[5,0] LIBER QUINTUS. Ceperat Etruscos occulto milite colles Sidonius ductor perque alta silentia noctis siluarum anfractus caecis insederat armis. at parte e laeua restagnans gurgite uasto 5 effigiem in pelagi lacus umectabat inertis et late multo foedabat proxima limo. quae uada Faunigenae regnata antiquitus Arno nunc uoluente die Trasimenni nomina seruant. Lydius huic genitor, Tmoli decus, aequore longo [5,10] Maeoniam quondam in Latias aduexerat oras Tyrrhenus pubem dederatque uocabula terris. isque insueta tubae monstrauit murmura primus gentibus et bellis ignaua silentia rupit, nec modicus uoti natum ad maiora fouebat. 15 uerum ardens puero castumque exuta pudorem (nam forma certare deis, Trasimenne, ualeres) litore correptum stagnis demisit Agylle, flore capi iuuenem primaeuo lubrica mentem nympha nec Idalia lenta incaluisse sagitta. [5,20] solatae uiridi penitus fouere sub antro Naides amplexus undosaque regna trementem. hinc dotale lacus nomen, lateque Hymenaeo conscia lasciuo Trasimennus dicitur unda. Et iam curriculo nigram nox roscida metam 25 stringebat, nec se thalamis Tithonia coniunx protulerat stabatque nitens in limine primo, cum minus abnuerit noctem desisse uiator quam coepisse diem: consul carpebat iniquas, praegrediens signa ipsa, uias, omnisque ruebat [5,30] mixtus eques nec discretis leuia arma maniplis insertique globo pedites, et inutile Marti lixarum uulgus praesago cuncta tumultu implere, et pugnam fugientum more petebant. tum super ipse lacus densam caligine caeca 35 exhalans nebulam late corruperat omnem prospectum miseris, atque atrae noctis amictu squalebat pressum picea inter nubila caelum. nec Poenum liquere doli: sedet ense reposto abditus et nullis properantem occursibus arcet. [5,40] ire datur, longeque patet ceu pace quieta incustoditum, mox inremeabile, litus. namque sub angustas artato limite fauces in fraudem ducebat iter, geminumque receptis exitium, hinc rupes, hinc undae claustra premebant. 45 at cura umbroso seruabat uertice montis hostilem ingressum, refugos habitura sub ictu: haud secus ac uitreas sollers piscator ad undas, ore leuem patulo texens de uimine nassam, cautius interiora ligat mediamque per aluum [5,50] sensim fastigans compressa cacumina nectit ac fraude artati remeare foraminis arcet introitu facilem quem traxit ab aequore piscem. Ocius interea propelli signa iubebat excussus consul fatorum turbine mentem, 55 donec flammiferum tollentes aequore currum solis equi sparsere diem. iamque orbe renato diluerat nebulas Titan, sensimque fluebat caligo in terras nitido resoluta sereno. tunc ales, priscum populis de more Latinis [5,60] auspicium cum bella parant mentesque deorum explorant super euentu, ceu praescia luctus damnauit uesci planctuque alimenta refugit. nec rauco taurus cessauit flebile ad aras immugire sono pressamque ad colla bipennem 65 incerta ceruice ferens altaria liquit. signa etiam effusa certant dum uellere mole, taeter humo lacera nitentum erupit in ora exultans cruor, et caedis documenta futurae ipsa parens miseris gremio dedit atra cruento. [5,70] ac super haec diuum genitor terrasque fretumque concutiens tonitru Cyclopum rapta caminis fulmina Tyrrhenas Trasimenni torsit in undas, ictusque aetheria per stagna patentia flamma fumauit lacus atque arserunt fluctibus ignes. 