Idiota de mente.

Capitulum I. Quomodo philosophus ad idiotam, ut proficeret
de mentis natura, accessit; quomodo mens sit per se mens,
ex officio anima, et dicta sit a mensurando.
Multis ob iubilaeum Romam mira deuotione accurrentibus auditum est philosophum omnium, qui nunc uitam agunt, praecipuum in ponte reperiri, transeuntes admirari. Quem orator quidam sciendi auidissimus sollicite quaerens ac ex faciei pallore, toga talari et ceteris cogitabundi uiri grauitatem praesignantibus cognoscens blande salutans inquirit, quae eum causa eo loci fixum teneat.
Philosophus: Admiratio, inquit.
Orator: Admiratio stimulus uidetur esse omnium quamcumque rem scire quaerentium. Hinc opinor, cum praecipuus habearis inter doctos, maximam eam esse admirationem, quae te adeo sollicitum teneat.
Philosophus: Bene ais, amice. Nam cum ex uniuersis paene climatibus magna cum pressura innumerabiles populos transire conspiciam, admiror omnium fidem unam in tanta corporum diuersitate. Cum enim nullus alteri similis esse possit, una tamen omnium fides est, quae eos tanta deuotione de finibus orbis aduexit.
Orator: Certe dei donum esse necesse est idiotas clarius fide attingere quam philosophos ratione. Nam tu nosti, quanta inquisitione opus habet mentis immortalitatem ratione pertractans, quam tamen nemo ex his omnibus sola fide pro indubitata non habet, cum omnium cura et labor ad hoc tendat, ut animae post mortem nullo peccato obtenebratae in lucidam atque desideratissimam uitam rapiantur.
Philosophus: Magnam rem et ueram narras, amice. Ego enim omni tempore mundum peragrando sapientes adii, ut de mentis immortalitate certior fierem, cum apud Delphos praecepta sit cognitio, ut ipsa se mens cognoscat coniunctamque cum diuina mente se sentiat; sed hactenus nondum quaesitum adeo perfecte ac lucida ratione attigi quemadmodum hic ignorans populus fide.
Orator: Si fas est, dicito: Quid te impulit Romam aduenire, qui Peripateticus uideris? An putas aliquem, a quo proficias, reperire?
Philosophus: Audiueram ex templo Menti per T. Attilium Crassum in Capitolio dedicato multas sapientum de mente scripturas hoc loco reperiri. Adueni fortassis frustra, nisi tu, qui mihi bonus ciuis et sciens uideris, auxilium praestes.
Orator: Templum Menti dedicasse Crassum illum certum est. Sed an de mente in eo templo libri et qui fuerint, nemo post tot Romanas clades scire poterit. Verum ne doleas frustra aduenisse, hominem idiotam meo iudicio admirandum, de qua re uolueris, audies.
Philosophus: Oro quantocius hoc fieri.
Orator: Sequere.
Et cum prope templum Aeternitatis in subterraneum quendam locellum descenderent, idiotam ex ligno coclear exprimentem alloquitur Orator:
Erubeo, idiota, inquit, te per hunc maximum philosophum his rusticis operibus implicatum reperiri; non putabit a te se theorias aliquas auditurum.
Idiota: Ego in his exercitiis libenter uersor, quae et mentem et corpus indesinenter pascunt. Credo, si hic, quem adducis, philosophus est, non me spernet, quia arti cocleariae operam do.
Philosophus: Optime ais. Nam et Plato intercise pinxisse legitur, quod nequaquam fecisse creditur, nisi quia speculationi non aduersabatur.
Orator: Ob hoc fortassis erant Platoni de arte pingendi familiaria exempla, perquae res grandes faciles reddidit.
Idiota: Immo in hac mea arte id, quod uolo, symbolice inquiro et mentem depasco, commuto coclearia et corpus reficio; ita quidem omnia mihi necessaria, quantum sufficit, attingo.
Philosophus: Est mea consuetudo, cum hominem fama sapientem accedo, de his, quae me angunt, in primis sollicitum esse et scripturas in medium conferre et inquirere earundem intellectum. Sed cum tu sis idiota, ignoro, quomodo te ad dicendum excitem, ut, quam habeas de mente intelligentiam, experiar.
Idiota: Arbitror neminem facilius me cogi posse, ut dicat quae sentit. Nam cum me ignorantem fatear idiotam, nihil respondere pertimesco. Litterati philosophi ac famam scientiae habentes merito cadere formidantes grauius deliberant. Tu igitur, quid a me uelis, plane si dixeris, nude recipies.
Philosophus: Paucis exprimere nequeo. Si placet, consedentes passim loquamur.
Idiota: Placet, inquam.
Et positis in trigono scabellis ipsisque tribus ex ordine locatis Orator aiebat:
Vides, philosophe, uiri huius simplicitatem, qui nihil horum in usu habet, quae ad recipiendum tanti ponderis uirum decentia petit. Fac in his experimentum, quae magis, ut aiebas, te angunt. Nihil enim de his, quae sciuerit, te latebit. Experieris, puto, te non uacue adductum.
Philosophus: Adhuc omnia placent. Ad rem descendam. Tu interim taciturnus sis quaeso, nec te prolixior turbet collocutio.
Orator: Experieris me continuationis sollicitatorem potius quam fastidientem.
Philosophus: Dic igitur, idiota – ita tu tibi nomen esse ais –, si quam de mente habes coniecturam.
Idiota: Puto neminem esse aut fuisse hominem perfectum, qui non de mente aliqualem saltem fecerit conceptum. Habeo quidem et ego: mentem esse, ex qua omnium rerum terminus et mensura. Mentem quidem a mensurando dici conicio.
Philosophus: Putasne aliud mentem, aliud animam?
Idiota: Puta certe. Nam alia est mens in se subsistens, alia in corpore. Mens in se subsistens aut infinita est aut infiniti imago. Harum autem, quae sunt infiniti imago, cum non sint maximae et absolutae seu infinitae in se subsistentes, posse aliquas animare humanum corpus admitto, atque tunc ex officio easdem animas esse concedo.
Philosophus: Concedis igitur eandem esse mentem et hominis animam: mentem per se, animam ex officio?
Idiota: Concedo, uti una est uis sensitiua et uisiua oculi in animali.

Capitulum II
Quomodo est uocabulum naturale et aliud impositum 
secundum illud citra praecisionem; et quomodo est principium
simplex, quod est ars artium; et quomodo complicatur
ars aeterna philosophorum.
 

Philosophus: Aiebas mentem a mensurando dici. Hanc partem neminem legi tenuisse inter uarias uerbi deriuationes. Primum oro, ut causam dicti aperias.
Idiota: Si de ui uocabuli diligentius scrutandum est, arbitror uim illam, quae in nobis est, omnium rerum exemplaria notionaliter complicantem, quam mentem appello, nequaquam proprie nominari. Quemadmodum enim ratio humana quiditatem operum dei non attingit, sic nec uocabulum. Sunt enim uocabula motu rationis imposita. Nominamus enim unam rem uocabulo uno et per certam rationem et eandem alio per aliam, et una lingua habet propriora, alia magis barbara et remotiora uocabula. Ita uideo, quod, cum proprietas uocabulorum recipiat magis et minus, uocabulum praecisum ignorari.
Philosophus: Ad alta properas, idiota! Nam secundum illa, quae dicere uideris, ob hoc uocabula sunt minus propria, quia ad placitum opinaris instituta, prout cuique imponenti ex rationis motu occurrebat.
Idiota: Volo, ut me profundius intelligas. Nam etsi fatear omne uocabulum eo ipso unitum, quo forma materiae aduenit, et uerum sit formam adducere uocabulum, ut sic uocabula sint non ex impositione, sed ab aeterno, et impositio sit libera, tamen non arbitror aliud quam congruum nomen imponi, licet illud non sit praecisum.
Philosophus: Fac te quaeso planiorem, ut quod uelis capiam. 
Idiota: Perlibenter. Et nunc me ad hanc artem cocleariam conuerto. Et primum uolo scias me absque haesitatione asserere omnes humanas artes imagines quasdam esse infinitae et diuinae artis. Nescio, si tibi id ipsum uideatur.
Philosophus: Tu alta exigis, neque fas est ad illa passim respondere.
Idiota: Miror, si umquam philosophum legeris, qui hoc ignorauerit, cum de se pateat. Manifestum est enim nullam humanam artem perfectionis praecisionem attigisse omnemque finitam esse et terminatam. Terminatur enim ars una in suis terminis, alia in aliis suis, et quaelibet est alia ab aliis, et nulla omnes complicat.
Philosophus: Quid ex hoc inferes?
Idiota: Artem omnem humanam finitam.
Philosophus: Quis haesitat?
Idiota: Impossibile est autem plura esse infinita realiter distincta.
Philosophus: Et hoc ipsum fateor, quoniam alterum foret in altero finitum.
Idiota: Si igitur hoc sic est, nonne solum absolutum principium est infinitum, quia ante principium non est principium, ut de se patet, ne principium sit principiatum? Hinc aeternitas est ipsa sola infinitas seu principium absolutum.
Philosophus: Admitto.
Idiota: Est igitur sola et unica absoluta aeternitas ipsa infinitas, quae est sine principio. Quare omne finitum principiatum ab infinito principio.
Philosophus: Negare nequeo.
Idiota: Omnis ergo ars finita ab arte infinita. Sicque necesse erit infinitam artem omnium artium exemplar esse, principium, medium, finem, metrum, mensuram, ueritatem, praecisionem et perfectionem.
Philosophus: Prosequere ad quae properas, quia nemo his dissentire potest.
Idiota: Applicabo igitur ex hac coclearia arte symbolica paradigmata, ut sensibiliora fiant quae dixero.
Philosophus: Rogo sic agas. Video enim te uiam tenere ad ea, ad quae anhelo.
Idiota sumpto cocleari ad manum aiebat:
Coclear extra mentis nostrae ideam aliud non habet exemplar. 
Nam etsi statuarius aut pictor trahat exemplaria a rebus, quas figurare satagit, non tamen ego, qui ex lignis coclearia et scutellas et ollas ex luto educo. Non enim in hoc imitor figuram cuiuscumque rei naturalis. Tales enim formae cocleares, scutellares et ollares sola humana arte perficiuntur. Unde ars mea est magis perfectoria quam imitatoria figurarum creatarum et in hoc infinitae arti similior.
Philosophus: Placet id ipsum.
Idiota: Esto igitur, quod artem explicare et formam coclearitatis, per quam coclear constituitur, sensibilem facere uelim. Quae cum in sua natura nullo sensu sit attingibilis, quia nec alba nec nigra aut alterius coloris uel uocis uel odoris uel gustus uel tactus, conabor tamen eam modo, quo fieri potest, sensibilem facere. Unde materiam, puta lignum, per instrumentorum meorum, quae applico, uarium motum dolo et cauo, quousque in eo proportio debita oriatur, in qua forma coclearitatis conuenienter resplendeat. Sic uides formam coclearitatis simplicem et insensibilem in figurali proportione huius ligni quasi in imagine eius resplendere. Unde ueritas et praecisio coclearitatis, quae est immultiplicabilis et incommunicabilis, nequaquam potest per quaecumque etiam instrumenta et quemcumque hominem perfecte sensibilis fieri, et in omnibus coclearibus non nisi ipsa simplicissima forma uarie relucet, magis in uno et minus in alio et in nullo praecise.
Et quamuis lignum recipiat nomen ab aduentu formae, ut orta proportione, in qua coclearitas resplendet, ‹coclear› nominetur, ut sic nomen sit formae unitum, tamen impositio nominis fit ad beneplacitum, cum aliud imponi posset. Sic etsi ad beneplacitum, tamen non aliud et penitus diuersum a naturali nomine formae unito; sed uocabulum naturale post formae aduentum in omnibus uariis nominibus per quascumque nationes uarie impositis relucet. Impositio igitur uocabuli fit motu rationis. Nam motus rationis est circa res, quae sub sensu cadunt, quarum discretionem, concordantiam et differentiam ratio facit, ut nihil sit in ratione, quod prius non fuit in sensu. Sic igitur uocabula imponit et mouetur ratio ad dandum hoc nomen uni et aliud alteri rei. Verum cum non reperiatur forma in sua ueritate in his, circa quae ratio uersatur, hinc ratio in coniectura et opinione occumbit.
Unde genera et species, ut sub uocabulo cadunt, sunt entia rationis, quae sibi ratio fecit ex concordantia et differentia sensibilium. Quare, cum sint posterius natura rebus sensibilibus, quarum sunt similitudines, tunc sensibilibus destructis remanere nequeunt. Quicumque igitur putat nihil in intellectu cadere posse, quod non cadat in ratione, ille etiam putat nihil posse esse in intellectu, quod prius non fuit in sensu. Et hic necessario dicere habet rem nihil esse nisi ut sub uocabulo cadit, et huius studium est in omni inquisitione quid nominis profundare. Et haec inquisitio grata est homini, quia motu rationis discurrit. Hic negaret formas in se et in sua ueritate separatas esse aliter quam ut sunt entia rationis, et exemplaria ac ideas nihili faceret. Qui uero in mentis intelligentia aliquid esse admittunt, quod non fuit in sensu nec in ratione, puta exemplarem et incommunicabilem ueritatem formarum, quae in sensibilibus relucent, hi dicunt exemplaria natura praecedere sensibilia sicut ueritas imaginem.
Et ordinem dant talem, ut primo ordine naturae sit humanitas in se et ex se, scilicet absque praeiacenti materia, deinde homo per humanitatem, et quod ibi cadat sub uocabulo, deinde species in ratione. Unde destructis omnibus hominibus humanitas, ut est species, quae sub uocabulo cadit et est ens rationis, quod ratio uenata est ex similitudine hominum, subsistere nequit, nam ab hominibus dependebat, qui non sunt. Sed propter hoc non desinit esse humanitas, per quam fuerunt homines, quae quidem humanitas non cadit sub uocabulo speciei, prout uocabula motu rationis sunt imposita, sed est ueritas speciei illius sub uocabulo cadentis. Unde imagine destructa manet in se ueritas. Et hi omnes negant rem non aliud esse quam ut cadit sub uocabulo. Eo enim modo, ut sub uocabulo cadit, de rebus fit logica et rationalis consideratio, quare illam logice inquirunt, profundant et laudant. Sed ibi non quiescunt, quia ratio seu logica circa imagines formarum tantum uersatur, sed res ultra uim uocabuli theologice intueri conantur et ad exemplaria et ideas se conuertunt. Arbitror non posse plures inquisitionum modos dari. Si tu, qui es philosophus, alias legisti, scire potes. Ego sic conicio.
Philosophus: Mirabiliter omnes omnium tangis philosophorum sectas, Peripateticorum et Academicorum.
Idiota: Hae omnes et quotquot cogitari possent modorum differentiae facillime resoluuntur et concordantur, quando mens se ad infinitatem eleuat. Nam sicut orator hic praesens tibi latius ex his, quae a me habet, explanabit, tunc infinita forma est solum una et simplicissima, quae in omnibus rebus resplendet tamquam omnium et singulorum formabilium adaequatissimum exemplar. Unde uerissimum erit non esse multa separata exemplaria ac multas rerum ideas. Quam quidem infinitam formam nulla ratio attingere potest. Hinc per omnia uocabula rationis motu imposita ineffabilis non comprehenditur. Unde res, ut sub uocabulo cadit, imago est ineffabilis exempli sui proprii et adaequati.
Unum est igitur uerbum ineffabile, quod est praecisum nomen omnium rerum, ut motu rationis sub uocabulo cadunt. Quod quidem ineffabile nomen in omnibus nominibus suo modo relucet, quia infinita nominabilitas omnium nominum et infinita uocabilitas omnium uoce expressibilium, ut sic omne nomen sit imago praecisi nominis. Et nihil aliud omnes conati sunt dicere, licet forte id, quod dixerunt, meliuset clarius dici posset. Omnes enim necessario concordarunt unam esse infinitam uirtutem, quam deum dicimus, in qua necessario omnia complicantur. Neque ille aliud dicere uoluit, qui aiebat humanitatem, ut non cadit sub uocabulo, esse praecisionem ueritatis, quam ineffabilem illam infinitam formam. Quam, dum ad humanam formam respicimus, eius praecisum exemplar nominamus, ut sic ineffabilis, dum ad eius imagines intuemur, omnium nominibus nominetur et unum simplicissimum exemplar secundum exemplatorum specificas differentias per rationem nostram formatas plura esse exemplaria uideatur.

