[3,115] INCIPIT LIBER TERTIUS.
(AUGUSTINUS)
Siquid hactenus sermo tibi meus contulit, oro obtestorque ut te facilem hauriendis que supersunt 
prebeas, contentiosumque et reluctantem animum deponas.
(FRANCESCO)
Factum puta. Sentio enim me tuis monitis magna solicitudinum mearum parte liberatum, eoque paratior 
ad reliqua audienda transgredior.
(AUGUSTINUS)
Nondum intractabilia et infixa uisceribus uulnera tua contigi et contingere metuo, recolens quantum 
altercationis et querelarum leuior contactus expresserit. Spero autem ex aduerso, collectis uiribus, 
animum fortiorem asperiora deinceps equanimius laturum.
(FRANCESCO)
Nil metuas: iam assueui et morborum meorum nomen audire et medice manus auxilium pati.
(AUGUSTINUS)
Duabus adhuc adamantinis dextra leuaque premeris cathenis, que nec de morte neque de uita sinunt 
cogitare. Has semper timui ne te in interitum agerent; necdum quidem securus sum, nec prius ero quam 
te solutum ac liberum, illis effractis abiectisque, uidero. Neque enim reor impossibile, sed profecto 
difficile; alioquin frustra circa impossibilia uersarer. Est autem, ut in adamante frangendo hircinum 
dicunt, sic in huiuscemodi duritie curarum mollienda sanguis ille mirum in modum efficax, qui, cum cor 
asperum tetigerit, frangit ac penetrat. Tamen id metuo, quoniam in hac re tuo simul opus est assensu, 
quem ne prestare possis siue, ut dicam uerius, ne uelis; multum uereor ne ipse cathenarum 
circumradians atque oculos mulcens fulgor impediat; neu forte contingat quod euenturum suspicor, si 
auarus quispiam aureis cathenis uinctus in carcere teneretur: solui enim uellet, sed cathenas nollet 
amittere. Tibi autem ea carceris indicta lex est, ut nisi cathenas abieceris solutus esse non possis.
(FRANCESCO)
Hei mi! miserior eram quam putabam! Due ne nunc etiam illaqueant animum cathene quas ego non 
agnosco?
(AUGUSTINUS)
Imo uero clarissime, sed, earum pulcritudine delectatus, non cathenas sed diuitias arbitraris; euenitque 
tibi, ut similitudine uerser in eadem, non aliter quam siquis aureis manicis atque compedibus tentus, 
aurum letus aspiceret, sed laqueos non uideret. Tu quoque nunc apertis oculis que te uinciunt uides, sed, 
o cecitas! ipsis ad mortem trahentibus uinculis delectaris, quodque est omnium miserrimum, gloriaris.
(FRANCESCO)
Quenam sunt quas memoras cathene?
(AUGUSTINUS)
Amor et gloria.
(FRANCESCO)
Proh Superi, quid audio! Has ne tu cathenas uocas, hasque, si patiar, excuties?
(AUGUSTINUS)
Hoc molior, sed incertus de euentu; relique enim omnes, quibus tenebaris, et fragiliores erant et 
inameniores; ideoque dum confringerem fauisti; he autem nocendo placent ac fallunt specie quadam 
decoris, ideoque plus negotii subest; reluctaberis enim, ceu te summis bonis spoliare uelim. Aggrediar 
tamen.
(FRANCESCO)
Quando ego talia de te merui, ut speciosissimas michi curas uelles eripere, et tenebris damnare perpetuis 
serenissimam animi mei partem?
(AUGUSTINUS)
O miser! an tibi philosophica illa uox excidit: tum consumatum fore miseriarum cumulum, cum 
opinionibus falsis persuasio funesta subcrescit ita fieri oportere?
(FRANCESCO)
Haudquaquam excidit, sed a proposito remota sententia est. Cur enim non ita fieri oportere arbitrer? 
Atqui nichil unquam rectius arbitratus sum, nichilque unquam rectius arbitrabor, quam esse hos 
nobilissimos, quos michi obicis, affectus.
(AUGUSTINUS)
Segregemus hec tantisper, dum remediis conquirendis inhio ne, dum huc illuc distrahor, fragiliore impetu 
ferar ad singula. Dic ergo – quoniam prius amoris mentio facta est –: nonne hanc omnium extremam 
ducis insaniam?
(FRANCESCO)
Nequid ueritati subtraham, pro diuersitate subiecti amorem uel teterrimam animi passionem uel 
nobilissimam actionem dici posse censeo.
(AUGUSTINUS)
Ne res egeat exemplo, aliquod in medium profer.
(FRANCESCO)
Si infamem turpemque mulierem ardeo, insanissimus ardor est; si rarum aliquod specimen uirtutis allicit 
inque illud amandum uenerandumque multus sum, quid putas? Nullum ne tam diuersis in rebus statuis 
discrimen? Adeo ne pudor omnis euanuit? Ego uero, ut ex me aliquid loquar, sicut primum graue et 
infaustum animi pondus extimo, sic secundo uix quicquam reor esse felicius. Quodsi tibi forsitan 
contrarium uidetur, suam quisque sententiam sequatur; est enim, ut nosti, opinionum ingens uarietas 
libertasque iudicandi.
(AUGUSTINUS)
In rebus contrariis opinio diuersa; ueritas autem una atque eadem semper est.
(FRANCESCO)
Istud quidem ita esse fateor; sed hoc est quod transuersos agit: opinionibus antiquis inheremus 
pertinaciter, nec facile diuellimur
(AUGUSTINUS)
Utinam tam recte de tota amoris questione sentires, ut de hoc sentis articulo.
(FRANCESCO)
Quid multa? tam recte sentire michi uideor, ut contra sentientes insanire non dubitem.
(AUGUSTINUS)
Inueteratum mendacium pro ueritate ducere, nouiterque compertam ueritatem extimare mendacium, ut 
omnis rerum autoritas in tempore sita sit, dementia summa est.
(FRANCESCO)
Perdis operam; nulli crediturus sum; succurritque tullianum illud: "Si in hoc erro, libenter erro, neque 
hunc errorem auferri michi uolo, dum uiuo".

[3,120] (AUGUSTINUS)
Ille quidem de anime immortalitate loquens opinionem pulcerrimam omnium ac uolens quam nichil in ea 
dubitaret quamque contrarium audire nollet ostendere, huiuscemodi uerbis usus est; tu in opinione 
fedissima atque falsissima iisdem uerbis abuteris. Profecto enim etsi mortalis esset anima, immortalem 
tamen extimare melius foret, errorque ille salutaris uideri posset uirtutis incutiens amorem; que, quamuis 
etiam spe premii sublata per se ipsam expetenda sit, desiderium tamen eius proculdubio, proposita 
anime mortalitate, lentesceret; contraque licet mendax uenture uite promissio ad excitandum animos 
mortalium non inefficax uideretur. Tibi uero quid allaturus error iste tuus sit, uides: nempe in omnes 
animum precipitaturus insanias, ubi pudor et metus et, que frenare solet impetus, ratio omnis ac cognitio 
ueritatis exciderint.
(FRANCESCO)
Dixi iam quod operam perderes; ego enim nichil unquam turpe, imo uero nichil nisi pulcerrimum amasse 
me recolo.
(AUGUSTINUS)
Etiam pulcra turpiter amari posse certum est.
(FRANCESCO)
Nec in nominibus certe nec in aduerbiis peccaui: desine iam amplius insectari.
(AUGUSTINUS)
Quid ergo? uis ne, ut phrenetici quidam solent, inter iocos et risum espirare? An animo miserabiliter 
egrotanti adhuc aliquid remedii adhiberi mauis?
(FRANCESCO)
Non respuo remedium quidem, si me egere monstraueris; bene ualentibus autem remediorum inculcatio 
sepe funesta est.
(AUGUSTINUS)
Conualescendo tu quidem, quod multis accidit, te grauiter egrotasse fateberis.
(FRANCESCO)
Ad postremum spreuisse nequeo, cuius et sepe alias et his presertim proximis diebus sana consilia sum 
expertus. Perge igitur.
(AUGUSTINUS)
Primum ergo unam hanc michi tribui ueniam uelim, si cogente materia, aduersus delitias tuas aliquid 
fortassis inuectus fuero. Iam enim hinc preuideo, quam grauiter in auribus tuis sonatura sit ueritas.
(FRANCESCO)
Antequam incipias, audi paululum. Scis ne de qua loquendum tibi sit?
(AUGUSTINUS)
Diligenter michi prouisa sunt omnia. De muliere mortali sermo nobis instituitur, in qua admiranda 
colendaque te magnam etatis partem consumpsisse doleo; et in tali ingenio tantam et tam longeuam 
insaniam uehementer admiror.
(FRANCESCO)
Parce conuitiis, precor; mulier mortalis erat et Thais et Liuia. Ceterum scis ne de ea muliere mentionem 
tibi exortam, cuius mens terrenarum nescia curarum celestibus desideriis ardet; in cuius aspectu, siquid 
usquam ueri est, diuini specimen decoris effulget; cuius mores consumate honestatis exemplar sunt; 
cuius nec uox nec oculorum uigor mortale aliquid nec incessus hominem representat? Hoc, queso, iterum 
atque iterum cogita: credo quibus uerbis utendum sit intelliges.
(AUGUSTINUS)
Ah demens! Ita ne flammas animi in sextum decimum annum falsis blanditiis aluisti? Profecto non diutius 
Italie famosissimus olim hostis incubuit, nec crebriores illa tunc armorum impetus passa est, nec 
ualidioribus arsit incendiis, quam tu his temporibus uiolentissime passionis flammas atque impetus 
pertulisti. Inuentus est tandem qui illum abire compelleret; Hanibalem tuum quis ab his unquam 
ceruicibus auertet, si tu eum exire uetas et, ut tecum maneat, sponte iam seruus inuitas? Malo proprio 
delectaris infelix! Atqui cum oculos illos, usque tibi in perniciem placentes suprema clauserit dies; cum 
effigiem morte uariatam et pallentia membra conspexeris, pudebit animum immortalem caduco 
applicuisse corpusculo, et que nunc tam pertinaciter astruis, cum rubore recordaberis.
(FRANCESCO)
Auertat Deus omen! Ego ista non uidebo.
(AUGUSTINUS)
Equidem necessario euentura sunt.
(FRANCESCO)
Scio, sed non tam inimica michi sunt sidera, ut nature ordinem in hac morte perturbent. Prius intraui, 
prius egrediar.
(AUGUSTINUS)
Meministi, credo, temporis illius quo contrarium timuisti, et quasi iamiam moriture funereum carmen, 
dictante tristitia, cecinisti.
(FRANCESCO)
Memini certe, sed dolui, et adhuc recolens contremisco; indignabarque me nobiliori uelut anime mee 
parte truncatum, illi esse superstitem que dulcem michi uitam sola sui presentia faciebat. Hoc enim 
carmen illud deflet, quod tunc multo lacrimarum imbre respersum excidit michi; sententiam memini, si 
uerba tenerem.
(AUGUSTINUS)
Non hoc queritur, quantum tibi lacrimarum mors illius formidata quantum ue doloris inuexerit; sed hoc 
agitur ut intelligas que semel concussit posse formidinem reuerti; eoque facilius, quod et omnis dies ad 
mortem propius accedit, et corpus illud egregium, morbis ac crebris partubus exhaustum, multum pristini 
uigoris amisit.
(FRANCESCO)
Ego quoque et curis grauior et etate prouectior factus sum. Itaque illa ad mortem appropinquante 
precucurri.
(AUGUSTINUS)
O furor, ex nascendi ordine ordinem mortis arguere! Quid enim aliud orba senectus queritur parentum, 
nisi adolescentium filiorum festinatas mortes? quid annose lugent aliud nutrices nisi infantium suorum 
anticipatum tempus, 
"quos dulcis uite exortes et ab ubere raptos abstulit atra dies et funere mersit acerbo"?
Tibi uero paucorum numerus annorum, quo illam precedis, spem tribuit uanissimam prius te quam furoris 
tui fomitem esse moriturum; et hunc nature ordinem tibi fingis immobilem.
(FRANCESCO)
Non usque adeo immobilem, ut contrarium fieri posse sim nescius; sed assidue ne id eueniat precor, 
semperque de eius morte cogitanti succurrit iste uersus Ouidii: "tarda sit illa dies, et nostro serior euo".