75 heu uani monitus frustraque morantia Parcas prodigia! heu fatis superi certare minores! atque hic, egregius linguae nomenque superbum, Coruinus, Phoebea sedet cui casside fulua ostentans ales proauitae insignia pugnae, [5,80] plenus et ipse deum, et socium terrente pauore immiscet precibus monita atque his uocibus infit: 'Iliacas per te flammas Tarpeiaque saxa, per patrios, consul, muros suspensaque nostrae euentu pugnae natorum pignora, cedas 85 oramus superis tempusque ad proelia dextrum opperiare. dabunt idem camposque diemque pugnandi: tantum ne dedignare secundos expectare deos. cum fulserit hora, cruentam quae stragem Libyae portet, tum signa sequentur [5,90] nulla uulsa manu, uescique interritus ales gaudebit, nullosque uomet pia terra cruores. an te praestantem belli fugit, improba quantum hoc possit Fortuna loco? sedet obuius hostis aduersa fronte, at circa nemorosa minantur 95 insidias iuga, nec laeua stagnantibus undis effugium patet, et tenui stant tramite fauces. si certare dolis et bellum ducere cordi est, interea rapidis aderit Seruilius armis, cui par imperium et uires legionibus aequae. [5,100] bellandum est astu. leuior laus in duce dextrae.' Talia Coruinus, primoresque addere passim orantum uerba, et diuisus quisque timori nunc superos, ne Flaminio, nunc deinde precari Flaminium, ne caelicolis contendere perstet. 105 acrius hoc accensa ducis surrexerat ira, auditoque furens socias non defore uires 'Sicine nos' inquit 'Boiorum in bella ruentis spectastis, cum tanta lues uulgusque tremendum ingrueret, rupesque iterum Tarpeia paueret? [5,110] quas ego tunc animas dextra, quae corpora fudi, irata tellure sata et uix uulnere uitam reddentis uno! iacuere ingentia membra per campos magnisque premunt nunc ossibus arua. scilicet has sera ad laudes Seruilius arma 115 adiungat, nisi diuiso uicisse triumpho ut nequeam et decoris contentus parte quiescam? quippe monent superi. similes ne fingite uobis, classica qui tremitis, diuos. sat magnus in hostem augur adest ensis, pulchrumque et milite dignum [5,120] auspicium Latio quod in armis dextera praestat. an, Coruine, sedet, clausum se consul inerti ut teneat uallo, Poenus nunc occupet altos Arreti muros, Corythi nunc diruat arcem, hinc Clusina petat, postremo ad moenia Romae 125 inlaesus contendat iter? deforme sub armis uana superstitio est: dea sola in pectore Virtus bellantum uiget. umbrarum me noctibus atris agmina circumstant, Trebiae qui gurgite quique Eridani uoluuntur aquis, inhumata iuuentus.' [5,130] Nec mora. iam medio coetu signisque sub ipsis postrema aptabat nulli exorabilis arma. aere atque aequorei tergo flauente iuuenci cassis erat munita uiro, cui uertice surgens triplex crista iubas effundit crine Suebo: 135 Scylla super fracti contorquens pondera remi instabat saeuosque canum pandebat hiatus, nobile Gargeni spolium, quod rege superbus Boiorum caeso capiti inlacerabile uictor aptarat pugnasque decus portabat in omnis. [5,140] loricam induitur: tortos huic nexilis hamos ferro squama rudi permixtoque asperat auro. tum clipeum capit, aspersum quem caedibus olim Celticus ornarat cruor, umentique sub antro ceu fetum lupa permulcens puerilia membra 145 ingentem Assaraci caelo nutribat alumnum. hinc ensem lateri dextraeque accommodat hastam. stat sonipes uexatque ferox umentia frena, Caucasiam instratus uirgato corpore tigrim. inde exceptus equo, qua dant angusta uiarum, [5,150] nunc hos, nunc illos adit atque hortatibus implet: 'Vestrum opus est uestrumque decus suffixa per urbem Poeni ferre ducis spectanda parentibus ora. unum hoc pro cunctis sat erit caput. aspera quisque hortamenta sibi referat: "Meus, heu! meus atris 155 Ticini frater ripis iacet," "At meus alta metitur stagna Eridani sine funere natus." haec sibi quisque; sed, est uestrum cui nulla doloris priuati rabies, is uero ingentia sumat e medio, fodiant quae magnas pectus in iras, [5,160] perfractas Alpes passamque infanda Saguntum, quosque nefas uetiti transcendere nomen Hiberi, tangere iam Thybrim. nam dum nos augur et extis quaesitae fibrae uanusque moratur haruspex, solum iam superest Tarpeio imponere castra.' 