[14,0] LIBER QUARTUS DECIMUS ET QUINTUS DECIMUS.

[14,89] LXXXIX. Philosophiae diuisio - De luxu et auaritia suae aetatis.
 
(1) Rem utilem desideras et ad sapientiam properanti necessariam, diuidi 
philosophiam et ingens corpus eius in membra disponi; facilius enim per partes 
in cognitionem totius adducimur. Utinam quidem quemadmodum uniuersa mundi facies 
in conspectum uenit, ita philosophia tota nobis posset occurrere, simillimum 
mundo spectaculum! Profecto enim omnes mortales in admirationem sui raperet, 
relictis iis quae nunc magna magnorum ignorantia credimus. Sed quia contingere 
hoc non potest, est sic nobis aspicienda quemadmodum mundi secreta cernuntur. 

(2) Sapientis quidem animus totam molem eius amplectitur nec minus illam 
uelociter obit quam caelum acies nostra; nobis autem, quibus perrumpenda caligo 
est et quorum uisus in proximo deficit, singula quaeque ostendi facilius 
possunt, uniuersi nondum capacibus. Faciam ergo quod exigis et philosophiam in 
partes, non in frusta diuidam. Diuidi enim illam, non concidi, utile est; nam 
conprehendere quemadmodum maxima ita minima difficile est. (3) Discribitur in 
tribus populus, in centurias exercitus; quidquid in maius creuit facilius 
agnoscitur si discessit in partes, quas, ut dixi, innumerabiles esse et paruulas 
non oportet. Idem enim uitii habet nimia quod nulla diuisio: simile confuso est 
quidquid usque in puluerem sectum est. 

(4) Primum itaque, sicut uidetur, tibi dicam inter sapientiam et philosophiam 
quid intersit. Sapientia perfectum bonum est mentis humanae; philosophia 
sapientiae amor est et adfectatio: haec eo tendit quo illa peruenit. Philosophia 
unde dicta sit apparet; ipso enim nomine fatetur quid amet. (5) Sapientiam 
quidam ita finierunt ut dicerent diuinorum et humanorum scientiam; quidam ita: 
sapientia est nosse diuina et humana et horum causas. Superuacua mihi haec 
uidetur adiectio, quia causae diuinorum humanorumque pars diuinorum sunt. 
Philosophiam quoque fuerunt qui aliter atque aliter finirent: alii studium illam 
uirtutis esse dixerunt, alii studium corrigendae mentis; a quibusdam dicta est 
adpetitio rectae rationis. (6) Illud quasi constitit, aliquid inter philosophiam 
et sapientiam interesse; neque enim fieri potest ut idem sit quod adfectatur et 
quod adfectat. Quomodo multum inter auaritiam et pecuniam interest, cum illa 
cupiat, haec concupiscatur, sic inter philosophiam et sapientiam. Haec enim 
illius effectus ac praemium est; illa uenit, ad hanc itur. 

(7) Sapientia est quam Graeci g-sophian uocant. Hoc uerbo Romani quoque utebantur, 
sicut philosophia nunc quoque utuntur; quod et togatae tibi antiquae probabunt et 
inscriptus Dossenni monumento titulus: 
Hospes, resiste,  et sophiam Dossenni lege. 

(8) Quidam ex nostris, quamuis philosophia studium uirtutis esset et haec 
peteretur, illa peteret, tamen non putauerunt illas distrahi posse; nam nec 
philosophia sine uirtute est nec sine philosophia uirtus. Philosophia studium 
uirtutis est, sed per ipsam uirtutem; nec uirtus autem esse sine studio sui 
potest nec uirtutis studium sine ipsa. Non enim quemadmodum in iis qui aliquid 
ex distanti loco ferire conantur alibi est qui petit, alibi quod petitur; nec 
quemadmodum itinera quae ad urbes perducunt extra ipsas sunt. 
Ad uirtutem uenitur per ipsam, cohaerent ergo inter se philosophia uirtusque. 

(9) Philosophiae tres partes esse dixerunt et maximi et plurimi auctores: 
moralem, naturalem, rationalem. Prima componit animum; secunda rerum naturam 
scrutatur; tertia proprietates uerborum exigit et structuram et argumentationes, 
ne pro uero falsa subrepant. Ceterum inuenti sunt et qui in pauciora 
philosophiam et qui in plura diducerent. (10) Quidam ex Peripateticis quartam 
partem adiecerunt ciuilem, quia propriam quandam exercitationem desideret et 
circa aliam materiam occupata sit; quidam adiecerunt his partem quam Graeci 
g-oikonomikehn uocant, administrandae familiaris rei scientiam; quidam et de generibus 
uitae locum separauerunt. Nihil autem horum non in illa parte morali reperietur. 

(11) Epicurei duas partes philosophiae putauerunt esse, naturalem atque moralem: 
rationalem remouerunt. Deinde cum ipsis rebus cogerentur ambigua secernere, 
falsa sub specie ueri latentia coarguere, ipsi quoque locum quem 'de iudicio et 
regula' appellant -- alio nomine rationalem -- induxerunt, sed eum accessionem 
esse naturalis partis existimant. (12) Cyrenaici naturalia cum rationalibus 
sustulerunt et contenti fuerunt moralibus, sed hi quoque quae remouent aliter 
inducunt; in quinque enim partes moralia diuidunt, ut una sit de fugiendis et 
petendis, altera de adfectibus, tertia de actionibus, quarta de causis, quinta 
de argumentis. Causae rerum ex naturali parte sunt, argumenta ex rationali. 

(13) Ariston Chius non tantum superuacuas esse dixit naturalem et rationalem sed 
etiam contrarias; moralem quoque, quam solam reliquerat, circumcidit. Nam eum 
locum qui monitiones continet sustulit et paedagogi esse dixit, non philosophi, 
tamquam quidquam aliud sit sapiens quam generis humani paedagogus. 

(14) Ergo cum tripertita sit philosophia, moralem eius partem primum incipiamus 
disponere. Quam in tria rursus diuidi placuit, ut prima esset inspectio suum 
cuique distribuens et aestimans quanto quidque dignum sit, maxime utilis -- quid 
enim est tam necessarium quam pretia rebus inponere? -- secunda de impetu, de 
actionibus tertia. Primum enim est ut quanti quidque sit iudices, secundum ut 
impetum ad illa capias ordinatum temperatumque, tertium ut inter impetum tuum 
actionemque conueniat, ut in omnibus istis tibi ipse consentias. (15) Quidquid 
ex tribus defuit turbat et cetera. Quid enim prodest inter <se> aestimata habere 
omnia, si sis in impetu nimius? quid prodest impetus repressisse et habere 
cupiditates in sua potestate, si in ipsa rerum actione tempora ignores nec scias 
quando quidque et ubi et quemadmodum agi debeat? Aliud est enim dignitates et 
pretia rerum nosse, aliud articulos, aliud impetus refrenare et ad agenda ire, 
non ruere. Tunc ergo uita concors sibi est ubi actio non destituit impetum, 
impetus ex dignitate rei cuiusque concipitur, proinde remissus <aut> acrior 
prout illa digna est peti. 

(16) Naturalis pars philosophiae in duo scinditur, corporalia et incorporalia; 
utraque diuiduntur in suos, ut ita dicam, gradus. Corporum locus in hos primum, 
in ea quae faciunt et quae ex his gignuntur -- gignuntur autem elementa. Ipse 
<de> elementis locus, ut quidam putant, simplex est, ut quidam, in materiam et 
causam omnia mouentem et elementa diuiditur. 

(17) Superest ut rationalem partem philosophiae diuidam. Omnis oratio aut 
continua est aut inter respondentem et interrogantem discissa; hanc g-dialektikehn, 
illam g-rhetorikehn placuit uocari. g-Rhetorikeh uerba curat et sensus et ordinem; 
g-dialektikeh in duas partes diuiditur, in uerba et significationes, id est in res 
quae dicuntur et uocabula quibus dicuntur. Ingens deinde sequitur utriusque 
diuisio. Itaque hoc loco finem faciam,
--- Et summa sequar fastigia rerum; 
alioqui, si uoluero facere partium partes, quaestionum liber fiet. 

(18) Haec, Lucili uirorum optime, quominus legas non deterreo, dummodo quidquid 
legeris ad mores statim referas. Illos conpesce, marcentia in te excita, soluta 
constringe, contumacia doma, cupiditates tuas publicasque quantum potes uexa; et 
istis dicentibus 'quousque eadem?' responde: 

(19) 'Ego debebam dicere "quousque eadem peccabitis?" Remedia ante uultis quam 
uitia desinere? Ego uero eo magis dicam, et quia recusatis perseuerabo; tunc 
incipit medicina proficere ubi in corpore alienato dolorem tactus expressit. 
Dicam etiam inuitis profutura. Aliquando aliqua ad uos non blanda uox ueniat, et 
quia uerum singuli audire non uultis, publice audite. 

(20) 'Quousque fines possessionum propagabitis? Ager uni domino qui populum 
cepit angustus est? Quousque arationes uestras porrigetis, ne prouinciarum 
quidem spatio contenti circumscribere praediorum modum? Inlustrium fluminum per 
priuatum decursus est et amnes magni magnarumque gentium termini usque ad ostium 
a fonte uestri sunt. Hoc quoque parum est nisi latifundiis uestris maria 
cinxistis, nisi trans Hadriam et Ionium Aegaeumque uester uilicus regnat, nisi 
insulae, ducum domicilia magnorum, inter uilissima rerum numerantur. Quam uultis 
late possidete, sit fundus quod aliquando imperium uocabatur, facite uestrum 
quidquid potestis, dum plus sit alieni. 

(21) 'Nunc uobiscum loquor quorum aeque spatiose luxuria quam illorum auaritia 
diffunditur. Vobis dico: quousque nullus erit lacus cui non uillarum uestrarum 
fastigia inmineant? nullum flumen cuius non ripas aedificia uestra praetexant? 
Ubicumque scatebunt aquarum calentium uenae, ibi noua deuersoria luxuriae 
excitabuntur. Ubicumque in aliquem sinum litus curuabitur, uos protinus 
fundamenta iacietis, nec contenti solo nisi quod manu feceritis, mare agetis 
introrsus. Omnibus licet locis tecta uestra resplendeant, aliubi inposita 
montibus in uastum terrarum marisque prospectum, aliubi ex plano in altitudinem 
montium educta, cum multa aedificaueritis, cum ingentia, tamen et singula 
corpora estis et paruola. Quid prosunt multa cubicula? in uno iacetis. Non est 
uestrum ubicumque non estis. 

(22) 'Ad uos deinde transeo quorum profunda et insatiabilis gula hinc maria 
scrutatur, hinc terras, alia hamis, alia laqueis, alia retium uariis generibus 
cum magno labore persequitur: nullis animalibus nisi ex fastidio pax est. 
Quantulum (est) ex istis epulis (quae) per tot comparatis manus fesso 
uoluptatibus ore libatis? quantulum ex ista fera periculose capta dominus crudus 
ac nauseans gustat? quantulum ex tot conchyliis tam longe aduectis per istum 
stomachum inexplebilem labitur? Infelices, ecquid intellegitis maiorem uos famem 
habere quam uentrem?' 

(23) Haec aliis dic, ut dum dicis audias ipse, scribe, ut dum scribis legas, 
omnia ad mores et ad sedandam rabiem adfectuum referens. Stude, non ut plus 
aliquid scias, sed ut melius. Vale. 

[14,90] XC. Laus philosophiae : Ad illam solius animi curam pertinere.
 
(1) Quis dubitare, mi Lucili, potest quin deorum inmortalium munus sit quod 
uiuimus, philosophiae quod bene uiuimus? Itaque tanto plus huic nos debere quam 
dis quanto maius beneficium est bona uita quam uita pro certo haberetur, nisi 
ipsam philosophiam di tribuissent; cuius scientiam nulli dederunt, facultatem 
omnibus. 

(2) Nam si hanc quoque bonum uulgare fecissent et prudentes nasceremur, 
sapientia quod in se optimum habet perdidisset, inter fortuita non esse. Nunc 
enim hoc in illa pretiosum atque magnificum est, quod non obuenit, quod illam 
sibi quisque debet, quod non ab alio petitur. Quid haberes quod in philosophia 
suspiceres si beneficiaria res esset? (3) Huius opus unum est de diuinis 
humanisque uerum inuenire; ab hac numquam recedit religio, pietas, iustitia et 
omnis alius comitatus uirtutum consertarum et inter se cohaerentium. Haec docuit 
colere diuina, humana diligere, et penes deos imperium esse, inter homines 
consortium. Quod aliquamdiu inuiolatum mansit, antequam societatem auaritia 
distraxit et paupertatis causa etiam iis quos fecit locupletissimos fuit; 
desierunt enim omnia possidere, dum uolunt propria. (4) Sed primi mortalium 
quique ex his geniti naturam incorrupti sequebantur eundem habebant et ducem et 
legem, commissi melioris arbitrio; natura est enim potioribus deteriora 
summittere. Mutis quidem gregibus aut maxima corpora praesunt aut 
uehementissima: non praecedit armenta degener taurus, sed qui magnitudine ac 
toris ceteros mares uicit; elephantorum gregem excelsissimus ducit: inter 
homines pro maximo est optimum. Animo itaque rector eligebatur, ideoque summa 
felicitas erat gentium in quibus non poterat potentior esse nisi melior; tuto 
enim quantum uult potest qui se nisi quod debet non putat posse. 

(5) Illo ergo saeculo quod aureum perhibent penes sapientes fuisse regnum 
Posidonius iudicat. Hi continebant manus et infirmiorem a ualidioribus 
tuebantur, suadebant dissuadebantque et utilia atque inutilia monstrabant; horum 
prudentia ne quid deesset suis prouidebat, fortitudo pericula arcebat, 
beneficentia augebat ornabatque subiectos. Officium erat imperare, non regnum. 
Nemo quantum posset aduersus eos experiebatur per quos coeperat posse, nec erat 
cuiquam aut animus in iniuriam aut causa, cum bene imperanti bene pareretur, 
nihilque rex maius minari male parentibus posset quam ut abiret e regno. 

(6) Sed postquam subrepentibus uitiis in tyrannidem regna conuersa sunt, opus esse 
legibus coepit, quas et ipsas inter initia tulere sapientes. Solon, qui Athenas 
aequo iure fundauit, inter septem fuit sapientia notos; Lycurgum si eadem aetas 
tulisset, sacro illi numero accessisset octauus. Zaleuci leges Charondaeque 
laudantur; hi non in foro nec in consultorum atrio, sed in Pythagorae tacito 
illo sanctoque secessu didicerunt iura quae florenti tunc Siciliae et per 
Italiam Graeciae ponerent. 

(7) Hactenus Posidonio adsentior: artes quidem a philosophia inuentas quibus in 
cotidiano uita utitur non concesserim, nec illi fabricae adseram gloriam. 'Illa' 
inquit 'sparsos et aut casis tectos aut aliqua rupe suffossa aut exesae arboris 
trunco docuit tecta moliri.' Ego uero philosophiam iudico non magis excogitasse 
has machinationes tectorum supra tecta surgentium et urbium urbes prementium 
quam uiuaria piscium in hoc clausa ut tempestatum periculum non adiret gula et 
quamuis acerrime pelago saeuiente haberet luxuria portus suos in quibus 
distinctos piscium greges saginaret. (8) Quid ais? philosophia homines docuit 
habere clauem et seram? Quid aliud erat auaritiae signum dare? Philosophia haec 
cum tanto habitantium periculo inminentia tecta suspendit? Parum enim erat 
fortuitis tegi et sine arte et sine difficultate naturale inuenire sibi aliquod 
receptaculum. (9) Mihi crede, felix illud saeculum ante architectos fuit, ante 
tectores. Ista nata sunt iam nascente luxuria, in quadratum tigna decidere et 
serra per designata currente certa manu trabem scindere: 
Nam primi cuneis scindebant fissile lignum. 

Non enim tecta cenationi epulum recepturae parabantur, nec in hunc usum pinus 
aut abies deferebatur longo uehiculorum ordine uicis intrementibus, ut ex illa 
lacunaria auro grauia penderent. (10) Furcae utrimque suspensae fulciebant 
casam; spissatis ramalibus ac fronde congesta et in procliue disposita decursus 
imbribus quamuis magnis erat. Sub his tectis habitauere (sed) securi: culmus 
liberos texit, sub marmore atque auro seruitus habitat. 

(11) In illo quoque dissentio a Posidonio, quod ferramenta fabrilia excogitata a 
sapientibus uiris iudicat; isto enim modo dicat licet sapientes fuisse per quos 
  Tunc laqueis captare feras et fallere uisco 
  Inuentum et magnos canibus circumdare saltus. 

