[2, 0] LIBER SECUNDUS. [2, 1] Caeruleis prouecta uadis iam Dardana puppis tristia magnanimi portabat iussa senatus primoresque patrum. Fabius, Tirynthia proles, ter centum memorabat auos, quos turbine Martis 5 abstulit una dies, cum Fors non aequa labori patricio Cremerae maculauit sanguine ripas. huic comes aequato sociauit munere curas Publicola, ingentis Volesi Spartana propago. is cultam referens insigni nomine plebem [2, 10] Ausonios atauo ducebat consule fastus. Hos ut depositis portum contingere uelis allatum Hannibali consultaque ferre senatus iam medio seram bello poscentia pacem ductorisque simul conceptas foedere poenas, 15 ocius armatas passim per litora turmas ostentare iubet minitantia signa recensque perfusos clipeos et tela rubentia caede. haud dictis nunc esse locum; strepere omnia clamat Tyrrhenae clangore tubae gemituque cadentum. [2, 20] dum detur, relegant pontum neu se addere clausis festinent: notum quid caede calentibus armis, quantum irae liceat, motusue quid audeat ensis. sic ducis adfatu per inhospita litora pulsi conuerso Tyrios petierunt remige patres. 25 Hic alto Poenus fundentem uela carinam incessens dextra 'Nostrum, pro Iuppiter!' inquit 'nostrum ferre caput parat illa per aequora puppis. heu caecae mentes tumefactaque corda secundis! armatum Hannibalem poenae petit impia tellus! [2, 30] ne deposce, adero; dabitur tibi copia nostri ante expectatum, portisque focisque timebis quae nunc externos defendis, Roma, penatis. Tarpeios iterum scopulos praeruptaque saxa scandatis licet et celsam migretis in arcem: 35 nullo iam capti uitam pensabitis auro.' Incensi dictis animi, et furor additus armis. conditur extemplo telorum nubibus aether, et densa resonant saxorum grandine turres. ardor agit, prouecta queat dum cernere muros, [2, 40] inque oculis profugae Martem exercere carinae. ipse autem incensas promissa piacula turmas flagitat insignis nudato uulnere ductor ac repetens questus furibundo personat ore: 'Poscimur, o socii, Fabiusque e puppe catenas 45 ostentat, dominique uocat nos ira senatus. si taedet coepti culpandaue mouimus arma, Ausoniam ponto propere reuocate carinam: nil moror: en, uincta lacerandum tradite dextra. nam cur, Eoi deductus origine Beli, [2, 50] tot Libyae populis, tot circumfusus Hiberis, seruitium perferre negem? Rhoeteius immo aeternum imperitet populis saeclisque propaget regna ferox; nos iussa uirum nutusque tremamus.' effundunt gemitus atque omina tristia uertunt 55 in stirpem Aeneadum ac stimulant clamoribus iras. Discinctos inter Libyas populosque bilinguis Marmaricis audax in bella Oenotria signis uenerat Asbyte, proles Garamantis Hiarbae. Hammone hic genitus, Phorcynidos antra Medusae [2, 60] Cinyphiumque Macen et iniquo e sole calentis Battiadas late imperio sceptrisque regebat. cui patrius Nasamon aeternumque arida Barce, cui nemora Autololum atque infidae litora Syrtis parebant nullaque leuis Gaetulus habena. 65 atque is fundarat thalamos Tritonide nympha, unde genus proauumque Iouem regina ferebat et sua fatidico repetebat nomina luco. haec ignara uiri uacuoque adsueta cubili uenatu et siluis primos defenderat annos; [2, 70] non calathis mollita manus operataue fuso Dictynnam et saltus et anhelum impellere planta cornipedem ac strauisse feras immitis amabat. quales Threiciae Rhodopen Pangaeaque lustrant saxosis nemora alta iugis cursuque fatigant 75 Hebrum innupta manus: spreti Ciconesque Getaeque et Rhesi domus et lunatis Bistones armis. Ergo habitu insignis patrio, religata fluentem Hesperidum nodo crinem dextrumque feroci nuda latus Marti ac fulgentem tegmine laeuam [2, 80] Thermodontiaca munita in proelia pelta, fumantem rapidis quatiebat cursibus axem. pars comitum biiugo curru, pars cetera dorso fertur equi; nec non Veneris iam foedera passae reginam cingunt, sed uirgine densior ala est. 85 ipsa autem gregibus per longa mapalia lectos ante aciem ostentabat equos, tumulumque propincum dum sequitur gyris, campo uibrata per auras spicula contorquens summa ponebat in arce. Hanc