[3,125] (AUGUSTINUS)
Has ineptias amplius audire non ualeo. Quid enim, quando premori illam posse non ignoras, quid illa 
moriente dicturus es?
(FRANCESCO)
Quid dicturus aliud, nisi me presenti calamitate miserrimum, solamen uero ex recordatione transacti 
temporis habiturum? Rapiant uenti tamen ista que loquimur, et spargant augurium procelle.
(AUGUSTINUS)
O cece, necdum intelligis quanta dementia est sic animum rebus subiecisse mortalibus, que eum et 
desiderii flammis accendant, nec quietare nouerint nec permanere ualeant in finem, et crebris motibus 
quem demulcere pollicentur excrucient?
(FRANCESCO)
Siquid habes efficacius profer; nunquam hoc me sermone terrueris; neque enim, ut tu putas, mortali rei 
animum addixi; nec me tam corpus noueris amasse quam animam, moribus humana transcendentibus 
delectatum, quorum exemplo qualiter inter celicolas uiuatur, admoneor. Itaque si – quod solo torquet 
auditu – me prior moriens illa desereret, quid agerem interrogas? Cum Lelio, Romanorum sapientissimo, 
proprias miserias consolarer: "Virtutem illius amaui, que extincta non est". Hec dicerem, atque alia que 
illum dixisse audio post eius interitum, quem miro quodam amore dilexerat.
(AUGUSTINUS)
Inexpugnabili erroris arce consistis, unde te deicere non otiosus labor est. Et quoniam ita te affectum 
uideo, ut multo patientius auditurus sis quicquid de te, quam quod de ipsa liberius dicetur; mulierculam 
tuam quantalibet laude cumules licebit; nichil enim aduersabor: sit regina, sit sancta, sit 
dea certan Phebi soror, an nimpharum sanguinis una.
Ingens tamen eius uirtus minimum tibi ad excusationem erroris conferet.
(FRANCESCO)
Quid noui litigii ordiaris opperior.
(AUGUSTINUS)
Dubitari non potest, quin pulcerrima sepe turpiter amentur.
(FRANCESCO)
Iam ad hec supra responsum est. Si enim amoris in me regnantis facies cerni posset, eius uultui, quam 
licet multum tamen debito parcius laudaui, non absimilis uideretur. Hec michi, coram qua loquimur, testis 
est, quod in amore meo nichil unquam turpe, nichil obscenum fuerit, nichil denique, preter 
magnitudinem, culpabile. Adice modum; nichil pulcrius excogitari queat.
(AUGUSTINUS)
Possum tibi tulliano uerbo respondere: "modum tu queris uitio".
(FRANCESCO)
Non uitio sed amori.
(AUGUSTINUS)
Et ille, cum id diceret, de amore loquebatur. Locum tenes?
(FRANCESCO)
Quidni? In Tusculano id legi. Verum ille de comuni amore hominum sentiebat; in me autem singularia 
quedam sunt.
(AUGUSTINUS)
Enimuero idem de se aliis fortasse uideatur; uerumque est, cum in aliis tum in hac precipue passione, 
quod unus quisque suarum rerum est benignus interpres. Nec inepte illud a plebeio quodam licet poeta 
dictum laudatur: 
"Suam cuique sponsam, michi meam; Suum cuique amorem, michi meum".
(FRANCESCO)
Vis ne, si tempus suppetit, pauca de multis exponam, que te in admirationem stuporemque compellent?
(AUGUSTINUS)
Me ne putas ignorare quod "qui amant ipsi sibi somnia fingunt"? Omnibus scolis notissimum carmen est. 
Ceterum ex ore eius piget has insanias audire, quem decet altius et sapere et loqui.
(FRANCESCO)
Unum hoc, seu gratitudini seu ineptie ascribendum, non silebo: me, quantulumcunque conspicis, per 
illam esse; nec unquam ad hoc, siquid est, nominis aut glorie fuisse uenturum, nisi uirtutum tenuissimam 
sementem, quam pectore in hoc natura locauerat, nobilissimis hec affectibus coluisset. Illa iuuenilem 
animum ab omni turpitudine reuocauit, uncoque, ut aiunt, retraxit, atque alta compulit expectare. Quidni 
enim in amatos mores transformarer? Atqui nemo unquam tam mordax conuitiator inuentus est, qui 
huius famam canino dente contingeret; qui dicere auderet, ne dicam in actibus eius, sed in gestu 
uerboque reprehensibile aliquid se uidisse; ita qui nichil intactum liquerant, hanc mirantes uenerantesque 
reliquerunt. Minime igitur mirum est si hec tam celebris fama michi quoque desiderium fame clarioris 
attulit, laboresque durissimos, quibus optata consequerer molliuit. Quid enim adolescens aliud optabam, 
quam ut illi uel soli placerem, que michi uel sola placuerat? Quod ut michi contingeret, spretis mille 
uoluptatum illecebris, quot me ante tempus curis laboribusque subiecerim nosti. Et iubes illam obliuisci 
uel parcius amare, que me a uulgi consortio segregauit; que, dux uiarum omnium, torpenti ingenio calcar 
admouit ac semisopitum animum excitauit?
(AUGUSTINUS)
Infelix, quanto satius fuerat tacere, quam loqui! Quamuis enim uel in silentio talem te introrsus 
aspicerem, asseueratio tamen ipsa tam pertinax bilem stomacumque concussit.
(FRANCESCO)
Cur, queso?
(AUGUSTINUS)
Quia falsum opinari, ignorantis est; falsum impudenter asserere, ignorantis pariter et superbi.
(FRANCESCO)
Quid me tam falsum uel sensisse uel protulisse confirmat?
(AUGUSTINUS)
Nempe uniuersa que memoras! primum omnium ubi ais te quod es per illam esse. Si sic intelligis ut hoc 
esse illa dederit, mentiris hauddubie: si uero sic ut haud amplius esse permiserit, uerum dicis. O 
quantum in uirum euadere poteras, nisi illa te forme blanditus retraxisset! Quod es, igitur, nature bonitas 
dedit; quod esse poteras illa preripuit, imo tu potius abstulisti. Ista enim innocens est. Forma quidem tibi 
uisa est tam blanda, tam dulcis, ut in te omnem ex natiuis uirtutum seminibus prouenturam segetem 
ardentissimi desiderii estibus et assiduo lacrimarum imbre uastauerit. Quod autem te ab omni turpitudine 
illa retraxerit, falso gloriatus es; 

[3,130] retraxit forsan a multis, sed in maiores impulit erumnas. Enimuero, nec qui uariis sordibus 
obscenam uiam declinare monuit, si in precipitium produxit, nec qui, minutiora sanans 
ulcera, letale interim iugulo uulnus inflixit, liberasse potius quam occidisse dicendus est. Ista quoque, 
quam tuam predicas ducem a multis te obscenis abstrahens in splendidum impulit baratrum. Quod uero 
alta expectare docuit quod segregauit a populo, quid aliud fuit quam presidentem sibi et, unius captum 
dulcedine, contemptorem rerum omnium, fastidioseque negligentem reddidisse? quo nichil in conuictu 
hominum scias esse molestius. Iam quod innumeris illam te laboribus implicuisse commemoras, hoc 
unum uerum predicas. Quid autem hic tam magni muneris inuenias, cogita. Cum multiformes enim sint 
labores, quos declinare non licet, quanta dementia est nouos sponte sectari! At quod fame clarioris 
auidum per illam te factum esse gloriaris, compatior errori tuo. Siquidem ex animi tui sarcinis, nullam tibi 
funestiorem esse monstrabo. Sed nondum eo peruenit oratio.
(FRANCESCO)
Promptissimus dimicator comminatur et uulnerat. Ego autem et uulnere et comminatione permoueor, et 
titubare iam grauiter incipio.
(AUGUSTINUS)
Quanto grauius titubabis, cum grauissimum uulnus inflixero! Ista nempe, quam predicas, cui omnia 
debere te asseris, ista te peremit.
(FRANCESCO)
Deus bone, quibus hoc michi persuadebitur modis?
(AUGUSTINUS)
Ab amore celestium elongauit animum et a Creatore ad creaturam desiderium inclinauit. Que una quidem 
ad mortem pronior fuit uia.
(FRANCESCO)
Noli, queso, precipitare sententiam: Deum profecto ut amarem, illius amor prestitit.
(AUGUSTINUS)
At peruertit ordinem.
(FRANCESCO)
Quonam modo?
(AUGUSTINUS)
Quia cum creatum omne Creatoris amore diligendum sit, tu contra, creature captus illecebris, Creatorem 
non qua decuit amasti, sed miratus artificem fuisti quasi nichil ex omnibus formosius creasset, cum 
tamen ultima pulcritudinum sit forma corporea.
(FRANCESCO)
Hanc presentem in testimonium euoco, conscientiamque meam facio contestem, me (quod iam superius 
dixeram) illius non magis corpus amasse quam animam. Quod hinc percipias licebit, quoniam quo illa 
magis in etate progressa est, quod corporee pulcritudinis ineluctabile fulmen est, eo firmior in opinione 
permansi. Etsi enim uisibiliter iuuente flos tractu temporis languesceret, animi decor annis augebatur, qui 
sicut amandi principium sic incepti perseuerantiam ministrauit. Alioquin si post corpus abiissem, 
iampridem mutandi propositi tempus erat.
(AUGUSTINUS)
Me ne ludis? An si idem animus, in squalido et nodoso corpore habitaret, similiter placuisset?
(FRANCESCO)
Non audeo quidem id dicere; neque enim animus cerni potest, nec imago corporis talem spopondisset; at 
si oculis appareret, amarem profecto pulcritudinem animi deforme licet habentis habitaculum.
(AUGUSTINUS)
Verborum queris adminicula; si enim nonnisi quod oculis apparet amare potes, corpus igitur amasti. Nec 
tamen negauerim animum quoque illius et mores flammis tuis alimenta prebuisse, nimirum cum, uti 
paulo post dicam, nomen ipsum nonnichil, imo uel plurimum, furoribus istis addiderit. Cum enim in 
omnibus animi passionibus, in hac presertim euenit, ut ex minimis fauillis sepe incendia magna 
consurgant.
(FRANCESCO)
Video quo me cogas: ut scilicet cum Ouidio fatear: "animum cum corpore amaui".
(AUGUSTINUS)
Hoc quoque quod sequitur fatearis oportet: neutrum te satis sobrie, neutrum amasse qua decuit.
(FRANCESCO)
Torquendus tibi sum, antequam fatear.
(AUGUSTINUS)
Aliud quoque: te propter hunc amorem in magnas concidisse miserias.
(FRANCESCO)
Hoc, quamuis in eculeum sustuleris, non fatebor.
(AUGUSTINUS)
Imo uero sponte tua mox utrunque fateberis, nisi rationes meas interrogationesque neglexeris. Dic ergo: 
meministi ne puerilium annorum; an uero presentium turba solicitudinum, memoria omnis illius etatis 
euanuit?
(FRANCESCO)
Nempe infantia pueritiaque non aliter ante oculos meos sunt, quam dies hesternus.
(AUGUSTINUS)
Meministi quantus in illa etate timor Dei, quanta mortis cogitatio, quantus religionis affectus, quantus 
amor honestatis?
(FRANCESCO)
Memini profecto, doleoque crescentibus annis decreuisse uirtutes.
(AUGUSTINUS)
Ego quidem semper extimui, ne illum tam intempestiuum florem uernalis aura discuteret; qui, si integer 
illesusque mansisset, mirabilem fructum suis temporibus protulisset.
(FRANCESCO)
Ne a proposito diuertas. Quid enim hoc ad ea de quibus sermo nobis inceptus erat?
(AUGUSTINUS)
Dicam. Percurre tecum tacitus (quando integram tibi sentis recentemque memoriam), percurre 
uniuersum uite tue tempus, et ubi tanta morum uarietas incesserit, recordare.
(FRANCESCO)
En in ictu oculi trepidantis annorum meorum numerum seriemque recensui.
(AUGUSTINUS)
Quid reperis igitur?