Omnia enim ista sagacitas hominum, non sapientia inuenit. (12) In hoc quoque 
dissentio, sapientes fuisse qui ferri metalla et aeris inuenerint, cum incendio 
siluarum adusta tellus in summo uenas iacentis liquefacta fudisset: ista tales 
inueniunt quales colunt. (13) Ne illa quidem tam subtilis mihi quaestio uidetur 
quam Posidonio, utrum malleus in usu esse prius an forcipes coeperint. Utraque 
inuenit aliquis excitati ingenii, acuti, non magni nec elati, et quidquid aliud 
corpore incuruato et animo humum spectante quaerendum est. Sapiens facilis uictu 
fuit. Quidni? cum hoc quoque saeculo esse quam expeditissimus cupiat. 

(14) Quomodo, oro te, conuenit ut et Diogenen mireris et Daedalum? Uter ex his 
sapiens tibi uidetur? qui serram commentus est, an ille qui, cum uidisset puerum 
caua manu bibentem aquam, fregit protinus exemptum e perula calicem <cum> hac 
obiurgatione sui: 'quamdiu homo stultus superuacuas sarcinas habui!', qui se 
conplicuit in dolio et in eo cubitauit? (15) Hodie utrum tandem sapientiorem 
putas qui inuenit quemadmodum in immensam altitudinem crocum latentibus fistulis 
exprimat, qui euripos subito aquarum impetu implet aut siccat et uersatilia 
cenationum laquearia ita coagmentat ut subinde alia facies atque alia succedat 
et totiens tecta quotiens fericula mutentur, an eum qui et aliis et sibi hoc 
monstrat, quam nihil nobis natura durum ac difficile imperauerit, posse nos 
habitare sine marmorario ac fabro, posse nos uestitos esse sine commercio 
sericorum, posse nos habere usibus nostris necessaria si contenti fuerimus iis 
quae terra posuit in summo? Quem si audire humanum genus uoluerit, tam 
superuacuum sciet sibi cocum esse quam militem. 

(16) Illi sapientes fuerunt aut certe sapientibus similes quibus expedita erat 
tutela corporis. Simplici cura constant necessaria: in delicias laboratur. Non 
desiderabis artifices: sequere naturam. Illa noluit esse districtos; ad 
quaecumque nos cogebat instruxit. 'Frigus intolerabile est corpori nudo.' Quid 
ergo? non pelles ferarum et aliorum animalium a frigore satis abundeque 
defendere queunt? non corticibus arborum pleraeque gentes tegunt corpora? non 
auium plumae in usum uestis conseruntur? non hodieque magna Scytharum pars 
tergis uulpium induitur ac murum, quae tactu mollia et inpenetrabilia uentis 
sunt? Quid ergo? non quilibet uirgeam cratem texuerunt manu et uili obliuerunt 
luto, deinde (de) stipula aliisque siluestribus operuere fastigium et pluuiis 
per deuexa labentibus hiemem transiere securi? (17) 'Opus est tamen calorem 
solis aestiui umbra crassiore propellere.' Quid ergo? non uetustas multa abdidit 
loca quae uel iniuria temporis uel alio quolibet casu excauata in specum 
recesserunt? Quid ergo? non in defosso latent Syrticae gentes quibusque propter 
nimios solis ardores nullum tegimentum satis repellendis caloribus solidum est 
nisi ipsa arens humus? (18) Non fuit tam iniqua natura ut, cum omnibus aliis 
animalibus facilem actum uitae daret, homo solus non posset sine tot artibus 
uiuere; nihil durum ab illa nobis imperatum est, nihil aegre quaerendum, ut 
possit uita produci. Ad parata nati sumus: nos omnia nobis difficilia facilium 
fastidio fecimus. Tecta tegimentaque et fomenta corporum et cibi et quae nunc 
ingens negotium facta sunt obuia erant et gratuita et opera leui parabilia; 
modus enim omnium prout necessitas erat: nos ista pretiosa, nos mira, nos magnis 
multisque conquirenda artibus fecimus. (19) Sufficit ad id natura quod poscit. A 
natura luxuria desciuit, quae cotidie se ipsa incitat et tot saeculis crescit et 
ingenio adiuuat uitia. Primo superuacua coepit concupiscere, inde contraria, 
nouissime animum corpori addixit et illius deseruire libidini iussit. Omnes 
istae artes quibus aut circitatur ciuitas aut strepit corpori negotium gerunt, 
cui omnia olim tamquam seruo praestabantur, nunc tamquam domino parantur. Itaque 
hinc textorum, hinc fabrorum officinae sunt, hinc odores coquentium, hinc molles 
corporis motus docentium mollesque cantus et infractos. Recessit enim ille 
naturalis modus desideria ope necessaria finiens; iam rusticitatis et miseriae 
est uelle quantum sat est. 

(20) Incredibile est, mi Lucili, quam facile etiam magnos uiros dulcedo orationis 
abducat a uero. Ecce Posidonius, ut mea fert opinio, ex iis qui plurimum 
philosophiae contulerunt, dum uult describere primum quemadmodum alia 
torqueantur fila, alia ex molli solutoque ducantur, deinde quemadmodum tela 
suspensis ponderibus rectum stamen extendat, quemadmodum subtemen insertum, quod 
duritiam utrimque conprimentis tramae remolliat, spatha coire cogatur et iungi, 
textrini quoque artem a sapientibus dixit inuentam, oblitus postea repertum hoc 
subtilius genus in quo 
  Tela iugo uincta est, stamen secernit harundo, 
  Inseritur medium radiis subtemen acutis, 
  Quod lato feriunt insecti pectine dentes. 

Quid si contigisset illi uidere has nostri temporis telas, in quibus uestis 
nihil celatura conficitur, in qua non dico nullum corpori auxilium, sed nullum 
pudori est? (21) Transit deinde ad agricolas nec minus facunde describit 
proscissum aratro solum et iteratum quo solutior terra facilius pateat 
radicibus, tunc sparsa semina et collectas manu herbas ne quid fortuitum et 
agreste succrescat quod necet segetem. Hoc quoque opus ait esse sapientium, 
tamquam non nunc quoque plurima cultores agrorum noua inueniant per quae 
fertilitas augeatur. (22) Deinde non est contentus his artibus, sed in pistrinum 
sapientem summittit; narrat enim quemadmodum rerum naturam imitatus panem 
coeperit facere. 'Receptas' inquit 'in os fruges concurrens inter se duritia 
dentium frangit, et quidquid excidit ad eosdem dentes lingua refertur; tunc 
umore miscetur ut facilius per fauces lubricas transeat; cum peruenit in 
uentrem, aequali eius feruore concoquitur; tunc demum corpori accedit. 

(23) Hoc aliquis secutus exemplar lapidem asperum aspero inposuit ad similitudinem 
dentium, quorum pars immobilis motum alterius expectat; deinde utriusque adtritu 
grana franguntur et saepius regeruntur donec ad minutiam frequenter trita 
redigantur; tum farinam aqua sparsit et adsidua tractatione perdomuit finxitque 
panem, quem primo cinis calidus et feruens testa percoxit, deinde furni paulatim 
reperti et alia genera quorum feruor seruiret arbitrio.' Non multum afuit quin 
sutrinum quoque inuentum a sapientibus diceret. 

(24) Omnia ista ratio quidem, sed non recta ratio commenta est. Hominis enim, 
non sapientis inuenta sunt, tam mehercules quam nauigia quibus amnes quibusque 
maria transimus, aptatis ad excipiendum uentorum impetum uelis et additis a 
tergo gubernaculis quae huc atque illuc cursum nauigii torqueant. Exemplum a 
piscibus tractum est, qui cauda reguntur et leui eius in utrumque momento 
uelocitatem suam flectunt. (25) 'Omnia' inquit 'haec sapiens quidem inuenit, sed 
minora quam ut ipse tractaret sordidioribus ministris dedit.' Immo non aliis 
excogitata ista sunt quam quibus hodieque curantur. Quaedam nostra demum 
prodisse memoria scimus, ut speculariorum usum perlucente testa clarum 
transmittentium lumen, ut suspensuras balneorum et inpressos parietibus tubos 
per quos circumfunderetur calor qui ima simul ac summa foueret aequaliter. Quid 
loquar marmora quibus templa, quibus domus fulgent? quid lapideas moles in 
rotundum ac leue formatas quibus porticus et capacia populorum tecta suscipimus? 
quid uerborum notas quibus quamuis citata excipitur oratio et celeritatem 
linguae manus sequitur? Vilissimorum mancipiorum ista commenta sunt: 

(26) sapientia altius sedet nec manus edocet: animorum magistra est. Vis scire quid 
illa eruerit, quid effecerit? Non decoros corporis motus nec uarios per tubam ac 
tibiam cantus, quibus exceptus spiritus aut in exitu aut in transitu formatur in 
uocem. Non arma nec muros nec bello utilia molitur: paci fauet et genus humanum 
ad concordiam uocat. (27) Non est, inquam, instrumentorum ad usus necessarios 
opifex. Quid illi tam paruola adsignas? artificem uides uitae. Alias quidem 
artes sub dominio habet; nam cui uita, illi uitae quoque ornantia seruiunt: 
ceterum ad beatum statum tendit, illo ducit, illo uias aperit. (28) Quae sint 
mala, quae uideantur ostendit; uanitatem exuit mentibus, dat magnitudinem 
solidam, inflatam uero et ex inani speciosam reprimit, nec ignorari sinit inter 
magna quid intersit et tumida; totius naturae notitiam ac sui tradit. Quid sint 
di qualesque declarat, quid inferi, quid lares et genii, quid in secundam 
numinum formam animae perpetitae, ubi consistant, quid agant, quid possint, quid 
uelint. Haec eius initiamenta sunt, per quae non municipale sacrum sed ingens 
deorum omnium templum, mundus ipse, reseratur, cuius uera simulacra uerasque 
facies cernendas mentibus protulit; nam ad spectacula tam magna hebes uisus est. 

(29) Ad initia deinde rerum redit aeternamque rationem toti inditam et uim 
omnium seminum singula proprie figurantem. Tum de animo coepit inquirere, unde 
esset, ubi, quamdiu, in quot membra diuisus. Deinde a corporibus se ad 
incorporalia transtulit ueritatemque et argumenta eius excussit; post haec 
quemadmodum discernerentur uitae aut uocis ambigua; in utraque enim falsa ueris 
inmixta sunt. 

(30) Non abduxit, inquam, se (ut Posidonio uidetur) ab istis artibus sapiens, 
sed ad illas omnino non uenit. Nihil enim dignum inuentu iudicasset quod non 
erat dignum perpetuo usu iudicaturus; ponenda non sumeret. (31) 'Anacharsis' 
inquit 'inuenit rotam figuli, cuius circuitu uasa formantur.' Deinde quia apud 
Homerum inuenitur figuli rota, maluit uideri uersus falsos esse quam fabulam. 
Ego nec Anacharsim auctorem huius rei fuisse contendo et, si fuit, sapiens 
quidem hoc inuenit, sed non tamquam sapiens, sicut multa sapientes faciunt qua 
homines sunt, non qua sapientes. Puta uelocissimum esse sapientem: cursu omnis 
anteibit qua uelox est, non qua sapiens. Cuperem Posidonio aliquem uitrearium 
ostendere, qui spiritu uitrum in habitus plurimos format qui uix diligenti manu 
effingerentur. Haec inuenta sunt postquam sapientem inuenire desimus. 

(32) 'Democritus' inquit 'inuenisse dicitur fornicem, ut lapidum curuatura paulatim 
inclinatorum medio saxo alligaretur.' Hoc dicam falsum esse; necesse est enim 
ante Democritum et pontes et portas fuisse, quarum fere summa curuantur. (33) 
Excidit porro uobis eundem Democritum inuenisse quemadmodum ebur molliretur, 
quemadmodum decoctus calculus in zmaragdum conuerteretur, qua hodieque coctura 
inuenti lapides <in> hoc utiles colorantur. Ista sapiens licet inuenerit, non 
qua sapiens erat inuenit; multa enim facit quae ab inprudentissimis aut aeque 
fieri uidemus aut peritius atque exercitatius. 

(34) Quid sapiens inuestigauerit, quid in lucem protraxerit quaeris? Primum 
uerum naturamque, quam non ut cetera animalia oculis secutus est, tardis ad 
diuina; deinde uitae legem, quam uniuersa derexit, nec nosse tantum sed sequi 
deos docuit et accidentia non aliter excipere quam imperata. Vetuit parere 
opinionibus falsis et quanti quidque esset uera aestimatione perpendit; damnauit 
mixtas paenitentia uoluptates et bona semper placitura laudauit et palam fecit 
felicissimum esse cui felicitate non opus est, potentissimum esse qui se habet 
in potestate. (35) Non de ea philosophia loquor quae ciuem extra patriam posuit, 
extra mundum deos, quae uirtutem donauit uoluptati, sed <de> illa quae nullum 
bonum putat nisi quod honestum est, quae nec hominis nec fortunae muneribus 
deleniri potest, cuius hoc pretium est, non posse pretio capi. 

Hanc philosophiam fuisse illo rudi saeculo quo adhuc artificia deerant et ipso 
usu discebantur utilia non credo. (36) Sicut ante, fortunato tempore, cum in 
medio iacerent beneficia naturae promiscue utenda, antequam auaritia atque 
luxuria dissociauere mortales et ad rapinam ex consortio  discurrere: 
non erant illi sapientes uiri, etiam si faciebant facienda sapientibus. 

(37) Statum quidem generis humani non alium quisquam suspexerit magis, nec si 
cui permittat deus terrena formare et dare gentibus mores, aliud probauerit quam 
quod apud illos fuisse memoratur apud quos 
  --- Nulli subigebant arua coloni; 
  Nec signare quidem aut partiri limite campum 
  Fas erat: in medium quaerebant, ipsaque tellus 
  Omnia liberius nullo poscente ferebat. 

(38) Quid hominum illo genere felicius? In commune rerum natura fruebantur; 
sufficiebat illa ut parens in tutelam omnium; haec erat publicarum opum secura 
possessio. Quidni ego illud locupletissimum mortalium genus dixerim in quo 
pauperem inuenire non posses? Inrupit in res optime positas auaritia et, dum 
seducere aliquid cupit atque in suum uertere, omnia fecit aliena et in angustum 
se ex inmenso redegit. Auaritia paupertatem intulit et multa concupiscendo omnia 
amisit. (39) Licet itaque nunc conetur reparare quod perdidit, licet agros agris 
adiciat uicinum uel pretio pellens uel iniuria, licet in prouinciarum spatium 
rura dilatet et possessionem uocet per sua longam peregrinationem: nulla nos 
finium propagatio eo reducet unde discessimus. Cum omnia fecerimus, multum 
habebimus: uniuersum habebamus. (40) Terra ipsa fertilior erat inlaborata et in 
usus populorum non diripientium larga. Quidquid natura protulerat, id non minus 
inuenisse quam inuentum monstrare alteri uoluptas erat; nec ulli aut superesse 
poterat aut deesse: inter concordes diuidebatur. Nondum ualentior inposuerat 
infirmiori manum, nondum auarus abscondendo quod sibi iaceret alium necessariis 
quoque excluserat: par erat alterius ac sui cura. (41) Arma cessabant 
incruentaeque humano sanguine manus odium omne in feras uerterant. Illi quos 
aliquod nemus densum a sole protexerat, qui aduersus saeuitiam hiemis aut imbris 
uili receptaculo tuti sub fronde uiuebant, placidas transigebant sine suspirio 
noctes. Sollicitudo nos in nostra purpura uersat et acerrimis excitat stimulis: 
at quam mollem somnum illis dura tellus dabat! (42) Non inpendebant caelata 
laquearia, sed in aperto iacentis sidera superlabebantur et, insigne spectaculum 
noctium, mundus in praeceps agebatur, silentio tantum opus ducens. Tam interdiu 
illis quam nocte patebant prospectus huius pulcherrimae domus; libebat intueri 
signa ex media caeli parte uergentia, rursus ex occulto alia surgentia. 

(43) Quidni iuuaret uagari inter tam late sparsa miracula? At uos ad omnem tectorum 
pauetis sonum et inter picturas uestras, si quid increpuit, fugitis attoniti. 
Non habebant domos instar urbium: spiritus ac liber inter aperta perflatus et 
leuis umbra rupis aut arboris et perlucidi fontes riuique non opere nec fistula 
nec ullo coacto itinere obsolefacti sed sponte currentes et prata sine arte 
formosa, inter haec agreste domicilium rustica politum manu -- haec erat 
secundum naturam domus, in qua libebat habitare nec ipsam nec pro ipsa timentem: 
nunc magna pars nostri metus tecta sunt. 