hasta totiens intrantem moenia Mopsus [2, 90] non tulit et celsis senior Gortynia muris tela sonante fugat neruo liquidasque per auras derigit aligero letalia uulnera ferro. Cres erat, aerisonis Curetum aduectus ab antris, Dictaeos agitare puer leuioribus armis 95 pennata saltus adsuetus harundine Mopsus. ille uagam caelo demisit saepe uolucrem, ille procul campo linquentem retia ceruum uulnere sistebat, rueretque inopina sub ictu ante fera incauto quam sibila poneret arcus. [2, 100] nec se tum pharetra iactauit iustius ulla Eois quamquam certet Gortyna sagittis. uerum ut opum leuior uenatu extendere uitam abnuit, atque artae res exegere per aequor, coniuge cum Meroe natisque inglorius hospes 105 intrarat miseram fato ducente Saguntum. coryti fratrum ex umeris calamique paterni pendebant uolucerque chalybs, Minoia tela. hic medius iuuenum Massylae gentis in agmen crebra Cydoneo fundebat spicula cornu. [2, 110] iam Garamum audacemque Thyrum pariterque ruentis Gisgonem leuemque Bagam indignumque sagittae, impubem malas, tam certae occurrere Lixum fuderat et plena tractabat bella pharetra. tum uultum intendens telumque in uirginis ora 115 desertum non grata Iouem per uota uocabat. namque ut fatiferos conuerti prospicit arcus, opposito procul insidiis Nasamonias Harpe corpore praeripuit letum calamumque uolantem, dum clamat, patulo excipiens tramisit hiatu, [2, 120] et primae ferrum a tergo uidere sorores. at comitis frendens casu labentia uirgo membra leuat paruaque oculos iam luce natantis inrorat lacrimis totisque adnisa doloris uiribus intorquet letalem in moenia cornum. 125 illa uolans umerum rapido transuerberat ictu conantis Dorylae, iunctis iam cornibus arcus et ducti spatium nerui complente sagitta, excutere in uentos resoluto pollice ferrum. tum subitum in uulnus praeceps deuoluitur altis [2, 130] aggeribus muri, iuxtaque cadentia membra effusi uersa calami fluxere pharetra. exclamat paribus frater uicinus in armis Icarus ulciscique parat lacrimabile fatum. atque illum raptim promentem in proelia telum 135 Hannibal excussi praeuertit turbine saxi. labuntur gelido torpentia frigore membra, deficiensque manus pharetrae sua tela remisit. At pater in gemino natorum funere Mopsus correptos arcus ter maesta mouit ab ira, [2, 140] ter cecidit dextra, et notas dolor abstulit artis. paenitet heu sero dulcis liquisse penatis, adreptoque auide, quo concidis, Icare, saxo, postquam aeuum senior percussaque pectora frustra sentit et, ut tantos compescat morte dolores, 145 nil opis in dextra, uastae se culmine turris praecipitem iacit et delapsus pondere prono membra super nati moribundos explicat artus. Dum cadit externo Gortynius aduena bello, iam noua molitus stimulato milite Theron, [2, 150] Alcidae templi custos araeque sacerdos, non expectatum Tyriis effuderat agmen et fera miscebat reserata proelia porta. atque illi non hasta manu, non uertice cassis, sed fisus latis umeris et mole iuuentae 155 agmina uastabat claua, nihil indigus ensis. exuuiae capiti impositae tegimenque leonis terribilem attollunt excelso uertice rictum. centum angues idem Lernaeaque monstra gerebat in clipeo et sectis geminam serpentibus hydram. [2, 160] ille Iubam Tapsumque patrem clarumque Micipsam nomine aui Maurumque Sacen, a moenibus actos palantisque fuga, praeceps ad litora cursu egerat, atque una spumabant aequora dextra. nec contentus Idi leto letoque Cothonis 165 Marmaridae nec caede Rothi nec caede Iugurthae, Asbytes currum et radiantis tegmina laeuae poscebat uotis gemmataque lumina peltae atque in belligera uersabat uirgine mentem. quem ruere ut telo uidit regina cruento, [2, 170] obliquos detorquet equos laeuumque per orbem fallaci gyro campum secat ac uelut ales auerso rapitur sinuata per aequora curru. dumque ea se ex oculis aufert, atque ocior Euro incita pulueream campo trahit ungula nubem, 175 aduersum late stridens rota proterit agmen, ingerit et crebras uirgo trepidantibus hastas. hic cecidere Lycus Thamyrisque et nobile nomen Eurydamas, clari deductum stirpe parentis, qui thalamos ausus quondam sperare superbos [2, 180] (heu demens!) Ithacique torum; sed enim arte pudica fallacis totiens reuoluto stamine telae deceptus, mersum pelago iactarat Vlixen. ast Ithacus uero ficta pro morte loquacem adfecit leto, taedaeque ad funera uersae. 