(FRANCESCO)
Litere uelut pithagoree, quam audiui et legi, non inanem esse doctrinam. Cum enim recto tramite 
ascendens ad biuium peruenissem modestus et sobrius, et dextram iuberer arripere, ad leuam – incautus 
dicam an contumax? – deflexi; neque michi profuit quod sepe puer legeram: 
"Hic locus est partes ubi se uia findit in ambas; dextera que Ditis magni sub menia ducit. Hac iter Elysium 
nobis; at leua malorum exercet penas, et ad impia Tartara mittit".
Hec nimirum, quanquam ante legissem, non tamen prius intellexi quam expertus sum. Ex tunc autem 
obliquo sordidoque calle distractus et sepe retro lacrimans conuersus, dextrum iter tenere non potui, 
quod cum deserui, tunc, profecto tunc, fuerat illa morum meorum facta confusio.
(AUGUSTINUS)
At quanam hoc etatis tue parte contigerat?
(FRANCESCO)
Medio sub adolescentie feruore et, si aliquantisper expectas, quotus michi tunc etatis annus ageretur 
facile recordabor.

[3,135] (AUGUSTINUS)
Non tam exactum calculum requiro; quin potius illud edixere: quando illius tibi primum mulieris species 
uisa est?
(FRANCESCO)
Id utique nunquam obliuiscar.
(AUGUSTINUS)
Iunge igitur tempora.
(FRANCESCO)
Profecto et illius occursus et exhorbitatio mea unum in tempus inciderunt.
(AUGUSTINUS)
Habeo quod uolebam. Obstupuisti, credo, perstrinxitque oculos fulgor insolitus. Dicunt enim stuporem 
amoris esse principium; hinc est apud nature conscium poetam: "obstupuit primo aspectu sidonia Dido". 
Post quod dictum sequitur: "ardet amans Dido".
Que quamuis, ut nosti optime, fabulosa narratio tota sit, ad nature tamen ordinem respexit ille, dum 
fingeret. Sed cum obstupuisses ad illius occursum, cur ad leuam potissimum deflexisti?
(FRANCESCO)
Puto quia procliuior uidebatur et latior; dextera enim et ardua et angusta est.
(AUGUSTINUS)
Laborem igitur timuisti. At mulier ista tam celebris, quam tibi certissimam ducem fingis ad superos, cur 
non hesitantem trepidumque direxit, et, quod cecis aliis fieri solet, manu apprehensum non tenuit, 
quaque gradiendum foret admonuit?
(FRANCESCO)
Fecit hoc illa quantum potuit. Quid enim aliud egit cum, nullis mota precibus, nullis uicta blanditiis, 
muliebrem tenuit decorem et, aduersus suam simul et meam etatem, aduersus multa et uaria que 
flectere adamantinum licet spiritum debuissent, inexpugnabilis et firma permansit? Profecto animus iste 
femineus quid uirum deceret admonebat, prestabatque ne michi in sectando pudicitie studium, ut uerbis 
utar Senece, "uel exemplum deesset uel conuitium"; postremo, cum lorifragum ac precipitem uideret 
deserere maluit quam sequi.
(AUGUSTINUS)
Turpe igitur aliquid interdum uoluisti: quod supra negaueras. At iste uulgatus amantium, uel ut dicam 
uerius amentium, furor est, ut omnibus merito dici possit: "uolo, nolo, nolo, uolo". Vobis ipsis, quid uelitis 
aut nolitis, ignotum est.
(FRANCESCO)
Incautus in laqueum offendi. Siquid tamen olim aliter forte uoluissem, amor etasque coegerunt; nunc 
quid uelim et quid cupiam scio, firmauique iantandem animum labantem. Contra autem illa propositi 
tenax et semper una permansit, quam constantiam femineam quo magis intelligo, magis admiror; idque 
sibi consilium fuisse si unquam dolui, gaudeo nunc et gratias ago.
(AUGUSTINUS)
Semel fallenti, non facile rursus fides adhibenda est. Tu prius mores atque habitum uitamque mutaueris 
quam animum mutasse persuadeas. Mitigatus forte sis tu lenitusque, ignis extinctus certe non est. Tu 
uero qui tantum dilecte tribuis, non aduertis, illam absoluendo, quantum te ipse condemnes? Illam fateri 
libet fuisse sanctissimam, dum te insanum scelestumque fateare; illam quoque felicissimam, dum te eius 
amore miserrimum. Hoc enim, si recordaris, inceperam.
(FRANCESCO)
Recordor equidem, atque id ita esse negare non ualeo et, quo me sensim deduxeris, cerno.
(AUGUSTINUS)
Ut cernas apertius, animum intende. Nichil est quod eque obliuionem Dei contemptum ue pariat atque 
amor rerum temporalium; iste precipue, quem proprio quodam nomine Amorem, et (quod sacrilegium 
omne transcendit) Deum etiam uocant, ut scilicet humanis furoribus excusatio celestis accedat fiatque 
diuino instinctu scelus immane licentius. Nec mirari conueniet tantum posse hunc affectum in pectoribus 
humanis; ad reliqua enim uisa rei species, ac sperata fruendi delectatio et proprie uos mentis impetus 
rapit. In amore autem et hec simul et mutuus preterea succendit affectus, qua spe prorsus amota, 
amorem ipsum lentescere oportet. Sic, cum alibi ametis duntaxat, hic etiam redamamini, alternisque 
uelut stimulis mortale pectus impellitur; ut non frustra Cicero noster dixisse uideatur quod "omnibus ex 
animi passionibus profecto nulla est amore uehementior". Valde equidem certus erat ubi addidit 
"profecto", is qui iam quattuor libris Achademiam defenderat de omnibus dubitantem.
(FRANCESCO)
Notaui sepius illum locum, et miratus sum quod ita uehementissimam hanc ex omnibus passionem 
dixerit.
(AUGUSTINUS)
Minime mirareris, nisi quia animum inuasit obliuio. Ceterum breui admonitione in multorum malorum 
memoriam reuocandus es. Cogita nunc ex quo mentem tuam pestis illa corripuit, quam repente, totus in 
gemitum uersus, eo miseriarum peruenisti ut funesta cum uoluptate lacrimis ac suspiriis pascereris; cum 
tibi noctes insomnes et pernox in ore dilecte nomen; cum rerum omnium contemptus uiteque odium et 
desiderium mortis; tristis et amor solitudinis atque hominum fuga; ut de te non minus proprie quam de 
Bellorophonte illud homericum dici posset: 
"qui miser in campis merens errabat alienis ipse suum cor edens, hominum uestigia uitans".
Hinc pallor et macies et languescens ante tempus flos etatis; tum graues eternumque madentes oculi, 
tum confusa mens et turbata quies in somnis; et dormientis flebiles querele, ac uox fragilis luctu rauca, 
fractusque et interruptus uerborum sonus, et quicquid tumultuosius aut miserius fingi potest. Hec ne tibi 
uidentur signa sanitatis? Quid quod illa tibi festos lugubresque dies inchoauit et clausit? Illa adueniente 
sol illuxit, illaque abeunte nox rediit. Illius mutata frons tibi animum mutauit; letus et mestus pro illius 
uarietate factus es. Denique totus ab illius arbitrio pependisti. Scis me uera et uulgo etiam nota 
memorare. Quid autem insanius quam, non contentum presenti illius uultus effigie, unde hec cunta tibi 
prouenerant, aliam fictam illustris artificis ingenio quesiuisse, quam tecum ubique circumferens haberes 
materiam semper immortalium lacrimarum? Veritus ne fortassis arescerent, irritamenta earum omnia 
uigilantissime cogitasti, negligenter incuriosus in reliquis. Aut – ut omnium delirationum tuarum 
supremum culmen attingam et, quod paulo ante comminatus sum, peragam – quis digne satis execretur 
aut stupeat hanc alienate mentis insaniam cum, non minus nominis 

[3,140] quam ipsius corporis splendore captus, 
quicquid illi consonum fuit incredibili uanitate coluisti? Quam ob causam tanto opere siue 
cesaream siue poeticam lauream, quod illa hoc nomine uocaretur, adamasti; ex eoque tempore sine lauri 
mentione uix ullum tibi carmen effluxit, non aliter quam si uel Penei gurgitis accola uel Cirrei uerticis 
sacerdos existeres. Denique quia cesaream sperare fas non erat, lauream poeticam, quam studiorum 
tuorum tibi meritum promittebat, nichilo modestius quam dominam ipsam adamaueras concupisti; ad 
quam adipiscendam, quanquam alis ingenii subuectus, quanto tamen cum labore perueneris, tecum ipse 
recogitans perhorresces. Nec me latet, quoniam responsioni paratum, et adhuc hiscere meditantem 
uideo, quid tibi nunc in animo uersetur. Cogitas nempe te his studiis aliquanto prius quam etiam arderes 
deditum fuisse poeticumque illud decus ab annis puerilibus animum excitasse: quod ego quidem nec 
infitior nec ignoro. Verumenimuero et multis retro seculis obsolefactus mos, atque hec etas studiis talibus 
aduersa, et longarum discrimina uiarum, quibus usque ad limen non carceris modo sed mortis accessisti, 
aliaque non minus uiolenta fortune obstacula propositum retardassent, seu forsitan irritassent, nisi 
predulcis nominis memoria iugiter animum interpellans, ceteris curarum sarcinis excussis per terras et 
maria inter tot diffcultatum scopulos Romam te Neapolimque traxisset, ubi tandem, quod tanto ardore 
cupiebas, adeptus es. Que omnia, sicui mediocris furoris argumenta uideantur, ipsum ego non 
mediocriter furere certus ero. Iam uero sciens illa pretereo, que ex Eunucho Terrentii mutuari non puduit 
Ciceronem, ubi ait: 
"in amore hec omnia insunt uitia: iniurie, suspitiones, inimicitie, indutie, bellum, pax rursum".
Recognoscis in illius uerbis insanias tuas, precipueque zelum quod, sicut inter passiones amor, sic in hac 
peste primas partes obtinere non ambigitur. Sed occurres forsitan et dices: – Hec ita esse non infitior, 
sed aderit ratio, cuius hec uitia temperentur arbitrio. – Iam ita te responsurum ille preuiderat, ubi 
addidit: 
"incerta hec si tu postules ratione certa facere, nichilo plus agas quam si des operam, ut cum ratione 
insanias".
Hoc equidem dicto, quod absque dubitatione uerissimum sentis, omnibus nisi fallor euasionibus tuis 
obuiatum est. He atque huiuscemodi sunt in amore miserie, quarum accurata dinumeratio nec experto 
necessaria est, nec credibilis inexperto. Illa tamen est omnium precipua (ut ad propositum uertar) quod 
Dei suique pariter obliuionem parit. Quomodo enim tot malorum molibus incuruatus animus ad illum 
unum purissimumque ueri boni fontem reptando perueniet? Que cum ita sint, mirari iam desine nullam 
uehementiorem animi passionem M- Tullio uisam esse.
(FRANCESCO)
Victus sum, fateor, quoniam cunta, que memoras, de medio experientie libro michi uideris excerpsisse. 
Itaque libet, quoniam terrentiani Eunuchi mentionem fecisti, ex eodem loco sumptam inseruisse 
querimoniam: 
"o indignum facinus! Nunc ego - - -  me miserum sentio, et tedet et amore ardeo, et prudens sciens, uiuus 
uidensque pereo; nec quid agam scio".
Libet et eiusdem poete uerbis a te consilium flagitare: "proinde dum tempus est, etiam atque etiam 
cogita".
(AUGUSTINUS)
Ego quoque terrentianis tibi responsum uerbis dabo: "que enim 
- - -  res in se neque consilium neque modum habet ullum, eam consilio regere non potes".
(FRANCESCO)
Quid igitur faciam? desperabimus ne?
(AUGUSTINUS)
Omnia prius tentanda sunt. Quid autem nunc probati consilii michi sit, breuiter accipe. Nosti de hac re 
non tantum ab egregiis philosophis singulares tractatus, sed ab illustribus poetis integros libros esse 
compositos, qui, ubinam querendi qualiter ue sint intelligendi, tibi presertim, qui harum rerum 
magisterium profiteris, ingerere iniuriosum fuerit; qualiter autem lecta intellectaque in salutem tuam 
uertenda sint, admonuisse forsitan non erit alienum. Primum igitur, quod ait Cicero, nonnulli "ueterem 
amorem nouo amore tanquam clauum clauo eiciendum putant". Cui consilio et magister amoris Naso 
consentit, regulam afferens generalem quod: "successore nouo uincitur omnis amor".