165 Turbidus haec, uisoque artis in milibus atras bellatore iubas aptante 'Est, Orfite, munus, est' ait 'hoc certare tuum, quis opima uolenti dona Ioui portet feretro suspensa cruento. nam cur haec alia pariatur gloria dextra?' [5,170] hinc praeuectus equo, postquam inter proelia notam accepit uocem, 'Procul hinc te Martius,' inquit 'Murrane, ostendit clamor, uideoque furentem iam Tyria te caede. uenit laus quanta! sed, oro, haec angusta loci ferro patefacta relaxa.' 175 tum Soracte satum, praestantem corpore et armis, Aequanum noscens, patrio cui ritus in aruo, cum pius Arcitenens accensis gaudet aceruis, exta ter innocuos laetum portare per ignes, 'Sic in Apollinea semper uestigia pruna [5,180] inuiolata teras uictorque uaporis ad aras dona serenato referas sollemnia Phoebo: concipe' ait 'dignum factis, Aequane, furorem uulneribusque tuis. socio te caedis et irae non ego Marmaridum mediam penetrare phalangem 185 Cinyphiaeque globos dubitarim inrumpere turmae.' Nec iam ultra monitus et uerba morantia Martem ferre ualet: longo Aeneadis quod flebitur aeuo increpuere simul feralia classica signum, ac tuba terrificis fregit stridoribus auras. [5,190] heu dolor, heu lacrimae nec post tot saecula serae! horresco ut pendente malo, ceu ductor ad arma exciret Tyrius. latebrosis collibus Astur et Libys et torta Baliaris saeuus habena erumpunt multusque Maces Garamasque Nomasque, 195 tum, quo non alius uenalem in proelia dextram ocior attulerit conductaque bella probarit, Cantaber et galeae contempto tegmine Vasco. hinc pariter rupes, lacus hinc, hinc arma simulque consona uox urget, signum clamore uicissim [5,200] per collis Tyria circumfundente corona. Auertere dei uultus fatoque dederunt maiori non sponte locum; stupet ipse tyranni fortunam Libyci Mauors, disiectaque crinem inlacrimat Venus, et Delum peruectus Apollo 205 tristem maerenti solatur pectine luctum. sola Apennini residens in uertice diras expectat caedes immiti pectore Iuno. Primae Picentum, rupto ceu turbine fusa agmina et Hannibalem ruere ut uidere, cohortes [5,210] inuadunt ultro et poenas pro morte futura, turbato uictore, petunt accensa iuuentus, et uelut erepto metuendi libera caelo manibus ipsa suis praesumpta piacula mittit. funditur unanimo nisu et concordibus ausis 215 pilorum in Poenos nimbus, fixosque repulsi summittunt clipeos curuato pondere teli. acrius hoc rursum Libys (et praesentia saeui extimulat ducis) hortantes se quisque uicissim incumbunt pressoque impellunt pectore pectus. [5,220] Ipsa, facem quatiens ac flauam sanguine multo sparsa comam, medias acies Bellona pererrat. stridit Tartareae nigro sub pectore diuae letiferum murmur, feralique horrida cantu bucina lymphatas agit in certamina mentes. 225 his iras aduersa fouent crudusque ruente fortuna stimulus spem proiecisse salutis: hos dexter deus et laeto Victoria uultu adridens acuit, Martisque fauore fruuntur. Abreptus pulchro caedum Lateranus amore [5,230] dum sequitur dextram, in medios penetrauerat hostis. quem postquam florens aequali Lentulus aeuo conspexit nimium pugnae nimiumque cruoris infestas inter non aequo Marte cateruas fata inritantem, nisu se concitat acri 235 immitemque Bagam, qui iam uicina ferebat uulnera pugnantis tergo, uelocior hasta occupat et socium duris se casibus addit. tunc alacres arma adglomerant geminaque corusci fronte micant: paribus fulgent capita ardua cristis. [5,240] actus in aduersos casu (namque obuia ferre arma quis auderet, nisi quem deus ima colentum damnasset Stygiae nocti?) praefracta gerebat Syrticus excelso decurrens robora monte et quatiens acer nodosi pondera rami 245 flagrabat geminae nequiquam caedis amore: 'Non hic Aegates infidaque litora nautis, o iuuenes, motumque nouis sine Marte procellis fortunam bello pelagus dabit. aequoris olim uictores, media sit qualis, discite, terra [5,250] bellator Libys, et meliori cedite regnis.' ac simul infesto Lateranum pondere truncae arboris urgebat iungens conuicia pugnae. Lentulus huic frendens ira: 'Trasimennus in altos ascendet citius collis, quam sanguine roret 255 