(44) Sed quamuis egregia illis uita fuerit et carens fraude, non fuere 
sapientes, quando hoc iam in opere maximo nomen est. Non tamen negauerim fuisse 
alti spiritus uiros et, ut ita dicam, a dis recentes; neque enim dubium est quin 
meliora mundus nondum effetus ediderit. Quemadmodum autem omnibus indoles 
fortior fuit et ad labores paratior, ita non erant ingenia omnibus consummata. 
Non enim dat natura uirtutem: ars est bonum fieri. (45) Illi quidem non aurum 
nec argentum nec perlucidos <lapides in> ima terrarum faece quaerebant 
parcebantque adhuc etiam mutis animalibus: tantum aberat ut homo hominem non 
iratus, non timens, tantum spectaturus occideret. Nondum uestis illis erat 
picta, nondum texebatur aurum, adhuc nec eruebatur. (46) Quid ergo <est>? 
Ignorantia rerum innocentes erant; multum autem interest utrum peccare aliquis 
nolit an nesciat. Deerat illis iustitia, deerat prudentia, deerat temperantia ac 
fortitudo. Omnibus his uirtutibus habebat similia quaedam rudis uita: uirtus non 
contingit animo nisi instituto et edocto et ad summum adsidua exercitatione 
perducto. Ad hoc quidem, sed sine hoc nascimur, et in optimis quoque, antequam 
erudias, uirtutis materia, non uirtus est. Vale. 

[14,91] XCI. De incendio Lugduni : inde de rerum humanarum inconstantia 
nec non de morte cogitationes.
 
(1) Liberalis noster nunc tristis est nuntiato incendio quo Lugdunensis colonia 
exusta est; mouere hic casus quemlibet posset, nedum hominem patriae suae 
amantissimum. Quae res effecit ut firmitatem animi sui quaerat, quam uidelicet 
ad ea quae timeri posse putabat exercuit. Hoc uero tam inopinatum malum et paene 
inauditum non miror si sine metu fuit, cum esset sine exemplo; multas enim 
ciuitates incendium uexauit, nullam abstulit. Nam etiam ubi hostili manu in 
tecta ignis inmissus est, multis locis deficit, et quamuis subinde excitetur, 
raro tamen sic cuncta depascitur ut nihil ferro relinquat. Terrarum quoque uix 
umquam tam grauis et perniciosus fuit motus ut tota oppida euerteret. Numquam 
denique tam infestum ulli exarsit incendium ut nihil alteri superesset incendio. 

(2) Tot pulcherrima opera, quae singula inlustrare urbes singulas possent, una 
nox strauit, et in tanta pace quantum ne bello quidem timeri potest accidit. 
Quis hoc credat? ubique armis quiescentibus, cum toto orbe terrarum diffusa 
securitas sit, Lugudunum, quod ostendebatur in Gallia, quaeritur. Omnibus 
fortuna quos publice adflixit quod passuri erant timere permisit; nulla res 
magna non aliquod habuit ruinae suae spatium: in hac una nox interfuit inter 
urbem maximam et nullam. Denique diutius illam tibi perisse quam perit narro. 

(3) Haec omnia Liberalis nostri adfectum inclinant, aduersus sua firmum et 
erectum. Nec sine causa concussus est: inexpectata plus adgrauant; nouitas 
adicit calamitatibus pondus, nec quisquam mortalium non magis quod etiam miratus 
est doluit. (4) Ideo nihil nobis inprouisum esse debet; in omnia praemittendus 
animus cogitandumque non quidquid solet sed quidquid potest fieri. Quid enim est 
quod non fortuna, cum uoluit, ex florentissimo detrahat? quod non eo magis 
adgrediatur et quatiat quo speciosius fulget? Quid illi arduum quidue difficile est? 

(5) Non una uia semper, ne trita quidem incurrit: modo nostras in nos manus 
aduocat, modo suis contenta uiribus inuenit pericula sine auctore. Nullum tempus 
exceptum est: in ipsis uoluptatibus causae doloris oriuntur. Bellum in media 
pace consurgit et auxilia securitatis in metum transeunt: ex amico <fit> 
inimicus, hostis ex socio. In subitas tempestates hibernisque maiores agitur 
aestiua tranquillitas. Sine hoste patimur hostilia, et cladis causas, si alia 
deficiunt, nimia sibi felicitas inuenit. Inuadit temperantissimos morbus, 
ualidissimos pthisis, innocentissimos poena, secretissimos tumultus; eligit 
aliquid noui casus per quod uelut oblitis uires suas ingerat. (6) Quidquid longa 
series multis laboribus, multa deum indulgentia struxit, id unus dies spargit ac 
dissipat. Longam moram dedit malis properantibus qui diem dixit: hora 
momentumque temporis euertendis imperis sufficit. Esset aliquod inbecillitatis 
nostrae solacium rerumque nostrarum si tam tarde perirent cuncta quam fiunt: 
nunc incrementa lente exeunt, festinatur in damnum. (7) Nihil priuatim, nihil 
publice stabile est; tam hominum quam urbium fata uoluuntur. Inter placidissima 
terror existit nihilque extra tumultuantibus causis mala unde minime 
expectabantur erumpunt. Quae domesticis bellis steterant regna, quae externis, 
inpellente nullo ruunt: quota quaeque felicitatem ciuitas pertulit! Cogitanda 
ergo sunt omnia et animus aduersus ea quae possunt euenire firmandus. 

(8) Exilia, tormenta, bella, morbos, naufragia meditare. Potest te patriae, potest 
patriam tibi casus eripere, potest te in solitudines abigere, potest hoc ipsum 
in quo turba suffocatur fieri solitudo. Tota ante oculos sortis humanae condicio 
ponatur, nec quantum frequenter euenit sed quantum plurimum potest euenire 
praesumamus animo, si nolumus opprimi nec illis inusitatis uelut nouis 
obstupefieri; in plenum cogitanda fortuna est. (9) Quotiens Asiae, quotiens 
Achaiae urbes uno tremore ceciderunt! Quot oppida in Syria, quot in Macedonia 
deuorata sunt! Cyprum quotiens uastauit haec clades! Quotiens in se Paphus 
corruit! Frequenter nobis nuntiati sunt totarum urbium interitus, et nos inter 
quos ista frequenter nuntiantur, quota pars omnium sumus! Consurgamus itaque 
aduersus fortuita et quidquid inciderit sciamus non esse tam magnum quam rumore 
iactetur. (10) Ciuitas arsit opulenta ornamentumque prouinciarum quibus et 
inserta erat et excepta, uni tamen inposita et huic non latissimo monti: omnium 
istarum ciuitatium quas nunc magnificas ac nobiles audis uestigia quoque tempus 
eradet. Non uides quemadmodum in Achaia clarissimarum urbium iam fundamenta 
consumpta sint nec quicquam extet ex quo appareat illas saltem fuisse? 

(11) Non tantum manu facta labuntur, nec tantum humana arte atque industria posita 
uertit dies: iuga montium diffluunt, totae desedere regiones, operta sunt fluctibus 
quae procul a conspectu maris stabant; uasta uis ignium colles per quos 
relucebat erosit et quondam altissimos uertices, solacia nauigantium ac 
speculas, ad humile deduxit. Ipsius naturae opera uexantur et ideo aequo animo 
ferre debemus urbium excidia. (12) Casurae stant; omnis hic exitus manet, siue 
<uentorum> interna uis flatusque per clusa uiolenti pondus sub quo tenentur 
excusserint, siue torrentium <impetus> in abdito uastior obstantia effregerit, 
siue flammarum uiolentia conpaginem soli ruperit, siue uetustas, a qua nihil 
tutum est, expugnauerit minutatim, siue grauitas caeli egesserit populos et 
situs deserta corruperit. Enumerare omnes fatorum uias longum est. Hoc unum 
scio: omnia mortalium opera mortalitate damnata sunt, inter peritura uiuimus. 

(13) Haec ergo atque eiusmodi solacia admoueo Liberali nostro incredibili quodam 
patriae suae amore flagranti, quae fortasse consumpta est ut in melius 
excitaretur. Saepe maiori fortunae locum fecit iniuria: multa ceciderunt ut 
altius surgerent. Timagenes, felicitati urbis inimicus, aiebat Romae sibi 
incendia ob hoc unum dolori esse, quod sciret meliora surrectura quam arsissent. 

(14) In hac quoque urbe ueri simile est certaturos omnes ut maiora celsioraque 
quam amisere restituant. Sint utinam diuturna et melioribus auspiciis in aeuum 
longius condita! Nam huic coloniae ab origine sua centensimus annus est, aetas 
ne homini quidem extrema. A Planco deducta in hanc frequentiam loci 
opportunitate conualuit: quot tamen grauissimos casus intra spatium humanae 
<pertulit> senectutis! (15) Itaque formetur animus ad intellectum patientiamque 
sortis suae et sciat nihil inausum esse fortunae, aduersus imperia illam idem 
habere iuris quod aduersus imperantis, aduersus urbes idem posse quod aduersus 
homines. Nihil horum indignandum est: in eum intrauimus mundum in quo his 
legibus uiuitur. Placet: pare. Non placet: quacumque uis exi. Indignare si quid 
in te iniqui proprie constitutum est; sed si haec summos imosque necessitas 
alligat, in gratiam cum fato reuertere, a quo omnia resoluuntur. (16) Non est 
quod nos tumulis metiaris et his monumentis quae uiam disparia praetexunt: 
aequat omnis cinis. Inpares nascimur, pares morimur. Idem de urbibus quod de 
urbium incolis dico: tam Ardea capta quam Roma est. Conditor ille iuris humani 
non natalibus nos nec nominum claritate distinxit, nisi dum sumus: ubi uero ad 
finem mortalium uentum est, 'discede' inquit 'ambitio: omnium quae terram 
premunt siremps lex esto'. Ad omnia patienda pares sumus; nemo altero fragilior 
est, nemo in crastinum sui certior. 

(17) Alexander Macedonum rex discere geometriam coeperat, infelix, sciturus quam 
pusilla terra esset, ex qua minimum occupauerat. Ita dico: 'infelix' ob hoc quod 
intellegere debebat falsum se gerere cognomen: quis enim esse magnus in pusillo 
potest? Erant illa quae tradebantur subtilia et diligenti intentione discenda, 
non quae perciperet uesanus homo et trans oceanum cogitationes suas mittens. 
'Facilia' inquit 'me doce'. Cui praeceptor 'ista' inquit 'omnibus eadem sunt, 
aeque difficilia'. (18) Hoc puta rerum naturam dicere: 'ista de quibus quereris 
omnibus eadem sunt; nulli dare faciliora possum, sed quisquis uolet sibi ipse 
illa reddet faciliora'. Quomodo? aequanimitate. Et doleas oportet et sitias et 
esurias et senescas (si tibi longior contigerit inter homines mora) et aegrotes 
et perdas aliquid et pereas. (19) Non est tamen quod istis qui te circumstrepunt 
credas: nihil horum malum est, nihil intolerabile aut durum. Ex consensu istis 
metus est. Sic mortem times quomodo famam: quid autem stultius homine uerba 
metuente? Eleganter Demetrius noster solet dicere eodem loco sibi esse uoces 
inperitorum quo uentre redditos crepitus. 'Quid enim' inquit 'mea, susum isti an 
deosum sonent?' (20) Quanta dementia est uereri ne infameris ab infamibus! 
Quemadmodum famam extimuisti sine causa, sic et illa quae numquam timeres nisi 
fama iussisset. Num quid detrimenti faceret uir bonus iniquis rumoribus sparsus? 

(21) Ne morti quidem hoc apud nos noceat: et haec malam opinionem habet. Nemo 
eorum qui illam accusat expertus est: interim temeritas est damnare quod 
nescias. At illud scis, quam multis utilis sit, quam multos liberet tormentis, 
egestate, querellis, supplicis, taedio. Non sumus in ullius potestate, cum mors 
in nostra potestate sit. Vale. 

[14,92] XCII. In Epicureos inuehitur : nihil uoluptatem ad beatudinem conferre.
 
(1) Puto, inter me teque conueniet externa corpori adquiri, corpus in honorem 
animi coli, in animo esse partes ministras, per quas mouemur alimurque, propter 
ipsum principale nobis datas. In hoc principali est aliquid inrationale, est et 
rationale; illud huic seruit, hoc unum est quod alio non refertur sed omnia ad 
se refert. Nam illa quoque diuina ratio omnibus praeposita est, ipsa sub nullo 
est; et haec autem nostra eadem est, quae ex illa est. 

(2) Si de hoc inter nos conuenit, sequitur ut de illo quoque conueniat, in hoc 
uno positam esse beatam uitam, ut in nobis ratio perfecta sit. Haec enim sola 
non summittit animum, stat contra fortunam; in quolibet rerum habitu securos
seruat. Id autem unum bonum est quod numquam defringitur. Is est, inquam, beatus 
quem nulla res minorem facit; tenet summa, et ne ulli quidem nisi sibi innixus; 
nam qui aliquo auxilio sustinetur potest cadere. Si aliter est, incipient multum 
in nobis ualere non nostra. Quis autem uult constare fortuna aut quis se prudens 
ob aliena miratur? (3) Quid est beata uita? securitas et perpetua tranquillitas. 
Hanc dabit animi magnitudo, dabit constantia bene iudicati tenax. Ad haec 
quomodo peruenitur? si ueritas tota perspecta est; si seruatus est in rebus 
agendis ordo, modus, decor, innoxia uoluntas ac benigna, intenta rationi nec 
umquam ab illa recedens, amabilis simul mirabilisque. Denique ut breuiter tibi 
formulam scribam, talis animus esse sapientis uiri debet qualis deum deceat. 

(4) Quid potest desiderare is cui omnia honesta contingunt? Nam si possunt aliquid 
non honesta conferre ad optimum statum, in his erit beata uita sine quibus non 
est. Et quid turpius stultiusue quam bonum rationalis animi ex inrationalibus nectere? 

(5) Quidam tamen augeri summum bonum iudicant, quia parum plenum sit fortuitis 
repugnantibus. Antipater quoque inter magnos sectae huius auctores aliquid se 
tribuere dicit externis, sed exiguum admodum. Vides autem quale sit die non esse 
contentum nisi aliquis igniculus adluxerit: quod potest in hac claritate solis 
habere scintilla momentum? (6) Si non es sola honestate contentus, necesse est 
aut quietem adici uelis, quam Graeci g-aochlehsian uocant, aut uoluptatem. Horum 
alterum utcumque recipi potest; uacat enim animus molestia liber ad inspectum 
uniuersi, nihilque illum auocat a contemplatione naturae. Alterum illud, 
uoluptas, bonum pecoris est: adicimus rationali inrationale, honesto inhonestum, 
(magnam uoluptatem) facit titillatio corporis? (7) Quid ergo dubitatis dicere bene 
esse homini, si palato bene est? Et hunc tu, non dico inter uiros numeras, sed 
inter homines, cuius summum bonum saporibus et coloribus et sonis constat? 
Excedat ex hoc animalium numero pulcherrimo ac dis secundo; mutis adgregetur 
animal pabulo laetum. (8) Inrationalis pars animi duas habet partes, alteram 
animosam, ambitiosam, inpotentem, positam in adfectionibus, alteram humilem, 
languidam, uoluptatibus deditam: illam effrenatam, meliorem tamen, certe 
fortiorem ac digniorem uiro, reliquerunt, hanc necessariam beatae uitae 
putauerunt, eneruem et abiectam. (9) Huic rationem seruire iusserunt, et 
fecerunt animalis generosissimi summum bonum demissum et ignobile, praeterea 
mixtum portentosumque et ex diuersis ac male congruentibus membris. Nam ut ait 
Vergilius noster in Scylla, 
  Prima hominis facies et pulchro pectore uirgo 
  Pube tenus, postrema inmani corpore pistrix 
  Delphinum caudas utero commissa luporum. 

Huic tamen Scyllae fera animalia adiuncta sunt, horrenda, uelocia: at isti 
sapientiam ex quibus composuere portentis? (10) Prima pars hominis est ipsa 
uirtus; huic committitur inutilis caro et fluida, receptandis tantum cibis 
habilis, ut ait Posidonius. Virtus illa diuina in lubricum desinit et 
superioribus eius partibus uenerandis atque caelestibus animal iners ac marcidum 
adtexitur. Illa utcumque altera quies nihil quidem ipsa praestabat animo, sed 
inpedimenta remouebat: uoluptas ultro dissoluit et omne robur emollit. Quae 
inuenietur tam discors inter se iunctura corporum? Fortissimae rei inertissima 
adstruitur, seuerissimae parum seria, sanctissimae intemperans usque ad incesta. 