Et procul dubio sic est. Disgregatus et in multa distractus animus segnior uertitur ad singula. Sic Ganges, 
ut aiunt, a rege Persarum innumerabilibus alueis distinctus, atque ex uno metuendoque flumine in multos 
spernendos riuulos sectus est. Sic sparsa acies penetrabilis hosti redditur; sic diffusum lentescit 
incendium, denique omnis uis, ut unita crescit, sic dispersa minuitur. At contra quid hic michi uideatur 
intellige. Valde siquidem metuendum est ne, dum ex una eaque (si dici fas est) nobiliori passione 
subtraheris, dilabaris in plurimas, et ex amante mulierosus uagus et instabilis fias; meo nempe iudicio si 
ineuitabiliter pereundum sit, nobiliori morbo periisse solatium est. Quid igitur consulam, queres. Colligere 
animum et effugere, si possis, ac de carcere in carcerem commigrare non improbo. Spes enim forsitan in 
transitu libertatis fuerit, aut leuioris imperii. Ereptum uero uni iugo collum per infinita sordidorum 
seruitiorum genera circumferre non laudo.
(FRANCESCO)
Pateris ne, medico perorante, egrum morbi sui conscium aliquid interloqui?
(AUGUSTINUS)
Quidni patiar? Multi enim egrotantis uocibus, quasi quibusdam inditiis, ad inquisitionem oportuni remedii 
penetrarunt.
(FRANCESCO)
Hoc igitur unum scito, me aliud amare non posse. Assueuit animus illam admirari; assueuerunt oculi illam 
intueri, et quicquid non illa est, inamenum et tenebrosum ducunt. Itaque si aliam amare iubes, ut sic ab 
amore liberer, impossibilem michi conditionem obicis. Actum est; perii.
(AUGUSTINUS)
Sensus hebet et appetitus obtorpuit. Nichil ergo cum admittere ualeas introrsus, exteriora tibi remedia 
adhibenda sunt. Potes ne igitur in animum inducere fugam exilium ue, et notorum locorum caruisse 
conspectu?
(FRANCESCO)
Licet tenacissimis uncis retrahar, possum tamen.
(AUGUSTINUS)
Si hoc potes saluus eris. 

[3,145] Quid ergo aliud dicam, nisi uirgilianum uersiculum paucis immutatis: "Heu fuge 
dilectas terras, fuge litus amatum"?
Quomodo enim unquam his in locis tutus esse poteris, ubi tam multa uulnerum tuorum extant uestigia, 
ubi et presentium conspectu et preteritorum recordatione fatigaris? Ut igitur idem ait Cicero: "loci 
mutatione, tanquam egroti non conualescentes, curandus eris".
(FRANCESCO)
Vide, oro, quid precipis. Quotiens enim, conualescendi auidus atque huius consilii non ignarus, fugam 
retentaui! et licet uarias simulauerim causas, unus tamen hic semper peregrinationum rusticationumque 
mearum omnium finis erat libertas; quam sequens, per occidentem et per septentrionem et usque ad 
Occeani terminos longe lateque circumactus sum. Quod quantum michi profuerit, uides. Itaque sepe 
animum tetigit uirgiliana comparatio: 
"qualis coniecta cerua sagitta, quam procul incautam nemora inter Cresia fixit pastor agens telis, liquitque 
uolatile ferrum nescius; illa fuga siluas saltusque peragrat dicteos, heret lateri letalis harundo.
Huic ergo cerue non absimilis factus sum. Fugi enim, sed malum meum ubique circumferens".
(AUGUSTINUS)
Quid a me nunc prestolaris? Ipse tibi respondisti.
(FRANCESCO)
Quo pacto?
(AUGUSTINUS)
Quia malum suum circumferenti Iocorum mutatio laborem cumulat, non tribuit sanitatem. Potest ergo 
tibi non improprie dici, quod adolescenti cuidam, qui peregrinationem nil sibi profuisse querebatur, 
respondit Socrates: "Tecum enim" inquit "peregrinabaris". Tibi quidem in primis sequestranda uetus hec 
curarum sarcina et preparandus est animus; tum denique fugiendum. Hoc enim non in corporibus modo 
sed in animis quoque compertum est; quod nisi in patiente disposito uirtus est agentis inefficax. Alioquin 
ad extremos Indorum fines penetrare quidem poteris, semper Flaccum uera locutum fateberis, ubi ait: 
"celum non animum mutant, qui trans mare currunt".
(FRANCESCO)
Miro modo perplexus sum. Tu enim, dum michi curandi sanandique animi documenta prebes, curandum 
prius sanandumque predicas, ac demum fugiendum. Atqui de hoc ipso dubitatur, qualiter sit curandus. Si 
enim curatus est, quid ultra queritur? si autem incuratus, ubi locorum mutatio (quod tu ipse astruis) non 
adiuuat, dic expressius quibus remediis utendum est.
(AUGUSTINUS)
Non curandum sanandumque sed preparandum dixi animum. Ceterum siue curatus erit, et poterit 
locorum mutatio perennem sanitatem conseruare; siue nondum curatus sed preparatus tamen, et ipsam 
eandem afferre potest. At si neutrum, quid nisi doloris irritamenta prestabit ista mutatio et de loco in 
locum crebra iactatio? Non desinam Flacco teste uti: 
"- - - ratio – inquit – et prudentia curas non locus effusi late maris arbiter aufert",
Et uere sic est. Ibis enim spe plenus et desiderio reuertendi, omnes animi laqueos tecum trahens. 
Ubicunque fueris, quocunque te uerteris, relicte uultum et uerba contemplaberis et, quod est amantum 
infame priuilegium, illam absentem absens audies et uidebis. Et putas amorem his subterfugiis 
extinguere? Michi crede. Inardescit utrinque potius! Hinc ab amoris auctoribus inter multa precipitur 
interponendas amantibus nonnunquam breuis absentie morulas, ne uicissim fastidio forte presentie et 
assiduitate uilescant. Hoc igitur moneo, hoc suadeo, hoc iubeo: edocendum animum deponere que 
premunt, atque ita, sine spe reditus, abeundum. Tunc intelliges quid in sanandis animis possit absentia. 
Quodsi locum corpori tuo grauem pestilentemque sortitus, perpetuis illic morbis inquietam uitam ageres, 
nonne irrediturus effugeres? Nisi forte, quod ualde permetuo, maior est hominibus corporis cura quam 
animi.
(FRANCESCO)
De hoc quidem uiderit humanum genus; de eo autem profecto nichil est dubii quin, si loci uitio in morbos 
incidissem, salubrioris eos loci mutatione depellerem. Idemque, uel multo magis, de animi morbis 
optarem. Sed hec, ut uideo, difficilior cura est.
(AUGUSTINUS)
Hoc utique falsum esse magnorum philosophorum consentit autoritas; idque hinc liquet quod morbi animi 
omnes curari possunt, nisi eger obluctetur; corporei autem nulla arte curabiles multi sunt. Ceterum, ne 
nimis abstrahar ab incepto, in sententia persisto: preparandum, ut dixi, animum instruendumque dilecta 
relinquere, nec in tergum uerti, nec assueta respicere. Ea demum amanti peregrinatio tuta est; idque 
tibi, si saluam cupis animam tuam, noris esse faciendum.
(FRANCESCO)
Ut quecunque dixisti percepisse me sentias: imparato animo peregrinationes nil conferunt, paratum 
sanant, sanumque custodiunt. Hec ne triplicis tui dogmatis summa est?
(AUGUSTINUS)
Profecto non alia! et bene diffusius dicta perstringis.
(FRANCESCO)
Atqui prima duo sic esse, si nullus ostenderet, ex me ipse perpenderem; tertium uero, quid sanato iam et 
in tutum perducto animo absentia opus sit, non intelligo; nisi forte recidiue metus hoc suasit ut diceres.
(AUGUSTINUS)
Id ne modicum tibi uidetur? quod si in corporibus, quanto magis in animis formidandum est! Multo enim 
leuius periculosiusque reuertitur. Adeo ut uix quicquam secundum naturam salubrius a Seneca dictum 
sit; quam quod in epystola quadam ait: "Ei qui amorem exuere conatur, uitanda est omnis admonitio 
dilecti corporis", et subicit rationem: "Nichil enim facilius recrudescit quam amor". O uerissimum et ex 
intimis experientie penetralibus erutum uerbum! In quam rem nullum ante te testem citauerim.
(FRANCESCO)
Verum id esse fateor; at, si aduertis, non de eo qui iam exuit, sed de eo qui exuere conatur, ista 
dicuntur.
(AUGUSTINUS)
De eo dixit, ubi propius periculum est; in quocunque enim uulnere ante cicatricem, atque in morbo 
quolibet ante sanitatem, formidabilior est omnis offensio; nec tamen, etsi ante periculosior sit, postea 
tuto contemnitur. Et quoniam altius in animos penetrant exempla domestica, 

[3,150] quotiens tu ipse, qui loqueris, in hac ipsa ciuitate, 
que malorum tuorum omnium non dicam causa sed officina est, postquam tibi conualuisse uidebaris, 
et magna ex parte conualueras si fugisses, per uicos notos incedens, ac sola 
locorum facie admonitus ueterum uanitatum, ad nullius occursum stupuisti, suspirasti, substitisti, 
denique uix lacrimas tenuisti. Et mox semisaucius fugiens dixisti tecum: "Agnosco in his locis adhuc 
latere nescioquas antiqui hostis insidias; reliquie mortis hic habitant". Itaque, si me audis, quanquam 
sanus esses (a quo longissime quidem abes), in his locis habitare diutius non foret consilium. Neque 
enim conuenit uinculis egressum circum carceris fores oberrare, cuius dominus insomni studio circuit 
laqueos disponens, illorum pedibus presertim, quos effugisse conqueritur; cuius omni tempore limen 
apertum est. 
"Facilis descensus Auerni; noctes atque dies patet atri ianua Ditis".
Que si sanis etiam, ut dixi, quanto accuratius prouidenda sunt his quos adhuc morbus non deseruit, quos 
Seneca, dum hoc diceret, respexit, maiorique periculo prebuit consilium. Illos enim commemorare 
superuacuum erat, qui in mediis torrentur ardoribus, qui de salute non cogitant; proximum gradum 
attigit eorum, qui ardent adhuc sed flammis exire meditantur. Nocuit multis ad sanitatem redeuntibus 
parcissimus haustus aque, qui ante egritudinem profuisset; sepe fatigatum leuis motus impulit, qui 
uiribus integrum non mouisset. Quam minima sunt interdum que animum emergentem in summas 
miserias reimpellunt! Conspecta in alterius tergo purpura ambitionem renouat; uisus nummorum 
aceruulus auaritiam integrat; spectata corporis species luxuriam incendit; leuis oculorum flexus amorem 
dormitantem excitat. He nimirum pestes facile in animas, propter uestram dementiam, ueniunt; at 
postquam semel iter didicerunt, multo facilius reuertuntur. Que cum ita sint, non tantum locus pestifer 
relinquendus, sed quicquid in preteritas curas animum retorquet, summa tibi diligentia fugiendum est; ne 
forte cum Orpheo ab inferis rediens retroque respiciens recuperatam perdas Euridicem. Hec nostri consilii 
summa est.
(FRANCESCO)
Amplector et gratias ago. Sentio enim languori meo consentaneum esse remedium; fugamque iam 
meditor, sed quo potissimum cursum dirigam, incertus sum.
(AUGUSTINUS)
Multe tibi undique patent uie, multi portus in circuitu. Scio tibi in primis Italiam placere et natalis soli 
insitam esse dulcedinem, nec immerito: 
"nam neque Medorum silue, ditissima terra, nec pulcer Ganges, atque auro turbidus Hermus laudibus 
Italie certent, non Battra neque Inditotaque thuricremis Panchaia pinguis arenis".
Quod quidem, ab egregio poeta non minus uere dictum quam diserte, nuper tu ad amicum scripto 
poemate latius extendisti. Italiam igitur suadeo, quod moribus incolarum celoque et circumfusi maris 
ambitu et intersecantis oras Apennini collibus et omni locorum situ, nulla usquam statio curis tuis 
oportunior futura sit. Ad unum uero eius angulum, te arctare noluerim. I modo felix, quocunque te fert 
animus. I securus et propera, nec in tergum deflexeris; preteritorum obliuiscens, in anteriora contende. 
