[9,0] LIBER IX. (9,1) Asperat Aonios rabies audita cruenti Tydeos; ipsi etiam minus ingemuere iacentem Inachidae, culpantque uirum et rupisse queruntur fas odii; quin te, diuum implacidissime, quamquam 5 praecipuum tunc caedis opus, Gradiue, furebas, offensum uirtute ferunt, nec comminus ipsum ora sed et trepidos alio torsisse iugales. ergo profanatum Melanippi funus acerbo uulnere non aliis ultum Cadmeia pubes (9,10) insurgunt stimulis, quam si turbata sepulcris ossa patrum monstrisque datae crudelibus urnae. accendit rex ipse super: 'quisquamne Pelasgis mitis adhuc hominemque gerit? iam morsibus uncis (pro furor! usque adeo tela exatiauimus?) artus 15 dilacerant. nonne Hyrcanis bellare putatis tigribus, aut saeuos Libyae contra ire leones? et nunc ille iacet (pulchra o solacia leti!) ore tenens hostile caput, dulcique nefandus inmoritur tabo; nos ferrum inmite facesque: (9,20) illis nuda odia, et feritas iam non eget armis. sic pergant rabidi claraque hac laude fruantur, dum uideas haec, summe pater. sed enim hiscere campos conquesti terraeque fugam mirantur; an istos uel sua portet humus?' magno sic fatus agebat 25 procursu fremituque uiros, furor omnibus idem Tydeos inuisi spoliis raptoque potiri corpore. non aliter subtexunt astra cateruae incestarum auium, longe quibus aura nocentem aera desertasque tulit sine funere mortes; (9,30) illo auidae cum uoce ruunt, sonat arduus aether plausibus, et caelo uolucres cessere minores. Fama per Aonium rapido uaga murmure campum spargitur in turmas (solito pernicior index cum lugenda refert), donec, cui maxima fando 35 damna uehit, trepidas lapsa est Polynicis ad aures. deriguit iuuenis lacrimaeque haesere paratae et cunctata fides: nimium nam cognita uirtus Oenidae credi letum suadetque uetatque. sed postquam haud dubio clades auctore reperta est, (9,40) nox oculos mentemque rapit; tum sanguine fixo membra simul, simul arma ruunt: madet ardua fletu iam galea atque ocreae clipeum excepere cadentem. it maestus genua aegra trahens hastamque sequentem, uulneribus ceu mille grauis totosque per artus 45 saucius: absistunt socii monstrantque gementes. tandem ille abiectis, uix quae portauerat, armis nudus in egregii uacuum iam corpus amici procidit et tali lacrimas cum uoce profudit: 'hasne tibi, armorum spes o suprema meorum, [9,50] Oenide, grates, haec praemia digna rependi, funus ut inuisa Cadmi tellure iaceres sospite me? nunc exul ego aeternumque fugatus, quando alius misero ac melior mihi frater ademptus. nec iam sortitus ueteres regnique nocentis 55 periurum diadema peto: quo gaudia tanti empta mihi aut sceptrum quod non tua dextera tradet? ite, uiri, solumque fero me linquite fratri: nil opus arma ultra temptare et perdere mortes; ite, precor; quid iam dabitis mihi denique maius? (9,60) Tydea consumpsi! quanam hoc ego morte piabo? o socer, o Argi! et primae bona iurgia noctis alternaeque manus et, longi pignus amoris, ira breuis! non me ense tuo tunc, maxime Tydeu, (et poteras) nostri mactatum in limine Adrasti! 65 quin etiam Thebas me propter et impia fratris tecta libens, unde haud alius remeasset, adisti, ceu tibimet sceptra et proprios laturus honores. iam Telamona pium, iam Thesea fama tacebat. qualis et ecce iaces! quae primum uulnera mirer? (9,70) quis tuus hic, quis ab hoste cruor? quae te agmina quiue innumeri strauere globi? (num fallor?) et ipse inuidit pater et tota Mars impulit hasta.' sic ait, et maerens etiamnum lubrica tabo ora uiri terget lacrimis dextraque reponit. 75 'tune meos hostes hucusque exosus, et ultra sospes ego?' exuerat uagina turbidus ensem aptabatque neci: comites tenuere, socerque castigat bellique uices ac fata reuoluens solatur tumidum, longeque a corpore caro (9,80) paulatim, unde dolor letique animosa uoluntas, amouet ac tacite ferrum inter uerba reponit. ducitur amisso qualis consorte laborum deserit inceptum media inter iugera sulcum taurus iners colloque iugum deforme remisso 85 parte trahit, partem lacrimans sustentat arator. ecce autem hortatus Eteoclis et arma secuti, lecta manus, iuuenes, quos nec Tritonia bello, nec prope conlata spreuisset cuspide Mauors, aduentant; contra, conlecta ut pectora parmae (9,90) fixerat atque hastam longe protenderat, haeret arduus Hippomedon: ceu fluctibus obuia rupes, cui neque de caelo metus et fracta aequora cedunt, stat cunctis inmota minis, fugit ipse rigentem pontus et ex alto miserae nouere carinae. 95 tunc prior Aonides (ualidam simul eligit hastam): 'non pudet hos manes, haec infamantia bellum funera dis coram et caelo inspectante tueri? scilicet egregius sudor memorandaque uirtus hanc tumulare feram, ne non maerentibus Argos [9,100] exequiis lacrimandus eat mollique feretro infandam eiectans saniem! dimittite curam. nullae illum uolucres, nulla impia monstra nec ipse, si demus, pius ignis edat'. nec plura, sed ingens intorquet iaculum, duro quod in aere moratum 105 transmissumque tamen clipei stetit orbe secundo. inde Pheres acerque Lycus; sed cassa Pheretis hasta redit, Lycus excelso terrore comantem perstringit galeam: conuulsae cuspide longe diffugere iubae patuitque ingloria cassis. (9,110) ipse nec ire retro, nec in obuia concitus arma exilit, inque eadem sese uestigia semper obuersus cunctis profert recipitque, nec