[0] CONFESSIO AUGUSTANA. 
Exhibita Inuictissimo Imperatori Carolo V. Caesari Augusto in Comiciis Augustę. Anno MDXXX.
Et loquebar de testimoniis tuis in conspectu Regum, et non confundebar.
PAEFATIO ad Cęsarem Carolum V.
<1> Inuictissime Imperator, Caesar Auguste, domine clementissime. Quum Vestra Caesarea Maiestas indixerit conuentum Imperii Augustae, ut deliberetur de auxiliis contra Turcam, atroccissimum, haereditaium atque ueterem Christiani nominis ac religionis hostem, quomodo illiuis scilicet furori et conatbisu durabili et perpetuo belli apparaturesisite possit, 
<2> deinde et de dissensionibus in causa nostrae sanctae religionis et Christianae fidei, et ut in hac causa religionis partium opiniones ac sententiae inter sese in caritate, lenitate et mansuetudine mutua audiantur coram, intelligantur et ponderentur, ut illis, 
<3> quae utrimque in Scripturis secus tractata aut intellecta sunt, sepositis et correctis, re illae ad unam simplicem ueritatem et Christianam concordiam componantur et reducantur; 
<4> ut de cetero a nobis una, sincera et uera religio colatur et seruetur, ut, quemadmodum sub uno Christo sumus et militamus, ita in una etiam ecclesia Christiana in unitate et concordia uiuere possimus; Quumque nos infra scripti Elector et Principes cum aliis, 
<5> qui nobis coniuncti sunt, perinde ut alii Electores et Principes et Status ad praedicta <*praefata> comitia euocati sumus <simus>, ut Caesareo mandato abedienter obsequeremur, mature uenimus Augustam et, quod citra iactantiam dictum uoumus, inter primos affuimus. 
<6> Quum igitur V.C.M. Electoribus, Principibus et aliis Statibus Imperii etiam hic Augustae sub ipsa initia horum comitiorum inter cetera proponi fecerit, quod singuli status imperii uigore Caesarei edicti suam opinionem et senteniam in Germanica et Latina lingua proponere debeant atque offere; 
<7> et habita deliberatione proxima feria quarta rursum responsum est, V.C.M. nos proxima feria sexta artiulos nostrae confessionis pro nostra parte oblaturos esse: ideo, ut V.C.M. uoluntati obsequamur, 
<8> offerimus in hac religionis causa nostrorum concionatorum et nostram confessionem, cuiusmodi doctrinam ex Scripturis Sanctis et puro Verbo Bei hactenus illi in nostris terris, ducatibus, ditionibus et urbibus tradiderint ac in ecclesiis tractauerint.  
<9> Quodsi et ceteri Electores, Principes ac Status Imperii similibus scriptis, Latinis scilicet et Germanicis, iuxta praedictam Caesaream propositionem suas opiniones in hac causa relgionis produxerint: 
<10> hic nos coram V.C.M. tanquam domino nostro clementissimo paratos offerimus, nos cum praefatis Principibus et amicis nostris de tolerabilibus modis ac uiis amice conferre, ut quantum honeste fieri potest, conueniamus, et re inter nos, partes, citra odiosam contentionem pacifice agitata, Deo dante, dissensio dirimatur et ad unam ueram concordem religinem reducatur; 
<11> sicut omnes sub uno Christo sumus et militamus et unum Christum confiteri debemus, iuxta tenorem edicti V.C.M., et omnia ad ueritatem Dei perducantur, id quod ardentissimis uotis a Deo petimus. 
<12> Si autem, quod ad ceteros Electores, Principes et Status, ut partem alteram, attinet, haec tractatio causae relgionis eo modo, quo V. C. M. agendam et tractandam sapienter duxit, scilicet cum tali mutua praesentatione scripturm ac sedata collatione inter nos non processerit, nec aliquo fructu facta fuerit: 
<13> nos quidem testatum clare relinquimus, hic nihil nos, quod ad Christianam concordiam (quae cum Deo et bona conscientia fieri possit) conciliandum conducere queat, ullo modo detrectare; 
<14> quemadmodum et V. C. M., deinde et ceteri Electores et Status Imperii et omnes, quicunque sincero relgionis amore ac studio tenentur, quicunque hanc causam aequo animo audituri sunt, ex hac nostra es nostrorum confessione hoc clementer cognoscere et intelligere dignabuntur. 
<15> Quum etiam V. C. M. Electoribus, Principibus et reliquis Statibus Imperii non una uice, sed saepe clementer significauerit et in comitiis Spirensibus, quae anno Domini cet. XXVI. habita sunt, ex data et praescripta forma Vestrae Caesareae instructionis et comissionis recitrari et publice praelegi fecerit: 
<16> V. M. in hoc negotio relgionis ex causis certis, quae V. M. nomine allegatae sunt, non uelle quidquam determinare, nec concludere posse, se apud Pontificem Romanum pro officio V. C. M. diligenter daturam operam de congregando concilio generali. 
<17> Quemadmodum idem latius expositum est ante annum in publico proximo conuentu, qui Spirae congregatus fuit. 
<18> Ubi V. C. M. per Dominum Ferdinandum, Bohemiae et Ungariae Regem, amincum et dominum clementem nostrum, deinde per Oratorem et Commissarios Caesareos haec inter cetera proponi fecit, quod V. C. M. intellexisset et expendisset Locum-tenentis V. C. M. in Imperio et Praesidentis et Consiliariorum in regimine et Legatorum ab aliis Statibus, qui Ratisbonae conuenerant, 
<19> deliberationem de concilio congregando, et quod iudicaret etiam V. C. M. utile esse, ut congregaretur concilium, et quia causae, quae tum tractabantur inter V. C. M. et Romanum Pontificem, uicinae essent concordiae et Christianae reconciliationi, non dubitaret V. C. M., quin Romanus Pontifex adduci posset ad habendum generale concilium: 
<20> ideo significabat se V. C. M. operam daturam, ut praefatus pontifex maximus una cum V. C. M. tale generale concilium primo quoque tempore emissis litteris publicandum congregare consentiret. 
<21> In euentum ergo talem, quod in causa religionis dissensiones inter nos et partes amice et in caritate non fuerint compositae, tunc coram V. C. M. hic in omni obedientia nos offerimus ex superabundanti comparituros et causam dicturos in tali generali, libero et Christiano concilio, de quo congregando in omnibus comitiis imperialibus, quae quidem annis Imperii V. C. M. habita sunt, per Electores, Principes et reliquos Status Imperii semper concorditer actum et congruentibus suffragiis conclusum est. 
<22> Ad cuius etiam generalis concilii conuentum, simul et ad V. C. M. in hac longe maxima et grauissima causa iam ante etiam debito modo et in forma iuris prouocauimus et appellauimus. 
<23> Cui appellationi ad V. C. M. simul et concilium adhuc adhaeremus, neque eam per hunc uel alium tractatum (nisi causa inter nos et partes iuxta tenorem Caesareae proximae citationis amice in caritate composita, sedata et ad Christianam concordiam reducta fuerit) deserere intendimus aut possumus; 
<24> de quo hic etiam solenniter et publice protestamur. 

[1] Articulus I. De Deo. 
<1> Ecclesiae magno consensu apud nos docent, decretum Nicaenae synodi de unitate essentiae diuinae et de tribus personis uerum et sine ulla dubitatione credendum esse, 
<2> uidelicet, quod sit una essentia diuina, quae et appellatur et est Deus, aeternus, incoporeus, impartibilis, immensa potentia, sapientia, bonitate, Creator et Conseruator omnium rerum, uisibilium et inuisibilium; 
<3> et tamen tres sint personae eiusdem essentiae et potentiae, et coaeternae, Pater, Filius et Spiritus Sanctus. 
<4> Et nomine personae utuntur ea significatione, qua usi sunt in hac causa scriptores ecclesiastici, ut sinificet non partem aut qualitatem in alio, sed quod proprie subsistit. 
<5>Damnant omnes haereses, contra hunc articulum exortas, ut Manichaeos, qui duo principia ponebant, bonum et malum, item Valentinianos, Arianos, Eunomianos, Mahometistas et omnes horum similes. 
<6> Damnant et Samosatenos, ueteres et neotericos, qui, quum tantum unam personam esse contendant, de Verbo et de Spiritu Sancto astute et impie rhetoricantur, quod non sint personae distinctae, sed quod Verbum significet uerbum uocale et Spiritus motum in rebus creatum. 

[2] Articulus II. De Peccato Originis. 
<1> Item docent, quod post lapsum Adae omnes homines, secundum naturam propagati, nascantur cum peccato, hoc est, sine metu Dei, sine fiducia erga Deum et cum concupiscentia, 
<2> quodque hic morbus seu uitium originis uere sit peccatum, damnans et afferens nunc quoque aeternam mortem his, qui non renascuntur per baptismum et Spiritum Sanctum. 
<3> Damnant Pelagianos et alios, qui uitium orignis negant esse peccatum et, ut extenuent gloriam meriti et beneficiorum Christi, disputant hominem propriis uiribus rationis coram Deo iustificare posse. 

[3] Articulus III. De Filio Dei. 
<1> Item docent, quod Verbum, hoc est, Filius Dei, assumserit humanam naturam in utero beatae Mariae uirginis, 
<2> ut sint duae naturae, diuina et humana, in unitate personae inseparabiliter coniunctae, unus Christus, uere Deus et uere homo, natus ex uirgine Maria, uere passus, crucifixus, mortuus et sepultus, 
<3> ut reconciliaret nobis Patrem et hostia esset non tantum pro culpa originis, sed etiam pro omnibus actualibus hominum peccatis. 
<4> Idem descendit ad inferos et uere resurrexit tertia die, deinde ascendit ad coelos, ut sedeat at dexteram Patris, et perpetuo regnet et dominetur omnibus creaturis, 
<5> sanctificet credentes in ipsum, misso in corda eorum Spiritu Sancto, qui regat, consoletur ac uiuificet eos ac defendat aduersus diabolum et uim peccati. 
<6> Idem Christus palam est rediturus, ut iudicet uiuos et mortuos etc. iuxta Symbolum Apostolorum. 