Nimis diu iam et a patria et a te ipso exulasti. Tempus est reuertendi, "aduesperascit enim et nox est 
amica predonibus". Verbis tuis te commoneo. Restat unum; quod pene iam oblitus eram. Tam diu 
cauendam tibi solitudinem scito, donec sentias morbi tui nullas superesse reliquias. Ubi enim 
rusticationes nichil tibi profuisse memorasti, minime mirari decuit. Quid remedii, queso, in rure solitario 
ac reposto reperire crederes? Fateor, sepe dum solus eo fugeres suspirans urbemque respectans, irrisi ex 
alto, et dixi mecum: "En ut huic misero letheam Amor intulit caliginem, et pueris omnibus notissimorum 
uersuum abstulit memoriam! Morbum fugiens currit ad mortem!".
(FRANCESCO)
Recte tu quidem; sed quorum uersuum mentionem facis?
(AUGUSTINUS)
Nasonis sunt: 
"Quisquis amas, loca sola nocent, loca sola caueto. Quo fugis? In populo tutior esse potes".
(FRANCESCO)
Recordor optime: ab infantia pene michi familiariter noti erant.
(AUGUSTINUS)
Quid multa nosse profuit, si ea necessitatibus tuis accomodare nesciuisti? Ego quidem eo magis in 
sectanda solitudine errorem tuum admiratus sum, quod et autoritates ueterum aduersus id noueras, et 
nouas addideras. Nichil enim tibi prodesse solitudinem sepe conquestus es; quod, cum multis in locis, 
tum in eo presertim poemate, quod de statu tuo loculentissime cecinisti; cuius ego dulcedine, interim 
dum caneres, delectabar, stupebamque quod ita medias inter animi procellas ex ore insani tam 
dulcisonum carmen erumperet, aut quis amor Musas cohiberet, ne a consueto domicilio, tantis turbinibus 
offense tantaque hospitis alienatione, diffugerent. Nam quod ait Plato: "frustra poeticas fores compos sui 
pepulit", quodque eius successor Aristotiles: "nullum magnum ingenium sine mixtura dementie", alio 
spectat, nec ad istas insanias referendum est. Sed de hoc alias.
(FRANCESCO)
Ego ita esse fateor, sed me dulce aut tibi mire placiturum aliquid cecinisse non putabam; nunc amare 
carmen illud incipio. Siquid autem alterius remedii habes, oro ne subtrahas egenti.
(AUGUSTINUS)
Omnia que noris explicare, ostentantis se potius quam amico consulentis est. Neque enim tam multa 
remediorum genera internis et externis morbis inuenta sunt, ut in quolibet cunta tententur; quoniam, ut 
ait Seneca: "Nichil eque sanitatem impedit quam remediorum crebra mutatio; nec uenit uulnus ad 
cicatricem, in quo medicamenta tentantur"; sed ut altero infeliciter succedente, ad aliud recurratur. 

[3,155] Itaque quamuis multa et uaria morbi huius medicamenta sint, pauca tamen inseruisse contentus 
ero; eaque potissimum que tibi magis ex omnibus profutura confido; non ut aliquid noui te doceam, sed 
ut, ex notis et uulgatis omnibus, quid michi efficacius uideatur intelligas. Tria sunt, ut ait Cicero, que ab 
amore animum exterrent: "satietas, pudor, cogitatio". Possent plura, possent et pauciora numerari; sed, ne a 
tanto auctore digrediar, tria esse fateamur. De primo superuacuum est loqui, quoniam impossibile 
iudicabis tibi, ut res se habet, satietatem amoris ullam posse contingere. At si appetitus rationi crederet, 
et ex preteritis futura pensaret, facile fatereris quantumlibet dilecte rei non satietatem modo, sed 
fastidium et nauseam posse subrepere. Verum quia compertum habeo, me hoc tramite frustra niti, quod 
etsi satietatem fore possibilem et ubi adsit amorem necare concedas, ab ardentissimo tamen desiderio 
tuo quam longissime hanc abesse contendes, egoque ipse consentiam; superest ut de duobus reliquis 
attingam. Hoc michi, sicut arbitror, non negabis: ingenuum quendam et pudorosum animum tibi tribuisse 
naturam.
(FRANCESCO)
Nisi in propria causa fallor, usque adeo id uerum est, ut sepe grauiter tulerim, quod nec sexui satis 
conuenirem nec seculo in quo, ut uides, impudentium sunt omnia; honores, spes, opesque, quibus et 
uirtus cedit et fortuna.
(AUGUSTINUS)
Non uides igitur quantum inter se ista discordent amor et pudor? Dum ille animum urget, hic cohibet; ille 
calcar incutit, hic frenum stringit; ille nichil attendit, hic uniuersa circumspicit.
(FRANCESCO)
Video nimirum, multoque cum dolore distrahor tam diuersis affectibus; ita enim alternis horis insultant, 
ut modo huc modo illuc turbine mentis agiter; quem toto sequar impetu nondum certus.
(AUGUSTINUS)
Dic, precor, bona cum uenia. Vidisti ne te nuper in speculo?
(FRANCESCO)
Quid hoc, queso, sibi uult? Ut soleo quidem.
(AUGUSTINUS)
Utinam neque crebrius neque curiosius quam sat est! Quero autem ex te: nonne uultum tuum uariari in 
dies singulos et intermicantes temporibus canos animaduertisti?
(FRANCESCO)
Putabam te singulare aliquid uelle dicere. Ista uero comunia sunt omnibus qui nascuntur: adolescere, 
senescere, interire. Animaduerti in me quod in coetaneis meis fere omnibus. Nescio enim quomodo 
senescunt homines hodie citius quam solebant.
(AUGUSTINUS)
Neque aliorum senectus iuuentutem tibi, neque aliorum mors immortalitatem tribuet. Ceteris igitur 
omissis ad te redeo. Quid ergo? mutauit ne animum ulla ex parte corporis conspecta mutatio?
(FRANCESCO)
Concussit utique, sed non mutauit.
(AUGUSTINUS)
Quid autem tibi tunc animi fuit aut quid dixisti?
(FRANCESCO)
Quid aliud, putas, quam illud Domitiani principis: "Forti animo fero comam in adolescentia senescentem"? 
Tanto igitur exemplo pauculos canos meos ipse solatus sum; cesareoque regium adiunxi: Numa quidem 
Pompilius, qui secundus inter romanos reges dyadema sortitus est, ab adolescentia canus creditur fuisse. 
Nec poeticum defuit exemplum; siquidem Virgilius noster in Bucolicis que XXVI etatis anno scripsisse 
eum constat, sub persona pastoris de se ipso loquens ait: "candidior postquam tondenti barba cadebat".
(AUGUSTINUS)
Ingens tibi exemplorum copia est; tanta utinam eorum, que cogitationem mortis ingererent. Hec enim, 
que canos appropinquantis testes senectutis mortisque prenuntios dissimulare docent exempla, non 
approbo. Quid enim aliud suadent quam lapsum etatis negligere et supremi temporis obliuisci? cuius ut 
semper memineris, totius nostri colloquii finis est. Tu uero, cum ad canitiem iubeo respicere, canorum 
illustrium uirorum turbam profers. Quid ad rem? utique si immortales illos fuisse diceres, haberes 
quorum exemplo canitiem non timeres. Quodsi tibi caluitiem obiecissem, puto Iulium Cesarem protulisses 
in medium.
(FRANCESCO)
Non alium profecto. Quid enim illustrius potuissem? Est autem, nisi fallor, grande solatium tam claris 
septum esse comitibus; itaque fateor talium exemplorum, uelut quotidiane supellectilis, usum non reicio. 
Iuuat enim non modo in his incommodis, que michi uel natura tribuit uel casus; sed in his etiam, que 
tribuere possent, habere aliquid in promptu quo me soler; quod consequi non possum, nisi uel ratione 
uiuaci, uel exemplo clarissimo. Si michi igitur exprobrasses quod aduersus fulminis fragorem timidior sim, 
quia id negare non possem (est enim hec michi non ultima causa lauri diligende quod arborem hanc non 
fulminari traditur), respondissem Augustum Cesarem eodem morbo laborasse. Si cecum dixisses, et id 
uerum foret, Appii Ceci et Homeri poetarum principis; si monoculus, Hanibalis Penorum ducis aut Philippi 
Macedonum regis clipeo usus essem. Si surdastrum, Marci Crassi; si caloris impatientem, Alexandri 
Macedonis. Longum est per cunta discurrere; sed ex his cetera colligis.
(AUGUSTINUS)
Aperte quidem nec supellex hec exemplorum displicet; modo non segnitiem afferat, sed metum 
meroremque discutiat. Laudo quicquid id est, propter quod nec aduentantem metuas senectutem, nec 
presentem oderis; quicquid uero non esse senectutem huius lucis exitum suggerit nec de morte 
cogitandum, summopere detestor atque execror. Rursus precipitatam equo animo tolerare canitiem bone 
indolis inditium est; legitime autem senectuti morulas nectere, annos etati subducere, canos nimie 
celeritatis arguere eosque uelle occultare uel uellere dementia, quamuis comunis, tamen ingens est. Non 
uidetis, o ceci, quanta uelocitate uoluuntur sidera, quorum fuga breuissime 

[3,160] uite tempus deuorat atque consumit, 
et miramini senectutem ad uos uenire, quam dierum omnium rapidissimus cursus uehit! Duo 
sunt, que uos in has ineptias cogunt: primum, quod angustissimam etatem alii in quattuor, alii in sex 
particulas, aliique in plures etiam distribuunt; ita rem minimam, quia quantitate non licet, numero 
tentatis extendere. Quid autem sectio ista confert? Finge quotlibet particulas; omnes in ictu oculi prope 
simul euanescunt. "Nuper erat genitus, modo formosissimus infans, iam iuuenis, iam uir".
Vide quanto uerborum impetu subtilissimus poeta lapsum uite fugientis expresserit! Necquicquam igitur 
lapsare nitimini quod lex nature omniparentis angustat. Secundum est, quia inter iocos et falsa gaudia 
senescitis. Itaque sicut Troianos, qui supremam noctem inter talia transduxerunt, latuit 
"dum fatalis equus saltu super ardua uenit Pergama et armatum peditem grauis attulit aluo",
sic uos senectutem, que secum armatam et indomitam mortem affert, incustoditi corporis menia 
transcendentem non sentitis, nisi tum demum quando dimissi per funem "hostes inuadunt urbem somno 
uinoque sepultam".
Non minus enim uos et mole corporum et dulcedine rerum temporalium sepulti estis, quam illos somno 
uinoque sepeliuit Maro. Hinc Satyricus non ineleganter "festinat" – ait – "decurrere uelox flosculus anguste 
misereque breuissima uite portio; dum bibimus, dum serta, unguenta, puellas poscimus, 
obrepit non intellecta senectus".
Hanc tu igitur, ut ad propositum redeam, obrepentem et iam foribus insultantem, tentas excludere? 
Causaris non seruatis nature gradibus ante diem festinasse: gratusque tibi est quisquis non senex 
occurrit, qui te infantulum uidisse testetur; presertim si, more comunis sermonis, id heri aut nudius 
tertius se se uidisse contendit; neque aduertis idem et decrepito cuilibet dici posse. Quis enim non heri, 
imo uero quis non hodie puer est? Nonagenarios pueros uidemus passim de rebus uilissimis altercantes, 
pueriliaque nunc etiam sectantes studia. Dies nempe fugiunt, corpus defluit, animus non mutatur. 
Putrescant licet omnia, ad maturitatem suam ille non peruenit, uerumque est quod uulgo ferunt, animum 
unum corpora multa consumere. Pueritia quidem fugit; sed, ut ait Seneca, "puerilitas remanet". Et tu, 
michi crede: non adeo, ut tibi uideris forsitan, puer es. Maior pars hominum hanc, quam tu nunc degis, 
etatem non attingit. Pudeat ergo senem amatorem dici; pudeat esse tam diu uulgi fabula; et, si te nec 
uerum glorie decus allicit nec deterret ignominia, alieno tamen pudori uite tue mutatio succurrat. Est 
enim fame consulendum proprie, ni fallor, etsi ob aliud nichil, at saltem ut amici liberentur ab infamia 
mentiendi. Quod, cum omnibus prouidendum sit, tibi aliquanto diligentius, cui tantus de te loquentium 
populus absoluendus est; "magnus enim labor est magne custodia fame".