185 gens extrema uiri campis deletur Hiberis Eurydamas Nomados dextra: superinstrepit ater et seruat cursum perfractis ossibus axis. Iamque aderat remeans uirgo, interproelia postquam distringi Therona uidet, saeuamque bipennem [2, 190] perlibrans mediae fronti, spolium inde superbum Herculeasque tibi exuuias, Dictynna, uouebat. nec segnis Theron tantae spe laudis in ipsos aduersus consurgit equos uillosaque fului ingerit obiectans trepidantibus ora leonis. 195 attoniti terrore nouo rictuque minaci quadrupedes iactant resupino pondere currum. tum saltu Asbyten conantem linquere pugnas occupat incussa gemina inter tempora claua, feruentisque rotas turbataque frena pauore [2, 200] disiecto spargit conlisa per ossa cerebro, ac rapta properans caedem ostentare bipenni amputat e curru reuolutae uirginis ora. necdum irae positae. celsa nam figitur hasta spectandum caput: id gestent ante agmina Poenum 205 imperat, et propere currus ad moenia uertant. Haec caecus fati diuumque abeunte fauore uicino Theron edebat proelia leto. namque aderat toto ore ferens iramque minasque Hannibal et caesam Asbyten fixique tropaeum [2, 210] infandum capitis furiata mente dolebat. ac simul aerati radiauit luminis umbo, et concussa procul membris uelocibus arma letiferum intonuere, fugam perculsa repente ad muros trepido conuertunt agmina cursu: 215 sicut agit leuibus per sera crepuscula pennis e pastu uolucres ad nota cubilia uesper; aut, ubi Cecropius formidine nubis aquosae sparsa super flores examina tollit Hymettos, ad dulcis ceras et odori corticis antra [2, 220] mellis apes grauidae properant densoque uolatu raucum conexae glomerant ad limina murmur. praecipitat metus attonitos, caecique feruntur. heu blandum caeli lumen! tantone cauetur mors reditura metu nascentique addita fata? 225 consilium damnant portisque atque aggere tuto erupisse gemunt: retinet uix agmina Theron interdumque manu, interdum clamore minisque: 'State, uiri; meus ille hostis; mihi gloria magnae, state, uenit pugnae. muro tectisque Sagunti [2, 230] hac abigam Poenos dextra; spectacula tantum ferte, uiri; uel, si cunctos metus acer in urbem (heu deforme!) rapit, soli mihi claudite portas.' At Poenus rapido praeceps ad moenia cursu, dum pauitant trepidi rerum fessique salutis, 235 tendebat. stat primam urbem murosque patentis postposita caede et dilata inuadere pugna. id postquam Herculeae custos uidet impiger arae, emicat et uelox formidine praeuenit hostem. gliscit Elissaeo uiolentior ira tyranno: [2, 240] 'Tu solue interea nobis, bone ianitor urbis, supplicium, ut pandas' inquit 'tua moenia leto.' nec plura effari sinit ira, rotatque coruscum mucronem; sed contortum prior impete uasto Daunius huic robur iuuenis iacit. arma fragore 245 icta graui raucum gemuere, alteque resultant aere inlisa cauo nodosae pondera clauae. at uiduus teli et frustrato proditus ictu, pernici uelox cursu rapit incita membra et celeri fugiens perlustrat moenia planta. [2, 250] instat atrox terga increpitans fugientia uictor. conclamant matres, celsoque e culmine muri lamentis uox mixta sonat: nunc nomine noto appellant, seras fesso nunc pandere portas posse uolunt; quatit hortantum praecordia terror 255 ne simul accipiant ingentem moenibus hostem. incutit umbonem fesso adsultatque ruenti Poenus et ostentans spectantem e moenibus urbem 'I, miseram Asbyten leto solare propinquo'. haec dicens, iugulo optantis dimittere uitam [2, 260] infestum condit mucronem ac regia laetus quadrupedes spolia abreptos a moenibus ipsis, quis aditum portae trepidantum saepserat agmen, uictor agit curruque uolat per ouantia castra. At Nomadum furibunda cohors miserabile humandi 265 deproperat munus tumulique adiungit honorem et rapto cineres ter circum corpore