Capitulum III
Quomodo intelligantur et concordentur philosophi;
et de nomine dei et praecisione; ac quomodo uno praeciso nomine
cognito omnia cognoscuntur, et de sufficientia scibilium;
et quomodo differunt conceptus dei et noster.
 

Philosophus: Mirabiliter Trismegisti dictum dilucidasti, qui aiebat deum omnium rerum nominibus ac omnes res dei nomine nominari.
Idiota: Complica nominari et nominare in coincidentiam altissimo intellectu, et omnia patebunt. Nam deus est cuiuscumque rei praecisio. Unde si de una re praecisa scientia haberetur, omnium rerum scientia necessario haberetur. Sic si praecisum nomen unius rei sciretur, tunc et omnium rerum nomina scirentur, quia praecisio citra deum non est. Hinc qui praecisionem unam attingeret, deum attingeret, qui est ueritas omnium scibilium. 
Orator: Declara quaeso de praecisione nominis.
Idiota: Tu nosti, orator, quomodo nos exserimus ex ui mentis mathematicales figuras. Unde dum triangularitatem uisibilem facere uoluero, figuram facio, in qua tres angulos constituo, ut tunc in figura sic habituata et proportionata triangularitas reluceat, cum qua unitum est uocabulum, quod ponatur esse ‹trigonus›. Dico igitur: Si ‹trigonus› est praecisum uocabulum figurae triangularis, tunc scio praecisa uocabulo omnium polygoniarum. Scio enim tunc, quod figurae quadrangularis uocabulum esse debet ‹tetragonus› et quinquangularis ‹pentagonus› et ita deinceps. Et ex notitia nominis unius cognosco figuram nominatam et omnes nominabiles polygonias et differentias et concordantias earundem et quidquid circa hoc sciri potest. Pariformiter aio, quod, si scirem praecisum nomen unius operis dei, omnia nomina omnium dei operum et quidquid sciri posset non ignorarem. Et cum uerbum dei sit praecisio omnis nominis nominabilis, solum in uerbo omnia et quodlibet sciri posse constat.
Orator: Palpabiliter more tuo explanasti.
Philosophus: Miram doctrinam tradidisti, idiota, omnes philosophos concordandi. Nam dum aduerto, non possum nisi tecum consentire non uoluisse omnes philosophos aliud dicere quam id ipsum, quod dixisti per hoc, quod nemo omnium negare potuit deum infinitum, in quo solo dicto omnia, quae dixisti, complicantur. Mirabilis est haec sufficientia omnium scibilium et quomodocumque tradi possibilium. Amplius ad mentis tractatum descende et dicito: Esto, quod «mens» a «mensura» dicatur, ut ratio mensurationis sit causa nominis: quid mentem esse uelis?
Idiota: Scis, quomodo simplicitas diuina omnium rerum est complicatiua. Mens est huius complicantis simplicitatis imago. Unde si hanc diuinam simplicitatem infinitam mentem uocitaueris, erit ipsa nostrae mentis exemplar. Si mentem diuinam uniuersitatem ueritatis rerum dixeris, nostram dices uniuersitatem assimilationis rerum, ut sit notionum uniuersitas. Conceptio diuinae mentis est rerum productio; conceptio nostrae mentis est rerum notio. Si mens diuina est absoluta entitas, tunc eius conceptio est entium creatio, et nostrae mentis conceptio est entium assimilatio. Quae enim diuinae menti ut infinitae conueniunt ueritati, nostrae conueniunt menti ut propinquae eius imagini. Si omnia sunt in mente diuina ut in sua praecisa et propria ueritate, omnia sunt in mente nostra ut in imagine seu similitudine propriae ueritatis, hoc est notionaliter; similitudine enim fit cognitio.
Omnia in deo sunt, sed ibi rerum exemplaria; omnia in nostra mente, sed ibi rerum similitudines. Sicut deus est entitas absoluta, quae est omnium entium complicatio, sic mens nostra est illius entitatis infinitae imago, quae est omnium imaginum complicatio, quasi ignoti regis prima imago est omnium aliarum secundum ipsam depingibilium exemplar. Nam dei notitia seu facies non nisi in natura mentali, cuius ueritas est obiectum, descendit, et non ulterius nisi per mentem, ut mens sit imago dei et omnium dei imaginum post ipsum exemplar. Unde quantum omnes res post simplicem mentem de mente participant, tantum et de dei imagine, ut mens sit per se dei imago et omnia post mentem non nisi per mentem.

Capitulum IV
Quomodo mens nostra non est explicatio, sed imago
complicationis aeternae, sed quae post mentem sunt, non sunt
imago; et quomodo est sine notionibus, habens tamen
iudicium concreatum; et cur est corpus sibi necessarium.
 

Philosophus: Videris ex multa mentis tuae plenitudine dicere uelle mentem infinitam esse uim formatiuam absolutam, sic mentem finitam uim conformatiuam seu configuratiuam.
Idiota: Volo quidem hoc modo. Nam quod dicendum est, conuenienter exprimi nequit. Hinc multiplicatio sermonum perutilis est. Attende aliam esse imaginem, aliam explicationem. Nam aequalitas est unitatis imago. Ex unitate enim semel oritur aequalitas, unde unitatis imago est aequalitas. Et non est aequalitas unitatis explicatio, sed pluralitas. Complicationis igitur unitatis aequalitas est imago, non explicatio. Sic uolo mentem esse imaginem diuinae mentis simplicissimam inter omnes imagines diuinae complicationis. Et ita mens est imago complicationis diuinae prima omnes imagines complicationis sua simplicitate et uirtute complicantis. Sicut enim deus est complicationum complicatio, sic mens, quae est dei imago, est imago complicationis complicationum. Post imagines sunt pluralitates rerum diuinam complicationem explicantes, sicut numerus est explicatiuus unitatis et motus quietis et tempus aeternitatis et compositio simplicitatis et tempus praesentiae et magnitudo puncti et inaequalitas aequalitatis et diuersitas identitatis et ita de singulis.
Ex hoc elice admirandam mentis nostrae uirtutem. Nam in ui eius complicatur uis assimilatiua complicationis puncti, per quam in se reperit potentiam, qua se omni magnitudini assimilat. Sic etiam ob uim assimilatiuam complicationis unitatis habet potentiam, qua se potest omni multitudini assimilare, et ita per uim assimilatiuam complicationis nunc seu praesentiae omni tempori et quietis omni motui et simplicitatis omni compositioni et identitatis omni diuersitati et aequalitatis omni inaequalitati et nexus omni disiunctioni. Et per imaginem absolutae complicationis, quae est mens infinita, uim habet, qua se potest assimilare omni explicationi. Et talia multa per te uides dici posse, quae mens nostra habet, quia est imago infinitae simplicitatis omnia complicantis.
Philosophus: Videtur, quod sola mens sit dei imago.
Idiota: Proprie ita est, quoniam omnia, quae post mentem sunt, non sunt dei imago nisi inquantum in ipsis mens ipsa relucet, sicut plus relucet in perfectis animalibus quam imperfectis et plus in sensibilibus quam uegetabilibus et plus in uegetabilibus quam mineralibus. Unde creaturae mente carentes sunt potius diuinae simplicitatis explicationes quam imagines, licet secundum relucentiam mentalis imaginis in explicando de imagine uarie participent.
Philosophus: Aiebat Aristoteles menti seu animae nostrae nullam notionem fore concreatam, quia eam tabulae rasae assimilauit. Plato uero aiebat notiones sibi concreatas, sed ob corporis molem animam oblitam. Quid tu in hoc uerum censes?
Idiota: Indubie mens nostra in hoc corpus a deoposita est ad sui profectum. Oportet igitur ipsam a deo habere omne id, sine quo profectum acquirere nequit. Non est igitur credendum animae fuisse notiones concreatas, quas in corpore perdidit, sed quia opus habet corpore, ut uis concreata ad actum pergat. Sicuti uis uisiua animae non potest in operationem suam, ut actu uideat, nisi excitetur ab obiecto, et non potest excitari nisi per obstaculum specierum multiplicatarum per medium organi et sic opus habet oculo, sic uis mentis, quae est uis comprehensiua rerum et notionalis, non potest in suas operationes, nisi excitetur a sensibilibus, et non potest excitari nisi mediantibus phantasmatibus sensibilibus. Opus ergo habet corpore organico, tali scilicet, sine quo excitatio fieri non posset. In hoc igitur Aristoteles uidetur bene opinari animae non esse notiones ab initio concreatas, quas incorporando perdiderit.
Verum quoniam non potest proficere, si omni caret iudicio, sicut surdus numquam proficeret, ut fieret citharoedus, postquam nullum de harmonia apud se iudicium haberet, per quod iudicare posset an profecerit, quare mens nostra habet sibi concreatum iudicium, sine quo proficere nequiret. Haec uis iudiciaria est menti naturaliter concreata, per quam iudicat per se de rationibus, an sint debiles, fortes aut concludentes. Quam uim si Plato notionem nominauit concreatam, non penitus errauit.
Philosophus: O quam clara est tua traditio, cui quisque audiens cogitur assentire! Indubie haec sunt diligenter attendenda. Nam clare experimur spiritum in mente nostra loquentem et iudicantem hoc bonum, hoc iustum, hoc uerum, et nos reprehendentem, si declinamus a iusto. Quam loquelam et quod iudicium nequaquam didicit, sed sibi connatum est.
Idiota: Experimur ex hoc mentem esse uim illam, quae licet careat omni notionali forma, potest tamen excitata se ipsam omni formae assimilare et omnium rerum notiones facere, similis quodammodo sano uisui in tenebris, qui numquam fuit in luce; hic caret omni notione actuali uisibilium, sed dum in lucem uenit et excitatur, se assimilat uisibili, ut notionem faciat.
Orator: Aiebat Plato tunc ab intellectu iudicium requiri, quando sensus contraria simul ministrat.
Idiota: Subtiliter dixit. Nam cum tactus simul durum et molle seu graue et leue confuse offerat, contrarium in contrario, recurritur ad intellectum, ut de quiditate utriusque, si confuse sentitum plura discreta sint, iudicet. Sic cum uisus magnum et paruum confuse praesentat, nonne opus est iudicio discretiuo intellectus, quid magnum quidue paruum? Ubi uero sensus per se sufficeret, ad iudicium intellectus minime recurreretur, ut in uisione digiti contrarium non habentis, quod simul accedat.
 
Capitulum V
Quomodo mens est uiua substantia et in corpore creata
et de modo quomodo; et an ratio sit in brutis; et quomodo
mens uiua descriptio aeternae sapientiae.
 