Hoc si Scipioni tuo truculentissimum hostem consulentem facis in Africe tue libris, patere nunc ex ore pii 
patris idem tibi consilium prodesse. Ineptias pueriles abice; adolescentie flammas exstingue; noli semper 
cogitare quid fueris; quid sis aliquando circumspice. Neu tibi frustra propositum speculum arbitrere. 
Memento quid in Questionibus naturalibus scriptum est. Ad hoc enim "inuenta sunt specula, ut homo ipse 
se nosceret. Multi ex hoc consecuti sunt primo quidem sui notitiam; deinde etiam consilium aliquod: 
formosus ut uitaret infamiam; deformis ut sciret uirtutibus esse redimendum, quod corpori deesset; 
iuuenis ut sciret tempus illud esse discendi et uirilia aggrediendi; senex ut cum canis indecora deponeret, 
et de morte aliquid cogitaret".
(FRANCESCO)
Memini semper, ex quo primum legi. Memoratu enim digna res est sanumque consilium.
(AUGUSTINUS)
Quid uel legisse uel meminisse profuit? Excusabilius erat ignorantie clipeum posse pretendere. Nonne 
enim pudet hoc scienti canos nil mutationis attulisse?
(FRANCESCO)
Pudet, piget et penitet, sed ultra non ualeo. Scis autem quid hic michi solatii est? Quod illa mecum 
senescit.
(AUGUSTINUS)
Inhesit, credo, tibi uox Iulie, Cesaris Augusti filie, quam cum genitor argueret quod non grauis sibi 
conuersatio esset ut Liuie, illa patris monitus elusit facetissimo responso: "Et hi mecum" inquit 
"senescent". Sed queso, nunquid honestius iudicas si, iam senior, anum illam ardeas, quam si 
adulescentulam amares? Imo uero eo fedius, quo amandi minor est materia. Pudeat ergo, pudeat 
animum nunquam mutari, cum corpus mutetur assidue. Et hoc est quod de pudore dicendum tempus 
obtulerat. Ceterum quia, ut Ciceroni placet, ualde est absonum cum in locum rationis pudor succedit, ab 
ipso fonte remediorum, idest ab ipsa ratione, auxilium imploremus; idque intenta cogitatio prestabit, 
quam ex tribus animum ab amore deterrentibus ultimam collocaui. Nunc autem ad illam arcem te uocari 
noueris, in qua sola tutus esse potes ab incursibus passionum, et per quam homo diceris. Cogita igitur in 
primis animi nobilitatem, que tanta est ut, si de ea uelim disserere, liber michi integer retexendus sit. 
Cogita fragilitatem simul ac feditatem corporum, de qua non minus copiosa materia est. Cogita 
breuitatem uite, de qua magnorum hominum libri extant. Cogita fugam temporis, quam nemo est qui 
uerbis equare possit. Cogita mortem certissimam, atque horam mortis ambiguam, omni tempore, 
omnibus locis impendentem. Cogita in hoc uno falli homines, quod differendum putant quod differri non 
potest. Nemo enim tam sui ipsius immemor est, quin interrogatus se quandoque moriturum esse 
respondeat. Itaque ne te spes uite longioris ludat obsecro, que innumerabiles circumuenit; quin potius, 

[3,165] uelut ex celesti quodam oraculo prolatum, carmen amplectere: "omnem crede diem tibi diluxisse 
supremum".
Quid enim? Aut supremus est, aut profecto supremo proximus, omnis qui mortalibus illuxit dies. Ad hec 
et illud cogita, quam turpe sit digito monstrari, et in uulgi fabulam esse conuersum; cogita quam 
professio tua discordet a moribus: cogita quantum illa tibi nocuerit animo, corpori, fortune; cogita quam 
multa propter illam nulla utilitate perpessus es. Cogita quotiens elusus, quotiens contemptus, quotiens 
neglectus sis. Cogita quot blanditias in uentum effuderis, quot lamenta, quot lacrimas. Cogita illius inter 
hec altum sepe ingratumque supercilium, et siquid humanius, quam id breue auraque estiua mobilius! 
Cogita quantum tu fame illius addideris, quantum uite tue illa subtraxerit; quantum ue tu de illius nomine 
solicitus, quantum illa de statu tuo semper negligens fuerit. Cogita quantum per illam ab amore Dei 
elongatus in quantas miserias corruisti, quas sciens sileo, ne audiar a quoquam, siquis forte aurem in hos 
sermones nostros intulerit. Cogita quam multe occupationes te undique circumstent, quibus et utilius et 
honestius incumberes. Cogita quam multa inter manus tuas inexpleta sint opera, quibus ius suum 
reddere multo equius foret, nec tam iniquis portionibus hoc breuis punctum temporis partiri. Postremo 
cogita quid id est, quod tam ardenter expetis. Verum hoc acriter uiriliterque cogitandum est, ne fugiendo 
forsitan arctius illigeris, quod multis sepe contigit, dum exterioris forme dulcedo per angustas nescio 
quas rimulas subit et malum remediis alitur. Pauci enim sunt qui, ex quo semel uirus illud illecebrose 
uoluptatis imbiberint, feminei corporis feditatem, de qua loquor, sat uiriliter, ne dicam satis constanter, 
examinent. Facile relabuntur animi et urgente natura in eam potissimum partem recidunt, in quam 
diutissime pependerunt. Id ne accidat summo studio prouidendum est: pelle omnem preteritarum 
memoriam curarum; omnem cogitatum, qui transacti temporis admonet, excute et, ut aiunt, ad petram 
paruulos tuos allide ne, si creuerint, ipsi te ceno subruant. Inter hec celum deuotis orationibus 
pulsandum; aures Regis etherei piis precibus fatigande. Nulla dies nulla nox sine lacrimosis 
obsecrationibus transigenda est, si forte miseratus Omnipotens finem laboribus tantis imponeret. Hec 
agenda tibi cauendaque sunt; que diligentius obseruanti aderit diuinum auxilium, ut spero, et inuicti 
Liberatoris dextra succurret. Sed quoniam, tametsi pro necessitate tua pauca quidem, pro breuitate 
autem temporis satis multa de uno morbo dicta sunt, ad alia transeamus. Restat ultimum malum quod in 
te curare nunc aggrediar.
(FRANCESCO)
Age, pater mitissime, nam reliquis etsi nondum plene liberatum, magna tamen ex parte me leuatum 
sentio.
(AUGUSTINUS)
Gloriam hominum et immortalitatem nominis plus debito cupis.
(FRANCESCO)
Fateor plane, neque hunc appetitum ullis remediis frenare queo.
(AUGUSTINUS)
At ualde metuendum est, ne optata nimium hec inanis immortalitas uere immortalitatis iter obstruxerit.
(FRANCESCO)
Timeo equidem hoc unum inter cetera; sed quibus artibus tutus sim a te potissimum expecto, a quo 
maiorum michi morborum remedia suppeditata sunt.
(AUGUSTINUS)
Nullum profecto maiorem tibi morbum inesse noueris, etsi quidam forte fediores sunt. Verum quid esse 
gloriam reris, quam tantopere expetis? Edixere.
(FRANCESCO)
Nescio an diffinitionem exigas. At ea cui notior est quam tibi?
(AUGUSTINUS)
Tibi uero nomen glorie notum, res ipsa, ut ex actibus colligitur, esse uidetur incognita; nunquam enim 
tam ardenter, si nosses, optares. Certe, siue "illustrem et peruagatam uel in suos ciues uel in patriam uel 
in omne genus hominum meritorum famam" quod uno in loco M- Tullio uisum est; siue "frequentem de 
aliquo famam cum laude" quod alio loco ait idem; utrobique gloriam famam esse reperies. Scis autem 
quid sit fama?
(FRANCESCO)
Non occurrit id quidem ad presens et ignota in medium proferre metuo. Ideoque, quod esse uerius 
opinor, siluisse maluerim.
(AUGUSTINUS)
Prudenter hoc unum et modeste. Nam in omni sermone, graui presertim et ambiguo, non tam quid 
dicatur, quam quid non dicatur attendendum est. Neque enim par ex bene dictis laus et ex male dictis 
reprehensio est. Scito igitur famam nichil esse aliud quam sermonem de aliquo uulgatum ac sparsum per 
ora multorum.
(FRANCESCO)
Laudo seu diffinitionem, seu descriptionem dici mauis.
(AUGUSTINUS)
Est igitur flatus quidam atque aura uolubilis et, quod egrius feras, flatus est hominum plurimorum. Scio 
cui loquor; nulli usquam odiosiores esse uulgi mores ac gesta perpendi. Vide nunc quanta iudiciorum 
peruersitas: quorum enim facta condemnas, eorum sermunculis delectaris. Atque utinam delectareris 
duntaxat, nec in eis tue felicitatis apicem collocasses! Quo enim spectat labor iste perpetuus continueque 
uigilie ac uehemens impetus studiorum? Respondebis forsitan, ut uite tue profutura condiscas. At uero 
iam pridem uite simul et morti necessaria didicisti. Erat igitur potius quemadmodum in actum illa 
produceres experiendo tentandum, quam in laboriosa cognitione procedendum, ubi noui semper recessus 
et inaccesse latebre et inquisitionum nullus est terminus. Adde quod in his, que populo placerent, 
studiosius elaborasti, his ipsis placere satagens, qui tibi pre omnibus displicebant; hinc poematum, illinc 
historiarum, denique omnis eloquentie flosculos carpens, quibus aures audientium demulceres.
(FRANCESCO)
Parce, queso, hoc tacitus audire non possum. Nunquam, ex quo pueritiam excessi, scientiarum flosculis 
delectatus sum; multa enim aduersus literarum laceratores, eleganter a Cicerone dicta notaui, et a 
Seneca illud in primis: "Viro captare flosculos turpe est, et notissimis se fulcire uocibus ac memoria 
stare".

[3,170] (AUGUSTINUS)
Nec ego, dum hec dico, uel ignauiam tibi uel memorie angustias obicio; sed quod ex his, que legeras, 
floridiora in sodalium delitias reseruasti, et uelut ex ingenti aceruo in usus amicorum elegantiora 
consignasti, quod totum inanis glorie lenocinium est. Et tandem quotidiana occupatione non contentus, 
que magna licet temporis impensa nonnisi presentis eui famam promittebat, cogitationesque tuas in 
longinqua transmittens, famam inter posteros concupisti. Ideoque manum ad maiora iam porrigens, 
librum historiarum a rege Romulo in Titum Cesarem, opus immensum temporisque et laboris 
capacissimum, aggressus es. Eoque nondum ad exitum perducto (tantis glorie stimulis urgebaris!) ad 
Africam poetico quodam nauigio transiuisti; et nunc in prefatos Africe libros sic diligenter incumbis, ut 
alios non relinquas. Ita totam uitam his duabus curis, ut intercurrentes alias innumeras sileam, prodigus 
preciosissime irreparabilisque rei, tribuis, deque aliis scribens, tui ipsius obliuisceris. Et quid scis an, 
utroque inexpleto opere, mors calamum fatigatum e manibus rapiat, atque ita, dum immodice gloriam 
petens gemino calle festinas, neutro peruenias ad optatum?
(FRANCESCO)
Timui hoc, fateor, interdum. Graui enim morbo correptus uiciniam mortis expaui, nichil in eo statu 
sentiens molestius quam quod Africam ipsam semiexplicitam linquebam. Itaque, alienam dedignatus 
limam, ignibus eam propriis manibus mandare decreueram, nulli amicorum satis fidens, qui post 
emissum spiritum id michi prestaret; proptereaquod Virgilium nostrum ab imperatore Cesare Augusto 
hac in re sola non exauditum esse memineram. Quid te moror? Parum affuit quin Africa preter uicini solis 
ardores, quibus eternum subiacet, ac preter Romanorum faces, quibus ter olim longe lateque perusta 
est, meis etiam flammis arderet. Sed de hoc alias. Est enim amara recordatio.
