[2,675] Livre II. 675 Iamque per Aegaeos ibat Laertia flexus puppis, et innumerae mutabant Cyclades oras; iam Paros Olearosque latent; iam raditur alta Lemnos et a tergo decrescit Bacchica Naxos, ante oculos crescente Samo; iam Delos opacat 680 aequor: ibi e celsa libant carchesia puppi responsique fidem et uerum Calchanta precantur. audiit Arquitenens Zephyrumque e uertice Cynthi inpulit et dubiis pleno dedit omina uelo. it pelago secura ratis: quippe alta Tonantis 685 iussa Thetin certas fatorum uertere leges arcebant aegram lacrimis ac multa gementem, quod non erueret pontum uentisque fretisque omnibus inuisum iam tunc sequeretur Ulixem. Frangebat radios humili iam pronus Olympo 690 Phoebus et Oceani penetrabile litus anhelis promittebat equis, cum se scopulosa leuauit Scyros; in hanc totos emisit puppe rudentes dux Laertiades sociisque resumere pontum imperat et remis Zephyros supplere cadentes. 695 accedunt iuxta, et magis indubitata magisque Scyros erat placidique super Tritonia custos litoris. egressi numen uenerantur amicae Aetolusque Ithacusque deae. tunc prouidus heros, hospita ne subito terrerent moenia coetu, [2,700] puppe iubet remanere suos; ipse ardua fido cum Diomede petit. sed iam praeuenerat arcis litoreae seruator Abas ignotaque regi ediderat, sed Graia tamen, succedere terris carbasa. procedunt, gemini ceu foedere iuncto 705 hiberna sub nocte lupi: licet et sua pulset natorumque fames, penitus rabiemque minasque dissimulant humilesque meant, ne nuntiet hostes cura canum et trepidos moneat uigilare magistros. Sic segnes heroes eunt campumque patentem, 710 qui medius portus celsamque interiacet urbem, alterno sermone terunt; prior occupat acer Tydides: 'Qua nunc uerum ratione paramus scrutari? namque ambiguo sub pectore pridem uerso, quid inbelles thyrsos mercatus et aera 715 urbibus in mediis Baccheaque terga mitrasque huc tuleris uarioque aspersas nebridas auro? hisne grauem Priamo Phrygibusque armabis Achillem?' illi subridens Ithacus paulum ore remisso: 'Haec tibi, uirginea modo si Lycomedis in aula est 720 fraude latens, ultro confessum in proelia ducent Peliden; tu cuncta citus de puppe memento ferre, ubi tempus erit, clipeumque his iungere donis, qui pulcher signis auroque asperrimus astat; nec sat erit: tecum lituo bonus adsit Agyrtes 725 occultamque tubam tacitos adportet in usus.' Dixerat, atque ipso portarum in limine regem cernit et ostensa pacem praefatus oliua: 'Magna, reor, pridemque tuas peruenit ad aures fama trucis belli, regum placidissime, quod nunc 730 Europamque Asiamque quatit. si nomina forte huc perlata ducum, fidit quibus ultor Atrides: hic tibi, quem tanta meliorem stirpe creauit magnanimus Tydeus, Ithaces ego ductor Ulixes. causa uiae—metuam quid enim tibi cuncta fateri, 735 cum Graius notaque fide celeberrimus?—: imus explorare aditus inuisaque litora Troiae, quidue parent—' medio sermone intercipit ille: 'Adnuerit Fortuna, precor, dextrique secundent ista dei! nunc hospitio mea tecta piumque 740 inlustrate larem.' simul intra limina ducit. nec mora, iam mensas famularis turba torosque instruit. interea uisu perlustrat Ulixes scrutaturque domum, si qua uestigia magnae uirginis aut dubia facies suspecta figura; 745 porticibusque uagis errat totosque penates, ceu miretur, obit: uelut ille cubilia praedae indubitata tenens muto legit arua Molosso uenator, uideat donec sub frondibus hostem porrectum somno positosque in caespite dentes. [2,750] Rumor