iste pio ramus,' subsidensque ilia nisu conantis suspensa fodit. tum feruidus atro pulmone exundat per hiantia uiscera sanguis. Nec minus accensis in mutua funera dextris parte alia campi saeuit furor. altus Iertes [5,260] obtruncat Nerium. Rullo ditissimus arui occumbis, generose Volunx, nec clausa repostis pondera thesauris patrio nec regia quondam praefulgens ebore et possessa mapalia soli profuerunt. quid rapta iuuant, quid gentibus auri 265 numquam extincta sitis? modo quem Fortuna fouendo congestis opibus donisque refersit opimis, nudum Tartarea portabit nauita cumba. Iuxta bellator iuuenilibus Appius ausis pandebat campum caede atque, ubi plurima uirtus [5,270] nullique aspirare uigor, decus inde petebat. obuius huic Atlans, Atlans a litore Hibero, nequiquam extremae longinquus cultor harenae, impetit os hasta, leuiterque e corpore summo degustat cuspis generosum extrema cruorem. 275 intonuere minae, uiolentaque lumina flammis exarsere nouis. furit et diffulminat omnem obstantum turbam; at clausum sub casside uulnus Martia commendat mananti sanguine membra. tum uero aspiceres pauitantem et condere semet [5,280] nitentem sociis iuuenem, ceu tigride cerua Hyrcana cum pressa tremit, uel territa pennas colligit accipitrem cernens in nube columba, aut dumis subit, albenti si sensit in aethra librantem nisus aquilam, lepus. ora citato 285 ense ferit, tum colla uiri dextramque micantem demetit ac mutat successu saeuior hostem. Stabat fulgentem portans in bella bipennem Cinyphius socerique miser Magonis inire optabat pugnam ante oculos spe laudis Isalcas, [5,290] Sidonia tumidus sponsa uanoque superbus foedere promissae post Dardana proelia taedae. huic immittit atrox uiolentas Appius iras conantique grauem fronti librare securim altior insurgens galeam super exigit ictum. 295 at fragilis ualido conamine soluitur ensis aere in Cinyphio, nec dispar sortis Isalcas umbonem incerto detersit futtilis ictu. tum quod humo haud umquam ualuisset uellere saxum, ni uires trux ira daret, contorquet anhelans [5,300] Appius et lapsu resupino in terga cadentem mole premit scopuli perfractisque ossibus urget. uidit coniuncto miscens certamina campo labentem socer, et lacrimae sub casside fusae cum gemitu, rapidusque ruit: data foedera nuper 305 accendunt animos expectatique nepotes. iamque aderat clipeumque uiri atque immania membra lustrabat uisu, propiorque a fronte coruscae lux galeae saeuas paulum tardauerat iras. haud secus, e specula praeceps delatus opaca, [5,310] subsidens campo summissos contrahit artus, cum uicina trucis conspexit cornua tauri, quamuis longa fames stimulet, leo: nunc ferus alta surgentis ceruice toros, nunc torua sub hirta lumina miratur fronte ac iam signa mouentem 315 et sparsa pugnas meditantem spectat harena. hic prior intorquens telum sic Appius infit: 'Si qua tibi pietas, ictum ne desere foedus et generum comitare socer.' per tegmina uelox tunc aerisque moras laeuo stetit hasta lacerto. [5,320] at contra non dicta Libys, sed feruidus hastam perlibrat, magni donum memorabile fratris, caeso quam uictor sub moenibus ille Sagunti abstulerat Durio ac spectatae nobile pugnae germano dederat portare in proelia pignus. 325 telum ingens perque arma uiri perque ora, doloris adiutum nisu, letalem pertulit ictum, exanguesque uiri conantis uellere ferrum in uulnus cecidere manus. iacet aequore nomen clarum Maeonio atque Italae pars magna ruinae [5,330] Appius. intremuere lacus, corpusque refugit contractis Trasimennus aquis: telum ore cruento expirans premit atque admorsae immurmurat hastae. Nec fati melior Mamercus corpore toto exsoluit poenas nulli non saucius hosti. 