(11) 'Quid ergo?' inquit 'si uirtutem nihil inpeditura sit bona ualetudo et 
quies et dolorum uacatio, non petes illas?' Quidni petam? non quia bona sunt, 
sed quia secundum naturam sunt, et quia bono a me iudicio sumentur. Quid erit 
tunc in illis bonum? hoc unum, bene eligi. Nam cum uestem qualem decet sumo, cum 
ambulo ut oportet, cum ceno quemadmodum debeo, non cena aut ambulatio aut uestis 
bona sunt, sed meum in iis propositum seruantis in quaque re rationi 
conuenientem modum. (12) Etiamnunc adiciam: mundae uestis electio adpetenda est 
homini; natura enim homo mundum et elegans animal est. Itaque non est bonum per 
se munda uestis sed mundae uestis electio, quia non in re bonum est sed in 
electione quali; actiones nostrae honestae sunt, non ipsa quae aguntur. 

(13) Quod de ueste dixi, idem me dicere de corpore existima. Nam hoc quoque natura ut 
quandam uestem animo circumdedit; uelamentum eius est. Quis autem umquam 
uestimenta aestimauit arcula? nec bonum nec malum uagina gladium facit. Ergo de 
corpore quoque idem tibi respondeo: sumpturum quidem me, si detur electio, et 
sanitatem et uires, bonum autem futurum iudicium de illis meum, non ipsa. 

(14) 'Est quidem' inquit 'sapiens beatus; summum tamen illud bonum non 
consequitur nisi illi et naturalia instrumenta respondeant. Ita miser quidem 
esse qui uirtutem habet non potest, beatissimus autem non est qui naturalibus 
bonis destituitur, ut ualetudine, ut membrorum integritate.' 

(15) Quod incredibilius uidetur, id concedis, aliquem in maximis et continuis doloribus 
non esse miserum, esse etiam beatum: quod leuius est negas, beatissimum esse. 
Atqui si potest uirtus efficere ne miser aliquis sit, facilius efficiet ut 
beatissimus sit; minus enim interualli a beato ad beatissimum restat quam a 
misero ad beatum. An quae res tantum ualet ut ereptum calamitatibus inter beatos 
locet non potest adicere quod superest, ut beatissimum faciat? in summo deficit 
cliuo? (16) Commoda sunt in uita et incommoda, utraque extra nos. Si non est 
miser uir bonus quamuis omnibus prematur incommodis, quomodo non est beatissimus 
si aliquibus commodis deficitur? Nam quemadmodum incommodorum onere usque ad 
miserum non deprimitur, sic commodorum inopia non deducitur a beatissimo, sed 
tam sine commodis beatissimus est quam non est sub incommodis miser; aut potest 
illi eripi bonum suum, si potest minui. (17) Paulo ante dicebam igniculum nihil 
conferre lumini solis; claritate enim eius quidquid sine illo luceret 
absconditur. 'Sed quaedam' inquit 'soli quoque opstant.' At sol integer est 
etiam inter opposita, et quamuis aliquid interiacet quod nos prohibeat eius 
aspectu, in opere est, cursu suo fertur; quotiens inter nubila eluxit, non est 
sereno minor, ne tardior quidem, quoniam multum interest utrum aliquid obstet 
tantum an inpediat. (18) Eodem modo uirtuti opposita nihil detrahunt: non est 
minor, sed minus fulget. Nobis forsitan non aeque apparet ac nitet, sibi eadem 
est et more solis obscuri in occulto uim suam exercet. Hoc itaque aduersus 
uirtutem possunt calamitates et damna et iniuriae quod aduersus solem potest nebula. 

(19) Inuenitur qui dicat sapientem corpore parum prospero usum nec miserum esse 
nec beatum. Hic quoque fallitur; exaequat enim fortuita uirtutibus et tantundem 
tribuit honestis quantum honestate carentibus. Quid autem foedius, quid 
indignius quam comparari ueneranda contemptis? Veneranda enim sunt iustitia, 
pietas, fides, fortitudo, prudentia: e contrario uilia sunt quae saepe 
contingunt pleniora uilissimis, crus solidum et lacertus et dentes et horum 
sanitas firmitasque. (20) Deinde si sapiens cui corpus molestum est nec miser 
habebitur nec beatus, sed <in> medio relinquetur, uita quoque eius nec adpetenda 
erit nec fugienda. Quid autem tam absurdum quam sapientis uitam adpetendam non 
esse? aut quid tam extra fidem quam esse aliquam uitam nec adpetendam nec 
fugiendam? Deinde si damna corporis miserum non faciunt, beatum esse patiuntur; 
nam quibus potentia non est in peiorem transferendi statum, ne interpellandi 
quidem optimum. 

(21) 'Frigidum' inquit 'aliquid et calidum nouimus, inter utrumque tepidum est; 
sic aliquis beatus est, aliquis miser, aliquis nec beatus nec miser.' Volo hanc 
contra nos positam imaginem excutere. Si tepido illi plus frigidi ingessero, 
fiet frigidum; si plus calidi adfudero, fiet nouissime calidum. At huic nec 
misero nec beato quantumcumque ad miserias adiecero, miser non erit, quemadmodum 
dicitis; ergo imago ista dissimilis est. (22) Deinde trado tibi hominem nec 
miserum nec beatum. Huic adicio caecitatem: non fit miser; adicio debilitatem: 
non fit miser; adicio dolores continuos et graues: miser non fit. Quem tam multa 
mala in miseram uitam non transferunt ne ex beata quidem educunt. (23) Si non 
potest, ut dicitis, sapiens ex beato in miserum decidere, non potest in non 
beatum. Quare enim qui labi coepit alicubi subsistat? quae res illum non patitur 
ad imum deuolui retinet in summo. Quidni non possit beata uita rescindi? ne 
remitti quidem potest, et ideo uirtus ad illam per se ipsa satis est. 

(24) 'Quid ergo?' inquit 'sapiens non est beatior qui diutius uixit, quem nullus 
auocauit dolor, quam ille qui cum mala fortuna semper luctatus est?' Responde 
mihi: numquid et melior est et honestior? Si haec non sunt, ne beatior quidem 
est. Rectius uiuat oportet ut beatius uiuat: si rectius non potest, ne beatius 
quidem. Non intenditur uirtus, ergo ne beata quidem uita, quae ex uirtute est. 
Virtus enim tantum bonum est ut istas accessiones minutas non sentiat, 
breuitatem aeui et dolorem et corporum uarias offensiones; nam uoluptas non est 
digna ad quam respiciat. (25) Quid est in uirtute praecipuum? futuro non 
indigere nec dies suos conputare. In quantulo libet tempore bona aeterna 
consummat. Incredibilia nobis haec uidentur et supra humanam naturam 
excurrentia; maiestatem enim eius ex nostra inbecillitate metimur et uitiis 
nostris nomen uirtutis inponimus. Quid porro? non aeque incredibile uidetur 
aliquem in summis cruciatibus positum dicere 'beatus sum'? Atqui haec uox in 
ipsa officina uoluptatis audita est. 'Beatissimum' inquit 'hunc et ultimum diem 
ago' Epicurus, cum illum hinc urinae difficultas torqueret, hinc insanabilis 
exulcerati dolor uentris. (26) Quare ergo incredibilia ista sint apud eos qui 
uirtutem colunt, cum apud eos quoque reperiantur apud quos uoluptas imperauit? 
Hi quoque degeneres et humillimae mentis aiunt in summis doloribus, in summis 
calamitatibus sapientem nec miserum futurum nec beatum. Atqui hoc quoque 
incredibile est, immo incredibilius; non uideo enim quomodo non in imum agatur e 
fastigio suo deiecta uirtus. Aut beatum praestare debet aut, si ab hoc depulsa 
est, non prohibebit fieri miserum. Stans non potest mitti: aut uincatur oportet 
aut uincat. 

(27) 'Diis' inquit 'inmortalibus solis et uirtus et beata uita contigit, nobis 
umbra quaedam illorum bonorum et similitudo; accedimus ad illa, non peruenimus.' 
Ratio uero dis hominibusque communis est: haec in illis consummata est, in nobis 
consummabilis. (28) Sed ad desperationem nos uitia nostra perducunt. Nam ille 
alter secundus est ut aliquis parum constans ad custodienda optima, cuius 
iudicium labat etiamnunc et incertum est. Desideret oculorum atque aurium 
sensum, bonam ualetudinem et non foedum aspectum corporis et habitu manente suo 
aetatis praeterea longius spatium. (29) Per hanc potest non paenitenda agitare. 
Inperfecto uiro huic malitiae uis quaedam inest, quia animum habet mobilem ad 
praua illum agit haerens malitia, et ea agitata abest de bono. Non est adhuc 
bonus, sed in bonum fingitur; cuicumque autem deest aliquid ad bonum, malus est. 

(30) Sed, si cui uirtus animusque in corpore praesens, 
hic deos aequat, illo tendit originis suae memor. Nemo inprobe eo conatur 
ascendere unde descenderat. Quid est autem cur non existimes in eo diuini 
aliquid existere qui dei pars est? Totum hoc quo continemur et unum est et deus; 
et socii sumus eius et membra. Capax est noster animus, perfertur illo si uitia 
non deprimant. Quemadmodum corporum nostrorum habitus erigitur et spectat in 
caelum, ita animus, cui in quantum uult licet porrigi, in hoc a natura rerum 
formatus est, ut paria dis uellet; et si utatur suis uiribus ac se in spatium 
suum extendat, non aliena uia ad summa nititur. (31) Magnus erat labor ire in 
caelum: redit. Cum hoc iter nactus est, uadit audaciter contemptor omnium nec ad 
pecuniam respicit aurumque et argentum, illis in quibus iacuere tenebris 
dignissima, non ab hoc aestimat splendore quo inperitorum uerberant oculos, sed 
a uetere caeno ex quo illa secreuit cupiditas nostra et effodit. Scit, inquam, 
aliubi positas esse diuitias quam quo congeruntur; animum impleri debere, non 
arcam. (32) Hunc inponere dominio rerum omnium licet, hunc in possessionem rerum 
naturae inducere, ut sua orientis occidentisque terminis finiat, deorumque ritu 
cuncta possideat, cum opibus suis diuites superne despiciat, quorum nemo tam suo 
laetus est quam tristis alieno. (33) Cum se in hanc sublimitatem tulit, corporis 
quoque ut oneris necessarii non amator sed procurator est, nec se illi cui 
inpositus est subicit. Nemo liber est qui corpori seruit; nam ut alios dominos 
quos nimia pro illo sollicitudo inuenit transeas, ipsius morosum imperium 
delicatumque est. (34) Ab hoc modo aequo animo exit, modo magno prosilit, nec 
quis deinde relicti eius futurus sit exitus quaerit; sed ut ex barba capilloque 
tonsa neglegimus, ita ille diuinus animus egressurus hominem, quo receptaculum 
suum conferatur, ignis illud exura	t, an terra contegat an ferae distrahant, 
non magis ad se iudicat pertinere quam secundas ad editum infantem. Utrum 
proiectum aues differant an consumatur 
--- Canibus data praeda marinis, 
quid ad illum ? (35) Qui tunc quoque cum inter homines est, 
nullas timet minas; ullasne timebit post mortem minas eorum quibus usque ad mortem timeri 
parum est. 'Non conterret' inquit 'me nec uncus nec proiecti ad contumeliam cadaueris 
laceratio foeda uisuris. Neminem de supremo officio rogo, nulli reliquias meas 
commendo. Ne quis insepultus esset rerum natura prospexit: quem saeuitia 
proiecerit dies condet.' Diserte Maecenas ait :
Nec tumulum curo: sepelit natura relictos. 

Alte cinctum putes dixisse; habuit enim ingenium et grande et uirile, nisi illud 
secm discinxisset. Vale. 

[14,93] XCIII. De Metronactis morte . Vitam non ex spatio, sed ex actu metiendam.
 
(1) In epistula qua de morte Metronactis philosophi querebaris, tamquam et 
potuisset diutius uiuere et debuisset, aequitatem tuam desideraui, quae tibi in 
omni persona, in omni negotio superest, in una re deest, in qua omnibus: multos 
inueni aequos aduersus homines, aduersus deos neminem. Obiurgamus cotidie fatum: 
'quare ille in medio cursu raptus est? quare ille non rapitur? quare senectutem 
et sibi et aliis grauem extendit?' (2) Utrum, obsecro te, aequius iudicas, te 
naturae an tibi parere naturam? quid autem interest quam cito exeas unde utique 
exeundum est? Non ut diu uiuamus curandum est, sed ut satis; nam ut diu uiuas 
fato opus est, ut satis, animo. Longa est uita si plena est; impletur autem cum 
animus sibi bonum suum reddidit et ad se potestatem sui transtulit. 

(3) Quid illum octoginta anni iuuant per inertiam exacti? non uixit iste sed in uita 
moratus est, nec sero mortuus est, sed diu. 'Octoginta annis uixit.' Interest 
mortem eius ex quo die numeres. 'At ille obiit uiridis.' (4) Sed officia boni 
ciuis, boni amici, boni filii executus est; in nulla parte cessauit; licet aetas 
eius inperfecta sit, uita perfecta est. 'Octoginta annis uixit.' Immo octoginta 
annis fuit, nisi forte sic uixisse eum dicis quomodo dicuntur arbores uiuere. 
Obsecro te, Lucili, hoc agamus ut quemadmodum pretiosa rerum sic uita nostra non 
multum pateat sed multum pendeat; actu illam metiamur, non tempore. Vis scire 
quid inter hunc intersit uegetum contemptoremque fortunae functum omnibus uitae 
humanae stipendiis atque in summum bonum eius euectum et illum cui multi anni 
transmissi sunt? alter post mortem quoque est, alter ante mortem perit. 

(5) Laudemus itaque et in numero felicium reponamus eum cui quantulumcumque temporis 
contigit bene conlocatum est. Vidit enim ueram lucem; non fuit unus e multis; et 
uixit et uiguit. Aliquando sereno usus est, aliquando, ut solet, ualidi sideris 
fulgor per nubila emicuit. Quid quaeris quamdiu uixerit? uiuit: ad posteros 
usque transiluit et se in memoriam dedit. (6) Nec ideo mihi plures annos 
accedere recusauerim; nihil tamen mihi ad beatam uitam defuisse dicam si spatium 
eius inciditur; non enim ad eum diem me aptaui quem ultimum mihi spes auida 
promiserat, sed nullum non tamquam ultimum aspexi. Quid me interrogas quando 
natus sim, an inter iuniores adhuc censear? habeo meum. (7) Quemadmodum in 
minore corporis habitu potest homo esse perfectus, sic et in minore temporis 
modo potest uita esse perfecta. Aetas inter externa est. Quamdiu sim alienum 
est: quamdiu ero, <uere> ut sim, meum est. Hoc a me exige, ne uelut per tenebras 
aeuum ignobile emetiar, ut agam uitam, non ut praeteruehar. (8) Quaeris quod sit 
amplissimum uitae spatium? usque ad sapientiam uiuere; qui ad illam peruenit 
attigit non longissimum finem, sed maximum. Ille uero glorietur audacter et dis 
agat gratias interque eos sibi, et rerum naturae inputet quod fuit. Merito enim 
inputabit: meliorem illi uitam reddidit quam accepit. Exemplar boni uiri posuit, 
qualis quantusque esset ostendit; si quid adiecisset, fuisset simile praeterito. 

(9) Et tamen quousque uiuimus? Omnium rerum cognitione fruiti sumus: scimus a 
quibus principiis natura se attollat, quemadmodum ordinet mundum, per quas annum 
uices reuocet, quemadmodum omnia quae usquam erunt cluserit et se ipsam finem 
sui fecerit; scimus sidera impetu suo uadere, praeter terram nihil stare, cetera 
continua uelocitate decurrere; scimus quemadmodum solem luna praetereat, quare 
tardior uelociorem post se relinquat, quomodo lumen accipiat aut perdat, quae 
causa inducat noctem, quae reducat diem: illuc eundum est ubi ista propius aspicias. 

(10) 'Nec hac spe' inquit sapiens ille 'fortius exeo, quod patere mihi 
ad deos meos iter iudico. Merui quidem admitti et iam inter illos fui animumque 
illo meum misi et ad me illi suum miserant. Sed tolli me de medio puta et post 
mortem nihil ex homine restare: aeque magnum animum habeo, etiam si nusquam 
transiturus excedo.' Non tam multis uixit annis quam potuit. (11) Et paucorum 
uersuum liber est et quidem laudandus atque utilis: annales Tanusii scis quam 
ponderosi sint et quid uocentur. Hoc est uita quorundam longa, et quod Tanusii 
sequitur annales. (12) Numquid feliciorem iudicas eum qui summo die muneris quam 
eum qui medio occiditur? numquid aliquem tam stulte cupidum esse uitae putas ut 
iugulari in spoliario quam in harena malit? Non maiore spatio alter alterum 
praecedimus. Mors per omnis it; qui occidit consequitur occisum. Minimum est de 
quo sollicitissime agitur. Quid autem ad rem pertinet quam diu uites quod 
euitare non possis? Vale. 

