[1,0] De reditu suo siue iter Gallicum. LIBER PRIMUS. 1Velocem potius reditum mirabere, lector, Tam cito Romuleis posse carere bonis. Quid longum toto Romam uenerantibus aeuo! Nil umquam longum est, quod sine fine placet. 5 O quantum et quotiens possum numerare beatos, Nasci felici qui meruere solo, Qui Romanorum procerum generosa propago Ingenitum cumulant urbis honore decus! Semina uirtutum demissa et tradita caelo 10 Non potuere aliis dignius esse locis. Felices etiam, qui proxima munera primis Sortiti Latias optinuere domos! Relligiosa patet peregrinae curia laudi Nec putat externos, quos decet esse suos; 15 Ordinis imperio collegarumque fruuntur Et partem genii, quem uenerantur, habent, Quale per aetherios mundani uerticis axes Concilium summi credimus esse dei. At mea dilectis fortuna reuellitur oris 20 Indigenamque suum Gallica rura uocant, Illa quidem longis nimium deformia bellis, Sed quam grata minus, tam miseranda magis; Securos leuius crimen contemnere ciues, Priuatam repetunt publica damna fidem. 25 Praesentes lacrimas tectis debemus auitis; Prodest admonitus saepe dolore labor, Nec fas ulterius longas nescire ruinas, Quas mora suspensae multiplicauit opis. Iam tempus laceris post saeua incendia fundis 30 Vel pastorales aedificare casas. Ipsi quin etiam fontes si mittere uocem Ipsaque si possent arbuta nostra loqui, Cessantem iustis poterant urgere querelis Et desideriis addere uela meis. 35 Iamiam laxatis carae complexibus urbis Vincimur, et serum uix toleramus iter. Electum pelagus, quoniam terrena uiarum Plana madent fluuiis, cautibus alta rigent; Postquam Tuscus ager postquamque Aurelius agger 40 Perpessus Geticas ense uel igne manus Non siluas domibus, non flumina ponte cohercet, Incerto satius credere uela mari. Crebra reliquendis infigimus oscula portis. Inuiti superant limina sacra pedes. 45 Oramus ueniam lacrimis, et laude litamus, In quantum fletus currere uerba sinit: «Exaudi, regina tui pulcherrima mundi, Inter sidereos, Roma, recepta polos, Exaudi, genetrix hominum genetrixque deorum; [1,50] Non procul a caelo per tua templa sumus. Te canimus semperque, sinent dum fata, canemus; Sospes nemo potest immemor esse tui. Obruerint citius scelerata obliuia solem Quam tuus e nostro corde recedat honos. 55 Nam solis radiis aequalia munera tendis, Qua circumfusus fluctuat Oceanus; Voluitur ipse tibi, qui continet omnia, Phoebus Eque tuis ortos in tua condit equos; Te non flammigeris Libye tardauit arenis, 60 Non armata suo reppulit ursa gelu: Quantum uitalis natura tetendit in axes, Tantum uirtuti peruia terrae tuae. Fecisti patriam diuersis gentibus unam; Profuit iniustis te dominante capi; 65 Dumque offers uictis proprii consortia iuris, Urbem fecisti, quod prius orbis erat. Auctores generis Venerem Martemque fatemur, Aeneadum matrem Romulidumque patrem; Mitigat armatas uictrix clementia uires, 70 Conuenit in mores nomen utrumque tuos; Hinc tibi certandi bona parcendique uoluptas, Quos timuit superat, quos superauit amat. Inuentrix oleae colitur uinique repertor Et qui primus humo pressit aratra puer, 75 Aras Paeoniam meruit medicina per artem, Factus et Alcides nobilitate deus: Tu quoque, legiferis mundum complexa triumphis Foedere communi uiuere cuncta facis; Te, dea, te celebrat Romanus ubique recessus 80 Pacificoque gerit libera colla iugo. Omnia perpetuos quae seruant sidera motus Nullum uiderunt pulchrius imperium. Quid simile Assyriis conectere contigit armis? Medi finitimos condomuere suos, 85 Magni Parthorum reges Macetumque tyranni Mutua per uarias iura dedere uices. Nec tibi nascenti plures animaeque manusque, Sed plus consilii iudiciique fuit. Iustis bellorum causis nec pace superba 90 Nobilis ad summas gloria uenit opes: Quod regnas minus est quam quod regnare mereris, Excedis