335 namque per aduersos, qua Lusitana ciebat pugnas dira manus, raptum cum sanguine caesi signiferi magna uexillum mole ferebat et trepida infelix reuocabat signa suorum. sed furiata cohors ausisque accensa superbis [5,340] quodcumque ipsa manu gestabat missile, quicquid praebebat tellus sparsis uix peruia telis iniecit pariter, pluresque in corpore nullum inuenere locum perfossis ossibus hastae. Aduolat interea fraterni uulneris ira 345 turbatus Libyae ductor, uisoque cruore, num lateri cuspis, num toto pondere telum sedisset, fratremque amens sociosque rogabat. utque metum leti procul et leuiora pauore cognouit, proprio tectum gestamine praeceps [5,350] ex acie rapit et tutis a turbine pugnae constituit castris. medicas hinc ocius artes et senioris opem Synhali uocat. unguere uulnus herbarum hic sucis ferrumque e corpore cantu exigere et somnum tacto misisse chelydro 355 anteibat cunctos, nomenque erat inde per urbes perque Paraetoniae celebratum litora Syrtis. ipse olim antiquo primum Garamanticus Hammon scire pater dederat Synhalo morsusque ferarum telorumque grauis ictus sedare medendo. [5,360] atque is deinde suo moriens caelestia dona monstrauit nato, natusque heredis honori tramisit patrias artis. quem deinde secutus haud leuior fama Synhalus Garamantica sollers monstrata augebat studio multaque uetustum 365 Hammonis comitem numerabat imagine patrem. tum proauita ferens leni medicamina dextra ocius, intortos de more astrictus amictus, mulcebat lympha purgatum sanguine uulnus. at Mago, exuuias secum caesique uolutans [5,370] hostis mente necem, fraternas pectore curas pellebat dictis et casum laude leuabat: 'Parce metu, germane. meis medicamina nulla aduersis maiora feres: iacet Appius hasta ad manis pulsus nostra. si uita relinquat, 375 sat nobis actum est: sequar hostem laetus ad umbras.' Quae dum turbatos auertunt aequore campi ductores ualloque tenent, ex agmine Poenum cedentem consul tumulo speculatus ab alto atque atram belli castris se condere nubem, [5,380] turbidus extemplo trepidantis milite maesto inuadit cuneos subitoque pauore relaxat iam rarescentis acies. tum uoce feroci poscit ecum ac mediae ruit in certamina uallis. sic ubi torrentem crepitanti grandine nimbum 385 inlidit terris molitus Iuppiter altas fulmine nunc Alpes, nunc mixta Ceraunia caelo, intremuere simul tellus et pontus et aether, ipsaque commoto quatiuntur Tartara mundo. incidit attonitis inopino turbine Poenis [5,390] haud secus improuisa lues, gelidusque sub ossa peruasit miseris conspecti consulis horror. it medius ferroque ruens densissima latum pandit iter. clamor uario discrimine uocum fert belli rabiem ad superos et sidera pulsat, 395 ceu pater Oceanus cum saeua Tethye Calpen Herculeam ferit atque exesa in uiscera montis contortum pelagus latrantibus ingerit undis: dant gemitum scopuli, fractasque in rupibus undas audit Tartessos latis distermina terris, [5,400] audit non paruo diuisus gurgite Lixus. Ante omnis iaculo tacitas fallente per auras occumbit Bogus, infaustum qui primus ad amnem Ticini rapidam in Rutulos contorserat hastam. ille sibi longam Clotho turbamque nepotum 405 crediderat uanis deceptus in alite signis. sed non augurio Parcarum impellere metas concessum cuiquam: ruit inter tela cruentis suspiciens oculis caelum superosque reposcit tempora promissae media iam morte senectae. [5,410] nec Pagaso exultare datur ne impune relictum consulis ante oculos uita spoliasse Libonem. laurigeris decus illud auis nauaque iuuenta florebat, sed Massylus succiderat ensis pubescente caput mala, properoque uirentis 415 delerat leto bellator barbarus annos. Flaminium implorasse tamen iam morte suprema haud frustra fuit. auulsa est nam protinus hosti ore simul ceruix: iuuit punire feroci uictorem exemplo et monstratum reddere letum. [5,420] Quis deus, o Musae, paribus tot funera uerbis euoluat, tantisque umbris in carmine digna quis lamenta ferat? certantis laude cadendi primaeuos iuuenes mortisque in limine cruda facta uirum et fixis rabiem sub pectore telis? 