umquam longius indulget dextrae motusque per omnes corpus amat, corpus seruans circumque supraque 115 uertitur. imbellem non sic amplexa iuuencum infestante lupo tunc primum feta tuetur mater et ancipiti circumfert cornua gyro; ipsa nihil metuens sexusque oblita minoris spumat et ingentes imitatur femina tauros. (9,120) tandem intermissa iaculantum nube potestas reddere tela fuit; iamque et Sicyonius Alcon uenerat auxilio, Pisaeaque praepetis Idae turma subit cuneumque replent. his laetus in hostes Lernaeam iacit ipse trabem; uolat illa sagittis 125 aequa fuga mediumque nihil cunctata Politen transabit et iuncti clipeum cauat improba Mopsi. Phocea tum Cydona Tanagraeumque Phalantum atque Erycem, hunc retro conuersum et tela petentem, dum spes nulla necis, crinito a uertice figit: (9,130) faucibus ille cauis hastam non ore receptam miratur moriens, pariterque et murmure plenus sanguis et expulsi salierunt cuspide dentes. ausus erat furto dextram iniectare Leonteus, pone uiros atque arma latens, positumque trahebat 135 prenso crine caput: uidit, quamquam undique crebrae, Hippomedon, ante ora minae, saeuoque proteruam abstulit ense manum; simul increpat: 'hanc tibi Tydeus, Tydeus ipse rapit; post et confecta uirorum fata time magnosque miser fuge tangere manes!' (9,140) ter Cadmea phalanx toruum abduxere cadauer, ter retrahunt Danai: Siculi uelut anxia puppis seditione maris nequiquam obstante magistro errat et auerso redit in uestigia uelo. non ibi Sidoniae ualuissent pellere coepto 145 Hippomedonta manus, non illum impacta mouerent tormenta oppositum, formidatique superbis turribus impulsus temptato umbone redissent. sed memor Elysii regis noxasque recensens Tydeos in medios astu subit impia campos [9,150] Tisiphone: sensere acies subitusque cucurrit sudor equis sudorque uiris, quamquam ore remisso Inachium fingebat Halyn, nusquam impius ignis uerberaque, et iussi tenuere silentia crines. arma gerit iuxtaque feri latus Hippomedontis 155 blanda genas uocemque uenit, tamen ille loquentis extimuit uultus admiraturque timorem. illa autem lacrimans, 'tu nunc' ait 'inclute, frustra exanimes socios inhumataque corpora Graium (scilicet is nobis metus, aut iam cura sepulcri?) (9,160) protegis; ipse manu Tyria tibi captus Adrastus raptatur, teque ante alios, te uoce manuque inuocat; heu qualem lapsare in sanguine uidi, exutum canos lacero diademate crines! nec procul hinc, aduerte oculos: ubi plurimus ille 165 puluis, ubi ille globus'. paulum stetit anxius heros librabatque metus; premit aspera uirgo: 'quid haeres? imus? an hi retinent manes, et uilior ille qui superest?' miserum sociis opus et sua mandat proelia et unanimi uadit desertor amici, (9,170) respiciens tamen et reuocent si forte paratus. inde legens turbata trucis uestigia diuae huc illuc frustra ruit auius, impia donec Eumenis ex oculis reiecta caerula parma fugit et innumeri galeam rupere cerastae. 175 aspicit infelix discussa nube quietos Inachidas currumque nihil metuentis Adrasti. et Tyrii iam corpus habent, iam gaudia magnae testantur uoces, uictorque ululatus aderrat auribus occultoque ferit praecordia luctu. (9,180) ducitur hostili (pro dura potentia fati!) Tydeus ille solo, modo cui Thebana sequenti agmina, siue gradus seu frena effunderet, ingens limes utrimque datus; nusquam arma, manusque quiescunt; nulla uiri feritas: iuuat ora rigentia leto 185 et formidatos impune lacessere uultus. hic amor, hoc una timidi fortesque sequuntur nobilitare manus, infectaque sanguine tela coniugibus seruant paruisque ostendere natis. sic ubi Maura diu populatum rura leonem, (9,190) quem propter clausique greges uigilantque magistri, pastorum lassae debellauere cohortes: gaudet ager, magno subeunt clamore coloni, praecerpuntque iubas inmaniaque ora recludunt damnaque commemorant, seu iam sub culmine fixus 195 excubat, antiquo seu pendet gloria luco. at ferus Hippomedon quamquam iam sentit inane auxilium et seram rapto pro corpore pugnam, it tamen et caecum rotat inreuocabilis ensem, uix socios hostesque, nihil dum tardet euntem, [9,200] secernens; sed caede noua iam lubrica tellus armaque seminecesque uiri currusque soluti impediunt laeuumque femur, quod cuspide fixum regis Echionii, sed dissimulauerat ardens, siue ibi nescierat. maestum uidet Hoplea tandem; 205 Tydeos hic magni fidus comes et modo frustra armiger alipedem prona ceruice tenebat fatorum ignarum domini solumque frementem quod uacet inque acies audentior ille pedestres. hunc aspernantem tumido noua pondera tergo (9,210) (unam quippe manum domitis expertus ab annis) corripit adfaturque: 'quid o noua fata recusas, infelix sonipes? nusquam tibi dulce superbi regis onus; non iam Aetolo satiabere campo gaudentemque iubam per stagna Acheloia solues. 215 quod superest, caros, i, saltem ulciscere manes aut sequere; extorrem neu tu quoque laeseris umbram captiuus tumidumque equitem post Tydea portes.' audisse accensumque putes: hoc fulmine raptum abstulit et similes minus indignatur habenas. (9,220) semifer aeria talis Centaurus ab Ossa desilit in ualles: ipsum nemora alta tremescunt, campus equum. trepidi cursu glomerantur anhelo Labdacidae, premit ille super, necopinaque ferro colla metens linquit truncos post terga cadentes. 