in arcana iamdudum perstrepit aula, uirginibus qua fida domus, uenisse Pelasgum ductores Graiamque ratem sociosque receptos. iure pauent aliae, sed uix noua gaudia celat Pelides auidusque nouos heroas et arma 755 uel talis uidisse cupit. iamque atria feruent regali strepitu et picto discumbitur auro, cum pater ire iubet natas comitesque pudicas natarum. subeunt, quales Maeotide ripa, cum Scythicas rapuere domos et capta Getarum 760 moenia, sepositis epulantur Amazones armis. tum uero intentus uultus ac pectora Ulixes perlibrat uisu, sed nox inlataque fallunt lumina et extemplo latuit mensura iacentum. at tamen erectumque genas oculisque uagantem 765 nullaque uirginei seruantem signa pudoris defigit comitique obliquo lumine monstrat. quid nisi praecipitem blando complexa moneret Deidamia sinu nudataque pectora semper exsertasque manus umerosque in ueste teneret 770 et prodire toris et poscere uina uetaret saepius et fronti crinale reponeret aurum? {Argolicis ducibus iam tunc patuisset Achilles.} Ut placata fames epulis bis terque repostis, rex prior adloquitur paterisque hortatur Achiuos: 775 'Inuideo uestris, fateor, decora inclita gentis Argolicae, coeptis; utinam et mihi fortior aetas, quaeque fuit, Dolopas cum Scyria litora adortos perdomui, fregique uadis, quae signa triumphi uidistis celsa murorum in fronte, carinas! 780 saltem si suboles, aptum quam mittere bello— 782 nunc ipsi uiresque meas et cara uidetis pignora: quando nouos dabit haec mihi turba nepotes?' dixerat, et sollers arrepto tempore Ulixes: 785 'Haut spernenda cupis; quis enim non uisere gentes innumeras uariosque duces atque agmina regum ardeat? omne simul roburque decusque potentis Europae meritos ultro iurauit in enses. rura urbesque uacant, montes spoliauimus altos, 790 omne fretum longa uelorum obtexitur umbra; tradunt arma patres, rapit inreuocata iuuentus. non alias umquam tantae data copia famae fortibus aut campo maiore exercita uirtus.' aspicit intentum uigilique haec aure trahentem, 795 cum paueant aliae demissaque lumina flectant, atque iterat: 'Quisquis proauis et gente superba, quisquis equo iaculoque potens, qui praeualet arcu, omnis honos illic, illic ingentia certant nomina: uix timidae matres aut agmina cessant [2,800] uirginea; o multum steriles damnatus in annos inuisusque deis, si quem haec noua gloria segnem praeterit.' exisset stratis, ni prouida signo Deidamia dato cunctas hortata sorores liquisset mensas ipsum complexa. sed haeret 805 respiciens Ithacum coetuque nouissimus exit. ille quoque incepto paulum ex sermone remittit, pauca tamen iungens: 'At tu tranquillus in alta pace mane carisque para conubia natis, quas tibi sidereis diuarum uoltibus aequas 810 fors dedit. ut me olim tacitum reuerentia tangit! is decor et formae species permixta uirili.' occurrit genitor: 'Quid si aut Bacchea ferentes orgia, Palladias aut circum uideris aras? et dabimus, si forte nouus cunctabitur auster.' 815 excipiunt cupidi et tacitis spes addita uotis. cetera depositis Lycomedis regia curis tranquilla sub pace silet, sed longa sagaci nox Ithaco, lucemque cupit somnumque grauatur. Vixdum exorta dies et iam comitatus Agyrte 820 Tydides aderat praedictaque dona ferebat. nec minus egressae thalamo Scyreides ibant ostentare choros promissaque sacra uerendis hospitibus. nitet ante alias regina comesque Pelides: qualis Siculae sub rupibus Aetnae 825 Naidas Hennaeas inter Diana feroxque Pallas et Elysii lucebat sponsa tyranni. iamque mouent gressus thiasisque Ismenia buxus signa dedit, quater aera Rheae, quater enthea pulsant terga manu uariosque quater legere recursus. 