lustrat. hinc letale uiri robur tegimenque tremendum in flammas iaciunt, ambustoque ore genisque deforme alitibus liquere cadauer Hiberis. [2, 270] Poenorum interea quis rerum summa potestas, consultant bello super, et quae dicta ferantur Ausoniae populis, oratorumque minaci aduentu trepidant. mouet hinc foedusque fidesque et testes superi iurataque pacta parentum, 275 hinc popularis amor coeptantis magna iuuentae, et sperare iuuat belli meliora. sed, olim ductorem infestans odiis gentilibus, Hannon sic adeo increpitat studia incautumque fauorem: 'Cuncta quidem, patres, (neque enim cohibere minantum [2, 280] irae se ualuere) premunt formidine uocem: haud tamen abstiterim. mortem licet arma propinquent, testabor superos, et caelo nota relinquam quae postrema salus rerum patriaeque reposcit. nec nunc obsessa demum et fumante Sagunto 285 haec serus uates Hannon canit. anxia rupi pectora ne castris innutriretur et armis exitiale caput; monui et, dum uita, monebo, ingenitum noscens uirus flatusque paternos, ut, qui stelligero speculatur sidera caelo, [2, 290] uenturam pelagi rabiem Caurique futura praedicit miseris haud uanus flamina nautis. consedit solio rerumque inuasit habenas: ergo armis foedus fasque omne abrumpitur armis, oppida quassantur, longeque in moenia nostra 295 Aeneadum arrectae mentes, disiectaque pax est. exagitant manes iuuenem furiaeque paternae ac funesta sacra et conuersi foedere rupto in caput infidum superi Massylaque uates. an nunc ille noui caecus caligine regni [2, 300] externas arces quatit aut Tirynthia tecta? sic propria luat hoc poena nec misceat urbis fata suis: nunc hoc, hoc inquam, tempore muros oppugnat, Carthago, tuos teque obsidet armis. lauimus Hennaeas animoso sanguine uallis 305 et uix conducto produximus arma Lacone. nos ratibus laceris Scyllaea repleuimus antra classibus et refluo spectauimus aequore raptis contorta e fundo reuomentem transtra Charybdin. respice, pro demens, pro pectus inane deorum, [2, 310] Aegatis Libyaeque procul fluitantia membra! quo ruis et patriae exitio tibi nomina quaeris? scilicet immensae, uisis iuuenalibus armis, subsident Alpes, subsidet mole niuali Alpibus aequatum attollens caput Apenninus. 315 sed campos fac, uane, dari. num gentibus istis mortales animi, aut ferro flammaue fatiscunt? haud tibi Neritia cernes cum prole laborem. pubescit castris miles, galeaque teruntur nondum signatae flaua lanugine malae, [2, 320] nec requies aeui nota, exanguesque merendo stant prima inter signa senes letumque lacessunt. ipse ego Romanas perfosso corpore turmas tela intorquentis correpta e uulnere uidi, uidi animos mortesque uirum decorisque furorem. 325 si bello absistis nec te uictoribus offers, quantum heu, Carthago, donat tibi sanguinis Hannon!' Gestar ad haec (namque impatiens asperque coquebat iamdudum immites iras mediamque loquentis bis conatus erat turbando abrumpere uocem) [2, 330] 'Concilione' inquit 'Libyae Tyrioque senatu, pro superi, Ausonius miles sedet, armaque tantum haud dum sumpta uiro? nam cetera non latet hostis. nunc geminas Alpes Apenninumque minatur, nunc freta Sicaniae et Scyllaei litoris undas, 335 nec procul est quin iam manes umbrasque pauescat Dardanias: tanta accumulat praeconia leto uulneribusque uirum ac tollit sub sidera gentem. mortalem, mihi crede, licet formidine turpi frigida corda tremant, mortalem sumimus hostem. [2, 340] uidi ego, cum geminas artis post terga catenis euinctus palmas, uulgo traheretur ouante carceris in tenebras spes et fiducia gentis Regulus Hectoreae; uidi, cum robore pendens Hesperiam cruce sublimis spectaret ab alta. 345 nec uero terrent puerilia protinus ora sub galea et pressae properata casside malae. indole non adeo segni sumus: aspice, turmae quot Libycae certant annos anteire labore et nudis bellantur equis; ipse, aspice, ductor, [2, 350] cum primam tenero uocem proferret ab ore, iam bella et lituos ac flammis urere gentem iurabat Phrygiam atque animo patria arma mouebat. proinde polo crescant Alpes, astrisque coruscos Apenninus agat