225 uentum erat ad fluuium; solito tunc plenior alueo (signa mali) magna se mole Ismenos agebat. illa breuis requies, illo timida agmina lassam de campis egere fugam; stupet hospita belli unda uiros claraque armorum incenditur umbra. (9,230) insiluere uadis, magnoque fragore solutus agger et aduersae latuerunt puluere ripae. ille quoque hostiles saltu maiore per undas inruit attonitis (longum dimittere habenas) sicut erat, tantum uiridi defixa parumper 235 caespite populeo commendat spicula trunco. tunc uero exanimes tradunt rapientibus ultro arma uadis: alii demissa casside, quantum tendere conatus animae ualuere sub undis, turpe latent; multi fluuium transmittere nando (9,240) adgressi, sed uincla tenent laterique repugnat balteus et madidus deducit pectora thorax. qualis caeruleis tumido sub gurgite terror piscibus, arcani quotiens deuexa profundi scrutantem delphina uident; fugit omnis in imos 245 turba lacus uiridesque metu stipantur in algas; nec prius emersi quam summa per aequora flexus emicet et uisis malit certare carinis: talis agit sparsos, mediisque in fluctibus heros frena manu pariter, pariter regit arma, pedumque [9,250] remigio sustentat equum; consuetaque campo fluctuat et mersas leuis ungula quaerit harenas. sternit Iona Chromis, Chromin Antiphos, Antiphon Hypseus, Hypseus Astyagen euasurumque relicto amne Linum, ni fata uetent et stamine primo 255 ablatum tellure mori. premit agmina Thebes Hippomedon, turbat Danaos Asopius Hypseus: amnis utrumque timet, crasso uada mutat uterque sanguine, et e fluuio neutri fatale reuerti. iam laceri pronis uoluuntur cursibus artus (9,260) oraque et abscisae redeunt in pectora dextrae, spicula iam clipeosque leues arcusque remissos unda uehit, galeasque uetant descendere cristae: summa uagis late sternuntur flumina telis, ima uiris; illic luctantur corpora leto, 265 efflantesque animas retro premit obuius amnis. flumineam rapiente uado puer Argipus ulmum prenderat, insignes umeros ferus ense Menoeceus amputat; ille cadens, nondum conamine adempto, truncus in excelsis spectat sua bracchia ramis. (9,270) Hypseos hasta Sagen ingenti uulnere mersit, ille manet fundo, rediit pro corpore sanguis. desiluit ripis fratrem rapturus Agenor, heu miser et tenuit, sed saucius ille leuantem degrauat amplexu: poterat resolutus Agenor 275 emersisse uadis, piguit sine fratre reuerti. surgentem dextra Capetum uulnusque minantem sorbebat rapidus nodato gurgite uertex; iam uultu, iam crine latet, iam dextera nusquam, ultimus abruptas ensis descendit in undas. (9,280) mille modis leti miseros mors una fatigat. induit a tergo Mycalesia cuspis Agyrten; respexit: nusquam auctor erat, sed concita tractu gurgitis effugiens inuenerat hasta cruorem. figitur et ualidos sonipes Aetolus in armos 285 exiluitque alte ui mortis et aera pendens uerberat; haud tamen est turbatus fulmine ductor, sed miseratur equum magnoque ex uulnere telum exuit ipse gemens et sponte remisit habenas. inde pedes repetit pugnas gressuque manuque (9,290) certior, et segnem Nomium fortemque Mimanta Thisbaeumque Lichan Anthedoniumque Lycetum continuat ferro geminisque e fratribus unum Thespiaden; eadem poscenti fata Panemo: 'uiue superstes' ait 'diraeque ad moenia Thebes 295 solus abi miseros non decepture parentes. di bene quod pugnas rapidum deiecit in amnem sanguinea Bellona manu: trahit unda timentes gurgite gentili, nuda nec flebilis umbra stridebit uestros Tydeus inhumatus ad ignes; [9,300] ibitis aequoreis crudelia pabula monstris, illum terra uehit suaque in primordia soluet.' sic premit aduersos et acerbat uulnera dictis; ac nunc ense furit, nunc tela natantia captans ingerit: innuptae comitem Therona Dianae, 305 ruricolamque Gyan cum fluctiuago Ergino, intonsumque Hersen, contemptoremque profundi Crethea nimbosam qui saepe Caphereos arcem Euboicasque hiemes parua transfugerat alno++ quid non fata queant? traiectus pectora ferro (9,310) uoluitur in fluctus, heu cuius naufragus undae! te quoque sublimi tranantem flumina curru, dum socios, Pharsale, petis, resupinat ademptis Dorica cuspis equis; illos uiolentia saeui gurgitis infelixque iugi concordia mergit. 315 nunc age, quis tumidis magnum expugnauerit undis Hippomedonta labor, cur ipse excitus in arma Ismenos, doctae nosse indulgete sorores: uestrum opus ire retro et senium depellere famae. gaudebat Fauno nymphaque Ismenide natus (9,320) maternis bellare tener Crenaeus in undis, Crenaeus, cui prima dies in gurgite fido et natale uadum et uirides cunabula ripae. ergo ratus nihil Elysias ibi posse Sorores, laetus adulantem nunc hoc, nunc margine ab illo 325 transit auum, leuat unda gradus, seu defluus ille, siue obliquus eat; nec cum subit obuius ullas stagna dedere moras pariterque reuertitur amnis. non Anthedonii tegit hospitis inguina pontus blandior, aestiuo nec se magis aequore Triton (9,330) exerit, aut carae festinus ad oscula matris cum remeat tardumque ferit delphina Palaemon. arma decent umeros, clipeusque insignis et auro lucidus Aoniae caelatur origine gentis. Sidonis hic blandi per candida terga iuuenci, 335 iam secura maris, teneris iam cornua palmis non tenet, extremis adludunt aequora plantis; ire putes clipeo fluctusque secare iuuencum. adiuuat unda fidem pelago, nec discolor amnis. tunc audax pariter telis et uoce proterua (9,340) Hippomedonta petit: 'non haec fecunda ueneno Lerna, nec Herculeis haustae serpentibus undae: sacrum amnem, sacrum (et miser experiere!) deumque altrices inrumpis aquas'. nihil ille, sed ibat comminus; opposuit cumulo se densior amnis 345 tardauitque manum; uulnus tamen illa retentum pertulit atque animae tota in penetralia sedit. horruit unda nefas, siluae fleuistis utraeque, et grauiora cauae sonuerunt murmura ripae. ultimus ille sonus moribundo emersit ab ore, [9,350] 'mater!', in hanc miseri ceciderunt flumina uocem. at genetrix coetu glaucarum cincta sororum protinus icta malo uitrea de ualle solutis exiluit furibunda comis, ac uerbere crebro oraque pectoraque et uiridem scidit horrida uestem. 