830 tunc thyrsos pariterque leuant pariterque reponunt multiplicantque gradum, modo quo Curetes in actu quoque pii Samothraces eunt, nunc obuia uersae pectine Amazonio, modo quo citat orbe Lacaenas Delia plaudentesque suis intorquet Amyclis. 835 tunc uero, tunc praecipue manifestus Achilles nec seruare uices nec bracchia iungere curat; tunc molles gressus, tunc aspernatur amictus plus solito rumpitque choros et plurima turbat. sic indignantem thyrsos acceptaque matris 840 tympana iam tristes spectabant Penthea Thebae. Soluuntur laudata cohors repetuntque paterna limina, ubi in mediae iamdudum sedibus aulae munera uirgineos uisus tractura locarat Tydides, signum hospitii pretiumque laboris, 845 hortaturque legant, nec rex placidissimus arcet. heu simplex nimiumque rudis, qui callida dona Graiorumque dolos uariumque ignoret Ulixem! hic aliae, qua sexus iners naturaque ducit, aut teretes thyrsos aut respondentia temptant [2,850] tympana, gemmatis aut nectunt tempora limbis; arma uident magnoque putant donata parenti. at ferus Aeacides, radiantem ut comminus orbem caelatum pugnas—saeuis et forte rubebat bellorum maculis—adclinem conspicit hastae, 855 infremuit torsitque genas, et fronte relicta surrexere comae; nusquam mandata parentis, nusquam occultus amor, totoque in pectore Troia est. ut leo, materno cum raptus ab ubere mores accepit pectique iubas hominemque uereri 860 edidicit nullasque rapi nisi iussus in iras, si semel aduerso radiauit lumine ferrum, eiurata fides domitorque inimicus, in illum prima fames, timidoque pudet seruisse magistro. ut uero accessit propius luxque aemula uultum 865 reddidit et simili talem se uidit in auro, horruit erubuitque simul. tunc acer Ulixes admotus lateri summissa uoce: 'Quid haeres? scimus' ait, 'tu semiferi Chironis alumnus, tu caeli pelagique nepos, te Dorica classis, 870 te tua suspensis exspectat Graecia signis, ipsaque iam dubiis nutant tibi Pergama muris. heia, abrumpe moras! sine perfida palleat Ide, et iuuet haec audire patrem, pudeatque dolosam sic pro te timuisse Thetin.' iam pectus amictu 875 laxabat, cum grande tuba sic iussus Agyrtes insonuit; fugiunt disiectis undique donis inplorantque patrem commotaque proelia credunt. illius intactae cecidere a pectore uestes, iam clipeus breuiorque manu consumitur hasta— 880 mira fides—Ithacumque umeris excedere uisus Aetolumque ducem: tantum subita arma calorque Martius horrenda confundit luce penates. inmanisque gradu, ceu protinus Hectora poscens, stat medius trepidante domo, Peleaque uirgo 885 quaeritur. Ast alia plangebat parte retectos Deidamia dolos, cuius cum grandia primum lamenta et notas accepit pectore uoces, haesit et occulto uirtus infracta calore est. demittit clipeum regisque ad limina uersus 890 attonitum factis inopinaque monstra pauentem, sicut erat, nudis Lycomedem adfatur in armis: 'Me tibi, care pater—dubium dimitte pauorem—, me dedit alma Thetis: te pridem tanta manebat gloria; quaesitum Danais tu mittis Achillem, 895 gratior et magno, si fas dixisse, parente et dulci Chirone mihi. sed corda parumper huc aduerte libens atque has bonus accipe uoces: Peleus te nato socerum et Thetis hospita iungunt adlegantque suos utroque a sanguine diuos. [2,900] unam uirgineo natarum ex agmine poscunt: dasne? an gens humilis tibi degeneresque uidemur? non