(AUGUSTINUS)
Adiuuas sententiam meam narratione hac. Dilata parumper solutionis dies, sed non cassa ratio est. Quid 
autem stultius quam in rem exitus incerti tantos labores effundere? Scio tamen quid tibi, ne ceptum 
destituas, blanditur: spes una peragendi, quam quoniam facile, nisi fallor, extenuare non possum, uerbis 
eam amplificare tentabo, ut eam uel sic longe imparem tantis laboribus tuis ostendam. Finge igitur esse 
tibi et temporis et otii et tranquillitatis abunde; euanescat omnis torpor ingenii, omnis corporis languor; 
cessent fortune impedimenta omnia, que, interrupto scribendi impetu, sepe properantem calamum 
aduerterunt. Felicius tibi et supra uotum cunta perueniant. Quid tamen tam grande facturum esse te 
iudicas?
(FRANCESCO)
Preclarum nempe rarumque opus et egregium.
(AUGUSTINUS)
Nolo nimis obluctari: preclarum opus, concedatur; at quanto preclarioris impedimentum si cognosceres, 
quod cupis horreres. Hoc enim dicere ausim: uel in primis animum tuum ab omnibus melioribus curis 
abstrahit. Adde quod hoc ipsum preclarum neque late patet, nec in longum porrigitur, locorumque ac 
temporum angustiis coartatur.
(FRANCESCO)
Intelligo istam ueterem et tritam iam inter philosophos fabellam: terram omnem puncti unius exigui 
instar esse, annum unum infinitis annorum milibus constare; famam uero hominum nec punctum implere 
nec annum, ceteraque huius generis, quibus ab amore glorie animos dehortantur. Sed, queso, siquid 
habes ualidius profer. Hec enim relatu magis speciosa quam efficacia sum expertus. Neque enim deus 
fieri cogito, qui uel eternitatem habeam uel celum terrasque complectar. Humana michi satis est gloria; 
ad illam suspiro, et mortalis nonnisi mortalia concupisco.
(AUGUSTINUS)
O te, si uera memoras, infelicem! si non cupis immortalia, si eterna non respicis, totus es terreus. Actum 
est de rebus tuis; spei nichil est reliquum.
(FRANCESCO)
Auertat Deus hanc insaniam! Semper eternitatis me amore conflagrasse testis est michi curarum 
mearum mens conscia. Sed hoc dixi uel, si forsitan lapsus sum, hoc dicere uolebam: mortalibus utor pro 
mortalibus, nec immodico uastoque desiderio nature rerum uim afferre molior. Itaque gloriam humanam 
sic expeto, ut sciam et me et illam esse mortales.
(AUGUSTINUS)
Ut hoc prudenter, sic illud insulsissime, quod propter auram inanem eamque, ut ipse asseris, perituram 
semper mansura destituis.
(FRANCESCO)
Haud equidem destituo; sed fortassis differo.
(AUGUSTINUS)
At quam periculosa dilatio est, in tanta dubii celeritate temporis, tantaque uite fuga! Ad hoc enim uelim 
michi respondeas: si ab Eo forte, qui solus uite mortisque metam statuit, unus duntaxat prefixus hodie 
foret annus integer uiuendi, idque tibi sine ulla dubitatione constaret, qualis esse inciperes huius annui 
temporis dispensator?
(FRANCESCO)
Equidem parcissimus ac diligentissimus summoque studio prouiderem, nequid nisi seriis impenderetur, 
uixque aliquem tam uesanum insolentemque reor, qui non idem responsurus sit.
(AUGUSTINUS)
Responsum probo, sed stuporem, quem michi furor hominum parit in hac re, non modo meus sed nec 
omnium, qui unquam eloquentie studuerunt, stilus explicet: omnium licet in hoc unum ingenia 
laboresque conueniant, citra uerum facundia fessa subsistet.
(FRANCESCO)
Que tante admirationis causa est?
(AUGUSTINUS)
Quia rerum certarum auarissimi estis, incertarum prodigi; cuius contrarium, nisi prorsus insaniretis, esse 
debuerat. Profecto enim anni spatium, etsi breuissimum sit, ab Eo tamen, qui nec fallit nec fallitur, 
promissum et in partes distributum, licentius spargi poterat, extremis particulis ad salutis consilia 
reseruatis. Illa omnium execrabilis et horrenda dementia est, quod nescitis utrum supremis 
necessitatibus suffecturum sit, in ridiculas uanitates, ceu superabundet, effundere. Qui annum habet ad 
uiuendum, certum quiddam habet ille, scilicet modicum; qui uero sub ambiguo mortis imperio est, sub 
quo quidem omnes degitis mortales, nec anni, nec lucis, denique nec hore integre certus est. Annum 
uicturo, sex licet mensibus amissis, adhuc semestre superest spatium; tibi uero, si hic perditur dies, quis 
sponsor est crastini? Verba sunt Ciceronis: 

[3,175] "moriendum esse certum est et hoc ipsum incertum an hac eadem die", 
nec est aliquis adeo iuuenis "cui compertum sit se usque ad uesperam esse uenturum". 
Quero igitur ex te, quero itidem ex cuntis mortalibus, qui uenturis inhiantes presentia non curatis: "quis 
scit an addiciant hodierne crastina uite tempora dii superi"?
(FRANCESCO)
Nullus profecto, ut pro me ipse, et pro cuntis respondeam; sed speramus annum saltem, quem nemo 
tam senex est ut non superesse sibi speret, quod Ciceroni placet.
(AUGUSTINUS)
At, ut eidem uidetur, non modo senum sed adolescentium quoque "spes stulta est sibi pro certis incerta 
promittentium". Sed detur (quod omnium impossibile est) et amplum simul et certum uite spatium 
contigisse; quanta tibi uidetur amentia meliores annos atque optimas eui partes, uel in placendo oculis 
alienis uel in auribus hominum demulcendis expendere; deterrimas autem atque ultimas, pene ad nil 
utiles, uiuendique simul et finem et fastidium allaturas, Deo tibique resenare, ut anime tue libertas 
extrema omnium cura sit? Certo quamuis in tempore, nonne ordo tibi transuersus uidetur meliora 
postponere?
(FRANCESCO)
Est autem aliqua propositi mei ratio. Eam enim, quam hic sperare licet, gloriam hic quoque manenti 
querendam esse persuadeo ipse michi; illa maiore in celo fruendum erit, quo qui peruenerit, hanc 
terrenam ne cogitare quidem uelit. Itaque istum esse ordinem, ut mortalium rerum inter mortales prima 
sit cura; transitoriis eterna succedant, quod ex his ad illa sit ordinatissimus progressus. Inde autem 
regressus ad ista non pateat.
(AUGUSTINUS)
Stultissime homuncio! Sic igitur quicquid uoluptatum celum habet aut tellus et utrobique ad nutum 
fluentes ac felicissimos tibi fingis euentus. At mille hominum milia spes ista fefellit, innumerabiles animas 
Orcho demersit; dum enim alterum pedem in terra tenere putant, alterum in celo, neque hic consistere, 
neque illuc ascendere potuerunt. Itaque miserabiliter lapsi sunt, subitoque illos uel in ipso etatis flore, uel 
in medio rerum apparatu uegetabilis aura destituit. Et hoc tibi quod tam multis contigit, contingere posse 
non cogitas? Heu si forte interim, quam Deus prohibeat, ruinam multa moliens patereris, quantus dolor 
quantusque pudor et quam sera penitentia; quod in diuersa distractus euanuisses in singulis!
(FRANCESCO)
Misereatur Altissimus ne ista contingant.
(AUGUSTINUS)
Misericordia diuina liberet, quamuis humanam tamen non excusat insaniam. Nolo autem de misericordia 
nimium speres. Sicut enim desperantes odit Deus, sic inconsulte sperantes irridet. Illud equidem ex ore 
tuo auditum esse doleo philosophorum in hac re ueterem, ut ais, fabellam posse contemni. Ea ne, queso, 
fabula est, que geometricis demonstrationibus terre totius designat angustias: artamque licet et 
longiusculam insulam esse confirmat; an ea que asserit ex omni terra quinque distincta – ita uocant – 
zonis, maximam illam mediamque solis ardoribus, duas autem dextera leuaque importunis frigoribus 
perpetuaque glacie oppressas habitaculum hominibus non prestare; duas reliquas, inter mediam et 
extremas, incoli? An ea que bipartite huius habitabilis alteram partem obice magni maris inaccessibilem 
uobis sub pedibus uestris locat, quam utrum homines teneant scis quanta dissensio inter doctissimos 
homines olim sit. Ego autem quid sentirem absolui in libris De ciuitate Dei quos te legisse non dubito. 
Alteram uero uel totam uobis linquit habitabilem, uel, ut quibusdam placet, in duas partes subdiuidens, 
unam usibus uestris attribuit, aliam septentrionalis Occeani reflexibus circumcludit atque aditum 
interdicit. An ea que hanc ipsam uobis habitabilem, quantulacunque sit, freto paludibusque ac siluosis 
arenosisque et desertis locis imminuit, peneque ad nichilum redigit hoc telluris exiguum, in quo tantopere 
superbitis? An ea forte que in hoc ad extremum arctato habitaculi uestri situ, diuersos uiuendi mores, 
aduersosque religionis ritus, dissonas linguas dissimilesque habitus edocet, atque hoc modo propagandi 
late nominis preripit facultatem? Si hec tibi fabulosa sunt, fabulosa quoque sunt omnia que de te michi 
promiseram. Nulli enim ferme notiora hec rebar esse quam tibi. Nempe, ut omittam et Ciceronis et 
Maronis disciplinam ceteraque uel philosophica uel poetica, quibus hac de re instructissimus uidebaris, 
sciebam te nuper in Africa tua hanc ipsam sententiam preclaris uersibus descripsisse, ubi dixisti: 
angustis arctatus finibus orbisinsula parua situ est, curuis quam flexibus ambitOcceanus.
Aliaque deinceps addidisti, que si falsa putabas, miror ut ea per te tam constanter asserta sunt. Quid 
nunc de fame mortalium breuitate deque temporalibus angustiis loquar, cum scias, quorum uetustissima 
memoria est, eternitati collata quam breuis quamque recens sit? Non ego te ad opiniones illas ueterum 
reuoco, qui crebra terris incendia diluuiaque denuntiant, quibus et platonicus Thimeus et ciceronianus 
Reipublice sextus liber refertus est. Ea enim, quanquam multis probabilia uideantur, uere tamen religioni, 
cui initiatus es, aliena sunt profecto. At, preter hec, quam multa sunt que diuturnitatem, ne dicam 
eternitatem, nominis impediunt! Mors in primis hominum illorum, quibuscum uita transacta est; 
obliuioque, naturale senectutis malum. Semper quoque subcrescens nouorum laus hominum, que flore 
suo nonnichil interdum ueteribus titulis derogat, quantumque maiores deprimit tantum ipsa sibi uidetur 
assurgere. Huc accedit inuidia, que gloriosa molientes absque intermissione persequitur; accedit odium 
uirtutis et inuisa plebibus ingeniosorum uita. Adde iudiciorum uulgarium inconstantiam; adde ruinas 
sepulcrorum, ad que discutienda ualent "sterilis mala robora ficus" ut Iuuenalis ait; quam non ineleganter 
in Africa tua "secundam mortem" uocas. Atque, ut eisdem te hic uerbis alloquar, quibus tu illic alium 
loqui facis: "mox ruet et bustum, titulus que in marmore sectus occidet: 
hinc mortem patieris, nate, secundam".
En preclara et immortalis gloria, que saxi unius nutat impulsu! Adde librorum interitum, quibus uel 
propriis 

[3,180] uel alienis manibus uestrum nomen insertum est. Qui licet eo serior uideatur, quo uiuacior est 
librorum quam sepulcrorum memoria, tamen ineuitabilis casus est, propter innumerabiles pestes nature 
fortuneque pariter, quibus, ut cetera, sic et libri subiacent; que si cunta cessarent, senium suum suaque 
illis mortalitas annexa est. 
"Mortalia namque esse decet quecunque labor mortalis inaniedidit ingenio",
ut tuis potissimum uerbis tuus tam puerilis error conuincatur. Quid ergo? adhuc ingerere tibi non desinam 
uersiculos tuos: "libris equidem morientibus ipse occumbes etiam; sic mors tibi tertia restat".