355 utque erupit aquis iterumque iterumque trementi ingeminat 'Crenaee' sono: nusquam ille, sed index desuper (a miserae nimium noscenda parenti!) parma natat; iacet ipse procul, qua mixta supremum Ismenon primi mutant confinia ponti. (9,360) fluctiuagam sic saepe domum madidosque penates Alcyone deserta gemit, cum pignora saeuus Auster et algentes rapuit Thetis inuida nidos. mergitur orba iterum, penitusque occulta sub undis limite non uno, liquidum qua subter eunti 365 lucet iter, miseri nequiquam funera nati uestigat plangitque tamen; saepe horridus amnis obstat, et obducto caligant sanguine uisus. illa tamen praeceps in tela offendit et enses scrutaturque manu galeas et prona reclinat (9,370) corpora; nec ponto summota intrabat amaram Dorida, possessum donec iam fluctibus altis Nereidum miserata cohors ad pectora matris impulit. illa manu ceu uiuum amplexa reportat insternitque toris riparum atque umida siccat 375 mollibus ora comis, atque haec ululatibus addit: 'hoc tibi semidei munus tribuere parentes nec mortalis auus? sic nostro in gurgite regnas? mitior heu misero discors alienaque tellus, mitior unda maris, quae iuxta flumina corpus (9,380) rettulit et miseram uisa expectasse parentem. hine mei uultus? haec torui lumina patris? hi crines undantis aui? tu nobile quondam undarum nemorumque decus, quo sospite maior diua et Nympharum longe regina ferebar. 385 heu ubinam ille frequens modo circa limina matris ambitus orantesque tibi seruire Napaeae? cur nunc te, melius saeuo mansura profundo, amplexu misero tumulis, Crenaee, reporto non mihi? nec tantae pudet heu miseretque ruinae, (9,390) dure parens? quae te alta et ineluctabilis imo condidit amne palus, quo nec tam cruda nepotis funera nec nostri ualeant perrumpere planctus? ecce furit iactatque tuo se in gurgite maior Hippomedon, illum ripaeque undaeque tremescunt, 395 illius impulsu nostrum bibit unda cruorem: tu piger et trucibus facilis seruire Pelasgis. ad cineres saltem supremaque iusta tuorum saeue ueni non hic solum accensure nepotem.' his miscet planctus multumque indigna cruentat [9,400] pectora, caeruleae referunt lamenta sorores: qualiter Isthmiaco nondum Nereida portu Leucothean planxisse ferunt, dum pectore anhelo frigidus in matrem saeuum mare respuit infans. at pater arcano residens Ismenos in antro, 405 unde aurae nubesque bibunt atque imbrifer arcus pascitur et Tyrios melior uenit annus in agros, ut lamenta procul, quamquam obstrepit ipse, nouosque accepit natae gemitus, leuat aspera musco colla grauemque gelu crinem, ceciditque soluta (9,410) pinus adulta manu dimissaque uoluitur urna. illum per ripas annoso scrupea limo ora exertantem siluae fluuiique minores mirantur: tantus tumido de gurgite surgit, spumosum attollens apicem lapsuque sonoro 415 pectora caeruleae riuis manantia barbae. obuia cognatos gemitus casumque nepotis Nympharum docet una patrem monstratque cruentum auctorem dextramque premit: stetit arduus alto amne, manuque genas et nexa uirentibus uluis (9,420) cornua concutiens sic turbidus ore profundo incipit: 'huncne mihi, superum regnator, honorem quod totiens hospesque tuis et conscius actis (nec memorare timor) falsa nunc improba fronte cornua, nunc uetitam currus disiungere Phoeben, 425 dotalesque rogos deceptaque fulmina uidi praecipuosque alui natorum? an uilis et illis gratia? ad hunc certe repsit Tirynthius amnem, hac tibi flagrantem Bromium restinximus unda. aspice quas fluuio caedes, quae funera portem (9,430) continuus telis alioque adopertus aceruo. omne uadum belli series tenet, omnis anhelat unda nefas, subterque animae supraque recentes errant et geminas iungunt caligine ripas. ille ego clamatus sacris ululatibus amnis, 435 qui molles thyrsos Baccheaque cornua puro fonte lauare feror, stipatus caedibus artas in freta quaero uias; non Strymonos impia tanto stagna cruore natant, non spumifer altius Hebrus Gradiuo bellante rubet. nec te admonet altrix (9,440) unda tuasque manus, iam pridem oblite parentum Liber? an Eous melius pacatur Hydaspes? at tu, qui tumidus spoliis et sanguine gaudes insontis pueri, non hoc ex amne potentem Inachon aut saeuas uictor reuehere Mycenas, 445 ni mortalis ego et tibi ductus ab aethere sanguis'. sic ait infrendens et sponte furentibus undis signa dedit: mittit gelidus montana Cithaeron auxilia antiquasque niues et pabula brumae ire iubet; frater tacitas Asopos eunti [9,450] conciliat uires et hiulcis flumina uenis suggerit. ipse cauae scrutatur uiscera terrae stagnaque torpentesque lacus pigrasque paludes excutit, atque auidos tollens ad sidera uultus umentes nebulas exhaurit et aera siccat. 