
         ľ01


[0,0]  DE RERVM NATVRA 


[1,0]  LIBER PRIMVS 


[1,1] Aeneadum genetrix, hominum diuomque uoluptas, 
alma Uenus, caeli subter labentia signa 
quae mare nauigerum, quae terras frugiferentis 
concelebras, per te quoniam genus omne animantum 


5 concipitur uisitque exortum lumina solis: 
te, dea, te fugiunt uenti, te nubila caeli 
aduentumque tuum, tibi suauis daedala tellus 
summittit flores, tibi rident aequora ponti 
placatumque nitet diffuso lumine caelum. 


[1,10] Nam simul ac species patefacta est uerna diei 
et reserata uiget genitabilis aura fauoni, 
aeriae primum uolucris te, diua, tuumque 
significant initum perculsae corda tua ui. 
Inde ferae pecudes persultant pabula laeta 


15 et rapidos tranant amnis: ita capta lepore 
te sequitur cupide quo quamque inducere pergis. 
Denique per maria ac montis fluuiosque rapacis 
frondiferasque domos auium camposque uirentis 
omnibus incutiens blandum per pectora amorem 


[1,20] efficis ut cupide generatim saecla propagent. 
Quae quoniam rerum naturam sola gubernas 
nec sine te quicquam dias in luminis oras 
exoritur neque fit laetum neque amabile quicquam, 
te sociam studeo scribendis uersibus esse, 


25 quos ego de rerum natura pangere conor 
Memmiadae nostro, quem tu, dea, tempore in omni 
omnibus ornatum uoluisti excellere rebus. 
Quo magis aeternum da dictis, diua, leporem. 
effice ut interea fera moenera militiai 


[1,30] per maria ac terras omnis sopita quiescant; 
nam tu sola potes tranquilla pace iuuare 
mortalis, quoniam belli fera moenera Mauors 
armipotens regit, in gremium qui saepe tuum se 
reiicit aeterno deuictus uulnere amoris, 


35 atque ita suspiciens tereti ceruice reposta 
pascit amore auidos inhians in te, dea, uisus 
eque tuo pendet resupini spiritus ore. 
Hunc tu, diua, tuo recubantem corpore sancto 
circum fusa super, suauis ex ore loquellas 


[1,40] funde petens placidam Romanis, incluta, pacem; 
nam neque nos agere hoc patriai tempore iniquo 
possumus aequo animo nec Memmi clara propago 
talibus in rebus communi desse saluti. 
***

45 ***


[1,50] Quod super est, uacuas auris animumque sagacem 
semotum a curis adhibe ueram ad rationem, 
ne mea dona tibi studio disposta fideli, 
intellecta prius quam sint, contempta relinquas. 
Nam tibi de summa caeli ratione deumque 


55 disserere incipiam et rerum primordia pandam, 
unde omnis natura creet res, auctet alatque, 
quoue eadem rursum natura perempta resoluat, 
quae nos materiem et genitalia corpora rebus 
reddunda in ratione uocare et semina rerum 


[1,60] appellare suemus et haec eadem usurpare 
corpora prima, quod ex illis sunt omnia primis. 
Humana ante oculos foede cum uita iaceret 
in terris oppressa graui sub religione, 
quae caput a caeli regionibus ostendebat, 


65 horribili super aspectu mortalibus instans, 
primum Graius homo mortalis tollere contra 
est oculos ausus primusque obsistere contra; 
quem neque fama deum nec fulmina nec minitanti 
murmure compressit caelum, sed eo magis acrem 


[1,70] inritat animi uirtutem, effringere ut arta 
naturae primus portarum claustra cupiret. 
Ergo uiuida uis animi peruicit et extra 
processit longe flammantia moenia mundi 
atque omne immensum peragrauit mente animoque, 


75 unde refert nobis uictor quid possit oriri, 
quid nequeat, finita potestas denique cuique 
qua nam sit ratione atque alte terminus haerens. 
Quare religio pedibus subiecta uicissim 
opteritur, nos exaequat uictoria caelo. 