scopulos: per saxa niuesque 355 (dicam etenim, ut stimulent atram uel inania mentem), per caelum est qui pandat iter: pudet Hercule tritas desperare uias laudemque timere secundam. sed Libyae clades et primi incendia belli aggerat atque iterum pro libertate labores [2, 360] Hannon ferre uetat. ponat formidinis aestus parietibusque domus imbellis femina seruet singultantem animam; nos, nos contra ibimus hostem, quis procul a Tyria dominos depellere Byrsa, uel Ioue non aequo, fixum est. sin fata repugnant, 365 et iam damnata cessit Carthagine Mauors, occumbam potius nec te, patria inclita, dedam aeternum famulam liberque Acheronta uidebo. nam quae, pro superi, Fabius iubet! "ocius arma exuite et capta descendite ab arce Sagunti. [2, 370] tum delecta manus scutorum incendat aceruos, uranturque rates, ac toto absistite ponto." di, procul o, merita est numquam si talia plecti Carthago, prohibete nefas nostrique solutas ductoris seruate manus!' ut deinde resedit, 375 factaque censendi patrum de more potestas, hic Hannon reddi propere certamine rapta instat et auctorem uiolati foederis addit. tum uero attoniti, ceu templo inrumperet hostis, exiluere patres, Latioque id uerteret omen [2, 380] orauere deum. at postquam discordia sensit pectora et infidas ad Martem uergere mentes, non ultra patiens Fabius rexisse dolorem concilium propere exposcit, patribusque uocatis, bellum se gestare sinu pacemque profatus, 385 quid sedeat, legere ambiguis neu fallere dictis imperat ac, saeuo neutrum renuente senatu, ceu clausas acies gremioque effunderet arma, 'Accipite infaustum Libyae euentuque priori par' inquit 'bellum', et laxos effundit amictus. [2, 390] tum patrias repetit pugnandi nuntius arces. Atque ea dum profugae regnis agitantur Elissae, accisis uelox populis, quis aegra lababat ambiguo sub Marte fides, praedaque grauatus ad muros Poenus reuocauerat arma Sagunti. 395 Ecce autem clipeum saeuo fulgore micantem Oceani gentes ductori dona ferebant, Callaicae telluris opus, galeamque coruscis subnixam cristis, uibrant quae uertice coni albentis niueae tremulo nutamine pennae, [2, 400] ensem, unam ac multis fatalem milibus hastam; praeterea textam nodis auroque trilicem loricam, nulli tegimen penetrabile telo. haec, aere et duri chalybis perfecta metallo atque opibus perfusa Tagi, per singula laetis 405 lustrat ouans oculis et gaudet origine regni. Condebat primae Dido Carthaginis arces, instabatque operi subducta classe iuuentus. molibus hi claudunt portus, his tecta domosque partiris, iustae Bitia uenerande senectae. [2, 410] ostentant caput effossa tellure repertum bellatoris equi atque omen clamore salutant. has inter species orbatum classe suisque Aenean pulsum pelago dextraque precantem cernere erat: fronte hunc auide regina serena 415 infelix ac iam uultu spectabat amico. hinc et speluncam furtiuaque foedera amantum Callaicae fecere manus: it clamor ad auras latratusque canum, subitoque exterrita nimbo occultant alae uenantum corpora siluis. [2, 420] nec procul Aeneadum uacuo iam litore classis aequora nequiquam reuocante petebat Elissa. ipsa pyram super ingentem stans saucia Dido mandabat Tyriis ultricia bella futuris, ardentemque rogum media spectabat ab unda 425 Dardanus et magnis pandebat carbasa fatis. parte alia supplex infernis Hannibal aris arcanum Stygia libat cum uate cruorem et primo bella Aeneadum iurabat ab aeuo. at senior Siculis exultat Hamilcar in aruis: [2, 430] spirantem credas certamina anhela mouere, ardor inest oculis, toruumque minatur imago. Necnon et laeuum clipei latus aspera signis implebat Spartana cohors; hanc ducit ouantem Ledaeis ueniens uictor Xanthippus Amyclis. 