455 iamque super ripas utroque extantior ibat aggere, iam medium modo qui superauerat amnem Hippomedon, intactus aquis umerosque manusque, miratur creuisse uadem seseque minorem. hinc atque hinc tumidi fluctus animosaque surgit (9,460) tempestas instar pelagi, cum Pliadas haurit aut nigrum trepidis impingit Oriona nautis. non secus aequoreo iactat Teumesius amnis Hippomedonta salo, semperque umbone sinistro tollitur et clipeum nigrante superuenit aestu 465 spumeus adsultans fractaque refunditur unda et cumulo maiore redit; nec mole liquenti contentus carpit putres seruantia ripas arbusta annosasque trabes eiectaque fundo saxa rotat. stat pugna impar amnisque uirique, (9,470) indignante deo; nec enim dat terga nec ullis frangitur ille minis, uenientesque obuius undas intrat et obiecta dispellit flumina parma. stat terra fugiente gradus, et poplite tenso lubrica saxa tenet, genibusque obnixus et haerens 475 subruta fallaci seruat uestigia limo, sic etiam increpitans: 'unde haec, Ismene, repente ira tibi? quoue has traxisti gurgite uires, imbelli famulate deo solumque cruorem femineis experte choris, cum Bacchica mugit (9,480) buxus et insanae maculant trieterida matres?' dixerat; atque illi sese deus obtulit ultro turbidus imbre genas et nube natantis harenae, nec saeuit dictis, trunca sed pectora quercu ter quater oppositi, quantum ira deusque ualebat, 485 impulit adsurgens: tandem uestigia flexit excussumque manu tegimen, conuersaque lente terga refert. instant undae sequiturque labantem amnis ouans; nec non saxis et grandine ferri desuper infestant Tyrii geminoque repellunt (9,490) aggere. quid faciat bellis obsessus et undis? nec fuga iam misero, nec magnae copia mortis. stabat gramineae producta crepidine ripae undarum ac terrae dubio, sed amicior undis, fraxinus ingentique uadum possederat umbra. 495 huius opem (nam qua terras inuaderet?) unca arripuit dextra: nec pertulit illa trahentem, sed maiore super, quam stabat, pondere uicta soluitur et, qua stagna subit radice quibusque arentem mordebat humum dimissa, superne [9,500] iniecit sese trepido ripamque, nec ultra passa uirum subitae uallauit ponte ruinae. huc undae coeunt, et ineluctabile caeno uerticibusque cauis sidit crescitque barathrum. iamque umeros, iam colla ducis sinuosa uorago 505 circumit: hic demum uictus suprema fateri exclamat: 'fluuione (pudet!), Mars inclute, merges hanc animam, segnesque lacus et stagna subibo ceu pecoris custos, subiti torrentis iniquis interceptus aquis? adeone occumbere ferro (9,510) non merui?' tandem precibus commota Tonantem Iuno subit: 'quonam miseros, sator inclute diuum, Inachidas, quonam usque premes? iam Pallas et odit Tydea, iam rapto tacuerunt augure Delphi: en meus Hippomedon, cui gentis origo Mycenae 515 Argolicique lares numenque ante omnia Iuno (sic ego fida meis?), pelagi crudelibus ibit praeda feris? certe tumulos supremaque uictis busta dabas: ubi Cecropiae post proelia flammae, Theseos ignis ubi est?' non spernit coniugis aequas (9,520) ille preces, leuiterque oculos ad moenia Cadmi rettulit, et uiso sederunt flumina nutu. illius exangues umeri et perfossa patescunt pectora: ceu uentis alte cum elata resedit tempestas, surgunt scopuli quaesitaque nautis 525 terra, et ab infestis descendunt aequora saxis. quid ripas tenuisse iuuat? premit undique nimbo telorum Phoenissa cohors, nec tegmina membris ulla, omnisque patet leto; tunc uulnera manant, quique sub amne diu stupuit cruor, aere nudo (9,530) soluitur et tenues uenarum laxat hiatus, incertique labant undarum e frigore gressus. procumbit, Getico qualis procumbit in Haemo seu Boreae furiis putri seu robore quercus caelo mixta comas, ingentemque aera laxat: 535 illam nutantem nemus et mons ipse tremescit qua tellure cadat, quas obruat ordine siluas. non tamen aut ensem galeamue audacia cuiquam tangere; uix credunt oculis ingentiaque horrent funera et astrictis accedunt comminus armis. (9,540) tandem adiit Hypseus capulumque in morte tenenti extrahit et toruos laxauit casside uultus; itque per Aonios alte mucrone corusco suspensam ostentans galeam et clamore superbit: 'hic ferus Hippomedon, hic formidabilis ultor 545 Tydeos infandi debellatorque cruenti gurgitis!' agnouit longe pressitque dolorem magnanimus Capaneus, telumque inmane lacerto hortatur librans: 'ades o mihi, dextera, tantum tu praesens bellis et ineuitabile numen, [9,550] te uoco, te solam superum contemptor adoro'. sic ait, et uoti sese facit ipse potentem. it tremibunda abies clipeum per et aerea texta loricae tandemque animam sub pectore magno deprendit: ruit haud alio quam celsa fragore 555 turris, ubi innumeros penitus quassata per ictus labitur effractamque aperit uictoribus urbem. cui super adsistens, 'non infitiamur honorem mortis' ait 'refer huc oculos, ego uulneris auctor; laetus abi multumque aliis iactantior umbris!' (9,560) tunc ensem galeamque rapit clipeumque reuellit Hypseos; exanimumque tenens super Hippomedonta, 'accipe' ait 'simul hostiles, dux magne, tuasque exuuias, ueniet cineri decus et suus ordo manibus; interea iustos dum reddimus ignes, 565 hoc ultor Capaneus operit tua membra sepulcro'. sic anceps dura belli uice mutua Grais Sidoniisque simul nectebat uulnera Mauors: hic ferus Hippomedon, illic non segnior Hypseus fletur, et alterni praebent solacia luctus. (9,570) tristibus interea somnum turbata figuris torua sagittiferi mater Tegeatis ephebi, crine dato passim plantisque ex more solutis, ante diem gelidas ibat Ladonis ad undas purgatura malum fluuio uiuente soporem. 