Philosophus: Omnes paene Peripatetici aiunt intellectum, quem tu mentem dicere uideris, fore potentiam quandam animae et intelligere accidens, tu uero aliter.
Idiota: Mens est uiua substantia, quam in nobis interne loqui et iudicare experimur et quae omni ui alia ex omnibus uiribus spiritualibus, quas in nobis experimur, infinitae substantiae et absolutae formae plus assimilatur. Cuius officium in hoc corpore est corpus uiuificare, et ex hoc «anima» dicitur. Unde mens est forma substantialis siue uis in se omnia suo modo complicans, uim animatiuam, per quam corpus animat uiuificando uita uegetatiua et sensitiua, et uim ratiocinatiuam et intellectualem et intellectibilem complicans.
Philosophus: Visne mentem, quam et animam fateris intellectiuam, ante corpus fuisse, prout Pythagoras et Platonici, et postea incorporatam?
Idiota: Natura, non tempore. Nam, ut audisti, eam uisui in tenebris comparaui. Visus autem nequaquam actu fuitante oculum nisi natura tantum. Unde quia mens est quoddam diuinum semen sua ui complicans omnium rerum exemplaria notionaliter, tunc a deo, a quo hanc uim habet, eo ipso, quod esse recepit, est simul et in conuenienti terra locatum, ubi fructum facere possit et ex se rerum uniuersitatem notionaliter explicare; alioquin haec uis seminalis frustra data sibi foret, si non fuisset sibi addita opportunitas in actum prorumpendi.
Philosophus: Ponderose loqueris. Sed quomodo hoc in nobis factum sit, audire summopere cupio.
Idiota: Diuini modi sunt praecisione inattingibiles; coniecturas tamen de ipsis facimus, alius obscuriores, alius clariores. Ego autem arbitror hanc similitudinem, quam dicam, tibi sufficere. Nosti enim uisum de sua propria natura non discernere, sed in globo quodam et confuse sentire obstaculum, quod sibi obuiat intra sphaeram motus sui, scilicet oculum, quod quidem obstaculum generatur ex multiplicatione specierum obiecti in oculum. Unde si adest uisio in oculo sine discretione, ut in infantibus, ubi deest usus discretionis, tunc ita aduenit mens animae sensibili sicut discretio uisui, per quam discernit inter colores. Et sicut haec discretio uisiua in brutis perfectis animalibus ut canibus suum dominum uisu discernentibus reperitur et a deo data est uisui tamquam perfectio et forma uisus, sic naturae humanae ultra discretionem illam, quae in brutis reperitur, data est altior uis se habens ad discretionem animalem sicut illa ad uim sensibilem, ut mens sit forma discretionis animalis et eius perfectio.
Philosophus: Optime et pulchre. Sed uideris ad opinionem sapientis Philonis accedere, qui animalibus rationem inesse dicebat.
Idiota: Experimur discretiuum discursum in brutis, sine quo eorum natura bene subsistere non posset. Unde discursus eorum quia caret forma, scilicet intellectu seu mente, est confusus; caret enim iudicio et scientia. Et quia omnis discretio ex ratione est, hinc Philo non absurde sic dixisse uidetur.
Philosophus: Declara quaeso, quomodo mens est forma rationis discurrentis.
Idiota: Iam dixi, quod, sicut uisus uidet et nescit quid uideat sine discretione, quae ipsum informat et dilucidat et perficit, sic ratio syllogizat et nescit quid syllogizet sine mente, sed mens informat, dilucidat et perficit ratiocinationem, ut sciat quid syllogizet. Ac si idiota uim uocabulorum ignorans librum aliquem legat, lectio ex ui rationis procedit. Legit enim discurrendo per differentias litterarum, quas componit et diuidit, et hoc est opus rationis, sed ignorat quid legat. Et sit alius, qui legat et sciat et intelligat id quod legit. Haec est quaedam similitudo rationis confusae et rationis formatae per mentem. Mens enim de rationibus iudicium habet discretiuum, quae ratio bona, quae sophistica. Ita mens est forma discretiua rationum sicut ratio forma discretiua sensuum et imaginationum. 
Philosophus: Unde habet mens iudicium illud, quoniam de omnibus iudicium facere uidetur?
Idiota: Habet ex eo, quia est imago exemplaris omnium. Deus enim est omnium exemplar. Unde cum omnium exemplar in mente ut ueritas in imagine reluceat, in se habet ad quod respicit, secundum quod iudicium de exterioribus facit. Ac si lex scripta foret uiua, illa, quia uiua, in se iudicanda legeret. Unde mens est uiua descriptio aeternae et infinitae sapientiae. Sed in nostris mentibus ab initio uita illa similis est dormienti, quousque admiratione, quae ex sensibilibus oritur, excitetur, ut moueatur. Tunc motu uitae suae intellectiuae in se descriptum reperit, quod quaerit. Intelligas autem descriptionem hanc resplendentiam esse exemplaris omnium modo, quo in sua imagine ueritas resplendet. Ac si acuties simplicissima et indiuisibilis anguli lapidis diamantis politissimi, in qua omnium rerum formae resplenderent, uiua foret, illa se intuendo omnium rerum similitudines reperiret, per quas de omnibus notiones facere posset.
Philosophus: Mirabiliter loqueris et delectabilissima profers. Multum exemplum acutiei diamantis placet. Nam quanto angulus ille fuerit acutior et simplicior, tanto clarius omnia in eo resplendent.
Idiota: Qui uim specularem in se considerat, uidet, quomodo est ante omnem quantitatem. Quod si illam uiuam concipit uita intellectuali, in qua reluceat omnium exemplar, de mente admissibilem facit coniecturam.
Philosophus: Vellem audire, an hanc artem tuam in mentis creatione paradigmatice posses applicare.
Idiota: Possem etenim.
Et pulchro quodam cocleari ad manum recepto aiebat:
Volui facere coclear speculare. Quaesiui lignum ualde unitum et nobile super omnia. Applicui instrumenta, quorum motu elicui conuenientem proportionem, in qua forma coclearis perfecte resplenderet. Post haec perpoliui coclearis superficiem adeo, quod induxi in resplendentiam formae coclearis formam specularem, ut uides. Nam cum sit perpulchrum coclear, est tamen cum hoc coclear speculare.
Habes enim in eo omnia genera speculorum, scilicet concauum, conuexum, rectum et columnare: in base manubrii rectum, in manubrio columnare, in concauitate coclearis concauum, in conuexitate conuexum. Unde forma specularis non habuit temporale esse ante coclear, sed ad perfectionem coclearis addita est per me formae primae coclearis, ut eam perficeret, ut nunc forma specularis in se contineat formam coclearis. Et forma specularis est independens a cocleari. Non est enim de essentia speculi, quod sit coclear. Quare si rumperentur proportiones, sine quibus forma coclearis esse nequit, puta si manubrium separaretur, desineret esse coclear, sed ob hoc forma specularis non desineret esse. Ita quidem deus per motum caeli de apta materia proportionem eduxit, in qua resplenderet animalitas perfectiori modo, cui deinde addidit mentem quasi uiuum speculum modo quo dixi. 

Capitulum VI
Quomodo symbolice loquendo sapientes numerum
rerum exemplar dixerunt et de mirabili natura eius; et
quomodo est a mente et essentiarum incorruptibilitate; et
quomodo mens est harmonia, numerus se mouens,
compositio ex eodem et diuerso.
 

Philosophus: Apte applicasti. Et quando ‹unum› dicis, intellectum aperis quomodo fit rerum productio ac quomodo proportio est locus orbis seu regio formae et locus proportionis materia. Et uideris multum Pythagoricus, qui ex numero omnia esse asserunt.
Idiota: Nescio, an Pythagoricus uel alius sim. Hoc scio, quod nullius auctoritas me ducit, etiamsi me mouere tentet. Arbitror autem uiros Pythagoricos, qui ut ais per numerum de omnibus philosophantur, graues et acutos. Non quod credam eos uoluisse de numero loqui, prout est mathematicus et ex nostra mente procedit – nam illum non esse alicuius rei principium de se constat –, sed symbolice ac rationabiliter locuti sunt de numero, qui ex diuina mente procedit, cuius mathematicus est imago. Sicut enim mens nostra se habet ad infinitam aeternam mentem, ita numerus nostrae mentis ad numerum illum. Et damus illi numero nomen nostrum sicut menti illi nomen mentis nostrae, et delectabiliter multum uersamur in numero quasi in nostro proprio opere.
Philosophus: Explana quaeso motiua, quae quem mouere possunt ad dicendum rerum principia numeros.
Idiota: Non potest esse nisi unum infinitum principium, et hoc solum est infinite simplex. Primum autem principiatum non potest esse infinite simplex, ut de se patet. Neque potest esse compositum ex aliis ipsum componentibus; tunc enim non foret primum principiatum, sed componentia ipsum natura praecederent. Oportet igitur admittere, quod primum principiatum sic sit compositum, quod tamen non sit ex aliis, sed ex se ipso compositum. Et non capit mens nostra aliquid tale esse posse, nisi sit numerus uel ut numerus nostrae mentis.
Nam numerus est compositus et ex se ipso compositus – ex numero enim pari et impari est omnis numerus compositus –: sic numerus est ex numero compositus. Si dixeris ternarium ex tribus unitatibus compositum, loqueris quasi si quis diceret parietes et tectum separate facere domum. Si enim parietes sunt separate et similiter et tectum, non componitur ex ipsis domus. Sic nec tres unitates separatae constituunt ternarium. Quare si unitates consideras prout constituunt ternarium, eas unitas consideras. Et quid tunc aliud est tres unitates unitae quam ternarius? Ita ex se ipso est compositus. Sic de omnibus numeris.
Immo dum in numero non nisi unitatem conspicio, uideo numeri incompositam compositionem et simplicitatis et compositionis siue unitatis et multitudinis coincidentiam. Immo si adhuc acutius intueor, uideo numeri compositam unitatem, ut in unitatibus harmonicis diapason, diapente ac diatessaron. Harmonica enim habitudo unitas est, quae sine numero intelligi nequit. Adhuc ex habitudine semitonii et medietatis duplae, quae est costae quadrati ad diametrum, numerum simpliciorem intueor quam nostrae mentis ratio attingere queat, nam habitudo sine numero non intelligitur, et tamen numerum illum oporteret esse pariter parem et imparem; de quo longus sermo et delectabilis ualde haberi posset, si ad alia non festinaremus.
Habemus igitur, quomodo primum principiatum est, cuius typum gerit numerus. Neque ad quiditatem eius aliter ac propius accedere possumus, cum praecisio quiditatis cuiuscumque rei sit per nos inattingibilis aliter quam in aenigmate uel figura. Primum enim principiatum uocamus symbolice numerum, quia numerus est subiectum proportionis; non enim potest esse proportio sine numero. Et proportio est locus formae; sine enim proportione apta et congrua formae forma resplendere nequit, uti dixi proportione apta cocleari rupta non posse formam manere, quia non habet locum. Est enim proportio quasi aptitudo superficiei specularis ad resplendentiam imaginis, qua non stante desinit repraesentatio. Ecce quomodo unitas exemplaris infinita non potest resplendere nisi in proportione apta, quae proportio est in numero. Agit enim mens aeterna quasi ut musicus, qui suum conceptum uult sensibilem facere. Recipit enim pluralitatem uocum et illas redigit in proportionem congruentem harmoniae, ut in illa proportione harmonia dulciter et perfecte resplendeat, quando ibi est ut in loco suo, et uariatur harmoniae resplendentia ex uarietate proportionis harmoniae congruentis, et desinit harmonia aptitudine proportionis desinente. Ex mente igitur numerus et omnia.
Philosophus: Nonne sine nostrae mentis consideratione est rerum pluralitas?
Idiota: Est, sed a mente aeterna. Unde sicut quoad deum rerum pluralitas est a mente diuina, ita quoad nos rerum pluralitas est a nostra mente. Nam sola mens numerat; sublata mente numerus discretus non est. Mens enim ex eo, quia unum et idem singulariter intelligit et singillatim, et hoc ipsum consideramus – dicimus esse unum ex hoc, quod unum singulariter et hoc semel intelligit –, ueraciter est unitatis aequalitas. Sed quando unum singulariter et multiplicando intelligit, res plures esse diiudicamus binarium dicendo, quia mens unum et idem singulariter bis siue geminando intelligit. Ita de reliquis.
Philosophus: Nonne ternarius ex binario et unitate constituitur et numerum dicimus collectionem singularium? Quomodo tunc ex mente tu dicis eum esse?
Idiota: Illi modi dicendi debent ad intelligendi modum referri, quia non est aliud colligere quam unum et idem commune circa eadem multiplicare. Unde cum uideas sine mentis multitudine binarium uel ternarium nihil esse, satis attendis numerum ex mente esse.
Philosophus: Quomodo pluralitas rerum est numerus diuinae mentis?
Idiota: Ex eo enim, quod mens diuina unum sic intelligit et aliud aliter, orta est rerum pluralitas. Unde si acute respicis, reperies pluralitatem rerum non esse nisi modum intelligendi diuinae mentis. Sic irreprehensibiliter posse dici conicio primum rerum exemplar in animo conditoris numerum esse. Hoc ostendit delectatio et pulchritudo, quae omnibus rebus inest, quae in proportione consistit, proportio uero in numero. Hinc numerus praecipuum uestigium ducens in sapientiam.
Philosophus: Illud primo Pythagorici, deinde Platonici dixerunt, quos et Seuerinus Boethius imitatur.
Idiota: Pariformiter dico exemplar conceptionum nostrae mentis numerum esse. Sine numero enim nihil facere potest; neque assimilatio neque notio neque discretio neque mensuratio fieret numero non exsistente. Res enim non possunt aliae et aliae et discretae sine numero intelligi. Nam quod alia res est substantia et alia quantitas et ita de aliis, sine numero non intelligitur. Unde cum numerus sit modus intelligendi, nihil sine eo intelligi potest. Numerus enim nostrae mentis cum sit imago numeri diuini, qui est rerum exemplar, est exemplar notionum. Et sicut ante omnem pluralitatem est unitas, et haec est unitas uniens mens increata, in qua omnia unum, post unum pluralitas, explicatio uirtutis illius unitatis, quae uirtus est rerum entitas, essendi aequalitas et entitatis aequalitatisque conexio et haec trinitas benedicta, sic in nostra mente est illius trinitatis diuinae imago. Nam mens nostra similiter est unitas uniens ante omnem pluralitatem per mentem conceptibilem, et post illam unitatem unientem omnem pluralitatem est pluralitas, quae est pluralitatis rerum imago sicut mens nostra diuinae mentis imago. Et explicat pluralitas uirtutem unitatis mentis, quae uirtus est imago entitatis, aequalitatis et conexionis.
Philosophus: Video te ex numero mira attingere. Aie igitur, quoniam diuinus Dionysius asserit essentias rerum incorruptibiles, an hoc numero ostendere possis?
Idiota: Quando attendis ex multitudine unitatis numerum constitui ac quod alteritas sequitur multiplicationem contingenter et aduertis compositionem numeri ex unitate et alteritate, ex eodem et diuerso, ex pari et impari, ex diuiduo et indiuiduo, ac quod quiditas rerum omnium exorta est, ut sit numerus diuinae mentis, tunc aliqualiter attingis, quomodo essentiae rerum sunt incorruptibiles uti unitas, ex qua numerus, quae est entitas, et quomodo res sunt sic et sic ex alteritate, quae non est de essentia numeri, sed contingenter unitatis multiplicationem sequens. Ita quidem alteritas de nullius rei essentia est. Pertinet enim ad interitum alteritas, quia diuisio est, ex qua corruptio. Hinc de essentia rei non est. Conspicis etiam, quomodo non est aliud numerus quam res numeratae. Ex quo habes inter mentem diuinam et res non mediare numerum, qui habeat actuale esse, sed numerus rerum res sunt.