425 sternitur alternus uastis concursibus hostis, nec spoliare uacat praedaeque aduertere mentem. urget amor caedum, clausis dum detinet hostem fraternum castris uulnus, funditque ruitque nunc iaculis, nunc ense, modo inter milia consul [5,430] bellantum conspectus equo, modo Marte feroci ante aquilas et signa pedes. fluit impia riuis sanguineis uallis, tumulique et concaua saxa armorum sonitus flatusque imitantur equorum. Miscebat campum, membrorum in proelia portans 435 celsius humano robur, uisaque pauentis mole gigantei uertebat corporis alas Othrys Marmarides: lati super agmen utrumque ingens tollebant umeri caput, hirtaque toruae frontis caesaries et crinibus aemula barba [5,440] umbrabat rictus; squalore hinc hispida diro et uillosa feris horrebant pectora saetis. aspirare uiro propioremque addere Martem haud ausum cuiquam. laxo ceu belua campo incessebatur tutis ex agmine telis. 445 tandem uesanos palantum in terga ferenti cum fremitu uultus tacita per nubila penna intrauit toruum Gortynia lumen harundo auertitque uirum. fugientis ad agmina consul intorquet tergo iaculum, quod tegmine nudas [5,450] inrupit costas hirtoque a pectore primum mucronem ostendit. rapidus conuellere temptat qua nasci ferrum fulgenti cuspide cernit, donec abundanter defuso sanguine late procubuit moriens et telum uulnere pressit. 455 spiritus exundans uicinum puluere moto perflauit campum et nubem dispersit in auras. Nec minor interea tumulis siluisque fremebat diuersis Mauors, uariaque per ardua pugna et saxa et dumi rorantes caede nitebant. [5,460] exitium trepidis letique et stragis acerbae causa Sychaeus erat. Murranum ille eminus hasta perculerat, quo non alius, cum bella silerent, dulcius Oeagrios pulsabat pectine neruos. occubuit silua in magna patriosque sub ipso 465 quaesiuit montis leto ac felicia Baccho Aequana et Zephyro Surrentum molle salubri. addiderat misero comitem pugnaeque ferocis gaudebat tristi uictor nouitate Sychaeus. palantis nam dum sequitur, peruaserat altam [5,470] in siluam et priscae reclinis ab ictibus ulmi terga tuebatur trunco frustraque relictos Tauranus comites suprema uoce ciebat. transegit iuuenem ac perfossis incita membris haesit in opposito cuspis Sidonia ligno. 475 Quid uobis, quaenam ira deum, uel mente sinistra quae sedit formido, uiri? qui Marte relicto ramorum quaesistis opem. non aequus in artis nimirum rebus suasor metus. arguit asper exitus euentu praui consulta timoris. [5,480] annosa excelsos tendebat in aethera ramos aesculus, umbrosum magnas super ardua siluas nubibus insertans altis caput, instar (aperto si staret campo) nemoris, lateque tenebat frondosi nigra tellurem roboris umbra. 485 par iuxta quercus longum molita per aeuum uertice canenti proferre sub astra cacumen diffusas patulo laxabat stipite frondes umbrabatque coma summi fastigia montis. huc Hennaea cohors, Triquetris quam miserat oris [5,490] rex, Arethusa, tuus, defendere nescia morti dedecus et mentem nimio mutata pauore certatim sese tulit ascendensque uicissim pressit nutantis incerto pondere ramos. mox alius super atque alius consistere tuto 495 dum certant, pars excussi (nam fragmine putri ramorum et senio male fida fefellerat arbor), pars trepidi celso inter tela cacumine pendent. turbatos una properans consumere peste corripit aeratam iam dudum in bella bipennem, [5,500] deposito clipeo mutatus tela, Sychaeus. incumbunt sociae dextrae, magnoque fragore pulsa gemit crebris succumbens ictibus arbos. fluctuat infelix concusso stipite turba, ceu Zephyrus quatit antiquos ubi flamine lucos, 505 fronde super tremuli uix tota cacuminis haerens iactatur nido pariter nutante uolucris. procubuit tandem multa deuicta securi suffugium infelix miseris et inhospita quercus elisitque uirum spatiosa membra ruina. [5,510] Inde aliae cladum facies. contermina taedis conlucet rapidoque inuoluitur aesculus igni. iamque inter frondes arenti robore gliscens uerticibus saeuis torquet Vulcanus anhelos cum feruore globos flammarum et culmina torret. 