575 namque per attonitas curarum pondere noctes saepe et delapsas adytis, quas ipsa dicarat, exuuias, seque ignotis errare sepulcris extorrem nemorum Dryadumque a plebe fugatam, saepe nouos nati bello rediisse triumphos, (9,580) armaque et alipedem notum comitesque uidebat, numquam ipsum, nunc ex umeris fluxisse pharetras, effigiesque suas simulacraque nota cremari. praecipuos sed enim illa metus portendere uisa est nox miserae totoque erexit pectore matrem. 585 nota per Arcadias felici robore siluas quercus erat, Triuiae quam desacrauerat ipsa electam turba nemorum numenque colendo fecerat: hic arcus et fessa reponere tela, armaque curua suum et uacuorum terga leonum (9,590) figere et ingentes aequantia cornua siluas. uix ramis locus, agrestes adeo omnia cingunt exuuiae, et uiridem ferri nitor impedit umbram. hanc, ut forte iugis longo defessa redibat uenatu, modo rapta ferox Erymanthidos ursae 595 ora ferens, multo proscissam uulnere cernit deposuisse comam et rorantes sanguine ramos expirare solo; quaerenti nympha cruentas Maenadas atque hostem dixit saeuisse Lyaeum. dum gemit et planctu circumdat pectus inani, [9,600] abrupere oculi noctem maestoque cubili exilit et falsos quaerit per lumina fletus. ergo ut in amne nefas merso ter crine piauit uerbaque sollicitas matrum solantia curas addidit, armatae ruit ad delubra Dianae 605 rore sub Eoo, notasque ex ordine siluas et quercum gauisa uidet. tunc limine diuae astitit et tali nequiquam uoce precatur: 'uirgo potens nemorum, cuius non mollia signa militiamque trucem sexum indignata frequento (9,610) more nihil Graio (nec te gens aspera ritu Colchis Amazoniaeue magis coluere cateruae): si mihi non umquam thiasi ludusue proteruae noctis et, inuiso quamuis temerata cubili, non tamen aut teretes thyrsos aut mollia gessi 615 pensa, sed in tetricis et post conubia lustris, sic quoque uenatrix animumque innupta remansi, nec mihi secretis culpam occultare sub antris cura, sed ostendi prolem posuique trementem ante tuos confessa pedes, nec degener ille (9,620) sanguinis inque meos reptauit protinus arcus, tela puer lacrimis et prima uoce poposcit: hunc mihi (quid trepidae noctes somnusque minantur?), hunc, precor, audaci qui nunc ad proelia uoto heu nimium tibi fisus abit, da uisere belli 625 uictorem, uel, si ampla peto, da uisere tantum! 625a (si non uictorem des uictum cernere saltem!) hic sudet tuaque arma ferat. preme dira malorum signa; quid in nostris, nemoralis Delia, siluis Maenades hostiles Thebanaque numina regnant? ei mihi! cur penitus (simque augur cassa futuri!), (9,630) cur penitus magnoque interpretor omine quercum? quod si uera sopor miserae praesagia mittit, per te maternos, mitis Dictynna, labores fraternumque decus, cunctis hunc fige sagittis infelicem uterum; miserae sine funera matris 635 audiat ille prior!' dixit, fletuque soluto aspicit et niueae saxum maduisse Dianae. illam diua ferox etiamnum in limine sacro expositam et gelidas uerrentem crinibus aras linquit, et in mediis frondentem Maenalon astris (9,640) exuperat gressu saltumque ad moenia Cadmi destinat, interior caeli qua semita lucet dis tantum, et cunctas iuxta uidet ardua terras. iamque fere medium Parnasi frondea praeter colla tenebat iter, cum fratrem in nube corusca 645 aspicit haud solito uisu: remeabat ab armis maestus Echioniis, demersi funera lugens auguris. inrubit caeli plaga sidere mixto, occursuque sacro pariter iubar arsit utrimque, et coiere arcus et respondere pharetrae. [9,650] ille prior: 'scio, Labdacias, germana, cohortes et nimium fortes ausum petis Arcada pugnas. fida rogat genetrix: utinam indulgere precanti fata darent! en ipse mei (pudet!) inritus arma cultoris frondesque sacras ad inania uidi 655 Tartara et in memet uersos descendere uultus; nec tenui currus terraeque abrupta coegi, saeuus ego inmeritusque coli. lugentia cernis antra, soror, mutasque domos: haec sola rependo dona pio comiti; nec tu peritura mouere (9,660) auxilia et maestos in uanum perge labores. finis adest iuueni, non hoc mutabile fatum, nec te de dubiis fraterna oracula fallunt.' 'sed decus extremum misero,' confusa uicissim uirgo refert, 'duraeque licet solacia morti 665 quaerere, nec fugiet poenas quicumque nefandam insontis pueri scelerarit sanguine dextram impius, et nostris fas sit saeuire sagittis.' sic effata mouet gressus libandaque fratri parcius ora tulit, Thebasque infesta petiuit. (9,670) at pugna ereptis maior crudescit utrimque regibus, alternosque ciet uindicta furores. Hypseos hinc turmae desolatumque magistro agmen, at hinc grauius fremit Hippomedontis adempti orba cohors; praebent obnixi corpora ferro, 675 idem ardor rabidis externum haurire cruorem ac fudisse suum, nec se uestigia mutant: stat cuneo defixa acies, hostique cruento dant animas et terga negant: cum lapsa per auras uertice Dircaei uelox Latonia montis (9,680) astitit; agnoscunt