435 iuxta triste decus pendet sub imagine poenae Regulus et fidei dat magna exempla Sagunto. laetior at circa facies: agitata ferarum agmina uenatu et caelata mapalia fulgent, nec procul usta cutem nigri soror horrida Mauri [2, 440] adsuetas mulcet patrio sermone leaenas. it liber campi pastor, cui fine sine ullo inuetitum saltus penetrat pecus: omnia Poenum armenti uigilem patrio de more secuntur, gaesaque latratorque Cydon tectumque focique 445 in silicis uenis et fistula nota iuuencis. eminet excelso consurgens colle Saguntos, quam circa immensi populi condensaque cingunt agmina certantum pulsantque trementibus hastis. extrema clipei stagnabat Hiberus in ora, [2, 450] curuatis claudens ingentem flexibus orbem. Hannibal abrupto transgressus foedere ripas Poenorum populos Romana in bella uocabat. tali sublimis dono, noua tegmina latis aptat concutiens umeris celsusque profatur: 455 'Heu quantum Ausonio sudabitis, arma, cruore! quas, belli uidex, poenas mihi, Curia, pendes!' Iamque senescebat uallatus moenibus hostis, carpebatque dies urbem, dum signa manusque expectant fessi socias. tandem aequore uano [2, 460] auertunt oculos frustrataque litora ponunt et propius suprema uident. sedet acta medullis iamdudum atque inopes penitus coquit intima pestis. est furtim lento misere durantia tabo uiscera et exurit siccatas sanguine uenas 465 per longum celata fames. iam lumina retro exesis fugere genis, iam lurida sola tecta cute et uenis male iuncta trementibus ossa extant consumptis uisu deformia membris. umentis rores noctis terramque madentem [2, 470] solamen fecere mali, cassoque labore e sicco frustra presserunt robore sucos. nil temerare piget: rabidi ieiunia uentris insolitis adigunt uesci, resolutaque, nudos linquentes clipeos, armorum tegmina mandunt. 475 Desuper haec caelo spectans Tirynthius alto inlacrimat fractae nequiquam casibus urbis. namque metus magnique tenent praecepta parentis ne saeuae tendat contra decreta nouercae. sic igitur coepta occultans ad limina sanctae [2, 480] contendit Fidei secretaque pectora temptat. arcanis dea laeta polo tum forte remoto caelicolum magnas uoluebat conscia curas. quam tali adloquitur Nemeae pacator honore: 'Ante Iouem generata, decus diuumque hominumque, 485 qua sine non tellus pacem, non aequora norunt, iustitiae consors tacitumque in pectore numen, exitiumne tuae dirum spectare Sagunti et tot pendentem pro te, dea, cernere poenas urbem lenta potes? moritur tibi uulgus, et unam [2, 490] te matres uincente fame, te maesta uirorum ora uocant, primaque sonant te uoce minores. fer caelo auxilium et fessis da surgere rebus.' Haec satus Alcmena; contra cui talia uirgo: 'Cerno equidem, nec pro nihilo est mihi foedera rumpi, 495 statque dies ausis olim tam tristibus ultor. sed me pollutas properantem linquere terras sedibus his tectisque Iouis succedere adegit fecundum in fraudes hominum genus: impia liqui et, quantum terrent, tantum metuentia regna [2, 500] ac furias auri nec uilia praemia fraudum et super haec ritu horrificos ac more ferarum uiuentis rapto populos luxuque solutum omne decus multaque oppressum nocte pudorem. uis colitur, iurisque locum sibi uindicat ensis, 505 et probris cessit uirtus. en, aspice gentes: nemo insons: pacem seruant commercia culpae. sed si cura, tua fundata ut moenia dextra dignum te seruent memorando fine uigorem, dedita nec fessi tramittant corpora Poeno: [2, 510] quod solum nunc fata sinunt seriesque futuri, extendam leti decus atque in saecula mittam ipsaque laudatas ad manes prosequar umbras.' Inde seuera leui decurrens aethere uirgo luctantem fatis petit inflammata Saguntum. 515 inuadit mentes et pectora nota pererrat immittitque animis numen. tum fusa medullis implicat atque sui flagrantem inspirat amorem. arma uolunt temptantque aegros ad proelia nisus. insperatus adest uigor, interiusque recursat [2, 520] dulcis honor diuae et sacrum pro uirgine letum. it tacitus fessis per ouantia pectora sensus uel leto grauiora pati saeuasque ferarum attemptare dapes et mensis addere crimen. sed prohibet culpa pollutam extendere lucem 525 casta Fides paribusque famem compescere membris. Quam simul inuisae gentis conspexit in arce, forte ferens sese Libycis Saturnia castris, uirgineum increpitat miscentem bella furorem atque ira turbata gradum ciet ocius atram [2, 530] Tisiphonen imos agitantem uerbere manes, et palmas tendens 'Hos' inquit 'noctis alumna, hos muros impelle manu populumque ferocem dextris sterne suis: Iuno iubet. ipsa propinqua effectus studiumque tuum de nube uidebo. 