[4] Articulus IV. De Iustificatione. 
<1> Item docent, quod homines non possint iustificari coram Deo propriis uiribus, meritis aut operibus, sed gratis iustificenter propter Christum per fidem, 
<2> quum credunt se in gratiam recipi et peccata remitti propter Christum, qui sua morte pro nostris peccatis satisfecit. 
<3> Hanc fidem imputat Deus pro iustitia coram ipso, Rom. 3 et 4. 

[5] Articulus V. De Ministerio Ecclesiastico. 
<1> Ut hanc fidem consequamur, institutum est ministerium docendi euangelii et porrigendi sacramenta. Nam per Verbum et sacramenta tamquam per instrumenta donatur Spiritus Sanctus, 
<2> qui fidem efficit, ubi et quando uisum est Deo, in iis, qui audiunt euangelium, 
<3> scilicet quod Deus non propter nostra merita, sed propter Christum iustificet hos, qui credunt se propter Christum in gratiam recipi. 
<4> Damnant Anabaptistas et alios, qui sentiunt Spiritum Sanctum contingere sine Verbo externo hominibus per ipsorum praeparationes et opera. 

[6] Articulus VI. De Noua Obedientia. 
<1> Item docent, quod fides illa debeat bonos fructus parere, et quod oporteat bona opera mandata a Deo facere propter uoluntatem Dei, non ut confidamus per ea opera iustificationem coram Deo mereri. 
<2> Nam remission peccatorum et iustificatio fide apprehenditur, sicut testatur et uox Christi Luc. 17, 10: Quum feceritis haec omnia, dicite: Serui inutiles sumus. Idem docent et ueteres scriptores ecclesiastici. 
<3> Ambrosius enim inquit: Hoc constitutum est a Deo, ut, qui credit in Christum, saluus sit sine opere, sola fide gratis accipiens remissionem peccatorum. 

[7] Articulus VII. De Ecclesia. 
<1> Item docent, quod una sancta ecclesia perpetuo mansura sit. Est autem ecclesia congregatio sanctorum, in qua euangelium recte docetur et recte administrantur sacramenta. 
<2> Et ad ueram unitatem ecclesiae satis est consentiere de doctrina euangelii et administratione sacramentorum. 
<3> Nec necesse est ubique esse similes traditiones humanas, seu ritus aut ceremonias ab hominibus institutas. 
<4> Sicut inquit Paulus Eph. 4, 5. 6: Una fides, unum baptisma, unus Deus et Pater omnium etc. 

[8] Articulus VIII. Quid sit Ecclesia. 
<1> Quamquam ecclesia proprie sit congregatio sanctorum et uere credentium, tamen, quum in hac uita multi hypocritae et malii admixti sint, licet uti sacramentis, quae per malos administrantur, iuxta uocem Christi Math.23,2: Sedent scribae et Pharisaei in cathedra Mosis etc. 
<2> Et sacramenta et Verbum propter ordinationem et mandatum Christi sunt efficacia, etiamsi per malos exhibeantur. 
<3> Damnant Donatistas et similes, qui negabant licere uti ministerio malorum in ecclesia, et sentibant ministerium malorum inutile et inefficax esse. 

[9] Articulus IX. De Baptismo. 
<1> De baptismo docent, quod sit necessarius ad salutem, 
<2> quodque per baptismum offeratur gratia Dei, et quod pueri sint baptizandi, qui per baptismum oblati Deo recipiantur in gratiam Dei. 
<3> Damnant Anabaptistas, qui improbant baptismum puerorum et affirmant pueros sine baptismo saluos fieri. 

[10] Articulus X. De Coena Domini. 
<1> De coena Domini docent, quod corpus et sanguis Christi uere adsint et distribuantur uescentibus in coena Domini; 
<2> et improbant secus docentes. 

[11] Articulus XI. De Confessione. 
<1> De confessione docent, quod absolutio priuata in ecclesiis retinenda sit, quamquam in confessione non sit necessaria omnium delictorum enumeratio. 
<2> Est enim impossibilis iuxta Psalmum 19, 13: Delicta quis intelligit? 

[12] Articulus XII. De Poenitentia. 
<1> De poenitentia docent, quod lapsis post baptismum contingere possit remissio peccatorum quocunque tempore, quum conuertuntur, 
<2> et quod ecclesia talibus redeuntibus ad poenitantiam absolutionem impertiri debeat. 
<3> Constat autem poenitentia proprie his duabus partibus. 
<4> Altera est contritio seu terrores incussi conscientiae agnito peccato; altera est fides, quae concipitur ex euangelio seu absolutione, 
<5> et credit propter Christum remitti peccata, et consolatur conscientiam et ex terroribus liberat. 
<6> Deinde sequi debent bona opera, quae sunt fructus poenitentiae. 
<7> Damnant Anabaptistas, qui negant semel iustificatos posse amittere Spiritum Sanctum; 
<8> item qui contendunt, quibusdam tantam perfectionem in hac uita contingere, ut peccare non possint. 
<9> Damnantur et Nouatiani, qui nolebant absoluere lapsos, post baptismum redeuntes ad poenitentiam. 
<10> Reiiciuntur et isti, qui non docent remissionem peccatorum per fidem contingere, sed iubent nos mereri gratiam per satisfactiones nostras. 

[13] Articulus XIII. De Usu Sacramentorum. 
<1> De usu sacramentorum docent, quod sacramenta instituta sint, non modo ut sint notae professionis inter homines, sed magis ut sint signa et testimonia uoluntatis Dei erga nos, 
<2> ad excitandam et confirmandam fidem in his, qui utuntur, proposita. Itaque utendum est sacramentis ita, ut fides accedat, quae credat promissionibus, quae per sacramenta exhibentur et ostenduntur. 
<3> Damnant igitur illos, qui docent, quod sacramenta ex opere operato iustificent, nec docent fidem requiri in usu sacramentorum, quae credat remitti peccata. 

[14] Articulus XIV. De Ordine Ecclesiastico. 
De ordine ecclesiastico docent, quod nemo debeat in ecclesia publice docere aut sacramenta administrare, nisi rite uocatus. 

[15] Articulus XV. De Ritibus Ecclesiasticis. 
<1> De ritibus ecclesiasticis docent, quod ritus illi seruandi sint, qui sine peccato seruari possunt et prosunt ad tranquillitatem et bonum ordinem in ecclesia, sicut certae feriae, festa et similia. 
<2> De talibus rebus tamen admonetur homines, ne conscientiae onerentur, tamquam talis cultus ad salutem necessarius sit. 
<3> Admonentur etiam, quod traditiones humanae institutae ad placandum Deum, ad promerendam gratiam et satisfaciendum pro peccatis aduersentur euangelio et doctrinae fidei; 
<4> quare uota et traditiones de cibis et diebus etc. institutae ad promerendam gratiam et satisfaciendum pro peccatis inutiles sint et contra euangelium. 

[16] Articulus XVI. De Rebus Ciuilibus. 
<1> De rebus ciuilibus docent, quod legitimae ordinationes ciuiles sint bona opera Dei, 
<2> quod Christianis liceat gerere magistratus, exercere iudicia, iudicare res ex imperatoriis et aliis praesentibus legibus, supplicia iure constituere, iure bellare, militare, lege contrahere, tenere proprium, iusiurandum postulantibus magistratibus dare, ducere uxorem, nubere. 
<3> Damnant Anabaptistas, qui interdicunt haec ciuilia officia Christianis. 
<4> Damnant et illos, qui euangelicam perfectionem non collocant in timore Dei et fide, sed in deserendis ciuilibus officiis, quia euangelium tradit iustitiam aeternam cordis. 
<5> Interim non dissipat politiam aut oeconomiam, sed maxime postulat conseruare tamquam ordinationes Dei et in talibus ordinationibus exercere caritatem. 
<6> Itaque necessario debent Christiani obedire magistratibus suis et legibus; 
<7> nisi quum iubent peccare, tunc enim magis debent obedire Deo quam hominibus. Act. 5, 29. 

[17] Articulus XVII. De Christi Reditu ad Iudicium. 
<1> Item docent, quod Christus apparebit in consummatione mundi ad iudicandum, 
<2> et mortuos omnes resuscitabit, piis et electis dabit uitam aeternam et perpetua gaudia, 
<3> impios autem homines ac diabolos condemnabit, ut sine fine crucientur. 
<4> Damnant Anabaptistas, qui sentiunt hominibus damnatis ac diabolis finem poenarum futurum esse. 
<5> Damnant et alios, qui nunc spargunt Iudaicas opiniones, quod ante resurrectionem mortuorum pii regnum mundi occupaturi sint, ubique oppressis impiis. 

[18] Articulus XVIII. De Libero Arbitrio. 
<1> De libero arbitrio docent, quod humana uoluntas habeat aliquam libertatem ad efficiendam ciuilem iustitiam et deligendas res rationi subiectas. 
<2> Sed non habet uim sine Spiritu Sancto efficiendae iustitiae Dei seu iustitiae spiritualis, quia animalis homo non percipit ea, quae sunt Spiritus Dei, 1 Cor. 2, 14; 
<3> sed haec fit in cordibus, quum per Verbum Spiritus Sanctus concipitur. 
<4> Haec totidem uerbis dicit Augustinus lib. III. Hypognosticon: Esse fatemur liberum arbitrium omnibus hominibus, habens quidem iudicium rationis, non per quod sit idoneum in iis, quae ad Deum pertinent, sine Deo aut inchoare aut certe peragere, sed tantum in operibus uitae praesentis, tam bonis quam etiam malis. 
<5> Bonis dico, quae de bono naturae oriuntur, id est, uelle laborare in agro, uelle manducare et bibere, uelle habere amicum, uelle habere indumenta, uelle fabricare domum, uxorem uelle ducere, pecora nutire, artem discere diuersarum rerum bonarum, uel quidquid bonum ad praesentem pertinet uitam. 
<6> Quae omnia non sine diuino gubernaculo subsistunt, imo ex ipso et per ipsum sunt et esse coeperunt. 
<7> Malis uero dico, ut est uelle idolum colere, uelle homicidium etc. 
<8> Damnant Pelagianos et alios, qui docent, quod sine Spiritu Sancto solis naturae uiribus possimus Deum super omnia diligere, item praecepta Dei facere quoad substantiam actuum. 
<9> Quamquam enim externa opera aliquo modo efficere natura possit (potest enim continere manus a furto, a caede), tamen interiores motus non potest efficere, ut timorem Dei, fiduciam erga Deum, castitatem, patientiam etc. 