colles notamque tremescit silua deam, saeuis ubi quondam exerta sagittis fecundam lasso Nioben consumpserat arcu. illum acies inter coepta iam caede superbum nescius armorum et primas tunc passus habenas 685 uenator raptabat equus, quem discolor ambit tigris et auratis aduerberat unguibus armos. colla sedent nodis, et castigata iubarum libertas, nemorisque notae sub pectore primo iactantur niueo lunata monilia dente. (9,690) ipse bis Oebalio saturatam murice pallam lucentesque auro tunicas (hoc neuerat unum mater opus) tenui collectus in ilia uinclo, cornipedis laeuo clipeum demiserat armo, ense grauis nimio: tereti iuuat aurea morsu 695 fibula pendentis circum latera aspera cinctus, uaginaeque sonum tremulumque audire pharetrae murmur et a cono missas in terga catenas; interdum cristas hilaris iactare comantes et pictum gemmis galeae iubar. ast ubi pugna [9,700] cassis anhela calet, resoluto uertice nudus exoritur: tunc dulce comae radiisque trementes dulce nitent uisus et, quas dolet ipse morari, nondum mutatae rosea lanugine malae. nec formae sibi laude placet multumque seueris 705 asperat ora minis, sed frontis seruat honorem ira decens. dat sponte locum Thebana iuuentus, natorum memores, intentaque tela retorquent; sed premit et saeuas miserantibus ingerit hastas. illum et Sidoniae iuga per Teumesia Nymphae (9,710) bellantem atque ipso sudore et puluere gratum laudant, et tacito ducunt suspiria uoto. talia cernenti mitis subit alta Dianae corda dolor, fletuque genas uiolata, 'quod,' inquit 'nunc tibi, quod leti quaeram dea fida propinqui 715 effugium? haecne ultro properasti in proelia, saeue ac miserande puer? cruda heu festinaque uirtus suasit et hortatrix animosi gloria leti! scilicet angustum iamdudum urguentibus annis Maenalium tibi, parue, nemus, perque antra ferarum (9,720) uix tutae sine matre uiae, siluestria cuius nondum tela procax arcumque implere ualebas. et nunc illa meas ingentem plangit ad aras inuidiam surdasque fores et limina lassat: tu dulces lituos ululataque proelia gaudes 725 felix et miserae tantum moriture parenti'. ne tamen extremo frustra morientis honori adfuerit, uenit in medios caligine fulua saepta globos, primumque leues furata sagittas audacis tergo pueri caelestibus implet (9,730) goryton telis, quorum sine sanguine nullum decidit; ambrosio tunc spargit membra liquore, spargit equum, ne quo uioletur uulnere corpus ante necem, cantusque sacros et conscia miscet murmura, secretis quae Colchidas ipsa sub antris 735 nocte docet monstratque feras quaerentibus herbas. tunc uero exerto circumuolat igneus arcu nec se mente regit, patriae matrisque suique inmemor, et nimium caelestibus utitur armis: ut leo, cui paruo mater Gaetula cruentos (9,740) suggerit ipsa cibos, cum primum crescere sensit colla iubis toruusque nouos respexit ad ungues, indignatur ali, tandemque effusus apertos liber amat campos et nescit in antra reuerti. quos, age, Parrhasio sternis, puer improbe, cornu? 745 prima Tanagraeum turbauit harundo Coroebum extremo galeae primoque in margine parmae angusta transmissa uia: stat faucibus unda sanguinis, et sacri facies rubet igne ueneni. saeuius Eurytion, cui luminis orbe sinistro [9,750] callida tergeminis acies se condidit uncis. ille trahens oculo plenam labente sagittam ibat in auctorem: sed diuum fortia quid non tela queant? alio geminatum lumine uulnus expleuit tenebras; sequitur tamen improbus hostem, 755 qua meminit, fusum donec prolapsus in Idan decidit: hic saeui miser inter funera belli palpitat et mortem sociosque hostesque precatur. addit Abantiadas, insignem crinibus Argum et male dilectum miserae Cydona sorori. (9,760) illi perfossum telo patefecerat inguen: huic geminum obliqua traiecit harundine tempus, exilit hac ferrum, uelox hac penna remansit; fluxit utrimque cruor. nulli tela aspera mortis dant ueniam, non forma Lamum, non infula Lygdum, 765 non pubescentes texerunt Aeolon anni: figitur ora Lamus, flet saucius inguina Lygdus, perfossus telo niueam gemis, Aeole, frontem. te praeceps Euboea tulit, te candida Thisbe miserat, hunc uirides non excipietis ~Amyclae. (9,770) numquam cassa manus, nullum sine numine fugit missile, nec requies dextrae, sonitumque priori iungit harundo sequens. unum quis crederet arcum aut unam saeuire manum? modo derigit ictus, nunc latere alterno dubius conamina mutat, 775 nunc fugit instantes et solo respicit arcu. et iam mirantes indignantesque coibant Labdacidae, primusque Iouis de sanguine claro Amphion ignarus adhuc, quae funera campis ille daret: 'quonam usque moram lucrabere fati, (9,780) o multum meritos puer orbature parentes? quin etiam menti tumor atque audacia gliscit, congressus dum nemo tuos pugnamque minorem dignatur bellis, iramque relinqueris infra. i, repete Arcadiam mixtusque aequalibus illic, 785 dum ferus hic uero desaeuit puluere Mauors, proelia lude domi: quodsi te maesta sepulcri fama mouet, dabimus leto moriare uirorum!' iamdudum hunc contra stimulis grauioribus ardet trux Atalantiades; necdum ille quierat, et infit: (9,790) 'sera etiam in Thebas, quarum hic exercitus, arma profero; quisnam adeo puer, ut bellare recuset talibus? Arcadiae stirpem et fera semina gentis, non Thebana uides: non me sub nocte silenti Thyias Echionio genetrix famulata Lyaeo 795 edidit, haud umquam deformes uertice mitras induimus turpemque manu iactauimus hastam. protinus astrictos didici reptare per amnes horrendasque domos magnarum intrare ferarum et quid plura loquar? ferrum mea semper et arcus [9,800] mater habet, uestri feriunt caua tympana patres'. non tulit Amphion uultumque et in ora loquentis telum inmane rotat; sed ferri lumine diro turbatus sonipes sese dominumque retorsit in latus atque auidam transmisit deuius hastam. 