535 illa deos summumque Iouem turbantia tela, quis Acheronta moues, flammam immanesque chelydros stridoremque tuum, quo territa comprimit ora Cerberus, ac mixto quae spumant felle uenena et quicquid scelerum, poenarum quicquid et irae [2, 540] pectore fecundo coquitur tibi, congere praeceps in Rutulos totamque Erebo demitte Saguntum. hac mercede Fides constet delapsa per auras.' Sic uoce instimulans dextra dea concita saeuam Eumenida incussit muris, tremuitque repente 545 mons circum, et grauior sonuit per litora fluctus. sibilat insurgens capiti et turgentia circa multus colla micat squalenti tergore serpens. Mors graditur uasto caua pandens guttura rictu casuroque inhiat populo: tunc Luctus et atri [2, 550] pectora circumstant Planctus Maerorque Dolorque, atque omnes adsunt Poenae, formaque trifauci personat insomnis lacrimosae Ianitor aulae. protinus adsimulat faciem mutabile monstrum Tiburnae gressumque simul sonitumque loquentis. 555 haec bello uacuos et saeui turbine Martis lugebat thalamos, Murro spoliata marito, clara genus Daunique trahens a sanguine nomen. cui uultus induta pares disiectaque crinem Eumenis in medios inrumpit turbida coetus [2, 560] et maestas lacerata genas 'Quis terminus?' inquit 'sat Fidei proauisque datum. uidi ipsa cruentum, ipsa meum uidi lacerato uulnere nostras terrentem Murrum noctes et dira sonantem: "Eripe te, coniunx, miserandae casibus urbis 565 et fuge, si terras adimit uictoria Poeni, ad manes, Tiburna, meos; cecidere penates, occidimus Rutuli, tenet omnia Punicus ensis." mens horret, nec adhuc oculis absistit imago. nullane iam posthac tua tecta, Sagunte, uidebo? [2, 570] felix, Murre, necis patriaque superstite felix. at nos, Sidoniis famulatum matribus actas, post belli casus uastique pericula ponti Carthago aspiciet uictrix, tandemque suprema nocte obita Libyae gremio captiua iacebo. 575 sed uos, o iuuenes, uetuit quos conscia uirtus posse capi, quis telum ingens contra aspera mors est, uestris seruitio manibus subducite matres. ardua uirtutem profert uia: pergite primi nec facilem populis nec notam inuadere laudem.' [2, 580] His ubi turbatas hortatibus impulit aures, inde petit tumulum, summo quem uertice montis Amphitryoniades spectandum ex aequore nautis struxerat et grato cineres decorarat honore. excitus sede, horrendum, prorumpit ab ima 585 caeruleus maculis auro squalentibus anguis. ignea sanguinea radiabant lumina flamma, oraque uibranti stridebant sibila lingua. isque inter trepidos coetus mediamque per urbem uoluitur et muris propere delabitur altis [2, 590] ac similis profugo uicina ad litora tendit spumantisque freti praeceps immergitur undis. Tum uero excussae mentes, ceu prodita tecta expulsi fugiant manes, umbraeque recusent captiuo iacuisse solo. sperare salute 595 pertaesum, damnantque cibos: agit abdita Erinys. haud grauior duris diuum inclementia rebus quam leti perferre moras: abrumpere uitam ocius attoniti quaerunt lucemque grauantur. certatim structus subrectae molis ad astra [2, 600] in media stetit urbe rogus: portantque trahuntque longae pacis opes quaesitaque praemia dextris, Callaico uestes distinctas matribus auro armaque Dulichia proauis portata Zacyntho et prisca aduectos Rutulorum ex urbe penates. 605 huc, quicquid superest captis, clipeosque simulque infaustos iaciunt enses et condita bello effodiunt penitus terra gaudentque superbi uictoris praedam flammis donare supremis. Quae postquam congesta uidet feralis Erinys, [2, 610] lampada flammiferis tinctam Phlegethontis in undis quassat et inferna superos caligine condit. inde opus aggressi toto quod nobile mundo aeternum inuictis infelix gloria seruat. princeps Tisiphone lentum indignata pauentum 615 pressit ouans capulum cunctantemque impulit ensem et dirum insonuit Stygio bis terque flagello. inuitas maculant cognato sanguine dextras miranturque nefas auersa mente peractum et facto sceleri inlacrimant. hic turbidus ira [2, 620] et rabie cladum perpessaeque ultima uitae obliquos uersat materna per ubera uisus. hic raptam librans dilectae in colla securim coniugis increpitat sese mediumque furorem proiecta damnat stupefactus membra bipenni. 