[19] Articulus XIX. De Causa Peccati. 
<De Causa peccati docent, quod, tametsi Deus creat et conseruat naturam, tamen causa peccati est uoluntas malorum, uidelicet diaboli et impiorum, quae, non adiuuante Deo, auertit se a Deo, sicut Christus ait Ioh. 8, 44: Quum loquitur mendacium, ex se ipso loquitur. 

[20] Articulus XX. De Bonis Operibus. 
<1> Falso accusantur nostri, quod bona opera prohibeant. 
<2> Nam scipta eorum, quae exstant de decem praeceptis, et alia simili agrumento testantur, quod utiliter docuerint de monibus uitae generibus et officiis, quae genera uitae, quae opera in qualibet uocatione Deo placeant. 
<3> De quibus rebus olim parum docebant concionatores, tantum puerilia et non necessaria opera urgebant, ut certas ferias, certa ieiunia, fraternitates, peregrinationes, cultus sanctorum, rosaria, monachatum et simila. 
<4> Haec aduersarii nostri admoniti nunc dediscunt, nec perinde praedicant haec inutilia opera ut olim. 
<5> Praeterea incipiunt fidei mentionem facere, de qua olim mirum erat silentium. 
<6> Docent nos non tantum operibus iustificari, sed coniungunt fidem et opera, et dicunt nos fide et operibus iustificare. 
<7> Quae doctrina tolerabilior est priore, et plus afferre potest consolationis quam uetus ipsorum doctrina. 
<8> Quum igitur doctrina de fide, quam oportet in ecclesia praecipuam esse, tamdiu iacuerit ignota, quemadmodum fateri omnes necesse est, de fidei iustitia altissimum silentium fuisse in concionibus, tantum doctrinam operum uerstatm esse in ecclesiis, nostri de fide sic admonuerunt ecclesias: 
<9> Principio, quod opera nostra non possint reconciliare Deum, aut mereri remissionem peccatorum et gratiam et iustificationem, sed hanc tantum fide consequimur, credentes, quod propter christum recipiamur in gratiam, qui solus positus est mediator et propitiatorium, per quem reconcilietur Pater. 
<10> Itaque qui confidit operibus se mereri gratiam, is aspernatur Christi meritum et gratiam, et quaerit sine Christo humanis ueribus uiam ad Deum, quum Christus de se dixerit Ioh. 14, 6: Ego sum uia, ueritas et uita. 
<11> Haec doctina de fide ubique in Paulo tractatur; Eph. 2, 8: Gratia salui facti estis per fidem, et hoc non ex uobis, Dei donum est, non ex operibus etc. 
<12> Et ne quis cauilletur a nobis nouam Pauli interpretationem excogitari, tota haec causa habet testimonia patrum. 
<13> Nam Augustinus multis uoluminibus defendit gratiam et iustitiam fidei contra merita operum. 
<14> Et similia docet Ambrosius <Prosper Aquitanus> De uocatione Gentium et alibi. Sic enim inquit De Vocatione Gentium: Vilesceret redemptio sanguinis Christi, nec misericordiae Dei humanorum operum praerogatiua succumberet, si iustificatio, quae fit per gratiam, meritis praecedentibus deberetur, ut non munus largientis, sed merces esset operantis. 
<15> Quamquam autem haec doctrina contemnitur ab imperitis, tamen experiuntur piae ac pauidae conscientiae plurimum eam consolationis afferre, quia conscientiae non possunt reddi tranquillae per ulla opera, sed tantum fide, quum certao statuunt, quod propter Christum habeant placatum Deum, 
<16> quemadmodum Paulus docet Rom. 5,1: Iustificati per fidem, pacem habemus apud Deum. 
<17> Tota haec doctrina ad illud certamen perterrefactae conscientiae referenda est, nec sine illo certamine intelligi potest. 
<18> Quare male iudicant de ea re homines imperiti et profani, qui christianam iustitiam nihil esse somniant nisi ciuiliem et philosophicam iustitiam. 
<19> Olim uexabantur conscientiae doctrina operum, non audiebant ex euangelio consolationem. 
<20> Quosdam conscientia expulit in desertum, in monasteria, sperantes ibi se gratiam merituros esse per uitam monasticam. 
<21> Alii alia excogitauerunt opera ad promerendam gratiam et satisfaciendum pro peccatis. 
<22> Ideo magnopere fuit opus hanc doctrinam de fide in Christum tradere et renouare, ne deesset consolatio pauidis conscientiis, sed scirent, fide in Christum apprehendi gratiam et remissionem peccatorum et iustificationem. 
<23> Admonetur etiam homines, quod hic nomen fidei non significet tantum historiae notitiam, qualis est in impiis et diabolo, sed significet fidem, quae credit non tantum historiam, sed etiam effectum historiae, uidelicet hunc articulum, remissionem peccatorum, quod uidelicet per christum habeamus gratiam, iustitiam et remissionem peccatorum. 
<24> Iam qui scit se per Christum habere propitium Patrem, is uere nouit Deum, scit se ei curae esse, inuocat eum, denique non est sine Deo, sicut gentes. 
<25> Nam diaboli et impii non possunt hunc articulum credere: remissionem peccatorum. Ideo deum tamquam hostem oderunt, non inuocant eum, nihil boni ab eo exspectant. 
<26> Augustinus etiam de fide nomine hoc modo admonet lectorem et docet in Scripturis nomen fidei accipi non pro notia, qualis est in impiis, sed profiducia, quae consolatur et erigit perterrefactas mentes. 
<27> Praeterea docent nostri, quod necesse sit bona opera facere, non ut confidamus per ea gratiam mereri, sed propter uoluntatem Dei. 
<28> Tantum fide apprehenditur remissio peccatorum ac gratia. 
<29> Et quia per fidem accipitur Spiritus Sanctus, iam corda renouantur et induunt nouos affectus, ut parere bona opera possint. 
<30> Sic enim ait Ambrosius <De Vocatione Gentium>: Fides bonae uoluntatis et iustae actionis genitrix est. 
<31> Nam humanae uires sine Spiritu Sancto plenae sunt impiis affectibus et sunt imbeciliores, quam ut bona opera possint efficere coram Deo. 
<32> Adhaec sunt in potestate diaboli, qui impellit homines ad uaria peccata, ad impias opiniones, ad manifesta scelera; 
<33> quemadmodum est uidere in philosophis, qui et ipsi conati honeste uiuere, tamen id non poturerunt efficere, sed contaminati sunt multis manifestis sceleribus. 
<34> Talis est imbecillitas hominis, quum est sine fide et sine Spiritu Sancto et tantum humanis uiribus se gubernat. 
<35> Hinc facile apparet, hanc doctrinam non esse accusandam, quod bona opera prohibeat, sed multo magis laudandam, quod ostendit, quomodo bona opera facere possimus. 
<36> Nam sine fide nullo modo potest humana natura primi aut secundi praecepti opera facere. 
<37> Sine fide non inuocat Deum, a Deo nihil exspectat, non tolerat crucem, sed quaerit humana praesidia, confidit humanis praesidiis. 
<38> Ita regnant in corde omnes cupiditates et humana consilia, quum abest fides et fiducia erga Deum. 
<39> Quare et Christus dixit: Sine me nihil potestis facere, Ioh. 15,5. 
<40> Et ecclesia canit: Sine tuo numine nihil est in homine, nihil est innoxium. 

[21] Articulus XXI. De Cultu Sanctorum. 
<1> De cultu sanctorum docent, quod memoria sanctorum proponi potest, ut imitemur fidem eorum et bona opera iuxta uoacationem, ut Caesare imitari potest exemplum Dauidis in bello gerendo ad depellendos Turcas a patria. 
<2> Nam uterque rex ist. Sed Scriptura non docet inuocare sanctos, seu petere auxilium a sanctis, quia unum Christum nobis proponit mediatorem, propitiatorium, pontificem et intercessorem. 
<3> Hic inuocandus est, et promisit se exauditurum esse preces nostras, et hunc cultum maxime probat, uidelicet ut inuocetur in omnibus afflictionibus. 
<4> 1 Ioh. 2, 1: Si quis peccat, habemus adoucatum apud Deum etc. 

[22] Articulus XXII. De Utraque Specie. 
<1> Laicis datur utraque species sacramenti in coena Domini, quia hic mos habet mandatum Domini Matth. 26, 27: Bibet ex hoc omnes. 
<2> Ubi manifeste praecepit Christus de poculo, ut omnes bibant. 
<3> Ut ne quis possit cauillari, quod hoc ad sacerdotes tantum pertineat, Paulus ad Corinthos 11, 26 exemplum recitat, in quo apparet totam ecclesiam utraque specie usam esse. 
<4> Et diu mansit hic mos in ecclesia, nec constat, quando aut quo auctore mutatus sit, tametsi Cardinalis Cusanus recitet, quando sit approbatus. 
<5> Cyprianus aliquot locis testatur populo sanguinem datum esse. 
<6> Idem testatur Hieronymus, qui ait: Sacerdotes eucharistiae ministrant et sanguinem Christi populis diuidunt. 
<7> Imo Gelasius Papa mandat, ne diuidatur sacramentum, dist. 2 De Consecrat., cap. Comperimus <Gelasius: "Comperimus autem, quod quidam sumpta tantummodo corporis sacri portione a calice sacrati cruoris abstineant; qui procul dubio aut integra sacramenta percipiant, aut ab integris arceantur, quia diuisio unius eiusdemque mysterii sine grandi sacrilegio non potest prouenire">. 
<8> Tantum consuetudo non ita uetus aliud habet. 
<9> Constat autem, quod consuetudo contra mandata Dei introducta non sit probanda, ut testantur canones, dist. 8., cap. Veritate, cum sequentibus. 
<10> Haec uero consuetudo non solum contra Scripturam, sed etiam contra ueteres canones et exemplum ecclesiae recepta est. 
<11> Quare si qui maluerunt utraque specie sacramenti uti, non fuerunt cogendi, ut aliter facerent cum offensione conscientiae. 
<12> Et quia diuisio sacramenti non conuenit cum institutione Christi, solet apud nos omitti processio, quae hactenus fieri solita est. 