[14,94] XCIV. An utilia sint specialia de officiis praecepta ?
 
(1) Eam partem philosophiae quae dat propria cuique personae praecepta nec in 
uniuersum componit hominem sed marito suadet quomodo se gerat aduersus uxorem, 
patri quomodo educet liberos, domino quomodo seruos regat, quidam solam 
receperunt, ceteras quasi extra utilitatem nostram uagantis reliquerunt, tamquam 
quis posset de parte suadere nisi qui summam prius totius uitae conplexus esset. 

(2) Sed Aristo Stoicus e contrario hanc partem leuem existimat et quae non 
descendat in pectus usque, anilia habentem praecepta; plurimum ait proficere 
ipsa decreta philosophiae constitutionemque summi boni; 'quam qui bene 
intellexit ac didicit quid in quaque re faciendum sit sibi ipse praecipit.' 

(3) Quemadmodum qui iaculari discit destinatum locum captat et manum format ad 
derigenda quae mittit, cum hanc uim ex disciplina et exercitatione percepit, 
quocumque uult illa utitur (didicit enim non hoc aut illud ferire sed quodcumque 
uoluerit), sic qui se ad totam uitam instruxit non desiderat particulatim 
admoneri, doctus in totum, non enim quomodo cum uxore aut cum filio uiueret sed 
quomodo bene uiueret: in hoc est et quomodo cum uxore ac liberis uiuat. (4) 
Cleanthes utilem quidem iudicat et hanc partem, sed inbecillam nisi ab uniuerso 
fluit, nisi decreta ipsa philosophiae et capita cognouit. 

In duas ergo quaestiones locus iste diuiditur: utrum utilis an inutilis sit, et 
an solus uirum bonum possit efficere, id est utrum superuacuus sit an omnis 
faciat superuacuos. (5) Qui hanc partem uideri uolunt superuacuam hoc aiunt: si 
quid oculis oppositum moratur aciem, remouendum est; illo quidem obiecto operam 
perdit qui praecipit 'sic ambulabis, illo manum porriges'. Eodem modo ubi aliqua 
res occaecat animum et ad officiorum dispiciendum ordinem inpedit, nihil agit 
qui praecipit 'sic uiues cum patre, sic cum uxore'. Nihil enim proficient 
praecepta quamdiu menti error offusus est: si ille discutitur, apparebit quid 
cuique debeatur officio. Alioqui doces illum quid sano faciendum sit, non 
efficis sanum. (6) Pauperi ut agat diuitem monstras: hoc quomodo manente 
paupertate fieri potest? Ostendis esurienti quid tamquam satur faciat: fixam 
potius medullis famem detrahe. Idem tibi de omnibus uitiis dico: ipsa remouenda 
sunt, non praecipiendum quod fieri illis manentibus non potest. Nisi opiniones 
falsas quibus laboramus expuleris, nec auarus quomodo pecunia utendum sit 
exaudiet nec timidus quomodo periculosa contemnat. (7) Efficias oportet ut sciat 
pecuniam nec bonum nec malum esse; ostendas illi miserrimos diuites; efficias ut 
quidquid publice expauimus sciat non esse tam timendum quam fama circumfert, nec 
<diu> dolere quemquam nec mori saepe: in morte, quam pati lex est, magnum esse 
solacium quod ad neminem redit; in dolore pro remedio futuram obstinationem 
animi, qui leuius sibi facit quidquid contumaciter passus est; optimam doloris 
esse naturam, quod non potest nec qui extenditur magnus esse nec qui est magnus 
extendi; omnia fortiter excipienda quae nobis mundi necessitas imperat. 

(8) His decretis cum illum in conspectum suae condicionis adduxeris et cognouerit beatam 
esse uitam non quae secundum uoluptatem est sed secundum naturam, cum uirtutem 
unicum bonum hominis adamauerit, turpitudinem solum malum fugerit, reliqua omnia,
diuitias, honores, bonam ualetudinem, uires, imperia, scierit esse mediam 
partem nec bonis adnumerandam nec malis, monitorem non desiderabit ad singula 
qui dicat 'sic incede, sic cena; hoc uiro, hoc feminae, hoc marito, hoc caelibi 
conuenit'. (9) Ista enim qui diligentissime monent ipsi facere non possunt; haec 
paedagogus puero, haec auia nepoti praecipit, et irascendum non esse magister 
iracundissimus disputat. Si ludum litterarium intraueris, scies ista quae 
ingenti supercilio philosophi iactant in puerili esse praescripto. 

(10) Utrum deinde manifesta an dubia praecipies? Non desiderant manifesta 
monitorem, praecipienti dubia non creditur; superuacuum est ergo praecipere. Id 
adeo sic disce: si id mones quod obscurum est et ambiguum, probationibus 
adiuuandum erit; si probaturus es, illa per quae probas plus ualent satisque per se sunt. 

(11) 'Sic amico utere, sic ciue, sic socio.' 'Quare?' 'Quia iustum 
est.' Omnia ista mihi de iustitia locus tradit: illic inuenio aequitatem per se 
expetendam, nec metu nos ad illam cogi nec mercede conduci, non esse iustum cui 
quidquam in hac uirtute placet praeter ipsam. Hoc cum persuasi mihi et perbibi, 
quid ista praecepta proficiunt quae eruditum docent? praecepta dare scienti 
superuacuum est, nescienti parum; audire enim debet non tantum quid sibi 
praecipiatur sed etiam quare. (12) Utrum, inquam, ueras opiniones habenti de 
bonis malisque sunt necessaria an non habenti? Qui non habet nihil a te 
adiuuabitur, aures eius contraria monitionibus tuis fama possedit; qui habet 
exactum iudicium de fugiendis petendisque scit <quid> sibi faciendum sit etiam 
te tacente. Tota ergo pars ista philosophiae summoueri potest. 

(13) Duo sunt propter quae delinquimus: aut inest animo prauis opinionibus 
malitia contracta aut, etiam si non est falsis occupatus, ad falsa procliuis est 
et cito specie quo non oportet trahente corrumpitur. Itaque debemus aut 
percurare mentem aegram et uitiis liberare aut uacantem quidem sed ad peiora 
pronam praeoccupare. Utrumque decreta philosophiae faciunt; ergo tale 
praecipiendi genus nil agit. (14) Praeterea si praecepta singulis damus, 
inconprehensibile opus est; alia enim dare debemus feneranti, alia colenti 
agrum, alia negotianti, alia regum amicitias sequenti, alia pares, alia 
inferiores amaturo. (15) In matrimonio praecipies quomodo uiuat cum uxore 
aliquis quam uirginem duxit, quomodo cum ea quae alicuius ante matrimonium 
experta est, quemadmodum cum locuplete, quemadmodum cum indotata. An non putas 
aliquid esse discriminis inter sterilem et fecundam, inter prouectiorem et 
puellam, inter matrem et nouercam? Omnis species conplecti non possumus: atqui 
singulae propria exigunt, leges autem philosophiae breues sunt et omnia 
alligant. (16) Adice nunc quod sapientiae praecepta finita debent esse et certa; 
si qua finiri non possunt, extra sapientiam sunt; sapientia rerum terminos 
nouit. Ergo ista praeceptiua pars summouenda est, quia quod paucis promittit 
praestare omnibus non potest; sapientia autem omnis tenet. (17) Inter insaniam 
publicam et hanc quae medicis traditur nihil interest nisi quod haec morbo 
laborat, illa opinionibus falsis; altera causas furoris traxit ex ualetudine, 
altera animi mala ualetudo est. Si quis furioso praecepta det quomodo loqui 
debeat, quomodo procedere, quomodo in publico se gerere, quomodo in priuato, 
erit ipso quem monebit insanior: (si) bilis nigra curanda est et ipsa furoris 
causa remouenda. Idem in hoc alio animi furore faciendum est: ipse discuti 
debet; alioqui abibunt in uanum monentium uerba. 

(18) Haec ab Aristone dicuntur; cui respondebimus ad singula. Primum aduersus 
illud quod ait, "si quid obstat oculo et inpedit uisum, debere remoueri", fateor 
huic non opus esse praeceptis ad uidendum, sed remedio quo purgetur acies et 
officientem sibi moram effugiat; natura enim uidemus, cui usum sui reddit qui 
remouit obstantia; quid autem cuique debeatur officio natura non docet. 

(19) Deinde cuius curata suffusio est, is non protinus cum uisum recepit aliis quoque 
potest reddere: malitia liberatus et liberat. Non opus est exhortatione, ne 
consilio quidem, ut colorum proprietates oculus intellegat; a nigro album etiam 
nullo monente distinguet. Multis contra praeceptis eget animus ut uideat quid 
agendum sit in uita. Quamquam oculis quoque aegros medicus non tantum curat sed 
etiam monet. (20) 'Non est' inquit 'quod protinus inbecillam aciem committas 
inprobo lumini; a tenebris primum ad umbrosa procede, deinde plus aude et 
paulatim claram lucem pati adsuesce. Non est quod post cibum studeas, non est 
quod plenis oculis ac tumentibus imperes; adflatum et uim frigoris in os 
occurrentis euita'. Alia eiusmodi, quae non minus quam medicamenta proficiunt. 
Adicit remediis medicina consilium. 

(21) 'Error' inquit 'est causa peccandi: hunc nobis praecepta non detrahunt nec 
expugnant opiniones de bonis ac malis falsas.' Concedo per se efficacia 
praecepta non esse ad euertendam prauam animi persuasionem; sed non ideo <non> 
aliis quidem adiecta proficiunt. Primum memoriam renouant; deinde quae in 
uniuerso confusius uidebantur in partes diuisa diligentius considerantur. Aut 
(in) isto modo licet et consolationes dicas superuacuas et exhortationes: atqui 
non sunt superuacuae; ergo ne monitiones quidem. (22) 'Stultum est' inquit 
'praecipere aegro quid facere tamquam sanus debeat, cum restituenda sanitas sit, 
sine qua inrita sunt praecepta.' Quid quod habent aegri quaedam sanique communia 
de quibus admonendi sunt? tamquam ne auide cibos adpetant, ut lassitudinem 
uitent. Habent quaedam praecepta communia pauper et diues. (23) 'Sana' inquit 
'auaritiam, et nihil habebis quod admoneas aut pauperem aut diuitem, si 
cupiditas utriusque consedit.' Quid quod aliud est non concupiscere pecuniam, 
aliud uti pecunia scire? cuius auari modum ignorant, etiam non auari usum. 
'Tolle' inquit 'errores: superuacua praecepta sunt.' Falsum est. Puta enim 
auaritiam relaxatam, puta adstrictam esse luxuriam, temeritati frenos iniectos, 
ignauiae subditum calcar: etiam remotis uitiis, quid et quemadmodum debeamus 
facere discendum est. (24) 'Nihil' inquit 'efficient monitiones admotae grauibus 
uitiis.' Ne medicina quidem morbos insanabiles uincit, tamen adhibetur aliis in 
remedium, aliis in leuamentum. Ne ipsa quidem uniuersae philosophiae uis, licet 
totas in hoc uires suas aduocet, duram iam et ueterem animis extrahet pestem; 
sed non ideo nihil sanat quia non omnia. 

(25) 'Quid prodest' inquit 'aperta monstrare?' Plurimum; interdum enim scimus 
nec adtendimus. Non docet admonitio sed aduertit, sed excitat, sed memoriam 
continet nec patitur elabi. Pleraque ante oculos posita transimus: admonere 
genus adhortandi est. Saepe animus etiam aperta dissimulat; ingerenda est itaque 
illi notitia rerum notissimarum. Illa hoc loco in Vatinium Calui repetenda 
sententia est: 'factum esse ambitum scitis, et hoc uos scire omnes sciunt'. 

(26) Scis amicitias sancte colendas esse, sed non facis. Scis inprobum esse qui ab 
uxore pudicitiam exigit, ipse alienarum corruptor uxorum; scis ut illi nil cum 
adultero, sic tibi nil esse debere cum paelice, et non facis. Itaque subinde ad 
memoriam reducendus es; non enim reposita illa esse oportet sed in promptu. 
Quaecumque salutaria sunt saepe agitari debent, saepe uersari, ut non tantum 
nota sint nobis sed etiam parata. Adice nunc quod aperta quoque apertiora fieri solent. 

(27) 'Si dubia sunt' inquit 'quae praecipis, probationes adicere debebis; ergo 
illae, non praecepta proficient.' Quid quod etiam sine probationibus ipsa 
monentis auctoritas prodest? sic quomodo iurisconsultorum ualent responsa, etiam 
si ratio non redditur. Praeterea ipsa quae praecipiuntur per se multum habent 
ponderis, utique si aut carmini intexta sunt aut prosa oratione in sententiam 
coartata, sicut illa Catoniana: 'emas non quod opus est, sed quod necesse est; 
quod non opus est asse carum est', qualia sunt illa aut reddita oraculo aut 
similia: (28) 'tempori parce', 'te nosce'. Numquid rationem exiges cum tibi 
aliquis hos dixerit uersus :
  Iniuriarum remedium est obliuio. 
  Audentis fortuna iuuat, piger ipse sibi opstat. 

Aduocatum ista non quaerunt: adfectus ipsos tangunt et natura uim suam exercente 
proficiunt. (29) Omnium honestarum rerum semina animi gerunt, quae admonitione 
excitantur non aliter quam scintilla flatu leui adiuta ignem suum explicat; 
erigitur uirtus cum tacta est et inpulsa. Praeterea quaedam sunt quidem in 
animo, sed parum prompta, quae incipiunt in expedito esse cum dicta sunt; 
quaedam diuersis locis iacent sparsa, quae contrahere inexercitata mens non 
potest. Itaque in unum conferenda sunt et iungenda, ut plus ualeant animumque 
magis adleuent. (30) Aut si praecepta nihil adiuuant, omnis institutio tollenda 
est; ipsa natura contenti esse debemus. Hoc qui dicunt non uident alium esse 
ingenii mobilis et erecti, alium tardi et hebetis, utique alium alio 
ingeniosiorem. Ingenii uis praeceptis alitur et crescit nouasque persuasiones 
adicit innatis et deprauata corrigit. 

(31) 'Si quis' inquit 'non habet recta decreta, quid illum admonitiones iuuabunt 
uitiosis obligatum?' Hoc scilicet, ut illis liberetur; non enim extincta in illo 
indoles naturalis est sed obscurata et oppressa. Sic quoque temptat resurgere et 
contra praua nititur, nacta uero praesidium et adiuta praeceptis eualescit, si 
tamen illam diutina pestis non infecit nec enecuit; hanc enim ne disciplina 
quidem philosophiae toto impetu suo conisa restituet. Quid enim interest inter 
decreta philosophiae et praecepta nisi quod illa generalia praecepta sunt, haec 
specialia? Utraque res praecipit, sed altera in totum, particulatim altera. 

(32) 'Si quis' inquit 'recta habet et honesta decreta, hic ex superuacuo 
monetur.' Minime; nam hic quoque doctus quidem est facere quae debet, sed haec 
non satis perspicit. Non enim tantum adfectibus inpedimur quominus probanda 
faciamus sed inperitia inueniendi quid quaeque res exigat. Habemus interdum 
compositum animum, sed residem et inexercitatum ad inueniendam officiorum uiam, 
quam admonitio demonstrat. 

(33) 'Expelle' inquit 'falsas opiniones de bonis et malis, in locum autem earum 
ueras repone, et nihil habebit admonitio quod agat.' Ordinatur sine dubio ista 
ratione animus, sed non ista tantum; nam quamuis argumentis collectum sit quae 
bona malaque sint, nihilominus habent praecepta partes suas. Et prudentia et 
iustitia officiis constat: officia praeceptis disponuntur. (34) Praeterea ipsum 
de malis bonisque iudicium confirmatur officiorum exsecutione, ad quam praecepta 
perducunt. Utraque enim inter se consentiunt: nec illa possunt praecedere ut non 
haec sequantur, et haec ordinem sequuntur suum; unde apparet illa praecedere. 

(35) 'Infinita' inquit 'praecepta sunt.' Falsum est; nam de maximis ac 
necessariis rebus non sunt infinita; tenues autem differentias habent quas 
exigunt tempora, loca, personae, sed his quoque dantur praecepta generalia. 