Capitulum VII
Quomodo mens a se exserit rerum formas
uia assimilationis et possibilitatem absolutam
seu materiam attingit.
 

Philosophus: Dic, oro: Putasne mentem nostram esse harmoniam aut numerum se mouentem aut compositionem ex eodem et diuerso uel ex diuidua et indiuidua essentia uel entelechiam? Nam talibus dicendi modis Platonici et Peripatetici utuntur.
Idiota: Credo omnes, qui de mente locuti sunt, talia uel alia dixisse potuisse, moti ex his, quae in ui mentis experiebantur. De omni enim harmonia iudicium in mente reperiebant mentemque ex se notiones fabricare et sic se mouere, quasi uiuus numerus discretiuus per se ad faciendum discretiones procederet, et iterum in hoc collectiue ac distributiue procedere aut secundum modum simplicitatis ac necessitatis absolutae uel possibilitatis absolutae uel necessitatis complexionis uel determinatae uel possibilitatis determinatae aut ob aptitudinem perennis motus. Ob has aut similes uarias experientias talia ac alia de mente aut anima dixisse rationabiliter credendum. Nam mentem esse ex eodem et diuerso est eam esse ex unitate et alteritate eo modo, quo numerus compositus est ex eodem quantum ad commune et diuerso quantum ad singularia, qui sunt modi intelligendi mentis.
Philosophus: Continua exponendo animam numerum se mouentem.
Idiota: Faciam ut potero. Arbitror omnes non posse dissentire mentem esse uiuum quendam diuinum numerum optime ad aptitudinem resplendentiae diuinae harmoniae proportionatum ac omnem sensibilem, rationalem et intellectualem harmoniam complicantem et quidquid circa hoc pulchrius dici potest, adeo quod omnis numerus et omnis proportio et omnis harmonia, quae a nostra mente procedunt, ita parum ad mentem nostram accedunt sicut mens nostra ad mentem infinitam. Nam mens etsi sit numerus diuinus, est tamen ita numerus, quod est unitas simplex ex sua ui numerum suum exserens. Unde quae est proportio operum dei ad deum, illa operum mentis nostrae ad mentem ipsam.
Philosophus: Voluerunt plerique mentem nostram esse naturae diuinae et menti diuinae propinquissime coniunctam.
Idiota: Non puto aliud illos uoluisse quam dixi, licet alium dicendi modum haberent. Inter enim diuinam mentem et nostram interest quod inter facere et uidere. Diuina mens concipiendo creat, nostra concipiendo assimilat notiones seu intellectuales faciendo uisiones. Diuina mens est uis entificatiua, nostra mens est uis assimilatiua.
Orator: Video philosopho tempus non sufficere, ideo longo silentio me repressi. Audiui plura et semper gratissima, sed audire uellem: Quomodo mens ex se exserit rerum formas uia assimilationis?
Idiota: Mens est adeo assimilatiua, quod in uisu se assimilat uisibilibus, in auditu audibilibus, in gustu gustabilibus, in odoratu odorabilibus, in tactu tangibilibus et in sensu sensibilibus, in imaginatione imaginabilibus, in ratione rationabilibus. Habet enim se imaginatio in absentia sensibilium ut sensus aliquis absque discretione sensibilium. Nam conformat se absentibus sensibilibus confuse absque hoc, quod statum a statu discernat. Sed in ratione cum discretione status a statu se rebus conformat. In illis omnibus locis uehitur in spiritu arteriarum mens nostra, quae excitata per obstaculum specierum ab obiectis ad spiritum multiplicatarum se assimilat rebus per species, ut per assimilationem iudicium faciat de obiecto. Unde spiritus ille subtilis arteriarum, qui est mente animatus, per mentem ad similitudinem speciei, quae obstaculum praestitit motui, spiritui sic conformatur sicut cera flexibilis per hominem mentis usum ac artem habentem configuratur rei praesentialiter artifici praesentatae. Nam omnes configurationes siue in arte statuaria aut pictoria aut fabrili absque mente fieri nequeunt; sed mens est, quae omnia terminat.
Unde si conciperetur cera mente informata, tunc mens intus exsistens configuraret ceram omni figurae sibi praesentatae, sicut nunc mens artificis ab extrinseco applicata facere nititur. Sic de luto et omnibus flexibilibus. Sic in nostro corpore mens facit secundum uariam flexibilitatem spirituum arteriarum in organis uarias configurationes subtiles et grossas, et unus spiritus non est configurabilis ad id, ad quod alius. Quia spiritus in neruo optico non est offendibilis per species sonorum, sed solum per species colorum, ideo configurabilis est speciebus colorum et non sonorum. Ita de aliis.
Et est alius spiritus ad omnes sensibiles species configurabilis, qui est in organo imaginatiuae, sed grosso et indiscreto modo. Et alius in organo ratiocinatiuae est ad omnia sensibilia discrete et lucide configurabilis. Et hae omnes configurationes sunt assimilationes sensibilium, cum fiant medio corporalium spirituum, licet subtilium. Unde cum mens has faciat assimilationes, ut notiones habeat sensibilium, et sic est immersa spiritui corporali, tunc agit ut anima animans corpus, per quam animationem constituitur animal. Hinc anima brutorum consimiles licet confusiores suo modo facit assimilationes, ut suo modo notiones assequatur.
Sed nostra uis mentis ex illis talibus notionibus sic per assimilationem elicitis facit mechanicas artes et physicas ac logicas coniecturas et res attingit modo, quo in possibilitate essendi seu materia concipiuntur, et modo, quo possibilitas essendi est per formam determinata. Unde cum per has assimilationes non attingat nisi sensibilium notiones, ubi formae rerum non sunt uerae, sed obumbratae uariabilitate materiae, tunc omnes notiones tales sunt potius coniecturae quam ueritates. Sic itaque dico, quod notiones, quae per rationales assimilationes attinguntur, sunt incertae, quia sunt secundum imagines potius formarum quam ueritates.
Post haec mens nostra, non ut immersa corpori, quod animat, sed ut est mens per se, unibilis tamen corpori, dum respicit ad suam immutabilitatem, facit assimilationes formarum non ut sunt immersae materiae, sed ut sunt in se et per se, et immutabiles concipit rerum quiditates utens se ipsa pro instrumento sine spiritu aliquo organico, sicut dum concipit circulum esse figuram, a cuius centro omnes lineae ad circumferentiam ductae sunt aequales, quo modo essendi circulus extra mentem in materia esse nequit. Impossibile est enim duas dari lineas in materia aequales, minus est possibile talem circulum posse figurari. Unde circulus in mente est exemplar et mensura ueritatis circuli in pauimento. Sic dicimus ueritatem rerum in mente esse in necessitate complexionis, scilicet modo, quo exigit ueritas rei, ut de circulo dictum est.
Et quia mens ut in se et a materia abstracta has facit assimilationes, tunc se assimilat formis abstractis. Et secundum hanc uim exserit scientias certas mathematicales et comperit uirtutem suam esse se rebus, prout in necessitate complexionis sunt, assimilandi et notiones faciendi. Et incitatur ad has assimilationes abstractiuas per phantasmata seu imagines formarum, quas per assimilationes factas in organis deprehendit, sicut excitatur quis ex pulchritudine imaginis, ut inquirat pulchritudinem exemplaris. Et in hac assimilatione se habet mens, ac si flexibilitas absoluta a cera, luto, metallo et omnibus flexibilibus foret uiua uita mentali, ut ipsa per se ipsam se omnibus figuris, ut in se et non in materia subsistunt, assimilare possit. Talis enim in ui suae flexibilitatis uiuae, hoc est in se, notiones omnium, quoniam omnibus se conformare posset, esse conspiceret.
Et quia adhuc hoc modo mens non satiatur, quia non intuetur praecisam omnium ueritatem, sed intuetur ueritatem in necessitate quadam determinata cuilibet, prout una est sic, alia sic, et quaelibet ex suis partibus composita, et uidet, quod hic modus essendi non est ipsa ueritas, sed participatio ueritatis, ut unum sic sit uere et aliud aliter uere, quae quidem alteritas nequaquam conuenire potest ueritati in se in sua infinita et absoluta praecisione considerata. Unde mens respiciendo ad suam simplicitatem, ut scilicet est non solum abstracta a materia, sed ut est materiae incommunicabilis seu modo formae inunibilis, tunc hac simplicitate utitur ut instrumento, ut non solum abstracte extra materiam, sed in simplicitate materiae incommunicabili se omnibus assimilet. Et hoc modo in simplicitate sua omnia intuetur, sicut si in puncto omnem magnitudinem et in centro circulum, et ibi omnia intuetur absque omni compositione partium et non ut unum est hoc et aliud illud, sed ut omnia unum et unum omnia.
Et haec est intuitio ueritatis absolutae. Quasi si quis in proxime dicto modo uideret, quomodo in omnibus entibus est entitas uarie participata, et post hoc modo, de quo nunc agitur, supra participationem et uarietatem omnem ipsam entitatem absolutam simpliciter intueretur, talis profecto supra determinatam complexionis necessitatem uideret omnia, quae uidit in uarietate, absque illa in absoluta necessitate simplicissime, sine numero et magnitudine ac omni alteritate. Utitur autem hoc altissimo modo mens se ipsa, ut ipsa est dei imago, et deus, qui est omnia, in ea relucet, scilicet quando ut uiua imago dei ad exemplar suum se omni conatu assimilando conuertit. Et hoc modo intuetur omnia unum et se illius unius assimilationem, per quam notiones facit de uno quod omnia. Et sic facit theologicas speculationes, ubi tamquam in fine omnium notionum quam suauiter ut in delectabilissima ueritate uitae suae quiescit, de quo modo numquam satis dici posset. Haec autem nunc sic dixerim cursorie et rustice. Tu uero decora limatione pulchrius ea poteris adaptare, ut reddantur legentibus gratiora. 
Orator: Non nisi hoc audire quam auide exspectaui, quod sic luculentissime explanasti, et ueritatem quaerentibus quam ornata uidebuntur.
Philosophus: Expone quaeso, quomodo mens possibilitatem indeterminatam, quam materiam uocamus, attingit.
Idiota: Per adulterinam quandam rationem, contrario quodam modo, quo de necessitate complexionis ad necessitatem transilit absolutam. Nam dum uidet, quomodo omnia corpora per corporeitatem habent formatum esse, sublata corporeitate in quadam indeterminata possibilitate omnia, quae prius uidit, uidet. Et quae prius uidit in corporeitate distincta et determinata actu exsistentia, nunc uidet confusa, indeterminata, possibiliter. Et hic est modus uniuersitatis, quo modo in possibilitate omnia uidentur. Non tamen est modus essendi, quia posse esse non est.

Capitulum VIII
Quomodo an idem sit menti concipere, intelligere,
notiones et assimilationes facere; et quomodo fiant
sensationes secundum physicos.
 