factis grandia fata tuis. Percensere labor densis decora alta trophaeis, Ut si quis stellas pernumerare uelit, 95 Confunduntque uagos delubra micantia uisus: Ipsos crediderim sic habitare deos. Quid loquar aerio pendentes fornice riuos, Qua uix imbriferas tolleret Iris aquas; Hos potius dicas creuisse in sidera montes; [1,100] Tale giganteum Graecia laudat opus? Intercepta tuis conduntur flumina muris; Consumunt totos celsa lauacra lacus, Nec minus et propriis celebrantur roscida uenis Totaque natiuo moenia fonte sonant; 105 Frigidus aestiuas hinc temperat halitus auras Innocuamque leuat purior unda sitim. Nempe tibi subitus calidarum gurges aquarum Rupit Tarpeias hoste premente uias; Si foret aeternus, casum fortasse putarem: 110 Auxilio fluxit qui rediturus erat. Quid loquar inclusas inter laquearia siluas, Vernula quae uario carmine ludit auis. Vere tuo numquam mulceri desinit annus Deliciasque tuas uicta tuetur hiems. 115 Erige crinales lauros seniumque sacrati Verticis in uirides, Roma, refinge comas; Aurea turrigero radient diademata cono Perpetuosque ignes aureus umbo uomat. Abscondat tristem deleta iniuria casum; 120 Contemptus solidet uulnera clausa dolor. Aduersis solemne tuis sperare secunda, Exemplo caeli ditia damna subis. Astrorum flammae renouant occasibus ortus, Lunam finiri cernis, ut incipiat. 125 Victoris Brenni non distulit Allia poenam, Samnis seruitio foedera saeua luit, Post multas Pyrrhum clades superata fugasti, Fleuit successus Hannibal ipse suos: Quae mergi nequeunt, nisu maiore resurgunt 130 Exiliuntque imis altius acta uadis, Utque nouas uires fax inclinata resumit, Clarior ex humili sorte superna petis. Porrige uicturas Romana in saecula leges Solaque fatales non uereare colos, 135 Quamuis sedecies denis et mille peractis Annus praeterea iam tibi nonus eat; Quae restant, nullis obnoxia tempora metis, Dum stabunt terrae, dum polus astra feret; Illud te reparat, quod cetera regna resoluit: 140 Ordo renascendi est crescere posse malis. Ergo age sacrilegae tandem cadat hostia gentis, Submittant trepidi perfida colla Getae, Ditia pacatae dent uectigalia terrae, Impleat augustos barbara praeda sinus; 145 Aeternum tibi Rhenus aret, tibi Nilus inundet, Altricemque suam fertilis orbis alat; Quin et fecundas tibi conferat Africa messes Sole suo diues, sed magis imbre tuo. Interea et Latiis consurgant horrea sulcis [1,150] Pinguiaque Hesperio nectare prela fluant. Ipse triumphali redimitus arundine Thybris Romuleis famulas usibus aptet aquas Atque opulenta tibi placidis commercia ripis Deuehat hinc ruris, subuehat inde maris. 155 Pande precor gemino pacatum Castore pontum, Temperet aequoream dux Cytherea uiam, Si non displicui, regerem cum iura Quirini, Si colui sanctos consuluique patres. Nam quod nulla meum strinxerunt crimina ferrum, 160 Non sit praefecti gloria, sed populi. Siue datur patriis uitam componere terris Siue oculis umquam restituere meis, Fortunatus agam uotoque beatior omni, Semper digneris si meminisse mei.» 165 His dictis iter arripimus; comitantur amici; Dicere non possunt lumina sicca «uale». Iamque aliis Romam redeuntibus haeret eunti Rufius, Albini gloria uiua patris, Qui Volusi antiquo deriuat stemmate nomen 170 et reges Rutulos teste Marone refert. Huius facundae commissa palatia linguae; Primaeuus meruit principis ore loqui; Rexerat ante puer populos pro consule Poenos; Aequalis Tyriis terror amorque fuit; 175 Sedula promisit summos instantia fasces: Si fas est meritis fidere, consul erit. Inuitum tristis tandem remeare coegi; Corpore diuisos mens tamen una tenet. Tum demum ad naues gradior, qua fronte bicorni 180 Diuiduus Tiberis dexteriora secat Laeuus inaccessis fluuius uitatur arenis, Hospitis Aeneae gloria sola manet. Et iam nocturnis spatium laxauerat horis