renuis? iunge ergo manus et concipe foedus atque ignosce tuis. tacito iam cognita furto Deidamia mihi; quid enim his obstare lacertis, 905 qua potuit nostras possessa repellere uires? me luere ista iube; pono arma et reddo Pelasgis et maneo. quid triste fremis? quid lumina mutas? iam socer es'—natum ante pedes prostrauit et addit— 'iamque auus. inmitis quotiens iterabitur ensis, 910 turba sumus.' tunc et Danai per sacra fidemque hospitii blandusque precum conpellit Ulixes. ille, etsi carae conperta iniuria natae et Thetidis mandata mouent prodique uidetur depositum tam grande deae, tamen obuius ire 915 tot metuit fatis Argiuaque bella morari; fac uelit: ipsam illic matrem spreuisset Achilles. nec tamen abnuerit genero se iungere tali: uincitur. arcanis effert pudibunda tenebris Deidamia gradum, ueniae nec protinus amens 920 credit et opposito genitorem placat Achille. Mittitur Haemoniam, magnis qui Pelea factis impleat et classem comitesque in proelia poscat. nec non et geminas regnator Scyrius alnos deducit genero uiresque excusat Achiuis. 925 tunc epulis consumpta dies, tandemque retectum foedus et intrepidos nox conscia iungit amantes. Illius ante oculos noua bella et Xanthus et Ide Argolicaeque rates, atque ipsas cogitat undas auroramque timet. cara ceruice mariti 930 fusa noui lacrimas iam soluit et occupat artus: 'Aspiciamne iterum meque hoc in pectore ponam, Aeacide? rursusque tuos dignabere portus, an tumidus Teucrosque lares et capta reportans Pergama uirgineae noles meminisse latebrae? 935 quid precer, heu! timeamue prius? quidue anxia mandem, cui uix flere uacat? modo te nox una deditque inuiditque mihi. thalamis haec tempora nostris? hicne est liber hymen? o dulcia furta dolique, o timor! abripitur miserae permissus Achilles. 940 i—neque enim tantos ausim reuocare paratus—, i cautus, nec uana Thetin timuisse memento, i felix nosterque redi! nimis improba posco: iam te sperabunt lacrimis planctuque decorae Troades optabuntque tuis dare colla catenis 945 et patriam pensare toris, aut ipsa placebit Tyndaris, incesta nimium laudata rapina. ast egomet primae puerilis fabula culpae narrabor famulis aut dissimulata latebo. quin age, duc comitem; cur non ego Martia tecum [2,950] signa feram? tu thyrsa manu Baccheaque mecum sacra, quod infelix non credet Troia, tulisti. attamen hunc, quem maesta mihi solacia linquis, hunc saltem sub corde tene et concede precanti hoc solum, pariat ne quid tibi barbara coniunx, 955 ne qua det indignos Thetidi captiua nepotes.' talia dicentem non ipse inmotus Achilles solatur iuratque fidem iurataque fletu spondet et ingentis famulas captumque reuersus Ilion et Phrygiae promittit munera gazae. 960 inrita uentosae rapiebant uerba procellae. [2b,0] Exuit implicitum tenebris umentibus orbem Oceano prolata dies, genitorque coruscae lucis adhuc hebetem uicina nocte leuabat et nondum excusso rorantem lampada ponto. 5 et iam punicea nudatum pectora palla insignemque ipsis, quae prima inuaserat, armis Aeaciden - quippe aura uocat cognataque suadent aequora - prospectant cuncti iuuenemque ducemque nil ausi meminisse pauent; sic omnia uisu 10 mutatus rediit, ceu numquam Scyria passus litora Peliacoque rates escendat ab antro. tunc ex more deis - ita namque monebat Ulixes - aequoribusque austrisque litat fluctuque sub ipso caeruleum regem tauro ueneratur auumque 15 Nerea: uittata genetrix placata iuuenca. hic spumante salo iaciens tumida exta profatur: 