625 nec tamen euasisse datur; nam uerbera Erinys incutit atque atros insibilat ore tumores. sic thalami fugit omnis amor, dulcesque marito effluxere tori, et subiere obliuia taedae. ille iacit totis conisus uiribus aegrum [2, 630] in flammas corpus, densum qua turbine nigro exundat fumans piceus caligine uertex. At medios inter coetus pietate sinistra, infelix Tymbrene, furis, Poenoque parentis dum properas auferre necem, reddentia formam 635 ora tuam laceras temerasque simillima membra. uos etiam primo gemini cecidistis in aeuo, Eurymedon fratrem et fratrem mentite Lycorma, cuncta pares; dulcisque labor sua nomina natis reddere et in uultu genetrici stare suorum. [2, 640] iam fixus iugulo culpa te soluerat ensis, Eurymedon, inter miserae lamenta senectae, dumque malis turbata parens deceptaque uisis 'Quo ruis? huc ferrum' clamat 'conuerte, Lycorma, ' ecce simul iugulum perfoderat ense Lycormas. 645 sed magno 'Quinam, Eurymedon, furor iste?' sonabat cum planctu geminaeque notis decepta figurae funera mutato reuocabat nomine mater, donec transacto tremebunda per ubera ferro tunc etiam ambiguos cecidit super inscia natos. [2, 650] Quis diros urbis casus laudandaque monstra et Fidei poenas ac tristia fata piorum imperet euoluens lacrimis? uix Punica fletu cessassent castra ac miserescere nescius hostis. urbs, habitata diu Fidei caeloque parentem 655 murorum repetens, ruit inter perfida gentis Sidoniae tela atque immania facta suorum, iniustis neglecta deis: furit ensis et ignis, quique caret flamma, scelerum est locus. erigit atro nigrantem fumo rogus alta ad sidera nubem. [2, 660] ardet in excelso proceri uertice montis arx intacta prius bellis (hinc Punica castra litoraque et totam soliti spectare Saguntum), ardent tecta deum. resplendet imagine flammae aequor, et in tremulo uibrant incendia ponto. 665 Ecce inter medios caedum Tiburna furores fulgenti dextram mucrone armata mariti et laeua infelix ardentem lampada quassans squalentemque erecta comam ac liuentia planctu pectora nudatis ostendens saeua lacertis [2, 670] ad tumulum Murri super ipsa cadauera fertur: qualis, ubi inferni dirum tonat aula parentis, iraque turbatos exercet regia manes, Alecto solium ante dei sedemque tremendam Tartareo est operata Ioui poenasque ministrat. 675 arma uiri multo nuper defensacruore imponit tumulo inlacrimans, manesque precata acciperent sese, flagrantem lampada subdit. tunc rapiens letum 'Tibi ego haec' ait 'optime coniunx, ad manes, en, ipsa fero.' sic ense recepto [2, 680] arma super ruit et flammas inuadit hiatu. Semiambusta iacet nullo discrimine passim infelix obitus, permixto funere, turba: ceu, stimulante fame cum uictor ouilia tandem faucibus inuasit siccis leo, mandit hianti 685 ore fremens imbelle pecus, patuloque redundat gutture ructatus large cruor: incubat atris semesae stragis cumulis, aut murmure anhelo infrendens laceros inter spatiatur aceruos: late fusa iacent pecudes custosque Molossus [2, 690] pastorumque cohors stabulique gregisque magister, totaque uastatis disiecta mapalia tectis. inrumpunt uacuam Poeni tot cladibus arcem. tum demum ad manis perfecto munere Erinys Iunoni laudata redit magnamque superba 695 exultat rapiens secum sub Tartara turbam. At uos, sidereae, quas nulla aequauerit aetas, ite, decus terrarum, animae, uenerabile uulgus, Elysium et castas sedes decorate piorum. cui uero non aequa dedit uictoria nomen [2, 700] (audite, o gentes, neu rumpite foedera pacis nec regnis postferte fidem!) uagus exul in orbe errabit toto patriis proiectus ab oris, tergaque uertentem trepidans Carthago uidebit. saepe Saguntinis somnos exterritus umbris 705 optabit cecidisse manu, ferroque negato inuictus quondam Stygias bellator ad undas deformata feret liuenti membra ueneno.