Phoebus chelarum palliodore polo. 185 Cunctamur tentare salum portuque sedemus Nec piget oppositis otia ferre moris, Occidua infido dum saeuit gurgite Plias Dumque procellosi temporis ira cadit. Respectare iuuat uicinam saepius urbem 190 Et montes uisu deficiente sequi; Quaque duces, oculi grata regione fruuntur, Dum se quod cupiunt cernere posse putant; Nec locus ille mihi cognoscitur indice fumo, Qui dominas arces et caput orbis habet 195 (Quamquam signa leuis fumi commendat Homerus, Dilecto quotiens surgit in astra solo), Sed caeli plaga candidior tractusque serenus Signat septenis culmina clara iugis. Illic perpetui soles, atque ipse uidetur, [1,200] Quem sibi Roma facit, purior esse dies. Saepius attonitae resonant circensibus aures; Nuntiat accensus plena theatra fauor; Pulsato notae redduntur ab aethere uoces, Vel quia perueniunt uel quia fingit amor. 205 Explorata fides pelagi ter quinque diebus, Dum melior lunae fideret aura nouae. Tum discessurus studiis urbique remitto Palladium, generis spemque decusque mei; Facundus iuuenis Gallorum nuper ab aruis 210 Missus Romani discere iura fori. Ille meae secum dulcissima uincula curae Filius affectu, stirpe propinquus habet. Cuius Aremoricas pater Exuperantius oras Nunc postliminium pacis amare docet; 215 Leges restituit libertatemque reducit Et seruos famulis non sinit esse suis. Soluimus aurorae dubio, quo tempore primum Agnosci patitur redditus arua color. Progredimur paruis per littora proxima cymbis, 220 Quorum perfugio crebra pateret humus. Aestiuos penetrent oneraria carbasa fluctus, Tutior autumnus mobilitate fugae. Alsia praelegitur tellus Pyrgique recedunt, Nunc uillae grandes, oppida parua prius. 225 Iam Caeretanos demonstrat nauita fines: Aeuo deposuit nomen Agylla uetus. Stringimus expugnatum et fluctu et tempore Castrum; Index semiruti porta uetusta loci. Praesidet exigui formatus imagine saxi 230 Qui pastorali cornua fronte gerit. Multa licet priscum nomen deleuerit aetas, Hoc Inui Castrum fama fuisse putat, Seu Pan Tyrrhenis mutauit Maenala siluis Siue sinus patrios incola Faunus init; 235 Dum renouat largo mortalia semina fetu, Fingitur in Venerem pronior esse deus. Ad Centumcellas forti defleximus austro; Tranquilla puppes in statione sedent. Molibus aequoreum concluditur amphitheatrum, 240 Angustosque aditus insula facta tegit; Attollit geminas turres bifidoque meatu Faucibus artatis pandit utrumque latus. Nec posuisse satis laxo naualia portu, Ne uaga uel tutas uentilet aura rates: 245 Interior medias sinus inuitatus in aedes Instabilem fixis aera nescit aquis, Qualis in Euboicis captiua natatibus unda Sustinet alterno bracchia lenta sono. Nosse iuuat tauri dictas de nomine thermas, [1,250] Nec mora difficilis milibus ire tribus. Non illic gustu latices uitiantur amaro Lymphaque fumifico sulphure tincta calet: Purus odor mollisque sapor dubitare lauantem Cogit, qua melius parte petantur aquae. 255 Credere si dignum famae, flagrantia taurus Inuestigato fonte lauacra dedit, Ut solet excussis pugnam praeludere glebis, Stipite cum rigido cornua prona terit, Siue deus faciem mentitus et arma iuuenci, 260 Noluit ardentis dona latere soli, Qualis Agenorei rapturus gaudia furti Per freta uirgineum sollicitauit onus. Ardua non solos deceant miracula Graios. Auctorem pecudem fons Heliconis habet: 265 Elicitas simili credamus origine nymphas. Musarum latices ungula fodit equi: Haec quoque Pieriis spiracula comparat antris Carmine Messalae nobilitatus ager, Intrantemque capit discedentemque moratur 270 Postibus adfixum dulce poema sacris; Hic est qui primo seriem de consule ducit, Usque ad Publicolas si redeamus auos; Hic et praefecti nutu praetoria rexit, Sed menti et linguae gloria maior inest; 275 Hic docuit, qualem poscat facundia sedem: Ut bonus esse uelit, quisque disertus erit. Roscida puniceo fulsere crepuscula caelo: Pandimus obliquo lintea flexa sinu. Paulisper litus fugimus Munione uadosum: 280 Suspecto trepidant ostia parua salo. Inde Grauiscarum fastigia rara uidemus, Quas premit aestiuae saepe paludis odor; Sed nemorosa uiret densis uicinia lucis Pineaque extremis fluctuat umbra fretis. 