'Paruimus, genetrix, quamquam haut toleranda iuberes, paruimus nimium: bella ad Troiana ratesque Argolicas quaesitus eo.' sic orsus et alno 20 insiluit penitusque Noto stridente propinquis abripitur terris: et iam ardua ducere nubes incipit et longo Scyros discedere ponto. Turre procul summa lacrimis comitata sororum commissumque tenens et habentem nomina Pyrrhum 25 pendebat coniunx oculisque in carbasa fixis ibat et ipsa freto, et puppem iam sola uidebat. ille quoque obliquos dilecta ad moenia uultus declinat uiduamque domum gemitusque relictae cogitat: occultus sub corde renascitur ardor 30 datque locum uirtus. sentit Laertius heros maerentem et placidis adgressus flectere dictis: 'Tene' inquit, 'magnae uastator debite Troiae, quem Danaae classes, quem diuum oracula poscunt, erectumque manet reserato in limine Bellum, 35 callida femineo genetrix uiolauit amictu commisitque illis tam grandia furta latebris sperauitque fidem? nimis o suspensa nimisque mater! an haec tacita uirtus torperet in umbra, quae uix audito litui clangore refugit 40 et Thetin et comites et quos suppresserat ignes? nec nostrum est, quod in arma uenis sequerisque precantis; uenisses - ' dixit; quem talibus occupat heros Aeacius: 'Longum resides exponere causas maternumque nefas; hoc excusabitur ense 45 Scyros et indecores, fatorum crimina, cultus. tu potius, dum lene fretum Zephyroque fruuntur carbasa, quae Danais tanti primordia belli, ede: libet iustas hinc sumere protinus iras.' Hic Ithacus paulum repetito longius orsu: [2b,50] 'Fertur in Hectorea, si talia credimus, Ida electus formae certamina soluere pastor sollicitas tenuisse deas, nec torua Mineruae ora nec aetherii sociam rectoris amico lumine, sed solam nimium uidisse Dionen. 55 atque adeo lis illa tuis exorta sub antris concilio superum, dum Pelea dulce maritat Pelion, et nostris iam tunc promitteris armis. ira quatit uictas; petit exitialia iudex praemia; raptori faciles monstrantur Amyclae. 60 ille Phrygas lucos, matris penetralia caedit turrigerae ueritasque solo procumbere pinus praecipitat terrasque freto delatus Achaeas hospitis Atridae - pudet heu miseretque potentis Europae! - spoliat thalamos, Helenaque superbus 65 nauigat et captos ad Pergama deuehit Argos. inde dato passim uarias rumore per urbes, undique inexciti sibi quisque et sponte coimus ultores: quis enim inlicitis genialia rumpi pacta dolis facilique trahi conubia raptu 70 ceu pecus armentumue aut uilis messis aceruos perferat? haec etiam fortes iactura moueret. non tulit insidias diuum imperiosus Agenor mugitusque sacros et magno numine uectam quaesiit Europen aspernatusque Tonantem est 75 ut generum; raptam Scythico de litore prolem non tulit Aeetes ferroque et classe secutus semideos reges et ituram in sidera puppim: nos Phryga semiuirum portus et litora circum Argolica incesta uolitantem puppe feremus? 80 usque adeo nusquam arma et equi, fretaque inuia Grais? quid si nunc aliquis patriis rapturus ab oris Deidamian eat uiduaque e sede reuellat attonitam et magni clamantem nomen Achillis?' illius ad capulum rediit manus ac simul ingens 85 inpulit ora rubor; tacuit contentus Ulixes. Excipit Oenides: 'Quin, o dignissima caeli progenies, ritusque tuos elementaque primae indolis et, ualida mox accedente iuuenta, quae solitus laudum tibi semina pandere Chiron 90 uirtutisque aditus, quas membra augere per artes, quas animum, sociis multumque fauentibus edis? sit pretium longas penitus quaesisse per undas