[23] Articulus XXIII. De Coniugio Sacerdotum. 
<1> Publica querela fuit de exemplis sacerdotum, qui non continebant. 
<2> Quam ob causam et Pius Papa dixisse fertur, fuisse aliquas causas, cur ademptum sit sacerdotibus coniugium, sed multo maiores esse causas, cur reddi debeat. Sic enim scribit Platina <Platina, Vita Pii II.; "Sacerdotibus magna ratione sublatas nuptias maiori restituendas uideri">. 
<3> Quum igitur sacerdotes apud nos publica illa scandala uitare uellent, duxerunt uxores, ac docuerunt, quod liceat ipsis contrahere matrimonium. 
<4> Primum, quia Paulus dicit 1 Cor. 7, 2. 9: Unusquisque habeat uxorem suam propter fornicationem. Item: Melius est nubere, quam uri. 
<5> Secundo, Christus inquit Matth. 19, 12: Non omnes capiunt uerbum hoc; ubi docet non omnes homines ad coelibatum idoneos esse, quia Deus creauit hominem ad procreationem, Gen. 1, 28. 
<6> Nec est humanae potestatis, sine singulari dono et opere Dei creationem mutare. 
<7> Igitur qui non sunt idonei ad coelibatum, debent contrahere matrimonium. 
<8> Nam mandatum Dei et ordinationem Dei nulla lex humana, nullum uotum tollere potest. 
<9> Ex his causis docent sacerdotes sibi licere uxores ducere. 
<10> Constat etiam in ecclesia ueteri sacerdotes fuisse maritos. 
<11> Nam et Paulus ait 1 Tim. 3, 2 Episcopum eligendum esse, qui sit maritus. 
<12> Et in Germania primum ante annos quadringentos sacerdotoes ui coacti sunt ad coelibatum, qui quidem adeo aduersati sunt, ut archiepiscopus Moguntinus, publicaturus edictum Romani pontificis de ea re, paene ab iratis sacerdotibus per tumultum oppressus sit. 
<13> Et res gesta est tam inciuiliter, ut non solum in posterum coniugia prohiberentur, sed etiam praesentia, contra omnia iura diuina et humana, contra ipsos etiam canones, factos non solum a pontificibus, sed a laudatissimis synodis, distraherentur. 
<14> Et quum senescente mundo paulatim natura humana fiat imbecillior, conuenit prospicere, ne plura uitia serpant in Germaniam. 
<15> Porro Deus instituit coniugium, ut esset remedium humanae infirmitatis. 
<16> Ipsi canones ueterem rigorem interdum posterioribus temporibus propter imbecillitatem hominum laxandum esse dicunt, quod optandum est, ut fiat et in hoc negotio. 
<17> Ac uidentur ecclesiis aliquando defuturi pastores, si diutius prohibeatur coniugium. 
<18> Quum autem exstet mandatum Dei, quum mos ecclesiae notus sit, quum impurus coelibatus plurima pariat scandala, adulteria et alia scelera digna animaduersione boni magistratus: tamen mirum est nulla in re maiorem exerceri saeuitiam quam aduersus coniugium sacerdotum. 
<19> Deus praecipit honore afficere coniugium. 
<20> Leges in omnibus rebus publicis bene constitutis, etiam apud ethnicos, maximis honoribus ornauerunt. 
<21> At nunc capitalibus poenis excruciantur, et quidem sacerdotes, contra canonum uoluntatem, nullam aliam ob causam nisi propter coniugium. 
<22> Paulus uocat doctrinam daemoniorum, quae prohibet coniugium, 1 Tim. 44, 1 sqq. 
<23> Id facile nunc intelligi potest, quum talibus suppliciis prohibitio coniugii defenditur. 
<24> Sicut autem nulla lex humana potest mandatum Dei tollere, ita nec uotum potest tollere mandatum Dei. 
<25> Proinde etiam Cyprianus suadet, ut mulieres nubant, quae non seruant promissam castitatem. Verba eius sunt haec, Lib. 1, epist. 11: Si autem perseuerare nolunt aut non possunt, melius est, ut nubant, quam ut in ignem deliciis suis cadant; certe nullum fratribus aut sororibus scandalum faciant. 
<26> Et aequitate quadam utuntur ipsi canones erga hos, qui ante iustam aetatem uouerunt, quomodo fere hactenus fieri consueuit. 

[24] Articulus XXIV. De Missa. 
<1> Falso accusantur ecclesiae nostrae, quod missam aboleant. Retinetur enim missa apud nos et summa reuerentia celebratur. 
<2> Seruantur et usitate ceremoniae fere omnes, praeterquam quod Latinis cantionibus admiscentur alicubi Germanicae, quae additae sunt ad docendum populum. 
<3> Nam ad hoc unum opus est ceremoniis, ut doceant imperitos. 
<4> Et non modo Paulus 1 Cor. 14, 2 sq. praecipit uti lingua intellecta populo in ecclesia, sed etiam ita consitutum est humano iure. 
<5> Assueuit populus, ut una utantur sacramento, si qui sunt idonei; id quoque auget reuerentiam ac religionem publicarum ceremoniarum. 
<6> Nulli enim admittuntur, nisi antea explorati. 
<7> Admonetur etiam homines de dignitate et usu sacramenti, quantam consolationem afferat pauidis conscientiis, ut discant Deo credere et omnia bona a Deo exspectare et petere. 
<8> Hic cultus delectat Deum, talis usus sacramenti alit peitatem erga Deum. 
<9> Itaque non uidentur apud aduersarios missae maiore religione fieri quam apud nos. 
<10> Constat autem hanc quoque publicam et longe maximam querelam omnium bonorum uirorum diu fuisse, quod missae turpiter profanarentur, collatae ad quaestum. 
<11> Neque enim obscurum est, quam late pateat hic abusus in omnibus templis, a qualibus celebrentur missae tantum propter mercedem aut stipendium, quam multi contra interdictum canonum celebrent. 
<12> Paulus autem grauiter minatur his, qui indigne tractant eucharistiam, quum ait 1 Cor. 11, 27: Qui ederit panem hunc, aut biberit calicem Domini indigne, reus erit corporis et sanguinis Domini. 
<13> Itaque quum apud nos admonerentur sacerdotes de hoc peccato, desierunt apud nos priuatae missae, quum fere nullae priuatae missae nisi quaestus causa fierent. 
<14> Neque ignorauerunt hos abusus episcopi; qui si correxissent eos in tempore, minus nunc esset dissensionum. 
<15> Antea sua dissimulatione multa uitia passi sunt in ecclesiam serpere. 
<16> Nunc sero incipiunt queri de calamitatibus ecclesiae, quum hic tumultus non aliunde sumserit occasionem quam ex illis abusibus, qui tam manifesti erant, ut tolerari amplius non possent. 
<17> Magnae dissensiones de missa, de sacramento exstiterunt. 
<18> Fortasse dat poenas orbis tam diuturnae profanationis missarum, quam in ecclesiis tot saeculis tolerauerunt isti, qui emendare et poterant et debebant. 
<19> Nam in Decalogo, Ex. 20, 7, scriptum est: Qui Dei nomine abutitur, non erit impunitus. 
<20> Et ab intitio mundi nulla res diuina ita uidetur unquam ad quaestum collata fuisse ut missa. 
<21> Accessit opinio, quae auxit priuatas missas in infinitum, uidelicet quod Christus sua passione satisfecerit pro peccato originis, et instituerit missam, in qua fieret oblatio pro quotidianis delictis, moratalibus et uenialibus. 
<22> Hinc manauit publica opinio, quod missa sit opus delens peccata uiuorum et mortuorum ex opere operato. 
<23> Hic coeptum est disputari, utrum una missa dicta pro pluribus tantumdem ualeat, quantum singulae pro singulis. Haec disputatio peperit istam infinitam multitudinem missarum. 
<24> De his opinionibus nostri admonuerunt, quod dissentiant a Scripturis Sanctis et laedant gloriam passionis Christi. 
<25> Nam passio Christi fuit oblatio et satisfactio non solum pro culpa originis, sed etiam pro omnibus reliquis peccatis, 
<26> ut ad Hebraeos, 10, 10, scriptum est: Sanctificati sumus per oblationem Iseu Christi semel. 
<27> Item 10, 14,: Una oblatione comsummauit in perpetuum sanctificatos. 
<28> Item Scriptura docet nos coram Deo iustificari per fidem in Christum, quum credimus, nobis remitti peccata propter Christum. 
<29> Iam si missa delet peccata uiuorum et mortuorum ex opere operato, contingit iustificatio ex opere missarum, non ex fide, quod Scriptura non patitur. 
<30> Sed Christus iubet facere in sui memoriam, Luc. 22, 19. Quare missa instituta est, ut fides in iis, qui utuntur sacramento, recordetur, quae beneficia accipiat per Christum, et erigat et consoletur pauidam conscientiam. 
<31> Nam id est meminisse Christi, beneficia meminisse ac sentire, quod uere exhibeantur nobis. 
<32> Nec satis est historiam recordari, quia hanc etiam Iudaei et impii recordari possunt. 
<33> Est igitur ad hoc facienda missa, ut ibi porrigatur sacramentum his, quibus opus est consolatione, sicut Ambrosius ait: Quia semper pecco, semper debeo accipere medicinam. 
<34> Quum autem missa sit talis communicatio sacramenti, seruatur apud nos una communis missa singulis feriis atque aliis etiam diebus, si qui sacramento uelint uti, ubi porrigitur sacramentum his, qui petunt. 
<35> Neque hic mos in ecclesia nouus est. Nam ueteres ante Gregorium non faciunt mentionem priuatae missae; de communi missa plurimum loquuntur. 
<36> Chrysostomus ait: Sacerdotum quotidie stare ad altare et alios ad communionem accersere, alios arcere. 
<37> Et ex canonibus ueteribus apparet unum aliquem celebrasse missam, a quo reliqui presbyteri et diaconi sumpserunt corpus Domini. 
<38> Sic enim sonant uerba canonis Nicaeni: Accipiant diaconi secundum ordinem post presbyteros ab episcopo uel a presbytero sacram communionem. 
<39> Et Paulus 1 Cor. 11, 33, de communione iubet, ut alii alios exspectent, ut fiat communis participatio. 
<40> Postquam igitur missa apud nos habet exemplum ecclesiae, ex Scriptura et patribus, confidimus improbari eam non posse, maxime quum publicae ceremoniae magna ex parte similies usitatis seruentur. Tantum numerus missarum est dissimiilis, quem propter maximos et manifestos abusus certe moderari prodesset. 
<41> Nam olim etiam in ecclesiis frequentissimis non fiebat quotidie missa, ut testatur Historia Triparita, lib. 9, c. 38: Rursus autem in Alexandria quarta et sexta feria Scripturae leguntur easque doctores interpretantur, et omnia fiunt praeter solemnem oblationis morem. 