285 Cernimus antiquas nullo custode ruinas Et desolatae moenia foeda Cosae. Ridiculam cladis pudet inter seria causam Promere, sed risum dissimulare piget: Dicuntur ciues quondam migrare coacti 290 Muribus infestos deseruisse lares; Credere maluerim Pygmaeae damna cohortis Et coniuratos in sua bella grues. Haud procul hinc petitur signatus ab Hercule portus. Vergentem sequitur mollior aura diem. 295 Inter castrorum uestigia sermo retexit Sardoam Lepido praecipitante fugam; Littore namque Cosae cognatos depulit hostes Virtutem Catuli Roma secuta ducis. Ille tamen Lepidus peior, ciuilibus armis [1,300] Qui gessit sociis impia bella tribus, Qui libertatem Mutinensi Marte receptam Obruit auxiliis urbe pauente nouis. Insidias paci moliri tertius ausus Tristibus excepit congrua facta reis. 305 Quartus Caesareo dum uult inrepere regno, Incesti poenam soluit adulterii. Nunc quoque - sed melius de nostris fama queretur; Iudex posteritas semina dira notet. Nominibus certos credam decurrere mores? 310 Moribus an potius nomina certa dari? Quidquid id est, mirus Latiis annalibus ordo, Quod Lepidum totiens reccidit ense malum. Necdum decessis pelagos permittimur umbris; Natus uicino uertice uentus adest. 315 Tenditur in medias mons Argentarius undas Ancipitique iugo caerula curua premit - Transuersos colles bis ternis milibus artat, Circuitu ponti ter duodena patet - Qualis per geminos fluctus Ephyreius Isthmos 320 Ionias bimari littore findit aquas. Vix circumuehimur sparsae dispendia rupis, Nec sinuosa graui cura labore caret; Mutantur totiens uario spiramina flexu: Quae modo profuerant uela, repente nocent. 325 Eminus Igilii siluosa cacumina miror, Quam fraudare nefas laudis honore suae. Haec proprios nuper tutata est insula saltus Siue loci ingenio seu domini genio, Gurgite cum modico uictricibus obstitit armis 330 Tamquam longinquo dissociata mari; Haec multos lacera suscepit ab urbe fugatos, Hic fessis posito certa timore salus, Plurima terreno populauerat aequora bello Contra naturam classe timendus eques: 335 Unum mira fides uario discrimine portum Tam prope Romanis, tam procul esse Getis. Tangimus Umbronem; non est ignobile flumen, Quod tuto trepidas excipit ore rates: Tam facilis pronis semper patet alueus undis, 340 In pontum quotiens saeua procella ruit. Hic ego tranquillae uolui succedere ripae, Sed nautas auidos longius ire sequor. Sic festinantem uentusque diesque reliquit: Nec proferre pedem nec reuocare licet. 345 Littorea noctis requiem metamur arena; Dat uespertinos myrtea silua focos. Paruula subiectis facimus tentoria remis, Transuersus subito culmine contus erat. Lux aderat: Tonsis progressi stare uidemur, [1,350] Sed cursum prorae terra relicta probat. Occurrit Chalybum memorabilis Ilua metallis, Qua nihil uberius Norica gleba tulit; Non Biturix largo potior strictura camino Nec quae Sardonico cespite massa fluit; 355 Plus confert populis ferri fecunda creatrix Quam Tartesiaci glarea fulua Tagi. Materies uitiis aurum letale parandis, Auri caecus amor ducit in omne nefas, Aurea legitimas expugnant munera taedas 360 Virgineosque sinus aureus imber emit, Auro uicta fides munitas decipit urbes, Auri flagitiis ambitus ipse furit. At contra ferro squalentia rura coluntur, Ferro uiuendi prima reperta uia est; 365 Saecula semideum, ferrati nescia Martis Pugnis crudeles sustinuere feras: Humanis manibus non sufficit usus inermis, Si non sint aliae