Philosophus: Satis de hoc. Ne propositum egrediamur, expone, si concipere mentis est intelligere.
Idiota: Dixi mentem concipiendi uirtutem. Unde excitata se mouet concipiendo, quousque intelligat. Quare intellectus est mentis motus perfectus.
Philosophus: Quando dicitur concipere?
Idiota: Quando rerum facit similitudines siue mauis dicere notiones seu genera, differentias, species, proprium et accidens. Unde deus uim concipiendi creauit in anima, mens autem ea iam dicta facit. Unum tamen et idem est uis mentis et conceptio et similitudo et notio et genus et species. Et quamuis non dicamus idem intelligere et concipere, tamen quidquid intelligitur, et concipitur, et e conuerso. Sed actuale intelligitur et non concipitur.
Philosophus: Quomodo ais?
Idiota: Concipere non est nisi modo materiae uel formae uel alio modo comprehendere. Actuale uero dicitur intelligi, i. e. proprietas eius mente comprehenditur. Dicitur etiam mens intelligere ex quo mouetur, et initium motus potius passio dicitur, perfectio motus intellectus. Sed ut idem est dispositio et habitus, dispositio dum tendit ad perfectionem et post perfectionem habitus, ita unum et idem passio mentis et intellectus. 
Philosophus: Tamen intellectus non uidetur dicere perfectionem.
Idiota: Bene ais. Proprie mens dicitur intelligere, quando mouetur, licet non dicatur intellectus nisi post perfectionem.
Philosophus: Sunt igitur illa omnia unum et idem: uis concipiendi, conceptio, similitudo, notio, passio et intellectus.
Idiota: Sunt sic idem, quod uis concipiendi non est aliquid eorum, quia dicitur uis ab aptitudine, quam habet a creatione, conceptio ab imitatione, quia imitatur materiam uel formam, scilicet eo quod modo materiae uel formae uel compositi comprehendit. Ex eo autem, quod conceptio dicitur, ex eo etiam similitudo seu notio rei. Et haec uocabula ueraciter de se praedicantur, et quodlibet dicitur intellectus.
Philosophus: Miror, quomodo conceptio possit dici intellectus.
Idiota: Quamuis conceptio dicatur ab imitatione et intellectus a perfectione, tamen hoc facit perfectio, quod intellectus dicatur conceptio. Tunc enim mens concipit, cum ad perfectionem ducitur intellectus. 
Philosophus: Vis forte etiam admittere passionem mentis uocari intellectum?
Idiota: Volo, nam motus mentis est intellectus, cuius initium est passio.
Philosophus: Igitur et conceptio passio?
Idiota: Non sequitur, ut per te uides. Similiter quamuis genera et species sint intellectus, non tamen propterea sunt passiones animae; transit enim passio animae manentibus generibus et speciebus.
Philosophus: Satis de hoc. Cum uarii uarie loquantur, de istis sufficiat mihi te audiuisse. Sed dicito: Quomodo nominas uim illam mentis, qua omnia in necessitate complexionis intuetur, et aliam, qua in necessitate absoluta?
Idiota: Ego, qui sum idiota, non multum ad uerba attendo, puto tamen, quod conuenienter uis illa disciplina dici possit, qua mens ad suam immutabilitatem respiciendo rerum formas extra materiam considerat, eo quia per disciplinam doctrinamque ad hanc formae deuenitur considerationem. Sed uis illa, qua mens intuendo ad suam simplicitatem omnia absque compositione in simplicitate intuetur, intelligentia dici potest.
Philosophus: Legi per aliquos uim, quam tu doctrinam, intelligentiam, et illam, quam tu intelligentiam, illi intellectibilitatem nominari.
Idiota: Non displicet, quia et sic conuenienter uocari possunt.
Orator: Optarem te, philosophe, audire, quomodo physici opinentur sensationes fieri. In hoc te idiota peritiorem puto, qui et gaudebit, si feceris.
Philosophus: Gauderem aliquid accepti posse recitare. Unde id, quod petis, sic se habet: Dicunt physici, quod anima est immixta spiritui tenuissimo per arterias diffuso, ita quod spiritus ille uehiculum sit animae, illius uero spiritus uehiculum sanguis. Est ergo arteria quaedam illo spiritu plena, quae ad oculos dirigitur, ita ut arteria illa prope oculos bifida fiat et illo spiritu plena ad oculorum orbes, in qua parte pupilla est, proueniat. Est itaque spiritus ille eatenus per arteriam illam diffusus instrumentum animae, per quod uidendi sensum exerceat. Duae arteriae ad aures diriguntur illo spiritu plenae, similiter ad nares, eodem modo ad palatum arteriae quaedam diriguntur. Diffunditur etiam spiritus ille per medullas usque ad extremitatem articulorum. Spiritus ergo ille, qui ad oculos dirigitur, est agillimus. 
Cum ergo aliquod exterius obstaculum inuenit, repercutitur spiritus ille, et excitatur anima ad perpendendum illud, quod obstat. Sic in auribus uoce repercutitur spiritus, et excitatur anima ad comprehendendum. Et sicut auditus fit in aëre tenuissimo, ita quoque odoratus in aëre spisso uel potius fumoso, qui, cum nares subintrat, ex sua fumositate spiritum retardat, ut anima excitetur ad illius fumositatis odorem comprehendendum. Pariformiter cum humidum spongiosum palatum subintrat, tardatur spiritus, et excitatur anima ad gustandum. Utitur etiam spiritu per medullas diffuso anima pro instrumento tactus. Cum enim aliquod solidum obstat corpori, offenditur et quodammodo retardatur spiritus, et inde tactus. Circa oculos utitur ignea ui, circa aures utitur ui aetherea uel potius aërea pura, circa nares ui spissa aërea et fumosa, circa palatum ui aquea, circa medullas ui terrea, et hoc secundum quattuor elementorum ordinem, ut, sicut oculi altiores sunt auribus, sic spiritus, qui ad oculos dirigitur, altior est et superior, ut quodammodo igneus dicatur, ut sit in homine sensuum dispositio facta ad similitudinem ordinis siue dispositionis quattuor elementorum. Hinc uelocior uisus quam auditus. Unde fit, ut prius coruscationem uideamus, quam tonitrua audiamus, licet simul fiant. Facit etiam oculorum adeo fortis radiorum directio subtilis et acuta, ut aër ei cedat nec aliquid ei obsistere possit, nisi grossum sit terreum uel aqueum.
Cum ergo spiritus ille instrumentum sit sensuum – oculi, nares et cetera quasi fenestrae sunt et uiae, per quas spiritus ille ad sentiendum exitum habet – patet, quod nihil sentitur nisi per obstaculum. Unde fit, ut aliqua re obstante spiritus ille, qui sentiendi instrumentum est, tardetur et anima quasi tarda rem illam, quae obstat, confuse per sensus ipsos comprehendat. Sensus enim, quantum in se est, nihil terminat. Quod enim, cum aliquid uidemus, terminum in ipso ponimus, illud quidem imaginationis est, quaeadiuncta est sensui, non sensus. Est autem in prima parte capitis, in cellula phantastica, spiritus quidam multo tenuior et agilior spiritui per arterias diffuso, quo cum anima utitur pro instrumento, subtilior fit, ut etiam re absentata formam comprehendat in materia. Quae uis animae imaginatio dicitur, quoniam per eam anima rei absentatae imaginem sibi conformat. Et per hoc a sensu differt, qui solum re praesente formam comprehendit in materia, imaginatio uero re absentata, confuse tamen, ut statum non discernat, sed multos status simul confuse comprehendat. Est uero in media parte capitis, in illa scilicet cellula, quae rationalis dicitur, spiritus tenuissimus magisque tenuis quam in phantastica, et cum anima illo spiritu pro instrumento utitur, adhuc fit subtilior, ut etiam statum a statu discernat, uel statum uel formatum. 
Nec tamen rerum comprehendit ueritatem, quoniam formas comprehendit materiae admixtas, materia uero confundit formam, ut ueritas circa eam comprehendi non possit. Haec autem uis animae ratio appellatur. Cum his tribus modis anima corporeo utitur instrumento, per se ipsam anima comprehendit, quando se ipsam recipit, ita ut se ipsa utatur pro instrumento, ut a te audiuimus.
Orator: Physici, qui haec post experientiam nobis manifesta fecerunt, laudandi sunt certe, quia pulchra et placida. 
Idiota: Et hic sapientiae amator laudes et gratias meretur maximas. 

Capitulum IX
Quomodo mens omnia mensurat faciendo punctum,
lineam et superficiem; et quomodo est punctus unus et
complicatio ac perfectio lineae; et de natura complicationis;
et quomodo facit adaequatas mensuras uariarum
rerum; et unde stimuletur ad faciendum.
 

Philosophus: Video noctem accedere. Velis igitur, idiota, ad multa, quae restant, properare et exponere, quomodo mens omnia mensurat, ut a principio asseruisti.
Idiota: Mens facit punctum terminum esse lineae et lineam terminum superficiei et superficiem corporis, facit numerum, unde multitudo et magnitudo a mente sunt, et hinc omnia mensurat.
Philosophus: Explana, quomodo mens facit punctum. 
Idiota: Nam punctus est iunctura lineae ad lineam uel lineae terminus. Cum ergo lineam cogitaueris, poterit mens iuncturam duarum medietatum eius secum considerare. Quod si fecerit, erit linea tripunctalis propter duos eius terminos et iuncturam duarum medietatum, quam sibi mens proposuit. Nec sunt diuersa punctorum genera terminus lineae atque iunctura, nam duarum medietatum iunctura terminus est ideoque linearum. Et si unicuique medietati mens proprium terminum tribuat, quadripunctalis linea erit. Ita per quotcumque partes praeexcogitata linea diuidatur a mente, quot illarum partium termini fuerint, tot punctorum praecogitata linea esse iudicabitur.
Philosophus: Quomodo facit lineam?
Idiota: Considerando longitudinem sine latitudine, et superficiem considerando latitudinem sine soliditate, licet sic actu nec punctus nec linea nec superficies esse possit, cum sola soliditas extra mentem actu exsistat. Sic omnis rei mensura uel terminus ex mente est. Et ligna et lapides certam mensuram et terminos habent praeter mentem nostram, sed ex mente increata, a qua rerum omnis terminus descendit.
Philosophus: Arbitraris punctum esse indiuisibilem?
Idiota: Arbitror punctum terminalem indiuisibilem, quia termini non est terminus. Si diuisibilis foret, non foret terminus, quia haberet terminum. Sic non est quantus, et ex punctis non potest quantitas constitui, quia ex non-quantis composita esse nequit.
Philosophus: Concordas cum Boethio dicente: Si punctum puncto addas, nihil magis facis, quam si nihil nihilo iungas.
Idiota: Quare si duarum linearum terminos iungas, lineam quidem maiorem efficies, sed nullam constituet quantitatem terminorum coniunctio.
Philosophus: Dicisne plura puncta?
Idiota: Neque plura puncta neque plures unitates. Sed cum punctus sit lineae terminus, ubique in linea reperiri potest. Nec tamen in ea est nisi unus punctus, qui extensus linea est.
Philosophus: Nihil ergo in ueritate reperitur in linea nisi punctus?
Idiota: Verum est. Sed propter uariabilitatem materiae, quae subest, quaedam ibi est extensio, sicut cum non sit nisi una unitas, ex pluribus tamen unitatibus dicitur numerus constare propter alteritatem subiectorum unitati. Linea itaque est puncti euolutio et superficies lineae et soliditas superficiei. Unde si tollis punctum, deficit omnis magnitudo, si tollis unitatem, deficit omnis multitudo.
Philosophus: Quomodo intelligis lineam puncti euolutionem?
Idiota: Euolutionem id est explicationem, quod non est aliud quam punctum in atomis pluribus ita quod in singulis coniunctis et continuatis ess. Est enim unus et idem punctus in omnibus atomis sicut una et eadem albedo in omnibus albis.
Philosophus: Quomodo intelligis atomum?
Idiota: Secundum mentis considerationem continuum diuiditur in semper diuisibile et multitudo crescit in infinitum, sed actu diuidendo ad partem actu indiuisibilem deuenitur, quam atomum appello. Est enim atomus quantitas ob sui paruitatem actu indiuisibilis. Sic etiam mentis consideratione multitudo non habet finem, quae tamen actu terminata est. Rerum namque omnium multitudo sub determinato quodam numero cadit licet nobis incognito.
Philosophus: Estne punctus lineae perfectio, cum sit eius terminus?
Idiota: Est eius perfectio et totalitas, quae lineam in se complicat. Punctare enim est rem ipsam terminare; ubi autem terminatur, ibidem perficitur. Perfectio uero eius est ipsius totalitas. Unde punctus est terminus lineae et eius totalitas ac perfectio, quae ipsam lineam in se complicat, sicut linea punctum explicat. Cum enim perfectionem totalem lineae in geometricis dico esse ex a puncto in b, tunc ante protractionem lineae de a ad b per puncta a b totalitatem lineae designaui, scilicet quod linea non debet ultra protrahi. Unde quod est actu uel intellectu rei totalitatem ab hoc in hoc includere, hoc est lineam in puncto complicare. Explicare autem est de a in b particulatim lineam trahere. Sic linea explicat complicationem puncti.
Philosophus: Putabam punctum complicationem lineae sicut unitatem numeri, quia nihil in linea reperitur nisi punctus ubique sicut in numero nihil nisi unitas.
Idiota: Non male considerasti. Idem est in diuersitate modi dicendi, et modo, quo dixisti, in omnibus complicationibus utere. Nam motus est explicatio quietis, quia nihil reperitur in motu nisi quies. Sic nunc explicatur per tempus, quia nihil reperitur in tempore nisi nunc. Ita de aliis.
Philosophus: Quomodo ais in motu non nisi quietem reperiri?
Idiota: Cum mouere sit de uno statu in alium cadere, quia, quamdiu res se habet in uno statu, non mouetur, sic nihil reperitur in motu nisi quies. Motus enim est discessio ab uno. Unde moueri est ab uno et hoc est ad aliud unum. Sic de quiete in quietem transire est mouere, ut non sit aliud mouere nisi ordinata quies siue quietes seriatim ordinatae.
Multum proficit, qui ad complicationes et earum explicationes attente aduertit, maxime quomodo omnes complicationes sunt imagines complicationis simplicitatis infinitae et non explicationes eius, sed imagines, et sunt in necessitate complexionis. Et mens prima imago complicationis simplicitatis infinitae uim harum complicationum sua ui complectens est locus seu regio necessitatis complexionis, quia quae uere sunt, abstracta sunt a uariabilitate materiae et non sunt materialiter, sed mentaliter; de quo superflue dictum aestimo.
Orator: Nequaquam superflue, etiamsi repetite.Nam utile est saepe dici quod numquam potest satis dici.
Philosophus: Admiror, cum mens, ut ais, idiota, a mensura dicatur, cur ad rerum mensuram tam auide feratur.
Idiota: Ut sui ipsius mensuram attingat. Nam mens est uiua mensura, quae mensurando alia sui capacitatem attingit. Omnia enim agit, ut se cognoscat. Sed sui mensuram in omnibus quaerens non inuenit, nisi ubi sunt omnia unum. Ibi est ueritas praecisionis eius, quia ibi exemplar suum adaequatum.
Philosophus: Quomodo mens tam uariarum rerum se mensuram facere potest adaequatam?
Idiota: Modo, quo absoluta facies omnium facierum se faceret mensuram. Quando enim attendis mentem esse absolutam quandam mensuram, quae non potest esse maior nec minor, cum sit incontracta ad quantum, et cum hoc attendis illam mensuram esse uiuam, ut per se ipsam mensuret, quasi si circinus uiuus per se mensuraret, tunc attingis, quomodo se facit notionem, mensuram seu exemplar, ut se in omnibus attingat.
Philosophus: Intelligo simile in circino nullius determinatae quantitatis in eo, quod circinus, et tamen extenditur et contrahitur, ut assimiletur determinatis. Sed an se assimilet modis essendi, dicito.
Idiota: Immo omnibus. Conformat enim se possibilitati, ut omnia possibiliter mensuret; sic necessitati absolutae, ut omnia unice et simpliciter ut deus mensuret; sic necessitati complexionis, ut omnia in proprio esse mensuret; atque possibilitati determinatae, ut omnia, quemadmodum exsistunt, mensuret. Mensurat etiam symbolice comparationis modo, ut quando utitur numero et figuris geometricis et ad similitudinem talium se transfert. Unde subtiliter intuenti mens est uiua et incontracta infinitae aequalitatis similitudo.