[25] Articulus XXV. De Confessione. 
<1> Confessio in ecclesiis apud nos non est abolita. Non enim solet porrigi corpus Domini nisi antea exploratis et absolutis. 
<2> Et docetur populus diligentissime de fide absolutionis, de qua ante haec tempora magnum erat silentium. 
<3> Docetur homines, ut absolutionem plurimi faciant, quia sit uox Dei et mandato Dei pronuntietur. 
<4> Ornatur potestas clauium et commemoratur, quantam consolationem afferat perterrefactis conscientiis et quod requirat Deus fidem, ut illi absolutioni tamquam uoci de coelo sonanti credamus, et quod illa fides in Christum uere consequatur et accipiat remissionem peccatorum. 
<5> Antea immodice extollebanatur staisfactiones; fidei uero et meriti Christi ac iustitiae fidei nulla fiebat mentio. Quare in hac parte minime sunt culpandae ecclesiae nostrae. 
<6> Nam hoc etiam aduersarii tribuere nobis coguntur, quod doctrina de poenitentia diligentissime a nostris tractata ac patefacta sit. 
<7> Sed de confessione docent, quod enumeratio delictorum non sit necessaria, nec sint onerandae conscientiae cura enumerandi omnia delicat, qui impossibile est omnia delicta recitare, ut testatur Psalmus 19, 13: Delicta quis intelligit? 
<8> Item Ieremias 17, 9: Prauum est cor hominis et inscrutabile. 
<9> Quodsi nulla peccata nisi recitata remitterentur, nunquam acquiescere conscientiae possent, quia plurima peccata neque uident, neque meminisse possunt. 
<10> Testantur et ueteres scriptores enumerationem non esse necessariam. 
<11> Nam in decretis citatur Chrysostomus, qui sic ait: Non tibi dico, ut te prodas in publicum, neque apud alios te accuses; sed obedire te uolo prophetae dicenti: Reuela ante Deum uiam tuam. Ergo tua confitere peccata apud Deum, uerum iudicem, cum oratione. Delicata tua pronuncia non lingua, sed conscientiae tuae memoria etc. 
<12> Et glossa De Poenitentia, dist. 5, cap. Consideret, fatetur humani iuris esse confessionem. 
<13> Verum confessio cum propter maximum absolutionis beneficium tum propter alias conscientiarum utilitates apud nos retinetur. 

[26] Articulus XXVI. De Discrimine Ciborum. 
<1> Publica persuasio fuit non tantum uulgi, sed etiam docentium in ecclesiis, quod discrimina ciborum et similes traditiones humanae sint opera utilia ad promerendam gratiam et satisfactoria pro peccatis. 
<2> Et quod sic senserit mundus, apparet ex eo, quia quotidie instituebantur nouae ceremoniae, noui ordines, nouae feriae, noua ieiunia, et doctores in templis exigebant haec opera tamquam necessarium cultum ad promerendam gratiam, et uehementer terrebant conscientias, si quid omitterent. 
<3> Ex hac persuasione de traditionibus multa incommoda in ecclesia secuta sunt. 
<4> Primo obscurata est doctrina de gratia et iustitia fidei, quae est praecipua pars euangelii, et quam maxime oportet exstare et eminere in ecclesia, ut meritum Christi bene cognoscatur et fides, quae credit remitti peccata propter Christum, longe supra opera collocetur. 
<5> Quare et Paulus in hunc locum maxime incumbit, legem et traditiones humanas remouet, ut ostendat iustitiam Christianam aliud quiddam esse quam huiusmodi opera, uidelicet fidem, quae credit peccata gratis remitti propter Christum. 
<6> At haec doctrina Pauli paene tota oppressa est per traditiones, quae pepererunt opinionem, quod per discrimina ciborum et similes cultus oporteat mereri gratiam et iustitiam. 
<7> In poenitentia nulla mentio fiebat de fide, tantum haec opera satisfactoria proponebantur; in his uidebatur poenitentia tota consistere. 
<8> Secundo hae traditiones obscurauerunt praecepta Dei, quia traditiones longe praeferebantur praeceptis Dei. Christianismus totus putabatur esse obseruatio certarum feriarum, rituum, ieiuniorum, uestitus. 
<9> Hae obseruationes erant in possessione honestissimi tituli, quod essent uita spiritualis et uita perfects. 
<10> Interim mandata Dei iuxta uocationem nullam laudem habebant, quod paterfamilias educabat sobolem, quod mater pariebat, quod princeps regebat rempublicam. Haec putabantur esse opera mundana et imperfecta et longe deteriora illis splendidis obseruationibus. 
<11> Et hic error ualde cruciauit pias conscientias, quae dolebant se teneri imperfecto uitae genere, in coniugio, in magistratibus aut aliis functionibus ciuilibus, mirabantur monachos et similes, et falso putabant illorum obseruationes Deo gratiores esse. 
<12> Tertio traditiones attulerunt magna pericula conscientiis, quia impossibile erat omnes traditiones seruare, et tamen homines arbitrabantur has obseruationes necessarios esse cultus. 
<13> Gerson scribit multos incidisse in desperationem, quosdam etiam sibi mortem consciuisse, quia senserant se non posse satisfacere traditionibus, et interim consolationem nullam de iustitia fidei et de gratia audierant. 
<14> Videmus summistas et theologos colligere traditiones et quaerere "epieikeias", ut leuent conscientias; non satis tamen expediunt, sed interdum magis iniiciunt laqueos conscientiis. 
<15> Et in colligendis traditionibus ita fuerunt occupatae scholae et conciones, ut non uacauerit attingere Scripturam et quaerere utiliorem doctrinam de fide, de cruce, de spe, de dignitate ciuilium rerum, de consolatione conscientiarum in arduis tentationibus. 
<16> Itaque Gerson et alii quidam theologi grauiter questi sunt se his rixis traditionum impediri, quominus uersari possent in meliore genere doctrinae. 
<17> Et Augustinus onerare conscientias huiusmodi obseruationibus, et prudenter admonet Ianuarium, ut sciat eas indifferentere obseruandas esse; sic enim loquitur <Augustinus, Epist. 119 ad Ianuarium: "Quod enim neque contra fidem, neque contra bonos mores iniungitur, indifferenter est habendum et pro eorum, inter quos uiuitur, societate seruandum est">. 
<18> Quare nostri non debent uideri hanc causam temere attigisse aut odio episcoporum, ut quidam falso suspicantur. 
<19> Magna necessitas fuit de illis erroribus, qui nati erant ex traditionibus male intellectis, admonere ecclesias. 
<20> Nam euangelium cogit urgere doctrinam in ecclesiis de gratia et iustitia fidei, quae tamen intelligi non potest, si putent homines se mereri gratiam per obseruationes ab ipsis electas. 
<21> Sic igitur docuerunt, quod per obseruationem traditionum humanarum non possimus gratiam mereri aut iustificari. Quare non est sentiendum, quod huiusmodi obseruationes sint necessarius cultus. 
<22> Addunt testimonia ex Scriptura. Christus Matth. 15, 3. 9 excusat apostolos, qui non seruauerant usitatam traditionem, quae tamen uidebatur de re non illicita, sed media esse, et habere cognationem cum baptismatibus legis, et dicit: Frustra colunt me mandatis hominum. 
<23> Igitur non exigit cultum inutilem. Et paulo post addit: Omne, quod intrat in os, non inquinat hominem. 
<24> Item Rom. 14, 17: REgnum Dei non est esca aut potus. 
<25> Col. 2, 16. 20. 21: Nemo iudicet uos in cibo, potu, sabbato aut die festo. 
<26> Item: Si mortui estis cum Christo ab elementis mundi, quare tamquam uiuentes in mundo decreta facitis: Ne attingas, ne gustes, ne contrectes? 
<27> Act. 15, 10 ait Petrus: Quare tentatis Deum, imponentes iugum super ceruices discipulorum, quod neque nos neque patres nostri portare potuimus? Sed per gratiam Domini nostri Iesu Christi credimus saluari, quemadmodum et illi. 
<28> Hic uetat Petrus onerare conscientias pluribus ritibus siue Mosis, siue aliis. 
<29> Et 1 Tim. 4, 1-3 uocat prohibitionem ciborum doctrinam daemoniorum, quia pugnat cum euangelio talia opera instituere aut facere, ut per ea mereamur graitam, aut quod non possit existere Christianismus sine tali cultu. 
<30> Hic obiiciunt aduersarii, quod nostri prohibeant disciplinam et mortificationem carnis, sicut Iouinianus. Verum aliud deprehendetur ex scriptis nostrorum. 
<31> Semper enim docuerunt de cruce, quod Christianos oporteat tolerare afflictiones. 
<32> Haec est uera, seria et non simulata mortificatio, uariis afflictionibus exerceri et crucifigi cum Christo. 
<33> Insuper docent, quod quilibet Christianus debeat se corporali disciplina aut corporalibus exercitiis et laboribus sic exercere et coercere, ne saturitas aut desidia exstimulet ad peccandum, non ut per illa exercitia mereamur gratiam aut satisfaciamus pro peccatis. 
<34> Et hanc corporalem disciplinam oportet semper urgere, non solum paucis et constitutis diebus, sicut Christus praecipit Luc. 21, 34: 
<35> Cauete, ne corpora uestra grauentur crapula. 
<36> Item Matth. 17, 21: Hoc genus daemoniorum non eiicitur nisi ieiunio et oratione. 
<37> Et Paulus ait 1 Cor. 9, 27: Castigo corpus meum et redigo in seruitutem. 
<38> Ubi clare ostendit se ideo castigare corpus, non ut per eam disciplinam mereatur remissionem peccatorum, sed ut corpus habeat obnoxium et idoneum ad res spirituales et ad faciendum officium iuxta uocationem suam. 
<39> Itaque non damnantur ipsa ieiunia, sed traditiones, quae certos dies, certos cibos praescribunt cum periculo conscientiae, tamquam istiusmodi opera sint necessarius cultus. 
<40> Seruantur tamen apud nos pleraeque traditiones, quae conducunt ad hoc, ut res ordine geratur in ecclesia, ut ordo lectionum in missa et praecipuae feriae. 
<41> Sed interim homines admonentur, quod talis cultus non iustificet coram Deo, et quod non sit ponendum peccatum in talibus rebus, si omittantur sine scandalo. 
<42> Haec libertas in ritibus humanis non fuit ignota patribus. 
<43> Nam in Oriente alio tempore seruauerunt pascha quam Romae, et quum Romani propter hanc dissimiltudinem accusarent Orientem schismatis, admoniti sunt ab aliis, tales mores non oportere ubique similes esse. 
<44> Et Irenaeus inquit: dissonantia ieiunii fidei consonantiam non soluit, sicut et distinct. 12 Gregorius Papa significat, talem dissimiltudinem non laedere unitatem ecclesiae. 
<45> Et in Historia Tripartia, lib. 9, multa colliguntur exempla dissimilum rituum et recitantur haec uerba: Mens apostolorum fuit non de diebus festis sancire, sed praedicare bonam conuesationem et pietatem. 