515 nec tela interea cessant. semusta gementum atque amplexa cadunt ardentis corpora ramos. Haec inter miseranda uirum certamina consul ecce aderat uoluens iram exitiumque Sychaeo. at iuuenis dubio tantae discrimine pugnae [5,520] occupat euentum telo temptare priorem. cui medio leuiter clipeo stetit aeris in ora cuspis et oppositas uetita est tramittere crates. sed non et consul misso concredere telo fortunam optatae caedis parat, at latus ense 525 haurit: nec crudae tardarunt tegmina parmae. labitur infelix atque adpetit ore cruento tellurem expirans. tum diffundente per artus frigore se Stygio manantem in uiscera mortem accipit et longo componit lumina somno. [5,530] Atque ea dum uariis permixtus tristia Mauors casibus alternat, iam castris Mago relictis, iam Libyae ductor properantia signa citato raptabant cursu et cessata reponere hauebant tempora caede uirum ac multo pensare cruore. 535 it globus intorquens nigranti turbine nubem pulueris, et surgit sublatis campus harenis, quaque ferens gressum flectit uestigia ductor, undanti circum tempestas acta procella uoluitur atque altos operit caligine montis. [5,540] occubuere femur Fontanus, Buta canorum transfixi guttur, pressoque e uulnere cuspis prospexit terga. hunc tristes luxere Fregellae multiplicem proauis, hunc mater Anagnia fleuit. haud dispar fortuna tibi, Laeuine, sed auso 545 non eadem. neque enim Tyrio concurrere regi temptas, sed lectus par ad certamen Ithemon Autololum moderator erat; quem poplite caeso dum spoliat, grauis immiti cum turbine costas fraxinus inrupit, conlapsaque membra sub ictu [5,550] hoste super fuso subita cecidere ruina. Nec Sidicina cohors defit. Viridasius armat mille uiros, nulli uictus uel ponere castra uel iunxisse ratem duroque resoluere muros ariete et in turrim subitos immittere pontis. Quem postquam Libyae ductor uirtute feroci exultare uidet (namque illi uulnere praeceps terga dabat leuibus diffisus Arauricus armis), acrius hoc pulchro Mauorte accensus in iram et dignum sese ratus in certamina saeuo [5,560] comminus ire uiro, referenti e corpore telum aduolat et fodiens pectus: 'Laudande laborum, quisquis es, haud alia decuit te occumbere dextra. ad manis leti perfer decus. Itala gentis ni tibi origo foret, uita donatus abires.' 565 hinc Fadum petit et ueterem bellare Labicum, cui Siculis quondam terris congressus Hamilcar clarum spectato dederat certamine nomen. immemor annorum seniumque oblitus in arma ille quidem cruda mente et uiridissimus irae [5,570] ibat, sed uani frigentem in Marte senectam prodebant ictus: stipula crepitabat inani ignis iners cassamque dabat sine robore flammam. quem postquam accepit patrio monstrante superbum armigero Poenum ductor, 'Certamina primae 575 hic lue nunc' inquit 'pugnae: te notus Hamilcar hac trahit ad manis dextra.' tum librat ab aure intorquens iaculum et uersantem in uulnere sese transigit. extracta foedauit cuspide sanguis canitiem et longos finiuit morte labores. [5,580] nec minus Herminium primis obtruncat in armis, adsuetum, Trasimenne, tuos praedantibus hamis exhaurire lacus patriaeque alimenta senectae ducere suspenso per stagna iacentia lino. interea exanimem maesti super arma Sychaeum 585 portabant Poeni corpusque in castra ferebant. quos ubi conspexit tristi clamore ruentis ductor, praesago percussus pectora luctu, 'Quinam' inquit 'dolor, o socii, quemue ira deorum eripuit nobis? num te, dulcedine laudis [5,590] flagrantem et nimio primi Mauortis amore atra, Sychaee, dies properato funere carpsit?' utque dato gemitu lacrimae adsensere ferentum et dictus pariter caedis maerentibus auctor, 'Cerno' ait 'aduerso pulchrum sub pectore uulnus 595 cuspidis