ferrea tela manus. His mecum pigri solabar taedia uenti, 370 Dum resonat uariis uile celeuma modis. Lassatum cohibet uicina Faleria cursum, Quamquam uix medium Phoebus haberet iter; Et tum forte hilares per compita rustica pagi Mulcebant sacris pectora fessa iocis; 375 Illo quippe die tandem reuocatus Osiris Excitat in fruges germina laeta nouas. Egressi uillam petimus lucoque uagamur: Stagna placent saepto deliciosa uado; Ludere lasciuos intra uiuaria pisces 380 gurgitis inclusi laxior unda sinit. Sed male pensauit requiem stationis amoenae Hospite conductor durior Antiphate (namque loci querulus curam Iudaeus agebat, Humanis animal dissociale cibis); 385 Vexatos frutices, pulsatas imputat algas Damnaque libatae grandia clamat aquae. Reddimus obscenae conuicia debita genti, Quae genitale caput propudiosa metit, Radix stultitiae, cui frigida sabbata cordi, 390 Sed cor frigidius relligione sua; Septima quaeque dies turpi damnata ueterno, Tamquam lassati mollis imago dei. Cetera mendacis deliramenta catastae Nec pueros omnes credere posse reor. 395 Atque utinam numquam Iudaea subacta fuisset Pompeii bellis imperioque Titi. Latius excisae pestis contagia serpunt Victoresque suos natio uicta premit. Aduersus surgit Boreas, sed nos quoque remis [1,400] Surgere certamus, cum tegit astra dies. Proxima securum reserat Populonia litus, Qua naturalem ducit in arua sinum. Non illic positas extollit in aethera moles Lumine nocturno conspicienda Pharos, 405 Sed speculam ualidae rupis sortita uetustas, Qua fluctus domitos arduus urget apex, Castellum geminos hominum fundauit in usus, Praesidium terris indiciumque fretis. Agnosci nequeunt aeui monumenta prioris, 410 Grandia consumpsit moenia tempus edax; Sola manent interceptis uestigia muris, Ruderibus latis tecta sepulta iacent. Non indignemur mortalia corpora solui: Cernimus exemplis oppida posse mori. 415 Laetior hic nostras crebrescit fama per aures Consilium Romam paene redire fuit, Hic praefecturam sacrae cognoscimus urbis Delatam meritis, dulcis amice, tuis. Optarem uerum complecti carmine nomen, 420 Sed quosdam refugit regula dura pedes: Cognomen uersu ueneror, carissime Rufi; Illo te dudum pagina nostra canit. Festa dies pridemque meos dignata penates Poste coronato uota secunda colat, 425 Exornent uirides communia gaudia rami; Prouecta est animae portio magna meae. Sic mihi, sic potius placeat geminata potestas: Per quem malueram, rursus honore fruor. Currere curamus uelis aquilone reuerso, 430 Cum primum roseo fulsit Eous equo. Incipit obscuros ostendere Corsica montes Nubiferumque caput concolor umbra leuat: Sic dubitanda solet gracili uanescere cornu Defessisque oculis luna reperta latet. 435 Haec ponti breuitas auxit mendacia famae: Armentale ferunt quippe natasse pecus, Tempore Cyrnaeas quo primum uenit in oras Forte secuta uagum femina Corsa bouem. Processu pelagi iam se Capraria tollit; 440 Squalet lucifugis insula plena uiris. Ipsi se monachos Graio cognomine dicunt, Quod soli nullo uiuere teste uolunt. Munera fortunae metuunt, dum damna uerentur. Quisquam sponte miser, ne miser esse queat? 445 Quaenam peruersi rabies tam stulta cerebri, Dum mala formides, nec bona posse pati? Siue suas repetunt factorum ergastula poenas, Tristia seu nigro uiscera felle tument. Sic nimiae bilis morbum assignauit Homerus [1,450] Bellerophonteis sollicitudinibus; Nam iuueni offenso saeui post tela doloris Dicitur humanum displicuisse genus. In Volaterranum, uero Vada nomine, tractum Ingressus dubii tramitis alta lego. 455 Despectat prorae custos clauumque sequentem Dirigit et puppim uoce monente regit. Incertas gemina discriminat arbore fauces Defixasque offert limes uterque sudes. Illis proceras mos est adnectere lauros 460 Conspicuas ramis et fruticante coma, Ut praebente uiam densi symplegade limi Seruet inoffensas semita clara notas. Illic me rapidus consistere corus adegit, Qualis siluarum frangere lustra solet. 