Scyron et his primum me arma ostendisse lacertis.' Quem pigeat sua facta loqui? tamen ille modeste 95 incohat, ambiguus paulum propiorque coacto: 'Dicor et in teneris et adhuc reptantibus annis, Thessalus ut rigido senior me monte recepit, non ullos ex more cibos hausisse nec almis uberibus satiasse famem, sed spissa leonum [2b,100] uiscera semianimisque lupae traxisse medullas. haec mihi prima Ceres, haec laeti munera Bacchi, sic dabat ille pater. mox ire per inuia secum lustra gradu maiore trahens uisisque docebat adridere feris nec fracta ruentibus undis 105 saxa nec ad uastae trepidare silentia siluae. iam tunc arma manu, iam tunc ceruice pharetrae, et ferri properatus amor durataque multo sole geluque cutis; tenero nec fluxa cubili membra, sed ingenti saxum commune magistro. 110 uix mihi bissenos annorum torserat orbes uita rudis, uolucris cum iam praeuertere ceruos et Lapithas cogebat equos praemissaque cursu tela sequi; saepe ipse gradu me praepete Chiron, dum uelox aetas, campis admissus agebat 115 omnibus, exhaustumque uago per gramina passu laudabat gaudens atque in sua terga leuabat. saepe etiam primo fluuii torpore iubebar ire supra glaciemque leui non frangere planta. hoc puerile decus. quid nunc tibi proelia dicam 120 siluarum et saeuo uacuos iam murmure saltus? numquam ille inbelles Ossaea per auia dammas sectari aut timidas passus me cuspide lyncas sternere, sed tristes turbare cubilibus ursos fulmineosque sues, et sicubi maxima tigris 125 aut seducta iugis fetae spelunca leaenae. ipse sedens uasto facta exspectabat in antro, si sparsus nigro remearem sanguine; nec me ante nisi inspectis admisit ad oscula telis. iamque et ad ensiferos uicina pube tumultus 130 aptabar, nec me ulla feri Mauortis imago praeteriit. didici, quo Paeones arma rotatu, quo Macetae sua gaesa citent, quo turbine contum Sauromates falcemque Getes arcumque Gelonus tenderet et flexae Balearicus actor habenae 135 quo suspensa trahens libraret uulnera tortu inclusumque suo distingueret aera gyro. uix memorem cunctos, etsi bene gessimus, actus. nunc docet ingentes saltu me iungere fossas, nunc caput aerii scandentem prendere montis, 140 quo fugitur per plana gradu, simulacraque pugnae excipere inmissos curuato umbone molares ardentesque intrare casas peditemque uolantis sistere quadriiugos. memini, rapidissimus ibat imbribus adsiduis pastus niuibusque solutis 145 Sperchios uiuasque trabes et saxa ferebat, cum me ille immissum, qua saeuior impetus undae, stare iubet contra tumidosque repellere fluctus, quos uix ipse gradu totiens obstante tulisset. stabam equidem, sed me referebat concitus amnis [2b,150] et latae caligo fugae; ferus ille minari desuper incumbens uerbisque urgere pudorem. nec nisi iussus abi: sic me sublimis agebat gloria, nec duri tanto sub teste labores. nam procul Oebalios in nubila condere discos 155 et liquidam nodare palen et spargere caestus, ludus erat requiesque mihi; nec maior in istis sudor, Apollineo quam fila sonantia plectro cum quaterem priscosque uirum mirarer honores. quin etiam sucos atque auxiliantia morbis 160 gramina, quo nimius staret medicamine sanguis, quid faciat somnos, quid hiantia uulnera claudat, quae ferro cohibenda lues, quae cederet herbis, edocuit monitusque sacrae sub pectore fixit iustitiae, qua Peliacis dare iura uerenda 165 gentibus atque suos solitus pacare biformes. hactenus annorum, comites, elementa meorum 167 et memini et meminisse iuuat: scit cetera mater.