Capitulum X
Quomodo comprehensio ueritatis est
in multitudine et magnitudine.
 

Philosophus: Non te taedeat sermonem in noctem protrahere, mi amicissime, ut adhuc tua praesentia frui ualeam, necessitor enim cras abire. Et exponas dictum Boethii utique doctissimi uiri, quid uelit dicere, quando ait comprehensionem ueritatis omnium rerum esse in multitudine et magnitudine.
Idiota: Opinor, quod multitudinem ad discretionem rettulit, magnitudinem ad integritatem. Nam rei ueritatem recte comprehendit, qui eam ab omnibus aliis rebus discernit et ipsius etiam rei integritatem attingit, ultra quam uel infra integrum esse rei non progreditur. Disciplina namque in geometria trianguli integritatem determinat, ita quod nec ultra sit nec infra, in astronomia determinat motuum integritatem et quid per singula. Per disciplinam magnitudinis habetur terminus integritatis rerum et mensura sicut per numeri disciplinam rerum discretio. Numerus quidem ad confusionem communium discernendam ualet, similiter ad colligendum rerum communionem, magnitudo uero ad comprehendendum integritatis esse rerum terminum et mensuram.
Philosophus: Si magnitudo integritatem ab omnibus discernit, nihil ergo scitur, nisi omnia sciantur.
Idiota: Verum dicis. Nam non scitur pars nisi toto scito; totum enim mensurat partem. Quando enim coclear per partes ex ligno exscindo, partem adaptando ad totum respicio, ut coclear bene proportionatum eliciam. Sic totum coclear, quod mente concepi, est exemplar, ad quod respicio, dum partem fingo. Et tunc possum perfectum coclear efficere, quando quaelibet pars proportionem suam in ordine ad totum reseruat. Similiter pars ad partem comparata suam integritatem debet obseruare. Unde necesse erit, ut ad scientiam unius praecedat scientia totius et partium eius. Quare deus, qui est exemplar uniuersitatis, si ignoratur, nihil de uniuersitate, et si uniuersitas ignoratur, nihil de eius partibus sciri posse manifestum. Ita scientiam cuiuslibet praecedit scientia dei et omnium.
Philosophus: Adde quaeso, cur dicat sine quadruuio nulli recte philosophandum.
Idiota: Ob ea iam dicta. Nam quia in arithmetica et musica continetur uirtus numerorum, unde rerum habetur discretio, in geometria uero et astronomia magnitudinis continetur disciplina, unde tota comprehensio integritatis rerum emanat, ideo nulli sine quadruuio philosophandum.
Philosophus: Miror, si uoluit omne id, quod est, esse magnitudinem uel multitudinem.
Idiota: Nequaquam puto, sed quod omne, quod est, cadit sub magnitudine uel multitudine, quoniam demonstratio omnium rerum fit uel secundum uim unius uel alterius. Magnitudo terminat, multitudo discernit. Unde diffinitio, quae totum esse terminat et includit, uim habet magnitudinis et ad eam pertinet, et diffinitionum demonstratio fit necessario secundum uim magnitudinis, diuisio uero et diuisionum demonstratio secundum uim multitudinis. Fiunt etiam syllogismorum demonstrationes secundum uim magnitudinis et multitudinis. Quod enim ex duabus tertia concluditur, multitudinis est; quod autem ex uniuersalibus et particularibus, magnitudinis est. Posset etiam otiosior nobis applicare, quomodo ex ui multitudinis quantitates et qualitates et cetera praedicamenta descendunt, quae rerum notitiam faciunt. Nam quemadmodum hoc fiat, difficulter cognoscitur.

Capitulum XI
Quomodo omnia in deo sunt in trinitate,
similiter et in mente nostra; et quomodo mens nostra
est ex comprehendendi modis composita.
 

Philosophus: Tetigisti superius de trinitate dei et trinitate mentis. Oro declares, quomodo omnia in deo sunt in trinitate, similiter et in mente nostra. 
Idiota: Vos philosophi asseritis decem genera generalissima omnia complecti.
Philosophus: Ita est profecto.
Idiota: Nonne dum ea, ut actu sunt, consideras, diuisa esse conspicis?
Philosophus: Immo.
Idiota: Sed dum ea ante incohationem essendi consideras sine diuisione, quid tunc aliud esse possunt quam aeternitas? Nam ante omnem diuisionem conexio. Illa igitur ante omnem diuisionem unita et conexa esse necesse est. Conexio autem ante omnem diuisionem aeternitas est simplicissima, quae deus est. Adhuc dico: Cum deus non possit negari perfectus et perfectum sit, cui nihil deest, hinc rerum uniuersitas in perfectione, quae deus est. Sed perfectio summa exigit, quod sit simplex et una absque alteritate et diuersitate; hinc omnia in deo unum.
Philosophus: Aperta et delectabilis ostensio est, quam facis; sed adice, quomodo in trinitate. 
Idiota: Alibi de hoc agendum foret, ut clarius dici posset. Nunc tamen, quia statui omnia, quae exigis, pro posse adimplere, sic recipito: Habes omnia ab aeterno in deo deum esse. Considera igitur rerum uniuersitatem in tempore. Et cum impossibile non fiat, nonne uides eam ab aeterno fieri potuisse?
Philosophus: Mens assentit.
Idiota: Igitur omnia in posse fieri mentaliter uides.
Philosophus: Recte ais.
Idiota: Et si fieri potuerunt, erat necessario posse facere, antequam essent.
Philosophus: Ita erat.
Idiota: Sic ante rerum uniuersitatem temporalem uides omnia in posse facere.
Philosophus: Video.
Idiota: Nonne, ut in esse prodiret rerum uniuersitas, quam uides oculo mentis in absoluto posse fieri et in absoluto posse facere, necesse erat nexus ipsius utriusque, scilicet posse fieri et posse facere? Alias quod potuit fieri per potentem facere numquam fuisset factum. 
Philosophus: Optime ais.
Idiota: Vides igitur ante omnem rerum temporalem exsistentiam omnia in nexu procedente de posse fieri absoluto et posse facere absoluto. Sed illa tria absoluta sunt ante omne tempus simplex aeternitas. Hinc omnia conspicis in simplici aeternitate triniter. 
Philosophus: Sufficientissime.
Idiota: Attende igitur, quomodo absolutum posse fieri et absolutum posse facere et absolutus nexus non sunt nisi unum infinite absolutum et una deitas. Et ordine prius est posse fieri quam posse facere. Nam omne facere praesupponit fieri posse, et posse facere id, quod habet, scilicet posse facere, habet de posse fieri. Et de utroque nexus. Unde cum ordo dicat posse fieri praecedere, sibi attribuitur unitas, cui inest praecedere, et posse facere attribuitur aequalitas unitatem praesupponens, a quibus nexus. Et haec nunc, si placet, de hoc sufficiant. 
Philosophus: Solum unum adice: si deus intelligit ut trinus et unus.
Idiota: Mens aeterna omnia in unitate, unitatis aequalitate et utriusque nexu intelligit. Quomodo deus intelligeret etiam in aeternitate sine omni successione absque entitate et entitatis aequalitate atque nexu utriusque, quae sunt trinitas in unitate? Non quod deus aliquid praemittat modo materiae et cum successione intelligat sicut nos, sed intelligere eius cum sit eius essentia, est necessario in trinitate.
Philosophus: Si sic est suo modo in nostra mente, subiungito.
Idiota: Omnia principiata in se similitudinem principii habere atque ideo in omnibus trinitatem in unitate substantiae in similitudine uerae trinitatis et unitatis substantiae principii aeterni reperiri certum teneo. In omnibus igitur, quae principiata sunt, posse fieri, quod descendit a uirtute infinita unitatis seu entitatis absolutae, posse facere, quod descendit a uirtute absolutae aequalitatis, et compositionem utriusque, quae descendit a nexu absoluto, reperiri necesse est.
Unde mens nostra, imago mentis aeternae, in mente ipsa aeterna ut similitudo in ueritate sui ipsius mensuram uenare contendit. Est enim ipsa mens nostra, ut est similitudo diuinae, uti uis alta consideranda, in qua posse assimilari et posse assimilare et nexus utriusque in essentia unum sunt et idem. Unde non potest mens nostra, nisi sit una in trinitate, quicquam intelligere, quemadmodum nec mens diuina. Primo enim, dum se mouet ut intelligat, aliquid in similitudine posse fieri seu materiae praemittit, cui aliud in similitudine posse facere seu formae adiungit, et tunc in similitudine compositi ab utroque intelligit. Dum autem modo materiae comprehendit, genera facit, dum modo formae comprehendit, facit differentias, dum modo compositi, species facit uel indiuidua. Sic etiam dum modo propriae passionis intelligit, facit propria, dum modo aduenientis intelligit, facit accidentia. Nihil autem intelligit, nisi praemisso aliquo modo materiae et alio modo aduenientis formae modo compositi illa nectat. In hac autem successione, qua dixi aliqua praemitti modo materiae et formae, uides mentem nostram in similitudine aeternae mentis intelligere. Aeterna enim mens sine successione simul omnia et omni modo intelligendi intelligit. Sed successio est descensus ab aeternitate, cuius est imago uel similitudo. Intelligit igitur in successione, dum est unita corpori, quod successioni subicitur. Hoc etiam attente considerandum, quod omnia, ut in mente nostra sunt, sunt similiter in materia, sunt et in forma, sunt et in composito. 
Philosophus: Delectabilissima sunt quae dicis. Id autem, quod ultimo attendendum monuisti, clarius oro exprimito.
Idiota: Libenter. Hanc naturam, quae est animal, inspicito. Nam eam mens comprehendit aliquando ut genus est, tunc enim quasi confuse et informiter animalis naturam considerat materiae modo; aliquando ut significatur per nomen ‹animalitas›, et tunc modo formae; aliquando modo compositi ex illo genere et differentiis ei aduenientibus, et tunc, ut in mente est, dicitur esse in conexione, ita ut illa materia et illa forma uel potius illa similitudo materiae et illa similitudo formae et illud modo compositi consideratum sit una et eadem notio unaque et eadem substantia. Sicut dum animal ut materiam considero, humanitatem uero ut formam ei aduenientem et conexionem utriusque, dico illam materiam, illam formam et conexionem unam esse substantiam. Aut dum colorem quasi materiam considero, albedinem quasi formam ei aduenientem et conexionem utriusque, dico illam materiam, illam formam et conexionem illius materiae et illius formae unum et idem accidens esse. Pariformiter in omnibus.
Neque te moueat, quod, cum mens faciat decem genera generalissima prima principia, quod tunc illa generalissima nullum genus commune habent, quod ut materia eis praemitti possit, quoniam mens potest aliquid modo materiae et idem modo aduenientis formae, quae tali materiae adueniat, atque idem modo compositi considerare, ut dum considerat possibilitatem essendi substantiam uel aliquod aliud de decem – nam rationabiliter dici posset materiam esse possibilitatem essendi substantiam aut accidens –, et considerat mens idem ut formam aduenientem ei, ut est materia, ut sit compositum, quod est substantia uel aliud ex decem, ita quod illa tria unum et idem sint generalissimum. In illa igitur rerum uniuersitate, quae in mente est, omnia sunt in trinitate et in unitate trinitatis ad similitudinem ut sunt in mente aeterna.
Philosophus: Non habent ergo decem generalissima hos essendi modos extra mentis considerationem?
Idiota: Decem illa generalissima non in se, sed ut in mente sunt, modo formae uel compositi intelliguntur, in suis tamen inferioribus habere istos essendi modos considerantur. Neque, si recte attendis, in se extra mentem modo formae et compositi esse possunt. Praesertim id ipsum experieris, quando attendis, quomodo qualitas, quantum in se est, accidens dici nequit, sed in suis inferioribus. Sic quoque specialis status, ut in mente est, modo materiae forsitan non considerari posse dicetur, cum sit idem status specialis et indiuidualis alio et alio modo consideratus. Dicemus ergo, quod forsan in se materiae modo non intelligitur, sed in suis superioribus.
Philosophus: Contentor. Sed uellem, ut et mihi ostenderes, quomodo ea, quae actu sunt, triniter sunt iuxta antedicta.
Idiota: Facile erit tibi uidere, si attendis omnia, ut actu sunt, in materia, forma et conexione esse. Hoc ipsum enim, id est humanitas, illa scilicet natura, ut est possibilitas essendi hominem, materia est, sicut enim humanitas est, forma est, ut autem homo est, ex utroque compositum conexumque est, ita uidelicet, ut unum et idem sit possibilitas essendi hominem, forma et compositum ex utroque, rei ut una sit substantia. Similiter et haec natura, quae albedinis uocabulo designatur, ut est possibilitas essendi albedinem, materia est, illa eadem aliter forma est, eadem quoque compositum est ex utroque, ita tamen, quod ut illa materia, illa forma et illud compositum ex utroque eadem sit qualitatis natura.
Philosophus: Si in materia esse est esse possibiliter, et cum possibile esse non sit, quomodo ergo omnia, quae ut actu sunt, in materia sunt?
Idiota: Non te turbet istud, quod sine repugnantia intelligendum concipias. Nam non recipio esse actu, ut repugnet ei, quod est esse in materia; sed sic intelligendum est, quod omnia ut actu sunt, id est hic et in his rebus sunt, in materia quidem sunt. Verbi gratia in cera haec possibilitas est essendi candelam, in cupro peluim. 
Philosophus: Adde uerbum unum quaeso: Unde dicitur trinitas indiuidua una?
Idiota: In deo ab unitate uniente, quae est uera substantia, in aliis ab unitate naturae, quae est quasi quaedam imago unitatis unientis, quae proprie est substantia.
Philosophus: Cum dicitur: unitas est una, aequalitas est una, unde hoc?
Idiota: Ab unitate substantiae.
Philosophus: Quando autem nostri dicunt theologi unitatem pro patre et aequalitatem pro filio et nexum pro spiritu sancto capientes, quomodo pater est unus, filius est unus, unde hoc?
Idiota: A singularitate personae. Sunt enim tres singulares personae in una diuina substantia, ut alio tempore, quantum concedebatur, diligenter tractauimus.
Philosophus: Ad finem, ut quae supra dixisti intelligam, dicito, an uelis mentem nostram ex illis comprehendendi modis compositam esse. Tunc, cum mens nostra substantia sit, erunt modi illi partes eius substantiales. Hoc si sic censes, dicito.
Idiota: Voluit Plato mentem ex indiuidua et diuidua substantia componi, ut supra dixisti, hoc ex comprehendendi modo sumens. Nam dum modo formae intelligit, tunc indiuidue comprehendit; res enim formaliter intellecta indiuidue comprehenditur. Unde etiam ‹humanitates› dicere ueraciter non possumus, sed bene ‹homines› dicimus, quia res modo materiae aut modo compositi intellecta diuidue intelligitur. Est autem mens nostra uis comprehendendi et totum uirtuale ex omnibus comprehendendi uirtutibus compositum. Quilibet igitur modus, cum pars eius sit substantialis, de tota mente uerificatur. Quemadmodum autem modi comprehendendi sint substantiales partes uirtutis, quae mens dicitur, difficulter dici posse arbitror. Nam cum mens sic uel sic intelligat, tunc uirtutes eius intelligendi, quae sunt partes eius, accidentia esse nequeunt. Quomodo autem sint partes substantiales atque mens ipsa, difficillimum est dictu et cognitu.
Philosophus: Adiuua me parum in hoc difficili, optime idiota.
Idiota: Mens uirtualiter constat ex uirtute intelligendi, ratiocinandi, imaginandi et sentiendi, ita quod ipsa tota dicatur uis intelligendi, uis ratiocinandi, uis imaginandi et uis sentiendi. Unde ex his tamquam suis constat elementis, et mens omnia in omnibus attingit suo modo. Et quia ut omnia sunt actu, sunt in sensu quasi in globo et indiscrete, et illa in ratione discrete, hinc est expressissima similitudo inter modum essendi omnium ut sunt actu et ut sunt in mente. Nam uis sentiendi in nobis est uis mentis et hinc mens, sicut quaelibet pars lineae linea. Magnitudo enim in se extra materiam considerata congruum exemplum est eius, quod petisti. Quaelibet enim pars eius de toto uerificatur. Hinc eiusdem entitatis est, cuius totum.
Philosophus: Cum mens sit una, unde habet has comprehendendi uirtutes?
Idiota: Ab unitate habet. Nam quod communiter modo materiae aut compositi intelligit, habet quia unitas uniens, quod singulariter, similiter ab unitate, quae est singularitas, quod formaliter, ab unitate, quae est immutabilitas. Unde quod diuidue intelligit, ab unitate habet; diuisio enim ab unitate descendit. 