465 Vix tuti domibus saeuos tolerauimus imbres; Albini patuit proxima uilla mei; Namque meus, quem Roma meo subiunxit honori, Per quem iura meae continuata togae; Non exspectatos pensauit laudibus annos, 470 Vitae flore puer, sed grauitate senex; Mutua germanos iunxit reuerentia mores Et fauor alternis creuit amicitiis; Praetulit ille meas, cum uincere posset, habenas, At decessoris maior amore fuit. 475 Subjectas uillae uacat aspectare Salinas; Namque hoc censetur nomine salsa palus, Qua mare terrenis decliue canalibus intrat Multifidosque lacus paruula fossa rigat. Ast ubi flagrantes admonuit Sirius ignes, 480 Cum pallent herbae, cum sitit omnis ager, Tum cataractarum claustris excluditur aequor, Ut fixos latices torrida duret humus. Concipiunt acrem natiua coagula Phoebum Et grauis aestiuo crusta calore coit, 485 Haud aliter quam cum glacie riget horridus Hister Grandiaque adstricto flumine plaustra uehit. Rimetur solitus naturae expendere causas Inque pari dispar fomite quaerat opus: Vincta fluenta gelu conspecto sole liquescunt 490 Et rursus liquidae sole gelantur aquae. O quam saepe malis generatur origo bonorum. Tempestas dulcem fecit amara moram; Victurinus enim, nostrae pars maxima mentis, Congressu expleuit mutua uota suo. 495 Errantem Tuscis considere compulit agris Et colere externos capta Tolosa lares. Nec tantum duris nituit sapientia rebus: Pectore non alio prosperiora tulit. Conscius Oceanus uirtutum, conscia Thyle [1,500] Et quaecumque ferox arua Britannus arat, Qua praefectorum uicibus frenata potestas Perpetuum magni fenus amoris habet. Extremum pars illa quidem discessit in orbem, Sed tamquam media rector in urbe fuit. 505 Plus palmae est illos inter uoluisse placere, Inter quos minor est displicuisse pudor. Illustris nuper sacrae comes additus aulae Contempsit summos ruris amore gradus. Hunc ego complexus uentorum aduersa fefelli, 510 Dum uideor patriae iam mihi parte frui. Lutea protulerat sudos Aurora iugales: Antemnas tendi littoris aura iubet. Inconcussa uehit tranquillus aplustria flatus, Mollia securo uela rudente tremunt. 515 Adsurgit ponti medio circumflua Gorgon Inter Pisanum Cyrnaicumque latus. Aduersor scopulos, damni monumenta recentis: Perditus hic uiuo funere ciuis erat. Noster enim nuper iuuenis maioribus amplis 520 Nec censu inferior coniugioue minor Impulsus furiis homines terrasque reliquit Et turpem latebram credulus exul agit. Infelix putat illuuie caelestia pasci Seque premit laesis saeuior ipse deis. 525 Num, rogo, deterior Circaeis secta uenenis? Tunc mutabuntur corpora, nunc animi. Inde Triturritam petimus: Sic uilla uocatur, Quae latet expulsis insula paene fretis; Namque manu iunctis procedit in aequora saxis, 530 Quique domum posuit, condidit ante solum. Contiguum stupui portum, quem fama frequentat Pisarum emporio diuitiisque maris. Mira loci facies: Pelago pulsatur aperto, Inque omnes uentos littora nuda patent; 535 Non ullus tegitur per bracchia tuta recessus, Aeolias possit qui prohibere minas, Sed procera suo praetexitur alga profundo Molliter offensae non nocitura rati, Et tamen insanas cedendo intersecat undas 540 Nec sinit ex alto grande uolumen agi. Tempora nauigii clarus reparauerat Eurus, Sed mihi Protadium uisere cura fuit. Quem qui forte uelit certis cognoscere signis, Virtutis speciem corde uidente petat. 