem
mulso dixit; condicionem principum miserrimam aiebat, quibus de
coniuratione comperta non crederetur nisi occisis.

[12,21] XXI. Quotiens otium esset, alea se oblectabat, etiam profestis diebus
matutinisque horis, ac lauabat de die, prandebatque ad satietatem, ut non
temere super cenam praeter Matianum malum et modicam in ampulla potiunculam
sumeret. Conuiuabatur frequenter ac large, sed paene raptim; certe non
ultra solis occasum, nec ut postea comisaretur. Nam ad horam somni nihil
aliud quam solus secreto deambulabat.

[12,22] XXII. Libidinis nimiae, assiduitatem concubitus uelut exercitationis genus
clinopalen uocabat; eratque fama, quasi concubinas ipse deuelleret
nataretque inter uulgatissimas meretrices. Fratris filiam, adhuc uirginem
oblatam in matrimonium sibi cum deuictus Domitiae nuptiis pertinacissime
recusasset, non multo post alii conlocatam, corrupit ultro et quidem uiuo
etiam tum Tito, mox patre ac uiro orbatam ardentissime palamque dilexit, ut
etiam causa mortis extiterit coactae conceptum a se abigere.

[12,23] XXIII. Occisum eum populus indifferenter, miles grauissime tulit statimque
Diuum appellare conatus est, paratus et ulcisci, nisi duces defuissent;
quod quidem paulo post fecit, expostulatis ad poenam pertinacissime caedis
auctoribus. Contra senatus adeo laetatus est, ut repleta certatim curia non
temperaret, quin mortuum contumeliosissimo atque acerbissimo adclamationum
genere laceraret, scalas etiam inferri clipeosque et imagines eius coram
detrahi et ibidem solo affligi iuberet, nouissime eradendos ubique titulos
abolendamque omnes memoriam decerneret. Ante paucos quam occideretur menses
cornix in Capitolino elocuta est: Estai panta kalos, nec defuit qui
ostentum sic interpretaretur:
Nuper Tarpeio quae sedit culmine cornix,
"est bene" non potuit dicere, dixit: "erit".

Ipsum etiam Domitianum ferunt somniasse gibbam sibi pone ceruicem auream
enatam, pro certoque habuisse beatiorem post se laetioremque portendi rei
publicae statum, sicut sane breui euenit abstinentia et moderatione
insequentium principum.