(36) 'Nemo', inquit, 'praeceptis curat insaniam; ergo ne malitiam quidem.' 
Dissimile est; nam si insaniam sustuleris, sanitas reddita est; si falsas 
opiniones exclusimus, non statim sequitur dispectus rerum agendarum; ut 
sequatur, tamen admonitio conroborabit rectam de bonis malisque sententiam. 
Illud quoque falsum est, nihil apud insanos proficere praecepta. Nam quemadmodum 
sola non prosunt, sic curationem adiuuant; et denuntiatio et castigatio insanos 
coercuit. De illis nunc insanis nunc loquor quibus mens mota est, non erepta. 

(37) 'Leges' inquit 'ut faciamus quod oportet non efficiunt, et quid aliud sunt 
quam minis mixta praecepta?' Primum omnium ob hoc illae non persuadent quia 
minantur, at haec non cogunt sed exorant; deinde leges a scelere deterrent, 
praecepta in officium adhortantur. His adice quod leges quoque proficiunt ad 
bonos mores, utique si non tantum imperant sed docent. (38) In hac re dissentio 
a Posidonio, qui <'improbo' inquit> 'quod Platonis legibus adiecta principia 
sunt. Legem enim breuem esse oportet, quo facilius ab inperitis teneatur. Velut 
emissa diuinitus uox sit: iubeat, non disputet. Nihil uidetur mihi frigidius, 
nihil ineptius quam lex cum prologo. Mone, dic quid me uelis fecisse: non disco 
sed pareo.' Proficiunt uero; itaque malis moribus uti uidebis ciuitates usas 
malis legibus. (39) 'At non apud omnis proficiunt.' Ne philosophia quidem; nec 
ideo inutilis et formandis animis inefficax est. Quid autem? philosophia non 
uitae lex est? Sed putemus non proficere leges: non ideo sequitur ut ne 
monitiones quidem proficiant. Aut sic et consolationes nega proficere 
dissuasionesque et adhortationes et obiurgationes et laudationes. Omnia ista 
monitionum genera sunt; per ista ad perfectum animi statum peruenitur. 

(40) Nulla res magis animis honesta induit dubiosque et in prauum inclinabiles 
reuocat ad rectum quam bonorum uirorum conuersatio; paulatim enim descendit in 
pectora et uim praeceptorum obtinet frequenter aspici, frequenter audiri. 
Occursus mehercules ipse sapientium iuuat, et est aliquid quod ex magno uiro uel 
tacente proficias. (41) Nec tibi facile dixerim quemadmodum prosit, sicut illud 
intellegam profuisse. 'Minuta quaedam' ut ait Phaedon 'animalia cum mordent non 
sentiuntur, adeo tenuis illis et fallens in periculum uis est; tumor indicat 
morsum et in ipso tumore nullum uulnus apparet.' Idem tibi in conuersatione 
uirorum sapientium eueniet: non deprehendes quemadmodum aut quando tibi prosit, 
profuisse deprendes. 

(42) 'Quorsus' inquis 'hoc pertinet?' Aeque praecepta bona, si saepe tecum sint, 
profutura quam bona exempla. Pythagoras ait alium animum fieri intrantibus 
templum deorumque simulacra ex uicino cernentibus et alicuius oraculi 
opperientibus uocem. (43) Quis autem negabit feriri quibusdam praeceptis 
efficaciter etiam inperitissimos? uelut his breuissimis uocibus, sed multum 
habentibus ponderis: 
  --- Nihil nimis. 
  Auarus animus nullo satiatur lucro. 
  Ab alio expectes, alteri quod feceris. 

Haec cum ictu quodam audimus, nec ulli licet dubitare aut interrogare 'quare?'; 
adeo etiam sine ratione ipsa ueritas lucet. (44) Si reuerentia frenat animos ac 
uitia conpescit, cur non et admonitio idem possit? Si inponit pudorem 
castigatio, cur admonitio non faciat, etiam si nudis praeceptis utitur? Illa 
uero efficacior est et altius penetrat quae adiuuat ratione quod praecipit, quae 
adicit quare quidque faciendum sit et quis facientem oboedientemque praeceptis 
fructus expectet. Si imperio proficitur, et admonitione; atqui proficitur 
imperio; ergo et admonitione. (45) In duas partes uirtus diuiditur, in 
contemplationem ueri et actionem: contemplationem institutio tradit, actionem 
admonitio. Virtutem et exercet et ostendit recta actio. Acturo autem si prodest 
qui suadet, et qui monet proderit. Ergo si recta actio uirtuti necessaria est, 
rectas autem actiones admonitio demonstrat, et admonitio necessaria est. 

(46) Duae res plurimum roboris animo dant, fides ueri et fiducia: utramque admonitio 
facit. Nam et creditur illi et, cum creditum est, magnos animus spiritus 
concipit ac fiducia impletur; ergo admonitio non est superuacua. M- Agrippa, uir 
ingentis animi, qui solus ex iis quos ciuilia bella claros potentesque fecerunt 
felix in publicum fuit, dicere solebat multum se huic debere sententiae: 'nam 
concordia paruae res crescunt, discordia maximae dilabuntur'. (47) Hac se aiebat 
et fratrem et amicum optimum factum. Si eiusmodi sententiae familiariter in 
animum receptae formant eum, cur non haec pars philosophiae quae talibus 
sententiis constat idem possit? Pars uirtutis disciplina constat, pars 
exercitatione; et discas oportet et quod didicisti agendo confirmes. Quod si 
est, non tantum scita sapientiae prosunt sed etiam praecepta, quae adfectus 
nostros uelut edicto coercent et ablegant. 

(48) 'Philosophia' inquit 'diuiditur in haec, scientiam et habitum animi; nam 
qui didicit et facienda ac uitanda percepit nondum sapiens est nisi in ea quae 
didicit animus eius transfiguratus est. Tertia ista pars praecipiendi ex utroque 
est, et ex decretis et ex habitu; itaque superuacua est ad implendam uirtutem, 
cui duo illa sufficiunt.' (49) Isto ergo modo et consolatio superuacua est (nam 
haec quoque ex utroque est) et adhortatio et suasio et ipsa argumentatio; nam et 
haec ab habitu animi compositi ualidique proficiscitur. Sed quamuis ista ex 
optimo habitu animi ueniant, optimus animi habitus ex his est; et facit illa et 
ex illis ipse fit. (50) Deinde istud quod dicis iam perfecti uiri est ac summam 
consecuti felicitatis humanae. Ad haec autem tarde peruenitur; interim etiam 
inperfecto sed proficienti demonstranda est in rebus agendis uia. Hanc forsitan 
etiam sine admonitione dabit sibi ipsa sapientia, quae iam eo perduxit animum ut 
moueri nequeat nisi in rectum. Inbecillioribus quidem ingeniis necessarium est 
aliquem praeire: 'hoc uitabis, hoc facies'. (51) Praeterea si expectat tempus 
quo per se sciat quid optimum factu sit, interim errabit et errando inpedietur 
quominus ad illud perueniat quo possit se esse contentus; regi ergo debet dum 
incipit posse se regere. Pueri ad praescriptum discunt; digiti illorum tenentur 
et aliena manu per litterarum simulacra ducuntur, deinde imitari iubentur 
proposita et ad illa reformare chirographum: sic animus noster, dum eruditur ad 
praescriptum, iuuatur. 

(52) Haec sunt per quae probatur hanc philosophiae partem superuacuam non esse. 
Quaeritur deinde an ad faciendum sapientem sola sufficiat. Huic quaestioni suum 
diem dabimus: interim omissis argumentis nonne apparet opus esse nobis aliquo 
aduocato qui contra populi praecepta praecipiat? (53) Nulla ad aures nostras uox 
inpune perfertur: nocent qui optant, nocent qui execrantur. Nam et horum 
inprecatio falsos nobis metus inserit et illorum amor male docet bene optando; 
mittit enim nos ad longinqua bona et incerta et errantia, cum possimus 
felicitatem domo promere. (54) Non licet, inquam, ire recta uia; trahunt in 
prauum parentes, trahunt serui. Nemo errat uni sibi, sed dementiam spargit in 
proximos accipitque inuicem. Et ideo in singulis uitia populorum sunt quia illa 
populus dedit. Dum facit quisque peiorem, factus est; didicit deteriora, dein 
docuit, effectaque est ingens illa nequitia congesto in unum quod cuique 
pessimum scitur. (55) Sit ergo aliquis custos et aurem subinde peruellat 
abigatque rumores et reclamet populis laudantibus. Erras enim si existimas 
nobiscum uitia nasci: superuenerunt, ingesta sunt. Itaque monitionibus crebris 
opiniones quae nos circumsonant repellantur. (56) Nulli nos uitio natura 
conciliat: illa integros ac liberos genuit. Nihil quo auaritiam nostram 
inritaret posuit in aperto: pedibus aurum argentumque subiecit calcandumque ac 
premendum dedit quidquid est propter quod calcamur ac premimur. Illa uultus 
nostros erexit ad caelum et quidquid magnificum mirumque fecerat uideri a 
suspicientibus uoluit: ortus occasusque et properantis mundi uolubilem cursum, 
interdiu terrena aperientem, nocte caelestia, tardos siderum incessus si 
compares toti, citatissimos autem si cogites quanta spatia numquam intermissa 
uelocitate circumeant, defectus solis ac lunae inuicem obstantium, alia deinceps 
digna miratu, siue per ordinem subeunt siue subitis causis mota prosiliunt, ut 
nocturnos ignium tractus et sine ullo ictu sonituque fulgores caeli patescentis 
columnasque ac trabes et uaria simulacra flammarum. (57) Haec supra nos natura 
disposuit, aurum quidem et argentum et propter ista numquam pacem agens ferrum, 
quasi male nobis committerentur, abscondit. Nos in lucem propter quae pugnaremus 
extulimus, nos et causas periculorum nostrorum et instrumenta disiecto terrarum 
pondere eruimus, nos fortunae mala nostra tradidimus nec erubescimus summa apud 
nos haberi quae fuerant ima terrarum. (58) Vis scire quam falsus oculos tuos 
deceperit fulgor? nihil est istis quamdiu mersa et inuoluta caeno suo iacent 
foedius, nihil obscurius, quidni? quae per longissimorum cuniculorum tenebras 
extrahuntur; nihil est illis dum fiunt et a faece sua separantur informius. 

Denique ipsos opifices intuere per quorum manus sterile terrae genus et infernum 
perpurgatur: uidebis quanta fuligine oblinantur. (59) Atqui ista magis inquinant 
animos quam corpora, et in possessore eorum quam in artifice plus sordium est. 
Necessarium itaque admoneri est, habere aliquem aduocatum bonae mentis et in 
tanto fremitu tumultuque falsorum unam denique audire uocem. Quae erit illa uox? 
ea scilicet quae tibi tantis clamoribus ambitionis exsurdato salubria insusurret 
uerba, quae dicat: (60) non est quod inuideas istis quos magnos felicesque 
populus uocat, non est quod tibi compositae mentis habitum et sanitatem plausus 
excutiat, non est quod tibi tranquillitatis tuae fastidium faciat ille sub illis 
fascibus purpura cultus, non est quod feliciorem eum iudices cui summouetur quam 
te quem lictor semita deicit. Si uis exercere tibi utile, nulli autem graue 
imperium, summoue uitia. (61) Multi inueniuntur qui ignem inferant urbibus, qui 
inexpugnabilia saeculis et per aliquot aetates tuta prosternant, qui aequum 
arcibus aggerem attollant et muros in miram altitudinem eductos arietibus ac 
machinis quassent. Multi sunt qui ante se agant agmina et tergis hostium (et) 
graues instent et ad mare magnum perfusi caede gentium ueniant, sed hi quoque, 
ut uincerent hostem, cupiditate uicti sunt. Nemo illis uenientibus restitit, sed 
nec ipsi ambitioni crudelitatique restiterant; tunc cum agere alios uisi sunt, 
agebantur. (62) Agebat infelicem Alexandrum furor aliena uastandi et ad ignota 
mittebat. An tu putas sanum qui a Graeciae primum cladibus, in qua eruditus est, 
incipit? qui quod cuique optimum est eripit, Lacedaemona seruire iubet, Athenas 
tacere? Non contentus tot ciuitatium strage, quas aut uicerat Philippus aut 
emerat, alias alio loco proicit et toto orbe arma circumfert; nec subsistit 
usquam lassa crudelitas inmanium ferarum modo quae plus quam exigit fames mordent. 

(63) Iam in unum regnum multa regna coniecit, iam Graeci Persaeque 
eundem timent, iam etiam a Dareo liberae nationes iugum accipiunt; it tamen 
ultra oceanum solemque, indignatur ab Herculis Liberique uestigiis uictoriam 
flectere, ipsi naturae uim parat. Non ille ire uult, sed non potest stare, non 
aliter quam in praeceps deiecta pondera, quibus eundi finis est iacuisse. 

(64) Ne Cnaeo quidem Pompeio externa bella ac domestica uirtus aut ratio suadebat, 
sed insanus amor magnitudinis falsae. Modo in Hispaniam et Sertoriana arma, modo 
ad colligandos piratas ac maria pacanda uadebat: hae praetexebantur causae ad 
continuandam potentiam. (65) Quid illum in Africam, quid in septentrionem, quid 
in Mithridaten et Armeniam et omnis Asiae angulos traxit? infinita scilicet 
cupido crescendi, cum sibi uni parum magnus uideretur. Quid C- Caesarem in sua 
fata pariter ac publica inmisit? gloria et ambitio et nullus supra ceteros 
eminendi modus. Unum ante se ferre non potuit, cum res publica supra se duos 
ferret. (66) Quid, tu C- Marium semel consulem (unum enim consulatum accepit, 
ceteros rapuit), cum Teutonos Cimbrosque concideret, cum Iugurtham per Africae 
deserta sequeretur, tot pericula putas adpetisse uirtutis instinctu? Marius 
exercitus, Marium ambitio ducebat. (67) Isti cum omnia concuterent, 
concutiebantur turbinum more, qui rapta conuoluunt sed ipsi ante uoluuntur et ob 
hoc maiore impetu incurrunt quia nullum illis sui regimen est, ideoque, cum 
multis fuerunt malo, pestiferam illam uim qua plerisque nocuerunt ipsi quoque 
sentiunt. Non est quod credas quemquam fieri aliena infelicitate felicem. 

(68) Omnia ista exempla quae oculis atque auribus nostris ingeruntur retexenda 
sunt, et plenum malis sermonibus pectus exhauriendum; inducenda in occupatum 
locum uirtus, quae mendacia et contra uerum placentia exstirpet, quae nos a 
populo cui nimis credimus separet ac sinceris opinionibus reddat. Hoc est enim 
sapientia, in naturam conuerti et eo restitui unde publicus error expulerit. 

(69) Magna pars sanitatis est hortatores insaniae reliquisse et ex isto coitu 
inuicem noxio procul abisse. Hoc ut esse uerum scias, aspice quanto aliter 
unusquisque populo uiuat, aliter sibi. Non est per se magistra innocentiae 
solitudo nec frugalitatem docent rura, sed ubi testis ac spectator abscessit, 
uitia subsidunt, quorum monstrari et conspici fructus est. (70) Quis eam quam 
nulli ostenderet induit purpuram? quis posuit secretam in auro dapem? quis sub 
alicuius arboris rusticae proiectus umbra luxuriae suae pompam solus explicuit? 
Nemo oculis suis lautus est, ne paucorum quidem aut familiarium, sed apparatum 
uitiorum suorum pro modo turbae spectantis expandit. (71) Ita est: inritamentum 
est omnium in quae insanimus admirator et conscius. Ne concupiscamus efficies si 
ne ostendamus effeceris. Ambitio et luxuria et inpotentia scaenam desiderant: 
sanabis ista si absconderis. (72) Itaque si in medio urbium fremitu conlocati 
sumus, stet ad latus monitor et contra laudatores ingentium patrimoniorum laudet 
paruo diuitem et usu opes metientem. Contra illos qui gratiam ac potentiam 
attollunt otium ipse suspiciat traditum litteris et animum ab externis ad sua reuersum. 

(73) Ostendat ex constitutione uulgi beatos in illo inuidioso fastigio 
suo trementis et attonitos longeque aliam de se opinionem habentis quam ab aliis 
habetur; nam quae aliis excelsa uidentur ipsis praerupta sunt. Itaque 
exanimantur et trepidant quotiens despexerunt in illud magnitudinis suae 
praeceps; cogitant enim uarios casus et in sublimi maxime lubricos. (74) Tunc 
adpetita formidant et quae illos graues aliis reddit grauior ipsis felicitas 
incubat. Tunc laudant otium lene et sui iuris, odio est fulgor et fuga a rebus 
adhuc stantibus quaeritur. Tunc demum uideas philosophantis metu et aegrae 
fortunae sana consilia. Nam quasi ista inter se contraria sint, bona fortuna et 
mens bona, ita melius in malis sapimus: secunda rectum auferunt. Vale. 