545 Nec magis efficiet similem pictura colore Quam quae de meritis mixta figura uenit; Aspicienda procul certo prudentia uultu Formaque iustitiae suspicienda micat. Sit fortasse minus, si laudet Gallia ciuem: [1,550] Testis Roma sui praesulis esse potest. Substituit patriis mediocres Umbria sedes; Virtus fortunam fecit utramque parem: Mens inuicta uiri pro magis parua tuetur, Pro paruis animo magna fuere suo. 555 Exiguus regum rectores cespes habebat Et Cincinnatos iugera pauca dabant: Haec etiam nobis non inferiora feruntur Vomere Serrani Fabriciique foco. Puppibus ergo meis fida in statione locatis 560 Ipse uehor Pisas, qua solet ire pedes; Praebet equos, offert etiam carpenta tribunus, Ex commilitio carus et ipse mihi, Officiis regerem cum regia tecta magister Armigerasque pii principis excubias. 565 Alpheae ueterem contemplor originis urbem, Quam cingunt geminis Arnus et Ausur aquis. Conum pyramidis coeuntia flumina ducunt, Intratur modico frons patefacta solo. Sed proprium retinet communi in gurgite nomen 570 Et pontum solus scilicet Arnus adit. Ante diu quam Troiugenas fortuna penates Laurentinorum regibus insereret, Elide deductas suscepit Etruria Pisas Nominis indicio testificata genus. 575 Hic oblata mihi sancti genitoris imago, Pisani proprio quam posuere foro; Laudibus amissi cogor lacrimare parentis; Fluxerunt madidis gaudia maesta genis. Namque pater quondam Tyrrhenis praefuit aruis, 580 Fascibus et senis credita iura dedit; Narrabat, memini, multos emensus honores Tuscorum regimen plus placuisse sibi; Nam neque opum curam, quamuis sit magna, sacrarum Nec ius quaesturae grata fuisse magis; 585 Ipsam, si fas est, postponere praefecturam Pronior in Tuscos non dubitat amor. Nec fallebatur, tam carus et ipse probatis: Aeternas grates mutua cura canit, Constantemque sibi pariter mitemque fuisse 590 Insinuant natis, qui meminere, senes. Ipsum me gradibus non degenerasse parentis Gaudent et duplici sedulitate fouent. Haec eadem, cum Flaminiae regionibus irem, Splendoris patrii saepe reperta fides: 595 Famam Lachanii ueneratur numinis instar Inter terrigenas Lydia tota suos. Grata bonis priscos retinet prouinicia mores Dignaque rectores semper habere bonos, Qualis nunc Decius, Lucilli nobile pignus, [1,600] Per Corythi populos arua beata regit. Nec mirum, magni si redditus indole nati Felix tam simili posteritate pater. Huius uulnificis satyra ludente Camenis Nec Turnus potior nec Iuuenalis erit; 605 Restituit ueterem censoria lima pudorem, Dumque malos carpit, praecipit esse bonos. Non olim sacri iustissimus arbiter auri Circumsistenses reppulit Harpyias? Harpyias, quarum discerpitur unguibus orbis, 610 Quae pede glutineo quod tetigere trahunt, Quae luscum faciunt Argum, quae Lyncea caecum: Inter custodes publica furta uolant. Sed non Lucillum Briareia praeda fefellit, Totque simul manibus restitit una manus. 615 Iamque Triturritam Pisaea ex urbe reuersus Aptabam nitido pendula uela noto, Cum subitis tectus nimbis insorduit aether; Sparserunt radios nubila rupta uagos. Substitimus. Quis enim sub tempestate maligna 620 Insanituris audeat ire fretis. Otia uicinis terimus naualia siluis Sectandisque iuuat membra mouere feris. Instrumenta parat uenandi uillicus hospes Atque olidum doctas nosse cubile canes. 625 Funditur insidiis et rara fraude plagarum Terribilisque cadit fulmine dentis aper, Quem Meleagrei uereantur adire lacerti, Qui laxet nodos Amphitryonidae. Tum responsuros persultat buccina colles 630 Fitque reportando carmine praeda leuis. Interea madidis non desinit Africus alis Continuos picea nube negare dies. Iam matutinis Hyades occasibus udae, Iam latet hiberno conditus imbre lepus, 635 Exiguum radiis, sed magnis fluctibus, astrum, Quo madidam nullus nauita linquat humum; Namque procelloso subiungitur Orioni Aestiferumque canem roscida praeda fugit. Vidimus excitis pontum flauescere arenis 640 Atque eructato uertice rura tegi, Qualiter Oceanus mediis infunditur agris, Destituenda uago cum premit arua salo, Siue alio refluus nostro conliditur orbe 644 Siue corusca suis sidera pascit aquis.