Iliacae. dignus Carthagine, dignus Hasdrubale ad manis ibis, nec te optima mater dissimilem lugebit auis, Stygiaue sub umbra degenerem cernens noster uitabit Hamilcar. at mihi Flaminius, tam maesti causa doloris, [5,600] morte sua minuat luctus. haec pompa sequetur exequias, seroque emptum uolet impia Roma non uiolasse mei corpus mucrone Sychaei.' Sic memorans torquet fumantem ex ore uaporem, iraque anhelatum proturbat pectore murmur, 605 ut multo accensis feruore exuberat undis clausus ubi exusto liquor indignatur aeno. tum praeceps ruit in medios solumque fatigat Flaminium incessens. nec dicto segnius ille bella capessebat, propiorque insurgere Mauors [5,610] coeperat, et campo iunctus iam stabat uterque, cum subitus per saxa fragor, motique repente, horrendum, colles et summa cacumina totis intremuere iugis. nutant in uertice siluae pinifero fractaeque ruunt super agmina rupes. 615 immugit penitus conuulsis ima cauernis dissiliens tellus nec paruos rumpit hiatus, atque umbras late Stygias immensa uorago faucibus ostendit patulis, manesque profundi antiquum expauere diem. lacus ater in altos [5,620] sublatus montis et sede excussus auita lauit Tyrrhenas ignota aspergine siluas. iamque eadem populos magnorumque oppida regum tempestas et dira lues strauitque tulitque. ac super haec reflui pugnarunt montibus amnes, 625 et retro fluctus torsit mare. monte relicto Apenninicolae fugere ad litora Fauni. pugnabat tamen (heu belli uecordia!) miles, iactatus titubante solo, tremebundaque tela, subducta tellure ruens, torquebat in hostem, [5,630] donec pulsa uagos cursus ad litora uertit mentis inops stagnisque inlata est Daunia pubes. quis consul terga increpitans (nam turbine motae ablatus terrae inciderat): 'Quid deinde, quid, oro, restat, io, profugis? uos en ad moenia Romae 635 ducitis Hannibalem, uos in Tarpeia Tonantis tecta faces ferrumque datis. sta, miles, et acris disce ex me pugnas, uel si pugnare negatum, disce mori. dabit exemplum non uile futuris Flaminius. ne terga Libys, ne Cantaber umquam [5,640] consulis aspiciat. solus, si tanta libido est uobis rabiesque fugae, tela omnia solus pectore consumo et moriens fugiente per auras hac anima uestras reuocabo ad proelia dextras.' Dumque ea commemorat densosque obit obuius hostis, 645 aduolat ora ferus mentemque Ducarius. acri nomen erat gentile uiro, fusisque cateruis Boiorum quondam patriis antiqua gerebat uulnera barbaricae mentis, noscensque superbi uictoris uultus 'Tune' inquit 'maximus ille [5,650] Boiorum terror? libet hoc cognoscere telo, corporis an tanti manet de uulnere sanguis. nec uos paeniteat, populares, fortibus umbris hoc mactare caput: nostros hic curribus egit insistens uictos alta ad Capitolia patres. 655 ultrix hora uocat.' pariter tunc undique fusis obruitur telis, nimboque ruente per auras contectus nulli dextra iactare reliquit Flaminium cecidisse sua. nec pugna perempto ulterior ductore fuit. namque agmine denso [5,660] primores iuuenum, laeua ob discrimina Martis infensi superis dextrisque et cernere Poenum uictorem plus morte rati, super ocius omnes membra ducis stratosque artus certamine magno telaque corporaque et non fausto Marte cruentas 665 iniecere manus. sic densi caedis aceruo ceu tumulo texere uirum. tum, strage per undas per siluas sparsa perque altam sanguine uallem, in medias fratre inuectus comitante cateruas caesorum iuuenum Poenus 'Quae uulnera cernis, [5,670] quas mortes!' inquit 'premit omnis dextera ferrum, armatusque iacet seruans certamina miles. hos, en, hos obitus nostrae spectate cohortes! fronte minae durant, et stant in uultibus irae. et uereor, ne, quae tanta creat indole tellus 675 magnanimos fecunda uiros, huic fata dicarint imperium, atque ipsis deuincat cladibus orbem.' Sic fatus cessit nocti; finemque dedere caedibus infusae subducto sole tenebrae.