805 acrior hoc iuuenem stricto mucrone petebat Amphion, cum se medio Latonia campo iecit et ante oculos omni stetit obuia uultu. haerebat iuueni deuinctus amore pudico Maenalius Dorceus, cui bella suumque timorem (9,810) mater et audaces pueri mandauerat annos. huius tum uultu dea dissimulata profatur: 'hactenus Ogygias satis infestasse cateruas, Parthenopaee, satis; miserae iam parce parenti, parce deis, quicumque fauent'. nec territus ille: 815 'hunc sine me (non plura petam), fidissime Dorceu, sternere humi, qui tela meis gerit aemula telis et similes cultus et frena sonantia iactat. frena regam, cultus Triuiae pendebitis alto limine, captiuis matrem donabo pharetris.' (9,820) audiit et mixto risit Latonia fletu. uiderat hanc caeli iamdudum in parte remota Gradiuum complexa Venus, dumque anxia Thebas commemorat Cadmumque uiro caraeque nepotes Harmoniae, pressum tacito sub corde dolorem 825 tempestiua mouet: 'nonne hanc, Gradiue, proteruam uirginitate uides mediam se ferre uirorum coetibus, utque acies audax et Martia signa temperet? en etiam donat praebetque necandos tot nostra de gente uiros. huic tradita uirtus, (9,830) huic furor? agrestes superest tibi figere dammas'. desiluit iustis commotus in arma querelis Bellipotens, cui sola uagum per ina ruenti Ira comes, reliqui sudant ad bella Furores. nec mora, cum maestam monitu Letoida duro 835 increpat adsistens: 'non haec tibi proelia diuum dat pater; armiferum ni protinus improba campum deseris, huic aequam nosces nec Pallada dextrae.' quid faciat contra? premit hinc Mauortia cuspis, hinc plenae tibi, parue, colus, Iouis inde seueri (9,840) uultus: abit solo post haec euicta pudore. at pater Ogygias Mauors circumspicit alas horrendumque Dryanta mouet, cui sanguinis auctor turbidus Orion, comitesque odisse Dianae (inde furit) patrium. hic turbatos arripit ense 845 Arcadas exarmatque ducem; cadit agmine longo Cyllenes populus Tegeesque habitator opacae Aepytiique duces Telphusiacaeque phalanges. ipsum autem et lassa fidit prosternere dextra, nec seruat uires: etenim huc iam fessus et illuc [9,850] mutabat turmas; urguent praesagia mille funeris, et nigrae praecedunt nubila mortis. iamque miser raros comites uerumque uidebat Dorcea, iam uires paulatim abscedere sensit, sentit et exhaustas umero leuiore pharetras; 855 iam minus atque minus fert ira, puerque uidetur et sibi, cum torua clipei metuendus obarsit luce Dryas: tremor ora repens ac uiscera torsit Arcados; utque feri uectorem fulminis albus cum supra respexit olor, cupit hiscere ripam (9,860) Strymonos et trepidas in pectora contrahit alas: sic iuuenem saeui conspecta mole Dryantis iam non ira subit, sed leti nuntius horror. arma tamen, frustra superos Triuiamque precatus, molitur pallens et surdos expedit arcus. 865 iamque instat telis dextramque obliquus in ulnam cornua contingit mucrone et pectora neruo, cum ducis Aonii magno cita turbine cuspis fertur in aduersum neruique obliqua sonori uincla secat: pereunt ictus, manibusque remissis (9,870) uana supinato ceciderunt spicula cornu. tunc miser et frenos turbatus et arma remisit, uulneris impatiens umeri quod tegmine dextri intrarat facilemque cutem; subit altera cuspis cornipedisque fugam succiso poplite sistit. 875 tum cadit ipse Dryas (mirum!) nec uulneris umquam conscius: olim auctor teli causaeque patebant. at puer infusus sociis in deuia campi tollitur (heu simplex aetas!) moriensque iacentem flebat equum; cecidit laxata casside uultus, (9,880) aegraque per trepidos expirat gratia uisus, et prensis concussa comis ter colla quaterque stare negant, ipsisque nefas lacrimabile Thebis, ibat purpureus niueo de pectore sanguis. tandem haec singultu uerba incidente profatur: 885 'labimur, i, miseram, Dorceu, solare parentem. illa quidem, si uera ferunt praesagia curae, aut somno iam triste nefas aut omine uidit. tu tamen arte pia trepidam suspende diuque decipito; neu tu subitus neue arma tenenti (9,890) ueneris, et tandem, cum iam cogere fateri, dic: "merui, genetrix, poenas; inuita capesse: arma puer rapui, nec te retinente quieui, nec tibi sollicitae saltem inter bella peperci. uiue igitur potiusque animis irascere nostris 895 et iam pone metus. frustra de colle Lycaei anxia prospectas, si quis per nubila longe aut sonus aut nostro sublatus ab agmine puluis: frigidus et nuda iaceo tellure, nec usquam tu prope, quae uultus efflantiaque ora teneres. [9,900] hunc tamen, orba parens, crinem," dextraque secandum praebuit, '"hunc toto capies pro corpore crinem, comere quem frustra me dedignante solebas. huic dabis exequias, atque inter iusta memento ne quis inexpertis hebetet mea tela lacertis 905 dilectosque canes ullis agat amplius antris. haec autem primis arma infelicia castris ure, uel ingratae crimen suspende Dianae".