Capitulum XII
Quomodo non sit unus intellectus in omnibus
hominibus; et quomodo numerus separatarum mentium
per nos innumerabilis est deo cognitus.
 

Philosophus: Adhuc de paucis opto quid sentias audire. Aiunt quidam Peripatetici unum esse intellectum in omnibus hominibus, alii, ut quidam Platonici, non esse unam intellectiuam animam, sed quod animae nostrae sint eiusdem substantiae cum anima mundi, quam dicunt esse omnium animarum nostrarum complexiuam. Sed differre dicunt animas nostras numero, quia habent diuersum operandi modum, dicunt tamen eas in animam mundi post mortem resolui. Quid tibi in hoc occurrit, dicito.
Idiota: Ego mentem intellectum esse affirmo, ut supra audisti; mentem autem unam esse in omnibus hominibus non capio. Nam cum mens habeat officium, ob quod anima dicitur, tunc exigit conuenientem habitudinem corporis adaequate sibi proportionati, quae sicut in uno corpore reperitur, nequaquam in alio est reperibilis. Sicut igitur identitas proportionis est immultiplicabilis, ita nec identitas mentis, quae sine adaequata proportione corpus animare nequit. Sicut enim uisus oculi tui non posset esse uisus cuiuscumque alterius, etiam si a tuo oculo separaretur et alterius oculo iungeretur, quia proportionem suam, quam in oculo tuo reperit, in alterius oculo reperire nequiret, sic nec discretio, quae est in uisu tuo, posset esse discretio in uisu alterius. Ita nec intellectus discretionis illius posset esse intellectus discretionis alterius.
Unde hoc nequaquam possibile arbitror, unum esse intellectum in omnibus hominibus. Verum quia numerus sublatus uidetur, quando tollitur uariabilitas materiae, ut ex superioribus patet, et mentis natura extra corpus sit ab omni uarietate materiae absoluta, ideo forte Platonici dixerunt animas nostras in unam animam communem nostrarum complexiuam resolui. Sed hanc resolutionem non puto ueram. Nam quamuis nos sublata uarietate materiae non capiamus multiplicationem numeri, propter hoc tamen non desinit rerum pluralitas, quae est diuinae mentis numerus. Unde numerus substantiarum separatarum non plus est nobis numerus quam non-numerus, quia adeo a nobis est innumerabilis, quod neque est par neque impar neque magnus neque paruus neque in aliquo conuenit cum numero per nos numerabili. Quasi si quis audiret uocem maximam, quam emisit maximus hominum exercitus, quam exercitum emisisse ignoraret, manifestum est in uoce, quam audit, cuiuslibet hominis uocem esse differentem et distinctam, tamen audiens non habet iudicium de numero, quare iudicat uocem unam esse, quia modum attingendi numerum non habet. Vel si in una camera multae ardeant candelae et camera de omnibus illuminetur, manet lumen cuiuslibet candelae distinctum a lumine alterius. Et hoc experimur, quando successiue eportantur, quia minuitur illuminatio, quando quaelibet eportata secum suam illuminationem educit.
Esto igitur, quod candelae ardentes in camera illuminatione remanente exstinguantur et quod quis intret illuminatam cameram: hic etsi uideat claritatem camerae, tamen distinctionem et discretionem luminum nequaquam attingere potest. Immo non posset ille attingere luminum pluralitatem ibi esse, nisi scientiam haberet ibi esse lumina candelarum exstinctarum. Et si hoc assecutus esset, scilicet ibi esse pluralitatem, tamen numero discernere unum lumen ab alio numquam posset. Talia exempla in aliis sensibus adducere poteris, ex quibus te iuuare poteris, quomodo cum scientia pluralitatis stat quoad nos impossibilitas discretionis numeri. Qui autem attendit, quomodo naturae abstractae ab omni uarietate materiae per nos qualitercumque intelligibilis quoad deum, qui solus est infinite absolutus et simpliciter, non sunt abstractae ab omni mutatione, quin ab eo mutari et interimi possint ipsi soli deo secundum naturam immortalitatem inhabitante, ille uidet omnem creaturam numerum diuinae mentis aufugere non posse. 

Capitulum XIII
Quomodo id, quod Plato dicebat animam mundi
et Aristoteles naturam, sit deus, qui operatur omnia in
omnibus; et quomodo mentem creet in nobis.
 

Philosophus: Satis de hoc. Quid ais de anima mundi?
Idiota: Tempus non patitur omnia discuti. Puto, quod animam mundi uocauit Plato id, quod Aristoteles naturam. Ego autem nec animam illam nec naturam aliud esse conicio quam deum omnia in omnibus operantem, quem dicimus spiritum uniuersorum.
Philosophus: Plato dixit animam illam exemplaria rerum indelebiliter continere et omnia mouere, Aristoteles naturam aiebat sagacem omnia mouentem.
Idiota: Forte Plato uoluit animam mundi esse ut animam serui scientis mentem domini sui et exsequentem uoluntatem eius. Et hanc scientiam uocauit notiones seu exemplaria, quae nulla obliuione omittuntur, ut diuinae prouidentiae non deficeret exsecutio. Et id, quod Plato scientiam animae mundi appellauit, Aristoteles sagacitatem naturae esse uoluit, quae habet sagacitatem exsequendi imperium dei. Ob hoc tribuerunt necessitatem complexionis illi animae seu naturae, quia necessitatur determinate sic agere, ut absoluta necessitas imperat. Sed non est nisi modus intelligendi, quando scilicet mens nostra concipit deum quasi artem architectonicam, cui ars alia exsecutorialis subsit, ut conceptus diuinus in esse prodeat. Sed cum uoluntati omnipotenti omnia necessario oboediant, tunc uoluntas dei alio exsecutore opus non habet. Nam uelle cum exsequi in omnipotentia coincidunt. Quasi ut dum uitrificator uitrum facit. Nam insufflat spiritum, qui exsequitur uoluntatem eius, in quo spiritu est uerbum seu conceptus et potentia; nisi enim potentia et conceptus uitrificatoris forent in spiritu, quem emittit, non oriretur uitrum tale.
Concipe igitur absolutam artem creatiuam per se subsistentem, ut ars sit artifex et magisterium magister. Haec ars habet in sua essentia necessario omnipotentiam, ut ei nihil resistere possit, sapientiam, ut sciat quid agat, et nexum omnipotentiae cum sapientia, ut quid uelit fiat. Nexus ille in se habens sapientiam et omnipotentiam spiritus est quasi uoluntas seu desiderium. Impossibilium enim et penitus ignotorum non est uoluntas seu desiderium. Sic in perfectissima uoluntate inest sapientia et omnipotentia et a similitudine quadam spiritus dicitur, eo quia motus sine spiritu non est, adeo quod et id, quod in uento motionem facit et in omnibus aliis, spiritum appellemus. Per motum autem omnes artifices efficiunt quod uolunt. Quapropter uis artis creatiuae, quae est ars absoluta et infinita seu deus benedictus, omnia efficit in spiritu seu uoluntate, in qua est sapientia filii et omnipotentia patris, ut opus eius sit unius indiuisae trinitatis. Hunc nexum, spiritum seu uoluntatem ignorarunt Platonici, qui hunc spiritum non uiderunt deum, sed a deo principiatum et animam mundum – ut anima nostra intellectiua nostrum corpus – animantem putarunt. Neque eum spiritum uiderunt Peripatetici, qui hanc uim naturam rebus immersam, a qua est motus et quies, posuerunt, cum tamen sit deus absolutus in saecula benedictus.
Orator: O quantum exhilaratus sum tam lucidam audiens explanationem! Sed quaeso, ut iterum aliquo exemplo nos iuues ad concipiendum mentis nostrae creationem in hoc nostro corpore.
Idiota: Audiuisti iam ante de hoc. Sed quia uarietas exemplorum inexpressibile clarius facit, ecce: Nosti mentem nostram uim quandam esse habens imaginem artis diuinae iam dictae. Unde omnia, quae absolutae arti uerissime insunt, menti nostrae uere ut imagini insunt. Unde mens est creata ab arte creatrice, quasi ars illa se ipsam creare uellet et, quia immultiplicabilis est infinita ars, quod tunc eius surgat imago, sicut si pictor se ipsum depingere uellet et, quia ipse non est multiplicabilis, tunc se depingendo oriretur eius imago.
Et quia imago numquam quantumcumque perfecta, si perfectior et conformior esse nequit exemplari, adeo perfecta est sicut quaecumque imperfecta imago, quae potentiam habet se semper plus et plus sine limitatione inaccessibili exemplari conformandi – in hoc enim infinitatem imaginis modo quo potest imitatur, quasi si pictor duas imagines faceret, quarum una mortua uideretur actu sibi similior, alia autem minus similis uiua, scilicet talis, quae se ipsam ex obiecto eius ad motum incitata conformiorem semper facere posset, nemo haesitat secundam perfectiorem quasi artem pictoris magis imitantem – sic omnis mens, etiam et nostra, quamuis infra omnes sit creata, a deo habet, ut modo quo potest sit artis infinitae perfecta et uiua imago. Quare est trina et una habens potentiam, sapientiam et utriusque nexum modo tali, ut perfecta artis imago, scilicet quod excitata possit se semper plus et plus exemplari conformare. Sic mens nostra etsi in principio creationis non habeat actualem resplendentiam artis creatricis in trinitate et unitate, habet tamen uim illam conreatam, per quam excitata se actualitati diuinae artis conformiorem facere potest. Unde in unitate essentiae eius est potentia, sapientia et uoluntas. Et coincidunt in essentia magister et magisterium ut in imagine uiua artis infinitae, quae excitata se actualitati diuinae semper sine termino conformiorem facere potest praecisione infinitae artis inaccessibili semper remanente.
Orator: Mirabiliter et planissime. Sed oro: Quomodo mens creando infunditur?
Idiota: Alias de hoc audisti. Nunc iterum recipe alio exemplo id ipsum.
Et accepto uitro et pendule inter pollicem et digitum ipsum suspendente tetigit uitrum et sonum recepit sonoque aliqualiter continuato fissum est uitrum et cessauit sonus. Et aiebat:
In uitro pendulo uis aliqua orta fuit per meam potentiam, quae uitrum mouit, unde sonus ortus est. Et rupta proportione uitri, in qua sonus et per consequens motus residebat, cessauit ibi motus, similiter motu cessante sonus. Quod si uirtus illa, quia non dependebat a uitro, ob hoc non cessaret, sed sine uitro subsisteret, exemplum haberes, quomodo uis illa creatur in nobis, quae motum et harmoniam facit et cessat illam facere per rupturam proportionis, licet ob hoc non cesset esse. Sicut si ego tibi artem citharizandi in data cithara trado, cum ars a cithara data non dependeat, licet in cithara sit tibi tradita, tunc cithara rupta ob hoc ars citharizandi non est rupta, etiam si nulla cithara tibi apta sit in mundo reperibilis.