[27] Articulus XXVII. De Votis Monachorum. 
<1> Quid de uotis monachorum apud nos doceatur, melius intelliget, si quis meminerit, qualis status fuerit monasteriorum, quam multa contra canones in ipsis monasteriis quotidie fiebant. 
<2> Augustini tempore erant libera collegia; postea, corrupta disciplina, ubique addita sunt uota, ut tamquam excogitato carcere disciplina restitueretur. 
<3> Additae sunt paulatim supra uota aliae multae obseruationes. 
<4> Et haec uincula multis ante iustam aetatem contra canones iniecta sunt. 
<5> Multi inciderunt errore in hoc uitae genus, quibus, etiamsi non dessent anni, tamen iudicium de suis uiribus defuit. 
<6> Qui sic irretiti erant, cogebantur manere, etiamsi quidam beneficio canonum liberari possent. 
<7> Et hoc accidit magis etiam in monasteriis uirginum quam monachorum, quum sexui imbecilliori magis parcendum esset. 
<8> Hic rigor displicuit multis bonis uiris ante haec tempora, qui uidebant puellas et adolescentes in monasteria detrudi propter uictum. Videbant, quam infeliciter succederet hoc consiliu, quae scandala pareret, quos laqueos conscientiis iniiceret. 
<9> Dolebant auctoritatem canonum in re periculosissima omnino negligi et contemni. 
<10> Ad haec mala accedebat talis persuasio de uotis, quam constat etiam olim displicuisse ipsis monachis, si qui paulo cordatiores fuerunt. 
<11> Docebant uota paria esse baptismo; docebant se hoc uitae genere mereri remissionem peccatorum et iustificationem coram Deo. 
<12> Imo addebant uitam monasticam non tantum iustitiam mereri coram Deo, sed amplius etiam, quia seruaret non modo praecepta, sed etiam consilia euangelica. 
<13> Ita persuadebant monasticam professionem longe meliorem esse baptismo, uitam monasticam plus mereri quam uitam magistratuum, uitam pastorum et similium, qui in mandatis Dei sine factitiis religionibus suae uocationi seruiunt. 
<14> Nihil horum negari potest; extant enim in libris eorum. 
<15> Quid fiebat postea in monasteriis? Olim erant scholae sacrarum disciplinarum, quae sunt utiles ecclesiae, et sumebantur inde pastores et episcopi: nunc alia res est; nihil opus est recitare nota. 
<16> Olim ad discendum conueniebant: nunc fingunt institutum esse uitae genus ad promerendam gratiam et iustitiam, imo praedicant, esse statum perfectionis, et longe praeferunt omnibus aliis uitae generibus, a Deo ordinatis. 
<17> Haec ideo recitauimus nihil odiose exaggerantes, ut melius intelligi posset de hac re doctrina nostrorum. 
<18> Primum de his, qui matrimonia contrahunt, sic docent apud nos, quod liceat omnibus, qui non sunt idonei ad coelibatum, contrahere matrimonium, quia uota non possunt ordinationem ac mandatum Dei tollere. 
<19> Est autem hoc mandatum Dei 1 Cor. 7, 2: Propter fornicationem habeat unusquisque uxorem suam. 
<20> Neque mandatum solum, sed etiam creatio et ordinatio Dei cogit hos ad coniugium, qui sine singulari Dei opere non sunt excepti, iuxta illud: Non est bonum homini esse solum, Gen. 2, 18. 
<21> Igitur non peccant isti, qui obtemperant huic mandato et ordinationi Dei. 
<22> Quid potest contra haec opponi? Exaggeret aliquis obligationem uoti, quantum uolet, tamen non poterit efficere, ut uotum tollat mandatum Dei. 
<23> Canones docent in omni uoto ius superioris excipi; quare multo minus haec uota conta mandata Dei ualent. 
<24> Quodsi obligatio uotorum nullas haberet causas, cur mutari possit: nec Romani pontifices dispensassent. Neque enim licet homini obligationem, quae simpliciter est iuris diuini, rescindere. 
<25> Sed prudenter iudicauerunt Romani pontifices aequitatem in hac obligatione adhibendam esse; ideo saepe de uotis dispensasse leguntur. 
<26> Nota est historia de rege Arragonum reuocato ex monasterio; et exstant exempla nostri temporis. 
<27> Deinde, cur obligationem exaggerant aduersarii seu effectum uoti, quum interim de ipsa uoti natura sileant, quod debet esse in re possibili, quod debet esse uoluntarium, sponte et consulto conceptum? 
<28> At quomodo sit in potestate hominis perpetua castitas, non est ignotum. 
<29> Et quotusquisque sponte et consulto uouit? Puellae et adolescentes, priusquam iudicare possunt, persuadentur ad uouendum, interdum etiam coguntur. 
<30> Quare non est aequum tam rigide de obligatione disputare, quum omnes fateantur contra uoti naturam esse, quod non sponte, quod inconsulto, admittitur. 
<31> Plerique canones rescindunt uota, ante annum quintum decimum contracta, quia ante illam aetatem non uidetur tantum esse iudicii, ut de perpetua uita constitui possit. 
<32> Alius canon, plus concedens hominum imbecilltati, addit annos aliquot; uetat enim ante annum duodeuicesimum uotum fieri. 
<33> Sed utrum sequemur? Maxima pars habet excusationem, cur monasteria deserant, quia plurimi ante hanc aetatem uouerunt. 
<34> Postremo, etiam si uoti uiolatio reprehendi posset, tamen non uidetur statim sequi, quod coniugia talium personarum dissoluenda sint. 
<35> Nam Augustinus negat debere dissolui, 27. quaest., 1. cap., Nuptiarum; cuius non est leuis auctoritas, etiamsi alii postea aliter senserunt. <Augustinus, De Bono Viduitatis: "Coniugia uouentium non sunt dissoluenda"> 
<36> Quamquam autem mandatum Dei de coniugio uideatur plerosque liberare a uotis, tamen afferunt nostri et aliam rationem de uotis, quod sint irrita, quia omnis cultus Dei, ab hominibus sine madato Dei institutus et electus ad promerendam iustificationem et gratiam, impius est, sicut Christus ait Matth. 15, 9: Frustra colunt me mandatis hominum. 
<37> Et Paulus ubique docet iustitiam non esse quaerendam ex nostris obseruationibus et cultibus, qui sint excogitati ab hominibus, sed contingere eam per fidem credentibus, se recipi in gratiam a Deo propter Christum. 
<38> Constat autem monachos docuisse, quod factitiae religiones satisfaciant pro peccatis, mereantur gratiam et iustificationem. Quid hoc est aliud, quam de gloria Christi detrahere eet obscurrare ac negare iustitiam fidei? 
<39> Sequitur igitur ista uota usitata impios cultus fuisse, quare sunt irrita. 
<40> Nam uotum impium et factum contra mandata Dei non ualet; neque enim debet uotum uinculum esse iniquitatis, ut canon dicit. 
<41> Paulus dicit Gal. 5,4: Euacuati estis a Christo, qui in lege iustificamini; a graita excidistis. 
<42> Ergo etiam qui uotis iustificari uolunt, euacuantur a Christo et a gratia excidunt. 
<43> Nam et hi, qui uotis tribuunt iustificationem, tribuunt propriis operibus hoc, quod proprie ad gloriam Christi pertinet. 
<44> Neque uero negari potest, quin monachi docuerint se per uota et obseruationes suas iustificari et mereri remissionem peccatorum; imo affinxerunt absurdiora, dixerunt se aliis mutari sua opera. 
<45> Haec si quis uelit odiose exaggerare, quam multa possit colligere, quorum iam ipsos monachos pudet! 
<46> Adhaec persuaserunt hominbus factitias religiones esse statum Christianae perfectionis. 
<47> An non est hoc iustificationem tribuere operibus? 
<48> Non est leue scandalum in ecclesia, populo proponere certum cultum ab hominibus excogitatum sine mando Dei, et docere, quod talis cultus iustificet homines. Quia iustitia fidei, quam maxime oportet tradi in ecclesia, obscurature, quum illae mirificae religiones angelorum, simulatio paupertatis et humilitatis et coelibatus offunduntur oculis hominum. 
<49> Praeterea obsurantur praecepta Dei et uersus cultus Dei, quum audiunt homines solos monachos esse in statu perfectionis, quia perfectio Christiana est serio timere Deum et rursus concipere magnam fidem et confidere propter Christum, quod habeamus Deum placatum, petere a Deo et certo exspectare auxilium in omnibus rebus gerendis iuxta uocationem; interim foris diligenter facere bona opera et seruire uocationi. 
<50> In his rebus est uera perfectio et uerus cultus Dei; non est in coelibatu aut mendicitate, aut ueste cordida. 
<51> Verum populus concipit multas perniciosas opiniones ex illis falsis praeconiis uitae monasticae. 
<52> Audit sine modo laudari coelibatum: ideo cum offensione conscientiae uersatur in coniugio. 
<53> Audit solos mendicos esse perfectos: ideo cum offensione conscientiae retinet possessiones, negotiatur. 
<54> Audit consilium euangelicum esse de non uindicando: ideo alii in priuata uita non uerentur ulcisci; audiunt enim consilium esse, non praeceptum. 
<55> Alii omnes magistratus et ciuilia officia iudicant indigna esse Christianis. 
<56> Leguntur exempla hominum, qui deserto coniugio, deserta republicae adminstraione abdiderunt se in monasteria. 
<57> Id uocabant fugere ex mundo et quaerere uitae genus, quod Deo magis placeret; nec uidebant Deo seruiendum esse in illis mandatis, quae ipse tradidit, non in mandatis, quae sunt excogitata ab hominibus. 
<58> Bonum et perfectu uitae genus est, quod habet mandatum Dei. 
<59> De his rebus necesse est admonere homines. 
<60> Et ante haec tempora reprehendit Gerson errorem monachorum de perfectione et testatur, suis temporibus nouam uocem fuisse, quod uita monastica sit status perfectionis. 
<61> Tam multae impiae opiniones haerent in uotis: quod iustificent, quod sint perfectio Christiana, quod seruent consilia et praecepta, quod habeant opera supererogationis. 
<62> Haec omnia quum sint falsa et inania, faciunt uota irrita. 