Habes de gloria iudicium meum, pluribus certe quam uel me uel te decuit uerbis explicitum, paucioribus 
uero quam rei qualitas exigebat; nisi forte nunc etiam fabulosa tibi hec omnia uidentur.
(FRANCESCO)
Minime quidem, neque michi more fabularum affecerunt animum, quin imo ueteris abiciendi nouum 
desiderium iniecerunt. Quamuis enim ferme omnia iam pridem nota michi forent auditaque sepius, 
quoniam, ut Terrentius noster ait "nullum est iam dictum quod non sit dictum prius", tamen et uerborum 
dignitas et narrationis series et loquentis autoritas multum ualent. Ceterum de hac re sententiam tuam 
ultimam audire uelim: iubeas ne ut, omissis studiis meis omnibus, inglorius degam, an uero medium 
aliquod tibi sit consilium.
(AUGUSTINUS)
Ut inglorius degas nunquam consulam, at ne glorie studium uirtuti preferas identidem admonebo. Nosti 
enim gloriam uelut umbram quandam esse uirtutis; itaque, sicut apud uos impossibile est corpus 
umbram sole feriente non reddere, sic fieri non potest uirtutem, ubilibet radiante Deo, gloriam non 
parere. Quisquis igitur ueram gloriam tollit, uirtutem ipsam sustulerit necesse est; qua sublata, 
relinquitur uita hominum nuda et mutis animantibus simillima uocantemque sequi preceps appetitum, qui 
unus beluis amor est. Hec igitur seruanda tibi lex erit. Virtutem cole, gloriam neglige; illam tamen 
interea, quod de M- Catone legitur, quo minus appetes magis assequeris. Nondum possum michi 
temperare quominus tecum tuis agam testimoniis: illa uel inuitum, fugias licet illa sequetur.
Nostis ne uersiculum? Tuus est. Insanus profecto uideatur qui die medio per solis ardorem, ut umbram 
cerneret ostenderetque aliis, cum labore discurreret; atque nichilo sanior est, qui inter estus uite multo 
cum labore circumfertur, ut gloriam suam late diffundat. Quid ergo? Eat ille ut terminum teneat; euntem 
tamen umbra consequitur; agat iste ut uirtutem apprehendat, agentem gloria non deserit. Et hec de ea 
que uere uirtutis comes est. Illa uero, que captatur ex aliis siue corporis siue ingenii artibus, quas 
humana curiositas innumerabiles fecit, nec glorie cognomine digna est. Itaque tu, qui conscribendis libris, 
etate ista presertim, tantis te laboribus maceras, pace tua dixerim, procul erras; oblitus enim tuarum, 
alienis rebus totus incumbis. Ita sub inani glorie spe breuissimum hoc uite tempus, te non sentiente, 
dilabitur.
(FRANCESCO)
Quid faciam ergo? Labores ne meos interruptos deseram? An accelerare consultius est, atque illis, si 
Deus annuat, summam manum imponere, quibus curis exutus, expeditior ad maiora proficiscar? Tantum 
enim ac tam sumptuosum opus uix possum equanimiter medio calle deserere.
(AUGUSTINUS)
Quo pede claudices agnosco. Te ipsum derelinquere mauis, quam libellos tuos. Ego tamen officium meum 
peragam; quam feliciter, tu uideris, at certe fideliter. Abice ingentes historiarum sarcinas: satis romane 
res geste et suapte fama et aliorum ingeniis illustrate sunt. Dimitte Africam, eamque possessoribus suis 
linque; nec Scipioni tuo nec tibi gloriam cumulabis; ille altius nequit extolli, tu post eum obliquo calle 
niteris. His igitur posthabitis, te tandem tibi restitue atque, ut unde mouimus reuertamur, incipe tecum 
de morte cogitare, cui sensim et nescius appropinquas. Rescissis uelis tenebrisque discussis, in illam 
oculos fige. Caue ne ulla dies aut nox transeat, que non tibi memoriam supremi temporis ingerat. 
Quicquid uel oculis uel animo cogitantis occurrit, ad hoc unum refer. Celum terra maria mutantur; quid 
homo, fragilissimum animal, sperare potest? Vicissitudo temporum suos cursus recursusque peragit, 
nunquam permanens; tu si permanere posse putas, falleris. At, ut eleganter ait Flaccus: 
"damna tamen celeres reparant celestia lune; nos ubi decidimus - - -".
Quotiens igitur floribus uernis estiuam segetem, quotiens estiuis solibus autumni temperiem, quotiens 
autumni uindemiis hibernam subcessisse niuem uides, dic tecum: "Ista pretereunt, sed sepius reuersura. 
Ego autem irrediturus abeo"; quotiens uergente ad occasum sole umbras montium crescere conspicis, 
dic: "Nunc uita fugiente umbra mortis extenditur; iste tamen sol cras idem aderit; hec autem michi dies 
irreparabiliter effluxit". Quis pulcerrima spectacula serene noctis enumeret, que, sicut male agentibus 
peroportuna sic bene agentibus deuotissima pars temporis est; quamobrem non secus quam magister 
frigie classis, neque enim tutius fretus nauigiis, media nocte consurgens sidera cunta nota tacito labentia 
celo; que, dum ad occidentem festinare circumspicis, scito te cum illis impelli nullamque, nisi in Eo, qui 
non mouetur quique occasum nescit, superesse fidutiam subsistendi. Ad hec, dum tibi occurrunt quos 
modo pueros uidisti, ascendentes etatum gradibus, recordare te interim alio calle descendere eoque 
celerius quo secundiore natura fit omnis grauium casus. Vetusta cernenti menia succurrat in primis: "Ubi 
sunt, quorum illa congesserunt manus?". Recentia tuenti: "Ubi mox futuri sunt?". Idemque de arboribus, 
ex quorum ramis sepe fructum non legit ipse, qui coluit ac plantauit. In multis enim obseruatum est illud 
georgicum: "tarda uenit seris factura nepotibus umbram". 

[3,185] Fluminaque uelocissima miranti (semper ne te ad alienos euocem) uersiculus quidam tuus in 
promptu sit: "flumina nulla quidem cursu leuiore fluunt, quam tempus abit uite".
Nec te fallat dierum pluralitas et etatis operosa distinctio: tota hominum uita, quantumlibet extendatur, 
diei unius instar habet, eiusque uix integri. Crebro ante oculos reuoca aristotelicam quandam 
similitudinem, quam animaduerti tibi admodum placere, uixque unquam sine graui mentis impulsu legi 
solere uel audiri; quam clariori eloquio et ad persuadendum aptiori in Tusculano quidem a Cicerone 
relatam inuenies, aut his uerbis aut profecto similibus, neque enim libri nunc illius copia est : "Apud 
Hypanim" inquit "fluuium, qui ab Europe parte in Pontum influit, bestiolas quasdam nasci scribit 
Aristotiles, que unum diem uiuant; harum que oriente sole moritur, iuuenis moritur; que uero sub 
meridie, iam etate prouectior, at que sole occidente senex abit, eoque magis si solstitiali die. Confer 
uniuersam etatem nostram cum eternitate, in eadem propemodum breuitate reperiemur ac ille". Que 
quidem assertio meo iudicio tam uera est, ut ex ore philosophorum iampridem in uulgus diffusa sit. 
Nunquid enim rudes etiam et ignaros homines in quotidiani sermonis usum deduxisse uides, ut puerum 
aspicientes dicant: "Huic sol oritur", uirum autem: "Hic meridiem attigit; hic nonam"; senem uero 
decrepitum: "Ad uesperam atque ad solis occasum iste peruenit". Hec igitur, fili carissime, tecum uolue 
et, siqua huius generis occurrunt alia, que multa esse non dubito; sed hec erant que ex tempore se se 
obtulerunt. Unum preterea obsecro. Sepulcra ueterum, sed eorum qui tecum uixere, diligentius, 
contemplare, certus eandem tibi sedem ac perennem aulam fore preparatam. Tendimus huc omnes. Hec 
est domus ultima cuntis.
Tu quoque, qui nunc etate florida superbus alios calcas, mox ipse calcaberis. Hec cogita; hec diebus ac 
noctibus meditare, non solum ut hominem sobrium ac nature sue memorem, sed ut philosophum decet; 
atque ita teneas intelligi debere, quod scribitur: "Tota philosophorum uita commentatio mortis est". Ista, 
inquam, cogitatio docebit te mortalia facta contemnere, aliamque uiuendi uiam, quam arripias, 
monstrabit. Interrogabis autem quenam hec uia est, seu quibus adeunda tramitibus. Respondebo tibi 
longis te monitionibus non egere. Audi modo uocantem iugiter hortantemque spiritum et dicentem: "Hac 
iter est in patriam". Scis quid ille tibi suggerit, quas uias et que deuia, quid sequendum uitandum ue 
pronuntiet. Illi pare, si saluum te, si liberum esse cupis. Non longis deliberationibus opus est. Factum 
exigit natura periculi: hostis instat a tergo et in faciem insultat; parietes tremunt in quibus obsessus es. 
Non est ulterius hesitandum; quid tibi prodest dulciter aliis canere, si te ipse non audis? Finem faciam: 
effuge scopulos. Eripe te in tutum. Sequere impetum animi, qui cum sit turpis ad reliqua, ad honesta 
pulcerrimus est.
(FRANCESCO)
Utinam hec michi ab initio dixisses, priusquam his animum studiis addixissem.
(AUGUSTINUS)
Dixi equidem sepe; et in ipsis primordiis, ubi te calamum arripuisse uidi, prefatus sum, quod uita breuis 
et incerta, quod longus et certus labor, quod opus grande, quod fructus exiguus foret. Sed aures tuas 
ostruxerant populorum uoces, quas odisse simul et secutum esse te stupeo. Ceterum, quia satis multa 
contulimus, queso, siquid ex me gratum accepisti, ne patiaris situ desidiaque marcescere; siquid autem 
asperius, ne moleste feras.
(FRANCESCO)
Ego uero tibi, tum pro aliis multis, tum pro hoc triduano colloquio magnas gratias ago, quoniam et 
caligantia lumina detersisti et densam circumfusi erroris nebulam discussisti. Huic autem quas referam 
grates, que, multiloquio non grauata, usque nos ad exitum expectauit? Que si usquam faciem auertisset, 
operti tenebris per deuia uagaremur, solidumque nichil uel tua contineret oratio, uel intellectus meus 
exciperet. Nunc uero, quoniam sedes uestra celum est, michi autem terrena nondum finitur habitatio, 
que quorsum duratura sit nescio et in hoc pendeo anxius, ut uides, obsecro ne me, licet magnis tractibus 
distantem, deseratis. Sine te enim, pater optime, uita mea inamena, sine hac autem nulla foret.
(AUGUSTINUS)
Impetratum puta, modo te ipse non deseras; alioquin, iure optimo desereris ab omnibus.
(FRANCESCO)
Adero michi ipse quantum potero, et sparsa anime fragmenta recolligam, moraborque mecum sedulo. 
Sane nunc, dum loquimur, multa me magnaque, quamuis adhuc mortalia, negotia expectant.
(AUGUSTINUS)
Maius fortasse uulgo aliquid uideatur, at certe utilius nichil est nichilque quod possit fructuosius cogitari. 
Relique enim cogitationes possunt fuisse superuacue; has autem semper necessarias ineuitabilis probat 
exitus.
(FRANCESCO)
Fateor; neque aliam ob causam propero nunc tam studiosus ad reliqua, nisi ut, illis explicitis, ad hec 
redeam: non ignarus, ut paulo ante dicebas, multo michi futurum esse securius studium hoc unum 
sectari et, deuiis pretermissis, rectum callem salutis apprehendere. Sed desiderium frenare non ualeo.
(AUGUSTINUS)
In antiquam litem relabimur, uoluntatem impotentiam uocas. Sed sic eat, quando aliter esse non potest, 
supplexque Deum oro ut euntem comitetur, gressusque licet uagos, in tutum iubeat peruenire.
(FRANCESCO)
O utinam id michi contingat, quod precaris; ut et duce Deo integer ex tot anfractibus euadam, et, dum 
uocantem sequor, non excitem ipse puluerem in oculos meos; subsidantque fluctus animi, sileat mundus 
et fortuna non obstrepat.