[14,95] XCV. Solis praeceptis uirtutem non gigni posse : necessaria esse decreta.

(1) Petis a me ut id quod in diem suum dixeram debere differri repraesentem et 
scribam tibi an haec pars philosophiae quam Graeci g-paraeneticehn uocant, nos 
praeceptiuam dicimus, satis sit ad consummandam sapientiam. Scio te in bonam 
partem accepturum si negauero. Eo magis promitto et uerbum publicum perire non 
patior: 'postea noli rogare quod inpetrare nolueris'. (2) Interdum enim enixe 
petimus id quod recusaremus si quis offerret. Haec siue leuitas est siue 
uernilitas punienda est promittendi facilitate. Multa uideri uolumus uelle sed 
nolumus. Recitator historiam ingentem attulit minutissime scriptam, artissime 
plictam, et magna parte perlecta 'desinam' inquit 'si uultis': adclamatur 
'recita, recita' ab iis qui illum ommutescere illic cupiunt. Saepe aliud 
uolumus, aliud optamus, et uerum ne dis quidem dicimus, sed dii aut non 
exaudiunt aut miserentur. (3) Ego me omissa misericordia uindicabo et tibi 
ingentem epistulam inpingam, quam tu si inuitus leges, dicito 'ego mihi hoc 
contraxi', teque inter illos numera quos uxor magno ducta ambitu torquet, inter 
illos quos diuitiae per summum adquisitae sudorem male habent, inter illos quos 
honores nulla non arte atque opera petiti discruciant, et ceteros malorum suorum 
compotes. 

(4) Sed ut omisso principio rem ipsam adgrediar, 'beata' inquiunt 'uita constat 
ex actionibus rectis; ad actiones rectas praecepta perducunt; ergo ad beatam 
uitam praecepta sufficiunt'. Non semper ad actiones rectas praecepta perducunt, 
sed cum obsequens ingenium est; aliquando frustra admouentur, si animum 
opiniones obsident prauae. (5) Deinde etiam si recte faciunt, nesciunt facere se 
recte. Non potest enim quisquam nisi ab initio formatus et tota ratione 
compositus omnis exsequi numeros ut sciat quando oporteat et in quantum et cum 
quo et quemadmodum et quare. Non potest toto animo ad honesta conari, ne 
constanter quidem aut libenter, sed respiciet, sed haesitabit. 

(6) 'Si honesta' inquit 'actio ex praeceptis uenit, ad beatam uitam praecepta 
abunde sunt: atqui est illud, ergo et hoc.' His respondebimus actiones honestas 
et praeceptis fieri, non tantum praeceptis. 

(7) 'Si aliae' inquit 'artes contentae sunt praeceptis, contenta erit et 
sapientia; nam et haec ars uitae est. Atqui gubernatorem facit ille qui 
praecipit "sic moue gubernaculum, sic uela summitte, sic secundo uento utere, 
sic aduerso resiste, sic dubium communemque tibi uindica". Alios quoque 
artifices praecepta conformant; ergo in hoc idem poterunt artifice uiuendi.' 

(8) Omnes istae artes circa instrumenta uitae occupatae sunt, non circa totam uitam; 
itaque multa illas inhibent extrinsecus et inpediunt, spes, cupiditas, timor. At 
haec quae artem uitae professa est nulla re quominus se exerceat uetari potest; 
discutit enim inpedimenta et iactat obstantia. Vis scire quam dissimilis sit 
aliarum artium condicio et huius? in illis excusatius est uoluntate peccare quam 
casu, in hac maxima culpa est sponte delinquere. (9) Quod dico tale est. 
Grammaticus non erubescet soloecismo si sciens fecit, erubescet si nesciens; 
medicus si deficere aegrum non intellegit, quantum ad artem magis peccat quam si 
se intellegere dissimulat: at in hac arte uiuendi turpior uolentium culpa est. 
Adice nunc quod artes quoque pleraeque, immo ex omnibus liberalissimae, 
habent decreta sua, non tantum praecepta, sicut medicina; itaque alia est 
Hippocratis secta, alia Asclepiadis, alia Themisonis. (10) Praeterea nulla ars 
contemplatiua sine decretis suis est, quae Graeci uocant g-dogmata, nobis uel 
decreta licet appellare uel scita uel placita; quae et in geometria et in 
astronomia inuenies. Philosophia autem et contemplatiua est et actiua: spectat 
simul agitque. Erras enim si tibi illam putas tantum terrestres operas 
promittere: altius spirat. 'Totum' inquit 'mundum scrutor nec me intra 
contubernium mortale contineo, suadere uobis aut dissuadere contenta: magna me 
uocant supraque uos posita. 

(11) Nam tibi de summa caeli ratione deumque 
  Disserere incipiam et rerum primordia pandam, 
  Unde omnis natura creet res, auctet alatque, 
  Quoque eadem rursus natura perempta resoluat, 
ut ait Lucretius.' Sequitur ergo ut, cum contemplatiua sit, habeat decreta sua. 

(12) Quid quod facienda quoque nemo rite obibit nisi is cui ratio erit tradita 
qua in quaque re omnis officiorum numeros exsequi possit? quos non seruabit qui 
in rem praecepta acceperit, non in omne. Inbecilla sunt per se et, ut ita dicam, 
sine radice quae partibus dantur. Decreta sunt quae muniant, quae securitatem 
nostram tranquillitatemque tueantur, quae totam uitam totamque rerum naturam 
simul contineant. Hoc interest inter decreta philosophiae et praecepta quod 
inter elementa et membra: haec ex illis dependent, illa et horum causae sunt et 
omnium. 

(13) 'Antiqua' inquit 'sapientia nihil aliud quam facienda ac uitanda praecepit, 
et tunc longe meliores erant uiri: postquam docti prodierunt, boni desunt; 
simplex enim illa et aperta uirtus in obscuram et sollertem scientiam uersa est 
docemurque disputare, non uiuere.' (14) Fuit sine dubio, ut dicitis, uetus illa 
sapientia cum maxime nascens rudis non minus quam ceterae artes quarum in 
processu subtilitas creuit. Sed ne opus quidem adhuc erat remediis diligentibus. 
Nondum in tantum nequitia surrexerat nec tam late se sparserat: poterant uitiis 
simplicibus obstare remedia simplicia. Nunc necesse est tanto operosiora esse 
munimenta quanto uehementiora sunt quibus petimur. 

(15) Medicina quondam paucarum fuit scientia herbarum quibus sisteretur fluens 
sanguis, uulnera coirent; paulatim deinde in hanc peruenit tam multiplicem 
uarietatem. Nec est mirum tunc illam minus negotii habuisse firmis adhuc 
solidisque corporibus et facili cibo nec per artem uoluptatemque corrupto: qui 
postquam coepit non ad tollendam sed ad inritandam famem quaeri et inuentae sunt 
mille conditurae quibus auiditas excitaretur, quae desiderantibus alimenta erant 
onera sunt plenis. (16) Inde pallor et neruorum uino madentium tremor et 
miserabilior ex cruditatibus quam ex fame macies; inde incerti labantium pedes 
et semper qualis in ipsa ebrietate titubatio; inde in totam cutem umor admissus 
distentusque uenter dum male adsuescit plus capere quam poterat; inde suffusio 
luridae bilis et decolor uultus tabesque in se putrescentium et retorridi 
digiti articulis obrigescentibus neruorumque sine sensu iacentium torpor aut 
palpitatio (corporum) sine intermissione uibrantium. (17) Quid capitis 
uertigines dicam? quid oculorum auriumque tormenta et cerebri exaestuantis 
uerminationes et omnia per quae exoneramur internis ulceribus adfecta? 
Innumerabilia praeterea febrium genera, aliarum impetu saeuientium, aliarum 
tenui peste repentium, aliarum cum horrore et multa membrorum quassatione 
uenientium? (18) Quid alios referam innumerabiles morbos, supplicia luxuriae? 
Immunes erant ab istis malis qui nondum se delicis soluerant, qui sibi 
imperabant, sibi ministrabant. Corpora opere ac uero labore durabant, aut cursu 
defatigati aut uenatu aut tellure uersanda; excipiebat illos cibus qui nisi 
esurientibus placere non posset. Itaque nihil opus erat tam magna medicorum 
supellectile nec tot ferramentis atque puxidibus. Simplex erat ex causa simplici 
ualetudo: multos morbos multa fericula fecerunt. (19) Vide quantum rerum per 
unam gulam transiturarum permisceat luxuria, terrarum marisque uastatrix. 
Necesse est itaque inter se tam diuersa dissideant et hausta male digerantur 
aliis alio nitentibus. Nec mirum quod inconstans uariusque ex discordi cibo 
morbus est et illa ex contrariis naturae partibus in eundem conpulsa <uentrem> 
redundant. Inde tam nouo aegrotamus genere quam uiuimus. 

(20) Maximus ille medicorum et huius scientiae conditor feminis nec capillos 
defluere dixit nec pedes laborare: atqui et capillis destituuntur et pedibus 
aegrae sunt. Non mutata feminarum natura sed uicta est; nam cum uirorum 
licentiam aequauerint, corporum quoque uirilium incommoda aequarunt. 

(21) Non minus peruigilant, non minus potant, et oleo et mero uiros prouocant; aeque 
inuitis ingesta uisceribus per os reddunt et uinum omne uomitu remetiuntur; 
aeque niuem rodunt, solacium stomachi aestuantis. Libidine uero ne maribus 
quidem cedunt: pati natae (dii illas deaeque male perdant!) adeo peruersum 
commentae genus inpudicitiae uiros ineunt. Quid ergo mirandum est maximum 
medicorum ac naturae peritissimum in mendacio prendi, cum tot feminae podagricae 
caluaeque sint? Beneficium sexus sui uitiis perdiderunt et, quia feminam 
exuerant, damnatae sunt morbis uirilibus. 

(22) Antiqui medici nesciebant dare cibum saepius et uino fulcire uenas 
cadentis, nesciebant sanguinem mittere et diutinam aegrotationem balneo 
sudoribusque laxare, nesciebant crurum uinculo brachiorumque latentem uim et in 
medio sedentem ad extrema reuocare. Non erat necesse circumspicere multa 
auxiliorum genera, cum essent periculorum paucissima. (23) Nunc uero quam longe 
processerunt mala ualetudinis! Has usuras uoluptatium pendimus ultra modum 
fasque concupitarum. Innumerabiles esse morbos non miraberis: cocos numera. 
Cessat omne studium et liberalia professi sine ulla frequentia desertis angulis 
praesident; in rhetorum ac philosophorum scholis solitudo est: at quam celebres 
culinae sunt, quanta circa nepotum focos <se> iuuentus premit! 

(24) Transeo puerorum infelicium greges quos post transacta conuiuia aliae cubiculi 
contumeliae expectant; transeo agmina exoletorum per nationes coloresque 
discripta ut eadem omnibus leuitas sit, eadem primae mensura lanuginis, eadem 
species capillorum, ne quis cui rectior est coma crispulis misceatur; transeo 
pistorum turbam, transeo ministratorum per quos signo dato ad inferendam cenam 
discurritur. Di boni, quantum hominum unus uenter exercet! (25) Quid? tu illos 
boletos, uoluptarium uenenum, nihil occulti operis iudicas facere, etiam si 
praesentanei non fuerunt? Quid? tu illam aestiuam niuem non putas callum 
iocineribus obducere? Quid? illa ostrea, inertissimam carnem caeno saginatam, 
nihil existimas limosae grauitatis inferre? Quid? illud sociorum garum, 
pretiosam malorum piscium saniem, non credis urere salsa tabe praecordia? Quid? 
illa purulenta et quae tantum non ex ipso igne in os transferuntur iudicas sine 
noxa in ipsis uisceribus extingui? Quam foedi itaque pestilentesque ructus sunt, 
quantum fastidium sui exhalantibus crapulam ueterem! scias putrescere sumpta, 
non concoqui. (26) Memini fuisse quondam in sermone nobilem patinam in quam 
quidquid apud lautos solet diem ducere properans in damnum suum popina 
congesserat: ueneriae spondylique et ostrea eatenus circumcisa qua eduntur 
interuenientibus distinguebantur echinis, totam destricti sine ullis ossibus 
mulli constrauerant. (27) Piget esse iam singula: coguntur in unum sapores. In 
cena fit quod fieri debebat in uentre: expecto iam ut manducata ponantur. 
Quantulo autem hoc minus est, testas excerpere atque ossa et dentium opera cocum 
fungi? 'Grauest luxuriari per singula: omnia semel et in eundem saporem uersa 
ponantur. Quare ego ad unam rem manum porrigam? plura ueniant simul, multorum 
ferculorum ornamenta coeant et cohaereant. (28) Sciant protinus hi qui 
iactationem ex istis peti et gloriam aiebant non ostendi ista sed conscientiae 
dari. Pariter sint quae disponi solent, uno iure perfusa; nihil intersit; 
ostrea, echini, spondyli, mulli perturbati concoctique ponantur.' Non esset 
confusior uomentium cibus. (29) Quomodo ista perplexa sunt, sic ex istis non 
singulares morbi nascuntur sed inexplicabiles, diuersi, multiformes, aduersus 
quos et medicina armare se coepit multis generibus, multis obseruationibus. 
Idem tibi de philosophia dico. Fuit aliquando simplicior inter minora peccantis 
et leui quoque cura remediabiles: aduersus tantam morum euersionem omnia conanda 
sunt. Et utinam sic denique lues ista uincatur! (30) Non priuatim solum sed 
publice furimus. Homicidia conpescimus et singulas caedes: quid bella et 
occisarum gentium gloriosum scelus? Non auaritia, non crudelitas modum nouit. Et 
ista quamdiu furtim et a singulis fiunt minus noxia minusque monstrosa sunt: ex 
senatus consultis plebisque scitis saeua exercentur et publice iubentur uetata 
priuatim. (31) Quae clam commissa capite luerent, tum quia paludati fecere 
laudamus. Non pudet homines, mitissimum genus, gaudere sanguine alterno et bella 
gerere gerendaque liberis tradere, cum inter se etiam mutis ac feris pax sit. 

(32) Aduersus tam potentem explicitumque late furorem operosior philosophia 
facta est et tantum sibi uirium sumpsit quantum iis aduersus quae parabatur 
accesserat. Expeditum erat obiurgare indulgentis mero et petentis delicatiorem 
cibum, non erat animus ad frugalitatem magna ui reducendus a qua paullum 
discesserat: 

(33)  Nunc manibus rapidis opus est, nunc arte magistra. 
Voluptas ex omni quaeritur. Nullum intra se manet uitium: in auaritiam luxuria 
praeceps est. Honesti obliuio inuasit; nihil turpest cuius placet pretium. Homo, 
sacra res homini, iam per lusum ac iocum occiditur et quem erudiri ad inferenda 
accipiendaque uulnera nefas erat, is iam nudus inermisque producitur satisque 
spectaculi ex homine mors est. (34) In hac ergo morum peruersitate desideratur 
solito uehementius aliquid quod mala inueterata discutiat: decretis agendum est 
ut reuellatur penitus falsorum recepta persuasio. His si adiunxerimus praecepta, 
consolationes, adhortationes, poterunt ualere: per se inefficaces sunt. 

(35) Si uolumus habere obligatos et malis quibus iam tenentur auellere, discant quid 
malum, quid bonum sit, sciant omnia praeter uirtutem mutare nomen, modo mala 
fieri, modo bona. Quemadmodum primum militiae uinculum est religio et signorum 
amor et deserendi nefas, tunc deinde facile cetera exiguntur mandanturque 
iusiurandum adactis, ita in iis quos uelis ad beatam uitam perducere prima 
fundamenta iacienda sunt et insinuanda uirtus. Huius quadam superstitione 
teneantur, hanc ament; cum hac uiuere uelint, sine hac nolint. 