[28] Articulus XXVIII. De Potestate Ecclesiastica. 
<1> Magnae disputationes fuerunt de potestate episcoporum, in quibus nonnulli incommode commiscuerunt potestatem ecclesiasticam et potestatem gladii. 
<2> Et ex hac confusione maxima bella, maximi motus exstiterunt, dum pontifices, freti potestate clauium, non solum nouos cultus instituerunt, reseruatione casuum, uiolentis excommunicationibus conscientias onerauerunt, sed etiam regna mundi transferre et imperatoribus ad imere imperium conati sunt. 
<3> Haec uitia multo ante reprehenderunt in ecclesia homines pii et eruditi. 
<4> Itaque nostri ad consolandas conscientias coacti sunt ostendere discrimen ecclesiasticae potestatis et potestatis gladii, et docuerunt, utramque propter mandatum Dei religiose uenerandem et honore afficiendam esse tamquam summa Dei beneficia in terris. 
<5> Sic autem sentiunt, potestatem clauium seu potestatem episcoporum iuxta euangelium potestatem esse seu mandatum Dei praedicandi euangelii, remittendi et retinendi peccata et administrandi sacramenta. 
<6> Nam cum hoc mandato Christus mittit apostolos Ioh. 20, 21 sqq.: Sicut misit me Pater, ita et ego mitto uos. Accipite Spiritum Sanctum; quorum remiseritis peccata, remittuntur eis, et quorum retinueritis peccata, retenta sunt. 
<7> Marc. 16, 15: Ite, praedicate euangelium omni creaturae etc. 
<8> Haec potestas tantum exercetur docendo seu praedicando Verbum et porrigendo sacramenta uel multis, uel singulis iuxta uocationem, quia conceduntur non res corporales, sed res aeternae, iustitia aeterna, Spiritus Sanctus, uita aeterna. 
<9> Haec non possunt contingere nisi per ministerium Verbi et sacramentorum, sicut Paulus dicit Rom. 1, 16: Euangelium est potentia Dei ad salutem omni credendi. 
<10> Itaque quum potestas ecclesiastica concedat res aeternas et tantum exerceatur per ministerium Verbi, non impedit politicam administrationem, sicut ars canendi nihil impedit politicam administrationem. 
<11> Nam politica administratio uersatur circa alias res quam euangelium. Magistratus defendit non mentes, sed corpora et res corporales aduersus manifestas iniurias, et coercet homines gladio et corporalibus poenis, ut iusitiam ciuilem et pacem retineat. 
<12> Non igitur commiscendae sunt potestates ecclesiastica et ciuilis. Ecclesiastica suum mandatum habet euangelii docendi et administrandi sacramenta. 
<13> Non irrumpat in alienum officium, non transferat regna mundi, non abroget leges magistratuum, non tollat legitimam obedientiam, non impediat iudicia de ullis ciuilibus ordinationibus aut contractibus, non praescribat leges magistratibus de forma reipublicae; 
<14> sicut dicit Christus Ioh. 18, 36: Regnum meum non est de hoc mundo. 
<15> Item Luc. 12, 14: Quis constituit me iudicem aut diuisorem super uos? 
<16> Et Paulus ait Phil. 3, 2: Nostra politia in coelis est. 
<17> 2 cor. 10, 4: Arma militiae nostrae non sunt carnalis, sed potentia Deo ad destruendas cogitationes etc. 
<18> Ad hunc modum discernunt nostri utriusque potestatis officia, et iubent utramque honore afficere et agnoscere, utramque Dei donum et beneficium esse. 
<19> Si quam habent episcopi potestatem gladii, hanc non habent episcopi ex mandato euangelii, sed iure humano, donatam a regibus et imperatoribus ad administrationem ciuilem suorum bonorum. Haec interim alia functio est quam ministerium euangelii. 
<20> Quum igitur de iurisdictione episcoporum quaeritur, discernit debet imperium ab ecclesiastica iurisdictione. 
<21> Porro secundum euangelium seu, ut loquuntur, de iure diuino nulla iurisdictio competit episcopis ut episcopis, hoc est, his, quibus est commissum ministerium Verbi et sacramentorum, nisi remitere peccata, item cognoscere doctrinam et doctrinam ab euangelio dissentientem reiicere et impios, quorum nota est impietas, excludere a communione ecclesiae sine ui humana, sed Verbo. 
<22> Hic necessario et de iure diuino debent eis ecclesiae praestare obedientiam, iuxta illud Luc. 10, 16: Qui uos audit, me audit. 
<23> Verum quum aliquid contra euangelium docent aut statuunt, tunc habent ecclesiae mandatum Dei, quod obedientiam prohibet, Matth. 7, 15: Cauete a pseudoprophetis! 
<24> Gal. 1, 8: Si angelius de coelo aliud euangelium euangeliza- uerit, anathema sit! 
<25> 2 Cor. 13, 8: Non possumus aliquid contra ueritatem, sed pro ueritate. 
<26> Item: Data est nobis potestas ad aedificationem, non ad destructionem. 
<27> Sic et canones praecipiunt, 2, 1. 7, cap. Sacerdotes, et cap. Oues. 
<28> Et Augustinus contra Petiliani epistolam inquit: Nec catholicis episcopis consentiendum est, sicubi forte falluntur, aut contra canonicas Dei Scripturas aliquid sentiunt. 
<29> Si quam habent aliam uel potestatem uel iurisdictionem in cognoscendis certis causis, uidelicet matrimonii aut decimarum etc., hanc habent humano iure, ubi cessantibus ordinariis coguntur principes uel inuiti suis subditis ius dicere, ut pax retineatur. 
<30> Praeter haec disputatur, utrum episcopi seu pastores habeant ius instituendi ceremonias in ecclesia et leges de cibis, feriis, gradibus ministrorum seu ordinibus etec., condendi. 
<31> Hoc ius, qui tribuunt episcopis, allegant testimonium Ioh. 16, 12: Adhuc multa habeo uobis dicere, sed non potestis portare modo. Quum autem uenerit ille Spiritus ueritatis, docebit uos omnem ueritatem. 
<32> Allegant etiam exemplum apostolorum Act. 15, 20, qui prohibuerunt abstinere a sanguine et suffocato. 
<33> Allegant sabbatum, mutatum in diem dominicum contra Decalogum, ut uidetur. Nec ullum exemplum magis iactatur quam mutatio sabbati. Magnam contendunt ecclesiae potestatem esse, quod dispensauerit de praecepto Decalogi. 
<34> Sed de hac quaestione nostri sic docent, quod episcopi non habent potestatem statuendi aliquid contra euangelium, ut supra ostensum est. Docent idem canones 9. distinct. 
<35> Porro contra Scripturam est traditiones condere aut exigere, ut per eam obseruationem satisfaciamus pro peccatis, aut mereamur gratiam et iustitiam. 
<36> Laeditur enim gloria meriti Christi, quum talibus obseruationibus conamur merei iustificationem. 
<37> Constat autem, propter hanc persuasionem in ecclesia paene in infinitum creuisse traditiones, oppressa interim doctrina de fide et iustitia fidei, quia subinde plures feriae factae sunt, ieiunia indicta, ceremoniae nouae, noui honores sanctorum instituti sunt, quia arbitrabantur se auctores talium rerum his operibus mereri gratiam. 
<38> Sic olim creuerunt canones poenitentiales, quorum adhuc in satisfactionibus uestigia quaedam uidemus. 
<39> Item auctores traditionum faciunt contra mandatum Dei, quum collocant peccatum in cibis, in diebus et similibus rebus, et onerant ecclesiam seruitute legis, quasi oporteat apud Christianos ad pomerendam iustificationem cultum esse similem Leuitico, cuius ordinationem commiserit Deus apostolis et episcopis. 
<40> Sic enim scribunt quidam, et uidentur pontifices aliqua ex parte exemplo legis mosaicae decepti esse. 
<41> Hinc sunt illa onera, quod peccatum mortale sit etiam sine offensione aliorum in feriis laborare manibus, quod sit peccatum mortale omittere horas canonicas, quod certi cibi polluant conscientiam, quod ieiunia sint opera placantia Deum, quod peccatum in casu reseruato non possit remitti, nisi accesserit auctoritas reseruantis; quum quidem ipsi canones non de reseruatione culpae, sed de reseruatione poenae ecclesiasticae loquantur. 
<42> Unde habent ius episcopi has traditiones imponendi ecclesiis ad illaqueandas conscientias, quum Petrus uetet Act. 15, 10 imponere iugum discipulis, quum Paulus dicat 2 Cor. 13, 10, potestatem ipsis datam esse ad aedificatione, non ad destructionem. Cur igitur augent peccata per has traditiones? 
<43> Verum exstant clare testimonia, quae prohibent condere tales traditiones ad promerendam gratiam, aut tamquam necessarias ad salutem. 
<44> Paulus Col. 2, 16. 20: Nemo uos iudicet in cibo, potu, parte diei festi, nouilunio aut sabbatis. 
<45> Item: Si mortui estis cum Christo ab elementis mundi, quare tamquam uiuentes in mundo decreta facitis: Non attingas, non gustes, non contrectes? Quae omnia pereunt usu et sunt mandata et doctrinae hominum, quae habent speciem sapientiae. 
<46> Item ad Titum 1, 14, aperte prohibet traditiones: Non attendentes Iudaicis fabulis et mandatis hominum, auersantium ueritatem. 
<47> Et Christus Matth. 15, 14. 13 inquit de his, qui exigunt traditiones: Sinite illos; caeci sunt et duces caecorum; 
<48> et improbas tales cultus: Omnis plantatio, quam non plantauit Pater meus coelestis, eradicabitur. 
<49> Si ius habent episcopi, onerandi ecclesias infinitis traditionibus et illaqueandi conscientias, cur toties prohibet Scriptura condere et audire traditiones? Cur uocat eas doctrinas daemoniorum, 1 Tim. 4, 1? Num frustra haec praemonuit Spiritus Sanctus. 
<50> Relinquitur igitur, quum ordinationes, institutae tamquam necessariae aut cum opinione promerendae gratiae, pugnent cum euangelio, quod non liceat ullis episcopis tales cultus instituere aut exigere. 
<51> Necesse est enim in ecclesiis retinerei doctrinam de libertate Christiana, quod non sit necessaria seruitus legis ad iustificationem, sicut in Galatis, 5, 1, scriptum est: Nolite iterum iugo seruitutus subiici. 
<52> Necesse est retineri praecipuum euangelii locum, quod gratiam per fidem in Christum gratis consequamur, non propter certas obseruationes aut propter cultus ab hominibus institutos. 
<53> Quid igitur sentiendum est de die dominico et similibus ritibus templorum? Ad haec respondent, quod liceat episcopis seu pastoribus facere ordinationes, ut res ordine gerantur in ecclesia, non ut per illas mereamur gratiam, aut satisfaciamus pro peccatis, aut obligentur conscientiae, ut iudicent esse necessarios cultus, ac sentiant se peccare, quum sine offensione aliorum uiolant. 
<54> Sic Paulus 1 Cor. 11, 5.6 ordinat, ut in congregatione mulieres uelent capita, 1 Cor. 14, 30, ut ordine audiantur in ecclesia interpretes etc. 
<55> Tales ordinationes conuenit ecclesias propter caritatem et tranquillitatem seruare eatenus, ne alius alium offendat, ut ordine et sine tumultu omnia fiant in ecclesiis, 1 Cor. 14, 40; cf. Phil. 2, 14; 
<56> uerum ita, ne conscientiae onerentur, ut ducant res esse necessarias ad salutem, ac iudicent se peccare, quum uiolant eas sine aliorum offensione; sicut nemo dixerit peccare mulierem, quae in publicum non uelato capite procedit sine offensione hominum. 
<57> Talis est obseruatio diei dominici, paschatis, pentecostes et similium feriarum et rituum. 
<58> Nam qui iudicant ecclesiae auctoritate pro sabbato insitutam esse diei dominici obseruationem tamquam necessariam, longe errant. 
<59> Scriptura abrogauit sabbatum, quae docet omnes ceremonias Mosaicas post reuelatum euangelium omitti posse. 
<60> Et tamen quia opus erat constituere certum diem, ut sciret populus, quando conuenire deberet, apparet ecclesiam ei rei destinasse diem dominicum, qui ob hanc quoque causam uidetur magis placuisse, ut haberent homines exemplum Christianae libertatis, et scirent nec sabbati nec alterius diei obseruationem neccessariam esse. 
<61> Exstant prodigiosae disputationes de mutatione legis, de ceremoniis nouae legis, de mutatione sabbati, quae omnes ortae sunt ex falsa persuasione, quod oporteat in ecclesia cultum esse similem Leuitico, et quod Christus commiserit apostolis et episcopis excogitare nouas ceremonias, quae sint ad salutem necessariae. 
<62> Hi errores serpserunt in ecclesiam, quum iustitia fidei non satis clare doceretur. 
<63> Aliqui disputant diei dominici obseruationem non quidem iuris diuiniesse, sed quasi iuris diuini; praescribunt de feriis, quatenus liceat operari. 
<64> Huiusmodi disputationes quid sunt aliud nisi laquei conscientiarum? Quamquam enim conentur epiikeizare traditiones, tamen nunquam potest aequitas deprehendi, donec manet opinio necessitatis, quam manere necesse, est, ubi ignorantur iustitia fidei et libertas Christiana. 
<65> Apostoli iusserunt, Act. 15, 20, abstinere a sanguine. Quis nunc obseruat? Neque tamen peccant, qui non obseruant, quia ne ipsi quidem apostoli uoluerunt onerare conscientias tali seruitute, sed ad tempus prohibuerunt propter scandalum. 
<66> Est enim perpetua uoluntas euangelii consideranda in decreto. 
<67> Vix ulli canones seruantur accurate et multi quotidie exolescunt apud illos etiam, qui diligentissime defendunt traditiones. 
<68> Nec potest conscientiis consuli, nisi haec aequitas seruetur, ut sciamus eos sine opinione necessitatis seruari nec laedi conscientias, etiamsi traditiones exolescant. 
<69> Facile autem possent episcopi legitimam obedientiam retinere, si non urgerent seruare traditiones, quae bona conscientia seruare non possunt. 
<70> Nunc imperant coelibatum, nullos recipiunt, nisi iurent se puram euangelii doctrinam nolle docere. 
<71> Non petunt ecclesiae, ut episcopi honoris sui iactura sarciant concordiam; quod tamen decebat bonos pastores facere. 
<72> Tantum petunt, ut iniusta onera remittant, quae noua sunt et praeter consuetudinem ecclesiae catholicae recepta. 
<73> Fortassis initio quaedam consitutiones habuerunt prohabiles causas; quae tamen posterioribus temporibus non congruunt. 
<74> Apparet etiam quasdam errore receptas esse. Quare pontificiae clementiae esset illas nunc mitigare, quia talis mutatio non labefacit ecclesiae unitatem. Multae enim traditiones humanae tempore mutatae sunt, ut ostendunt ipsi canones. 
<75> Quodsi non potest impetrari, ut relaxentur obseruationes, quae sine peccato non possunt praestari, oportet nos regulam apostolicam, Act. 5, 29, sequi, quae praecipit, Deo magis obedire, quam hominbus. 
<76> Petrus uetat episcopos dominari et ecclesiis imperare, 1 Petr. 5, 3. 
<77> Nunc non id agitur, ut dominatio eripiatur episcopis, sed hoc unum petitur, ut patiantur euangelium pure doceri, et relaxent paucas quasdam obserautiones, quae sine peccato seruari non possunt. 
<78> Quodsi nihil remiserint, ipsi uiderint, quomodo Deo rationem reddituri sint, quod pertinacia sua causam schismati praebent. 