[1,80] Illud in his rebus uereor, ne forte rearis 
impia te rationis inire elementa uiamque 
indugredi sceleris. quod contra saepius illa 
religio peperit scelerosa atque impia facta. 
Aulide quo pacto Triuiai uirginis aram 


85 Iphianassai turparunt sanguine foede 
ductores Danaum delecti, prima uirorum. 
Cui simul infula uirgineos circum data comptus 
ex utraque pari malarum parte profusa est, 
et maestum simul ante aras adstare parentem 


[1,90] sensit et hunc propter ferrum celare ministros 
aspectuque suo lacrimas effundere ciuis, 
muta metu terram genibus summissa petebat. 
Nec miserae prodesse in tali tempore quibat, 
quod patrio princeps donarat nomine regem; 


95 nam sublata uirum manibus tremibundaque ad aras 
deducta est, non ut sollemni more sacrorum 
perfecto posset claro comitari Hymenaeo, 
sed casta inceste nubendi tempore in ipso 
hostia concideret mactatu maesta parentis, 


[1,100] exitus ut classi felix faustusque daretur. 
Tantum religio potuit suadere malorum. 
Tutemet a nobis iam quouis tempore uatum 
terriloquis uictus dictis desciscere quaeres. 
Quippe etenim quam multa tibi iam fingere possunt 


105 somnia, quae uitae rationes uertere possint 
fortunasque tuas omnis turbare timore! 
et merito; nam si certam finem esse uiderent 
aerumnarum homines, aliqua ratione ualerent 
religionibus atque minis obsistere uatum. 


[1,110] Nunc ratio nulla est restandi, nulla facultas, 
aeternas quoniam poenas in morte timendum. 
Ignoratur enim quae sit natura animai, 
nata sit an contra nascentibus insinuetur 
et simul intereat nobiscum morte dirempta 


115 an tenebras Orci uisat uastasque lacunas 
an pecudes alias diuinitus insinuet se, 
Ennius ut noster cecinit, qui primus amoeno 
detulit ex Helicone perenni fronde coronam, 
per gentis Italas hominum quae clara clueret; 


[1,120] etsi praeterea tamen esse Acherusia templa 
Ennius aeternis exponit uersibus edens, 
quo neque permaneant animae neque corpora nostra, 
sed quaedam simulacra modis pallentia miris; 
unde sibi exortam semper florentis Homeri 


125 commemorat speciem lacrimas effundere salsas 
coepisse et rerum naturam expandere dictis. 
Quapropter bene cum superis de rebus habenda 
nobis est ratio, solis lunaeque meatus 
qua fiant ratione, et qua ui quaeque gerantur 


[1,130] in terris, tunc cum primis ratione sagaci 
unde anima atque animi constet natura uidendum, 
et quae res nobis uigilantibus obuia mentes 
terrificet morbo adfectis somnoque sepultis, 
cernere uti uideamur eos audireque coram, 


135 morte obita quorum tellus amplectitur ossa. 
Nec me animi fallit Graiorum obscura reperta 
difficile inlustrare Latinis uersibus esse, 
multa nouis uerbis praesertim cum sit agendum 
propter egestatem linguae et rerum nouitatem; 


[1,140] sed tua me uirtus tamen et sperata uoluptas 
suauis amicitiae quemuis efferre laborem 
suadet et inducit noctes uigilare serenas 
quaerentem dictis quibus et quo carmine demum 
clara tuae possim praepandere lumina menti, 


145 res quibus occultas penitus conuisere possis. 
Hunc igitur terrorem animi tenebrasque necesse est 
non radii solis neque lucida tela diei 
discutiant, sed naturae species ratioque. 
Principium cuius hinc nobis exordia sumet, 


[1,150] nullam rem e nihilo gigni diuinitus umquam. 
Quippe ita formido mortalis continet omnis,
quod multa in terris fieri caeloque tuentur, 
quorum operum causas nulla ratione uidere 
possunt ac fieri diuino numine rentur. 


155 Quas ob res ubi uiderimus nil posse creari 
de nihilo, tum quod sequimur iam rectius inde 
perspiciemus, et unde queat res quaeque creari 
et quo quaeque modo fiant opera sine diuom. 
Nam si de nihilo fierent, ex omnibus rebus 


[1,160] omne genus nasci posset, nil semine egeret. 
E mare primum homines, e terra posset oriri 
squamigerum genus et uolucres erumpere caelo; 
armenta atque aliae pecudes, genus omne ferarum, 
incerto partu culta ac deserta tenerent. 