Capitulum XIV
Quomodo mens de galaxia dicitur descendere per
planetas ad corpus et reuerti; et de notionibus spirituum
separatorum indelebilibus et nostris delebilibus.
 

Philosophus: Ad res raras et a sensu remotas aptissima atque pulcherrima adducis exempla. Et quia solis occasus accedit, qui nos non sinet amplius commorari, dic oro, quid sibi uelint philosophi, qui aiunt animas descendere de galaxia per planetas ad corpora et sic reuerti ad galaxiam, et cur Aristoteles uolens exprimere uim animae nostrae a ratione incipit dicens animam de ratione ad doctrinam, de doctrina ad intellectibilitatem ascendere, Plato uero contrario modo ait ponens intellectibilitatem elementum et quod degenerando intellectibilitas fiat doctrina seu intelligentia et intelligentia degenerando fiat ratio.
Idiota: Ignoro scripturas. Sed forte primi, qui de descensu et ascensu animarum dixerunt, idem dicere uoluerunt quod Plato et Aristoteles. Nam Plato ad creatoris imaginem respiciens, quae maxime est in intellectibilitate, ubi se mens simplicitati diuinae conformat, ibi elementum posuit et substantiam mentis posuit, quam post mortem remanere uoluit. Illa ordine naturae praecedit intelligentiam, sed degenerat in intelligentiam, quando recedit de diuina simplicitate, in qua omnia unum, et uult in se intueri omnia ut quodlibet habet esse ab alio distinctum et proprium. Deinde adhuc plus degenerat mens, quando motu rationis comprehendit res non in se, sed ut forma est in uariabili materia, ubi non potest tenere ueritatem, sed uergit in imaginem.
Aristoteles autem, qui omnia considerauit ut sub uocabulo cadunt, quae motu rationis sunt imposita, facit elementum rationem, et rationem forte dicit per disciplinam, quae fit per uocabula, ad intelligentiam ascendere, postea altissime ad intellectibilitatem. Unde ponit elementum rationem ad ascensum intellectus, Plato uero intellectibilitatem ad descensum eius. Ita inter eos non uidetur differentia nisi in modo considerationis.
Philosophus: Hoc sic sit. Dic: Cum omnes philosophi dicant omnem intellectum fore de substantia et accidente, quomodo hoc est uerum de deo et materia prima?
Idiota: Intellectus de deo est inflexus de intellectu huius nominis ‹ens›, quia ens non-enter, hoc est imparticipabiliter intellectum est deus. Et ille est idem ei, qui de eo habetur, quod est substantia et accidens, sed alio modo, hoc est inflexe consideratus. Unde intellectus de deo est complexiuus omnium intellectuum de substantia et accidente, sed est simplex et unus. Intellectus uero de materia prima est flexio quaedam ab intellectu, qui habetur de corpore. Si enim corpus incorporee, hoc est absque omnibus formis corporeis intelligis, illud idem, quod ‹corpus› significat, intelligis, sed alio modo, quia incorporee; qui procul dubio est intellectus materiae.
Philosophus: Putasne mentes caelestes secundum gradus intellectuales creatas et notiones habere indelebiles?
Idiota: Puto alios angelos intellectibiles, ut sunt de supremo ordine, alios intelligentiales ut de secundo ordine, alios rationales ut de tertio, ac quod in quolibet ordine sint tot gradus similiter, ut sic sint nouem gradus seu chori, et quod mentes nostrae sint sic infra primum gradum talium spirituum et supra omnem gradum corporalis naturae quasi nexus uniuersitatis entium, ut sint terminus perfectionis inferioris naturae et initium superioris. Arbitror etiam notiones spirituum beatorum extra corpus exsistentium in quiete habere notiones inuariabiles et indelebiles obliuione ob praesentiam ueritatis obiectaliter se indesinenter offerentis. Et hoc est meritum spirituum, qui fruitionem exemplaris rerum meruerunt.
Nostrae autem mentes ob sui informitatem obliuiscuntur saepe eorum, quae sciuerunt, aptitudine concreata permanente ad denuo sciendum. Nam etsi sine corpore excitari ad progressum intellectualem non possint, tamen ob incuriam, auersiones ab obiecto, setractiones ad uaria et diuersa et corporeas molestias notiones perdunt. Notiones enim, quas hic in hoc mundo uariabili et instabili acquirimus secundum condiciones uariabilis mundi, non sunt confirmatae. Sunt enim ut notiones scholarium et discipulorum proficere incipientium et nondum ad magisterium perductorum. Sed notiones istae hic acquisitae, quando mens pergit de mundo uariabili ad inuariabilem, similiter ad inuariabile magisterium transferuntur. Quando enim particulares notiones transeunt in perfectum magisterium, desinunt esse uariabiles in magisterio uniuersali, quae erant particulariter fluidae et instabiles. Sic sumus in hoc mundo docibiles, in alio magistri.

Capitulum XV
Quomodo mens nostra sit immortalis
et incorruptibilis.
 

Philosophus: Restat nunc, ut de immortalitate mentis nostrae quae sentis dicas, ut, quantum fieri potuit pro hac die, de hoc instructior factus me in multis gaudeam profecisse.
Idiota: Qui elementum descensus intellectus ponunt intellectibilitatem, mentem ponunt nequaquam dependere a corpore. Qui elementum ascensus intellectus rationem ponunt et finem intellecitibilitatem, mentem nequaquam cum corpore interire admittunt. Ego autem nequaquam haesito gustum sapientiae habentes immortalitatem mentis negare non posse, uti de hoc alias oratori quae tunc occurrerunt patefeci. Sic qui attendit intuitionem mentis attingere inuariabile et per mentem formas a uariabilitate abstrahi et in inuariabilem regionem necessitatis complexionis reponi, ille non potest haesitare mentis naturam ab omni uariabilitate absolutam esse. Ad se enim attrahit, quod a uariabilitate abstrahit. Nam ueritas inuariabilis figurarum geometricarum non in pauimentis, sed mente reperitur. Et dum anima per organa inquirit, id, quod inuenit, uariabile est, dum per se inquirit, id, quod inuenit, stabile, clarum, limpidum et fixum exsistit. Non igitur est de natura uariabilium, quae sensu attingit, sed inuariabilium, quae in se inuenit.
Sic ex numero potest immortalitatis eius ostensio conuenienter uenari. Nam cum sit numerus uiuus, scilicet numerus numerans, et omnis numerus in se incorruptibilis, licet in uariabili materia consideratus uariabilis uideatur, mentis nostrae numerus non potest concipi corruptibilis. Quomodo tunc auctor numeri corruptibilis uideri posset? Neque aliquis numerus potest mentis numerandi uirtutem euacuare. Unde, cum motus caeli per mentem numeretur et tempus sit mensura motus, tempus mentis uirtutem non euacuabit, sed manebit ut omnium mensurabilium terminus, mensura et determinatio. Ostendunt instrumenta motuum caelestium, quae a mente humana procedunt, motum non plus mensurare mentem quam mens motum. Unde mens motu suo intellectiuo omnem successiuum motum uidetur complicare. Mens ex se exserit motum ratiocinatiuum; sic est forma mouendi. Unde, si quid dissoluitur, per motum hoc fit. Quomodo ergo forma mouendi per motum dissolueretur? Mens cum sit uita intellectualis se ipsam mouens, hoc est uitam, quae est eius intelligere, exserens, quomodo non semper uiuit? Motus se ipsum mouens quomodo deficit? Habet enim uitam sibi compaginatam, per quam est semper uiuens, sicut sphaera semper rotunda per sibi compaginatum circulum. Si illa est mentis compositio quae numeri ex se ipso compositi, quomodo in non-mentem resolubilis?
Sic si mens est coincidentia unitatis et alteritatis ut numerus, quomodo diuisibilis, cum diuisibilitas in ea sit cum indiuisibili unitate coincidens? Si mens complicat idem et diuersum, cum intelligat diuisiue et unitiue, quomodo destruetur? Si numerus est modus intelligendi mentis et in eius numerare coincidat explicatio cum complicatione, quomodo deficiet? Virtus enim, quae explicando complicat, minor fieri nequit. Mentem autem hoc agere patet, nam qui numerat, explicat uim unitatis et complicat numerum in unitatem. Denarius enim est unitas ex decem complicata. Sic qui numerat, explicat et complicat. Mens est imago aeternitatis, tempus uero explicatio, explicatio autem semper minor imagine complicationis aeternitatis.
Qui attendit ad iudicium mentis sibi concreatum, per quod de omnibus rationibus iudicat, ac quod rationes ex mente sunt, uidet nullam rationem ad mentis mensuram attingere. Manet igitur mens nostra omni ratione immensurabilis, infinibilis et interminabilis, quam sola mens increata mensurat, terminat atque finit sicut ueritas suam et ex se, in se et per se creatam uiuam imaginem. Quomodo periret imago, quae est relucentia incorruptibilis ueritatis, nisi ueritate communicatam relucentiam abolente?
Sicut igitur impossibile est, quod infinita ueritas communicatam relucentiam subtrahat, cum sit absoluta bonitas, ita est impossibile, quod eius imago, quae non est nisi communicata relucentia eius, umquam deficiat, sicut postquam per solis relucentiam coepit esse dies, numquam sole lucente dies deficiet.
Connata religio, quae hunc innumerabilem populum in hoc anno Romam et te philosophum in uehementem admirationem adduxit, quae semper in mundo in modorum diuersitate apparuit, nobis esse naturaliter inditam nostrae mentis immortalitatem ostendit, ut ita nobis nota sit nostrae mentis immortalitas ex communi omnium indubitata assertione sicut nostrae naturae humanitas. Non enim habemus certiorem scientiam nos esse homines quam mentes habere immortales, cum utriusque scientia sit communis omnium hominum assertio.
Haec sic cursim dicta ab idiota grate recipito. Quod si non sint talia, quae sponsione oratoris audire exspectasti, aliqua tamen sunt, quae tibi fortassis ad altiora qualecumque adminiculum afferre poterunt.
Orator: Interfui huic sancto et mihi dulcissimo colloquio multum mentem tuam de mente profunde disserentem admirans, indubio nunc experimento certissimum habens mentem uim omnia mensurantem exsistere, gratias tibi agens, optime idiota, tum mei parte, tum istius aduenae philosophi, quem adduxi, qui spero consolatus abibit.
Philosophus: Non me puto feliciorem diem hactenus hac ista uixisse. Nescio quid eueniet. Tibi oratori atque tibi idotae, uiro admodum theorico, immortales ago gratias orans nostras mentes ad aeternae mentis fruitionem hoc diuturno colloquio miro desiderio incitatas feliciter perduci. Amen.