[29] Epilogus. 
<1> Hi sunt praecipui articuli, qui uidentur habere controuersiam. Quamquam enim de pluribus abusibus dici poterat, tamen, ut fugeremus prolixitatem, praecipua complexi sumus, ex quibus cetera facile iudicari possunt. 
<2> Magnae querelae fuerunt de indulgentiis, de peregrinationibus, de abusu excommunicationis. Parochiae multipliciter uexabantur per stationarios. Infinitae contentiones erant pastoribus cum monachis de iure parochiali, de confessionibus, de sepulturis, de extraordinariis concionibus et de aliis innumerabilibus rebus. 
<3> Huiusmodi negotia praetermisimus, ut illa, quae sunt in hac cause praecipua, breuiter proposita facilius cognosci possent. 
<4> Neque hic quidquam ad ullius contumeliam dictum aut collectum est. 
<5> Tantum ea recitata sunt, quae uidebantur necessario dicenda esse, ut inteligi possit, in doctrina ac ceremoniis apud nos nihil esse receptum contra Scripturam aut ecclesiam catholicam, quia manifestum est, nos diligentissime cauisse, ne qua noua eet impia dogmata in ecclesias nostras serpent. 
<6> Hos articulos supra scriptos uoluimus exhibere iuxta edictum Caesareae Maiestatis, in quibus confessio nostra exstaret et eorum, qui apud nos docent, doctrinae summa cerneretur. 
<7> Si quid in hac confessione desiderabitur, parati sumus latiorem informationem, Deo uolente, iuxta Scripturas exhibere. 
<8> Caesareae Maiestatis Vestrae fideles et subditi:
<9> Iohannes, Dux Saoniae, Elector.
<10> Georgius, Marchio Brandenburgensis.
<11> Ernestus, Dux Lunenburgensis.
<12> Philippus, Landgrauius Hessorum.
<13> Iohannes Fridericus, Dux Saxoniae.
<14> Franciscus, Dux Lunenburgensis.
<15> Volfgangus, Princeps ab Anhalt.
<16> Senatus Magistratusque Nurnbergensis.
<17> Senatus Reutlingensis.