(36) 'Quid ergo? non quidam sine institutione subtili euaserunt probi magnosque 
profectus adsecuti sunt dum nudis tantum praeceptis obsequuntur?' Fateor, sed 
felix illis ingenium fuit et salutaria in transitu rapuit. Nam ut dii immortales 
nullam didicere uirtutem cum omni editi et pars naturae eorum est bonos esse, 
ita quidam ex hominibus egregiam sortiti indolem in ea quae tradi solent 
perueniunt sine longo magisterio et honesta conplexi sunt cum primum audiere; 
unde ista tam rapacia uirtutis ingenia uel ex se fertilia. At illis aut 
hebetibus et obtusis aut mala consuetudine obsessis diu robigo animorum 
effricanda est. (37) Ceterum, ut illos in bonum pronos citius educit ad summa, 
et hos inbecilliores adiuuabit malisque opinionibus extrahet qui illis 
philosophiae placita tradiderit; quae quam sint necessaria sic licet uideas. 
Quaedam insident nobis quae nos ad alia pigros, ad alia temerarios faciunt; nec 
haec audacia reprimi potest nec illa inertia suscitari nisi causae eorum 
eximuntur, falsa admiratio et falsa formido. Haec nos quamdiu possident, dicas 
licet 'hoc patri praestare debes, hoc liberis, hoc amicis, hoc hospitibus': 
temptantem auaritia retinebit. Sciet pro patria pugnandum esse, dissuadebit 
timor; sciet pro amicis desudandum esse ad extremum usque sudorem, sed deliciae 
uetabunt; sciet in uxore grauissimum esse genus iniuriae paelicem, sed illum 
libido in contraria inpinget. (38) Nihil ergo proderit dare praecepta nisi prius 
amoueris obstatura praeceptis, non magis quam proderit arma in conspectu 
posuisse propiusque admouisse nisi usurae manus expediuntur. Ut ad praecepta 
quae damus possit animus ire, soluendus est. (39) Putemus aliquem facere quod 
oportet: non faciet adsidue, non faciet aequaliter; nesciet enim quare faciat. 
Aliqua uel casu uel exercitatione exibunt recta, sed non erit in manu regula ad 
quam exigantur, cui credat recta esse quae fecit. Non promittet se talem in 
perpetuum qui bonus casu est. 

(40) Deinde praestabunt tibi fortasse praecepta ut quod oportet faciat, non 
praestabunt ut quemadmodum oportet; si hoc non praestant, ad uirtutem non 
perducunt. Faciet quod oportet monitus, concedo; sed id parum est, quoniam 
quidem non in facto laus est sed in eo quemadmodum fiat. (41) Quid est cena 
sumptuosa flagitiosius et equestrem censum consumente? quid tam dignum censoria 
nota, si quis, ut isti ganeones loquuntur, sibi hoc et genio suo praestet? et 
deciens tamen sestertio aditiales cenae frugalissimis uiris constiterunt. Eadem 
res, si gulae datur, turpis est, si honori, reprensionem effugit; non enim 
luxuria sed inpensa sollemnis est. (42) Mullum ingentis formae -- quare autem 
non pondus adicio et aliquorum gulam inrito? quattuor pondo et selibram fuisse 
aiebant -- Tiberius Caesar missum sibi cum in macellum deferri et uenire 
iussisset, 'amici,' inquit 'omnia me fallunt nisi istum mullum aut Apicius 
emerit aut P- Octauius'. Ultra spem illi coniectura processit: liciti sunt, 
uicit Octauius et ingentem consecutus est inter suos gloriam, cum quinque 
sestertiis emisset piscem quem Caesar uendiderat, ne Apicius quidem emerat. 
Numerare tantum Octauio fuit turpe, non illi qui emerat ut Tiberio mitteret, 
quamquam illum quoque reprenderim: admiratus est rem qua putauit Caesarem 
dignum. Amico aliquis aegro adsidet: probamus. (43) At hoc hereditatis causa 
facit: uultur est, cadauer expectat. Eadem aut turpia sunt aut honesta: refert 
quare aut quemadmodum fiant. Omnia autem honeste fient si honesto nos 
addixerimus idque unum in rebus humanis bonum iudicarimus quaeque ex eo sunt; 
cetera in diem bona sunt. (44) Ergo infigi debet persuasio ad totam pertinens 
uitam: hoc est quod decretum uoco. Qualis haec persuasio fuerit, talia erunt 
quae agentur, quae cogitabuntur; qualia autem haec fuerint, talis uita erit. In 
particulas suasisse totum ordinanti parum est. (45) M. Brutus in eo libro quem 
peri kathekontos inscripsit dat multa praecepta et parentibus et liberis et 
fratribus: haec nemo faciet quemadmodum debet nisi habuerit quo referat. 
Proponamus oportet finem summi boni ad quem nitamur, ad quem omne factum nostrum 
dictumque respiciat; ueluti nauigantibus ad aliquod sidus derigendus est cursus. 

(46) Vita sine proposito uaga est; quod si utique proponendum est, incipiunt 
necessaria esse decreta. Illud, ut puto, concedes, nihil esse turpius dubio et 
incerto ac timide pedem referente. Hoc in omnibus rebus accidet nobis nisi 
eximuntur quae reprendunt animos et detinent et ire conarique totos uetant. 

(47) Quomodo sint dii colendi solet praecipi. Accendere aliquem lucernas 
sabbatis prohibeamus, quoniam nec lumine dii egent et ne homines quidem 
delectantur fuligine. Vetemus salutationibus matutinis fungi et foribus adsidere 
templorum: humana ambitio istis officiis capitur, deum colit qui nouit. Vetemus 
lintea et strigiles Ioui ferre et speculum tenere Iunoni: non quaerit ministros 
deus. Quidni? ipse humano generi ministrat, ubique et omnibus praesto est. 

(48) Audiat licet quem modum seruare in sacrificiis debeat, quam procul resilire a 
molestis superstitionibus, numquam satis profectum erit nisi qualem debet deum 
mente conceperit, omnia habentem, omnia tribuentem, beneficum gratis. (49) Quae 
causa est dis bene faciendi? natura. Errat si quis illos putat nocere nolle: non 
possunt. Nec accipere iniuriam queunt nec facere; laedere etenim laedique 
coniunctum est. Summa illa ac pulcherrima omnium natura quos periculo exemit ne 
periculosos quidem fecit. (50) Primus est deorum cultus deos credere; deinde 
reddere illis maiestatem suam, reddere bonitatem sine qua nulla maiestas est; 
scire illos esse qui praesident mundo, qui uniuersa ui sua temperant, qui humani 
generis tutelam gerunt interdum incuriosi singulorum. Hi nec dant malum nec 
habent; ceterum castigant quosdam et coercent et inrogant poenas et aliquando 
specie boni puniunt. Vis deos propitiare? bonus esto. Satis illos coluit 
quisquis imitatus est. 

(51) Ecce altera quaestio, quomodo hominibus sit utendum. Quid agimus? quae 
damus praecepta? Ut parcamus sanguini humano? quantulum est ei non nocere cui 
debeas prodesse! Magna scilicet laus est si homo mansuetus homini est. 
Praecipiemus ut naufrago manum porrigat, erranti uiam monstret, cum esuriente 
panem suum diuidat? Quare omnia quae praestanda ac uitanda sunt dicam? cum 
possim breuiter hanc illi formulam humani offici tradere: (52) omne hoc quod 
uides, quo diuina atque humana conclusa sunt, unum est; membra sumus corporis 
magni. Natura nos cognatos edidit, cum ex isdem et in eadem gigneret; haec nobis 
amorem indidit mutuum et sociabiles fecit. Illa aequum iustumque composuit; ex 
illius constitutione miserius est nocere quam laedi; ex illius imperio paratae 
sint iuuandis manus. 

(53) Ille uersus et in pectore et in ore sit: 
  Homo sum, humani nihil a me alienum puto. 

Habeamus ! In commune nati sumus. Societas nostra lapidum 
fornicationi simillima est, quae, casura nisi in uicem obstarent, hoc ipso 
sustinetur. 

(54) Post deos hominesque dispiciamus quomodo rebus sit utendum. In superuacuum 
praecepta iactabimus nisi illud praecesserit, qualem de quacumque re habere 
debeamus opinionem, de paupertate, de diuitiis, de gloria, de ignominia, de 
patria, de exilio. Aestimemus singula fama remota et quaeramus quid sint, non 
quid uocentur. 

(55) Ad uirtutes transeamus. Praecipiet aliquis ut prudentiam magni aestimemus, 
ut fortitudinem conplectamur, iustitiam, si fieri potest, propius etiam quam 
ceteras nobis adplicemus; sed nil aget si ignoramus quid sit uirtus, una sit an 
plures, separatae an innexae, an qui unam habet et ceteras habeat, quo inter se 
differant. (56) Non est necesse fabro de fabrica quaerere quod eius initium, 
quis usus sit, non magis quam pantomimo de arte saltandi: omnes istae artes se 
sciunt, nihil deest; non enim ad totam pertinent uitam. Virtus et aliorum 
scientia est et sui; discendum de ipsa est ut ipsa discatur. (57) Actio recta 
non erit nisi recta fuerit uoluntas; ab hac enim est actio. Rursus uoluntas non 
erit recta nisi habitus animi rectus fuerit; ab hoc enim est uoluntas. Habitus 
porro animi non erit in optimo nisi totius uitae leges perceperit et quid de 
quoque iudicandum sit exegerit, nisi res ad uerum redegerit. Non contingit 
tranquillitas nisi inmutabile certumque iudicium adeptis: ceteri decidunt 
subinde et reponuntur et inter missa adpetitaque alternis fluctuantur. 

(58) Causa his quae iactationis est? quod nihil liquet incertissimo regimine 
utentibus, fama. Si uis eadem semper uelle, uera oportet uelis. Ad uerum sine 
decretis non peruenitur: continent uitam. Bona et mala, honesta et turpia, iusta 
et iniusta, pia et impia, uirtutes ususque uirtutum, rerum commodarum possessio, 
existimatio ac dignitas, ualetudo, uires, forma, sagacitas sensuum -- haec omnia 
aestimatorem desiderant. Scire liceat quanti quidque in censum deferendum sit. 

(59) Falleris enim et pluris quaedam quam sunt putas, adeoque falleris ut quae 
maxima inter nos habentur -- diuitiae, gratia, potentia -- sestertio nummo 
aestimanda sint. Hoc nescies nisi constitutionem ipsam qua ista inter se 
aestimantur inspexeris. Quemadmodum folia per se uirere non possunt, ramum 
desiderant cui inhaereant, ex quo trahant sucum, sic ista praecepta, si sola 
sunt, marcent; infigi uolunt sectae. 

(60) Praeterea non intellegunt hi qui decreta tollunt eo ipso confirmari illa 
quo tolluntur. Quid enim dicunt? praeceptis uitam satis explicari, superuacua 
esse decreta sapientiae (id est dogmata). Atqui hoc ipsum quod dicunt decretum 
est tam mehercules quam si nunc ego dicerem recedendum a praeceptis uelut 
superuacuis, utendum esse decretis, in haec sola studium conferendum; hoc ipso 
quo negarem curanda esse praecepta praeciperem. (61) Quaedam admonitionem in 
philosophia desiderant, quaedam probationem et quidem multam, quia inuoluta sunt 
uixque summa diligentia ac summa subtilitate aperiuntur. Si probationes 
<necessariae sunt>, necessaria sunt et decreta quae ueritatem argumentis 
colligunt. Quaedam aperta sunt, quaedam obscura: aperta quae sensu 
conprehenduntur, quae memoria; obscura quae extra haec sunt. Ratio autem non 
impletur manifestis: maior eius pars pulchriorque in occultis est. Occulta 
probationem exigunt, probatio non sine decretis est; necessaria ergo decreta 
sunt. (62) Quae res communem sensum facit, eadem perfectum, certa rerum 
persuasio; sine qua si omnia in animo natant, necessaria sunt decreta quae dant 
animis inflexibile iudicium. (63) Denique cum monemus aliquem ut amicum eodem 
habeat loco quo se, ut ex inimico cogitet fieri posse amicum, in illo amorem 
incitet, in hoc odium moderetur, adicimus 'iustum est, honestum'. Iustum autem 
honestumque decretorum nostrorum continet ratio; ergo haec necessaria est, sine 
qua nec illa sunt. (64) Sed utrumque iungamus; namque et sine radice inutiles 
rami sunt et ipsae radices iis quae genuere adiuuantur. Quantum utilitatis manus 
habeant nescire nulli licet, aperte iuuant: cor illud, quo manus uiuunt, ex quo 
impetum sumunt, quo mouentur, latet. Idem dicere de praeceptis possum: aperta 
sunt, decreta uero sapientiae in abdito. Sicut sanctiora sacrorum tantum 
initiati sciunt, ita in philosophia arcana illa admissis receptisque in sacra 
ostenduntur; at praecepta et alia eiusmodi profanis quoque nota sunt. 

(65) Posidonius non tantum praeceptionem (nihil enim nos hoc uerbo uti prohibet) 
sed etiam suasionem et consolationem et exhortationem necessariam iudicat; his 
adicit causarum inquisitionem, aetiologian quam quare nos dicere non audeamus, 
cum grammatici, custodes Latini sermonis, suo iure ita appellent, non uideo. Ait 
utilem futuram et descriptionem cuiusque uirtutis; hanc Posidonius 'ethologian' 
uocat, quidam 'characterismon' appellant, signa cuiusque uirtutis ac uitii et 
notas reddentem, quibus inter se similia discriminentur. (66) Haec res eandem 
uim habet quam praecipere; nam qui praecipit dicit 'illa facies si uoles 
temperans esse', qui describit ait 'temperans est qui illa facit, qui illis 
abstinet'. Quaeris quid intersit? alter praecepta uirtutis dat, alter exemplar. 
Descriptiones has et, ut publicanorum utar uerbo, iconismos ex usu esse 
confiteor: proponamus laudanda, inuenietur imitator. (67) Putas utile dari tibi 
argumenta per quae intellegas nobilem equum, ne fallaris empturus, ne operam 
perdas in ignauo? Quanto hoc utilius est excellentis animi notas nosse, quas ex 
alio in se transferre permittitur. 

(68) Continuo pecoris generosi pullus in aruis 
  Altius ingreditur et mollia crura reponit; 
  Primus et ire uiam et fluuios testare minantes 
  Audet et ignoto sese committere ponti, 
  Nec uanos horret strepitus. Illi ardua ceruix 
  Argutumque caput, breuis aluus obesaque terga, 
  Luxuriatque toris animosum pectus ---. 
  --- Tum, si qua sonum procul arma dederunt, 
  Stare loco nescit, micat auribus et tremit artus, 
  Conlectumque premens uoluit sub naribus ignem. 

(69) Dum aliud agit, Vergilius noster descripsit uirum fortem: ego certe non 
aliam imaginem magno uiro dederim. Si mihi M- Cato exprimendus <sit>,
inter fragores bellorum ciuilium inpauidus et primus incessens admotos iam exercitus 
Alpibus ciuilique se bello ferens obuium, non alium illi adsignauerim uultum, 
non alium habitum. (70) Altius certe nemo ingredi potuit quam qui simul contra 
Caesarem Pompeiumque se sustulit et aliis Caesareanas opes, aliis Pompeianas 
(tibi) fouentibus utrumque prouocauit ostenditque aliquas esse et rei publicae 
partes. Nam parum est in Catone dicere 'nec uanos horret strepitus'. Quidni? cum 
ueros uicinosque non horreat, cum contra decem legiones et Gallica auxilia et 
mixta barbarica arma ciuilibus uocem liberam mittat et rem publicam hortetur ne 
pro libertate decidat, sed omnia experiatur, honestius in seruitutem casura quam 
itura. (71) Quantum in illo uigoris ac spiritus, quantum in publica trepidatione 
fiduciaest! Scit se unum esse de cuius statu non agatur; non enim quaeri an 
liber Cato, sed an inter liberos sit: inde periculorum gladiorumque contemptus. 
Libet admirantem inuictam constantiam uiri inter publicas ruinas non labantis 
dicere : 'luxuriatque toris animosum pectus'. 

(72) Proderit non tantum quales esse soleant boni uiri dicere formamque eorum et 
liniamenta deducere sed quales fuerint narrare et exponere, Catonis illud 
ultimum ac fortissimum uulnus per quod libertas emisit animam, Laeli sapientiam 
et cum suo Scipione concordiam, alterius Catonis domi forisque egregia facta, 
Tuberonis ligneos lectos, cum in publicum sterneret, haedinasque pro stragulis 
pelles et ante ipsius Iouis cellam adposita conuiuiis uasa fictilia. Quid aliud 
paupertatem in Capitolio consecrare? Ut nullum aliud factum eius habeam quo 
illum Catonibus inseram, hoc parum credimus? censura fuit illa, non cena. 

(73) O quam ignorant homines cupidi gloriae quid illa sit aut quemadmodum petenda! Illo 
die populus Romanus multorum supellectilem spectauit, unius miratus est. Omnium 
illorum aurum argentumque fractum est et (in) milliens conflatum, at omnibus 
saeculis Tuberonis fictilia durabunt. Vale.