165 Nec fructus idem arboribus constare solerent, 
sed mutarentur, ferre omnes omnia possent. 
Quippe ubi non essent genitalia corpora cuique, 
qui posset mater rebus consistere certa? 
At nunc seminibus quia certis quaeque creantur, 


[1,170] inde enascitur atque oras in luminis exit, 
materies ubi inest cuiusque et corpora prima; 
atque hac re nequeunt ex omnibus omnia gigni, 
quod certis in rebus inest secreta facultas. 
Praeterea cur uere rosam, frumenta calore, 


175 uites autumno fundi suadente uidemus, 
si non, certa suo quia tempore semina rerum 
cum confluxerunt, patefit quod cumque creatur, 
dum tempestates adsunt et uiuida tellus 
tuto res teneras effert in luminis oras? 


[1,180] Quod si de nihilo fierent, subito exorerentur 
incerto spatio atque alienis partibus anni, 
quippe ubi nulla forent primordia, quae genitali 
concilio possent arceri tempore iniquo. 
Nec porro augendis rebus spatio foret usus 


185 seminis ad coitum, si e nilo crescere possent; 
nam fierent iuuenes subito ex infantibus paruis 
e terraque exorta repente arbusta salirent. 
Quorum nil fieri manifestum est, omnia quando 
paulatim crescunt, ut par est semine certo, 


[1,190] crescentesque genus seruant; ut noscere possis 
quicque sua de materia grandescere alique. 
Huc accedit uti sine certis imbribus anni 
laetificos nequeat fetus submittere tellus,
nec porro secreta cibo natura animantum 


195 propagare genus possit uitamque tueri; 
ut potius multis communia corpora rebus 
multa putes esse, ut uerbis elementa uidemus, 
quam sine principiis ullam rem existere posse. 
Denique cur homines tantos natura parare 


[1,200] non potuit, pedibus qui pontum per uada possent 
transire et magnos manibus diuellere montis 
multaque uiuendo uitalia uincere saecla, 
si non, materies quia rebus reddita certa est 
gignundis, e qua constat quid possit oriri? 


205 Nil igitur fieri de nilo posse fatendum est, 
semine quando opus est rebus, quo quaeque creatae 
aeris in teneras possint proferrier auras. 
Postremo quoniam incultis praestare uidemus 
culta loca et manibus melioris reddere fetus, 


[1,210] esse uidelicet in terris primordia rerum 
quae nos fecundas uertentes uomere glebas 
terraique solum subigentes cimus ad ortus; 
quod si nulla forent, nostro sine quaeque labore 
sponte sua multo fieri meliora uideres. 


215 Huc accedit uti quicque in sua corpora rursum 
dissoluat natura neque ad nihilum interemat res. 
Nam si quid mortale e cunctis partibus esset, 
ex oculis res quaeque repente erepta periret; 
nulla ui foret usus enim, quae partibus eius 


[1,220] discidium parere et nexus exsoluere posset. 
Quod nunc, aeterno quia constant semine quaeque, 
donec uis obiit, quae res diuerberet ictu 
aut intus penetret per inania dissoluatque, 
nullius exitium patitur natura uideri. 


225 Praeterea quaecumque uetustate amouet aetas, 
si penitus peremit consumens materiem omnem, 
unde animale genus generatim in lumina uitae 
redducit Uenus, aut redductum daedala tellus 
unde alit atque auget generatim pabula praebens? 


[1,230] Unde mare ingenuei fontes externaque longe 
flumina suppeditant? Unde aether sidera pascit? 
Omnia enim debet, mortali corpore quae sunt, 
infinita aetas consumpse ante acta diesque. 
Quod si in eo spatio atque ante acta aetate fuere 


235 e quibus haec rerum consistit summa refecta, 
inmortali sunt natura praedita certe; 
haud igitur possunt ad nilum quaeque reuerti. 
Denique res omnis eadem uis causaque uolgo 
conficeret, nisi materies aeterna teneret, 


[1,240] inter se nexus minus aut magis indupedita; 
tactus enim leti satis esset causa profecto, 
quippe ubi nulla forent aeterno corpore, quorum 
contextum uis deberet dissoluere quaeque. 
At nunc, inter se quia nexus principiorum 


245 dissimiles constant aeternaque materies est, 
incolumi remanent res corpore, dum satis acris 
uis obeat pro textura cuiusque reperta. 
Haud igitur redit ad nihilum res ulla, sed omnes 
discidio redeunt in corpora materiai. 


[1,250] Postremo pereunt imbres, ubi eos pater aether 
in gremium matris terrai praecipitauit; 
at nitidae surgunt fruges ramique uirescunt 
arboribus, crescunt ipsae fetuque grauantur. 
Hinc alitur porro nostrum genus atque ferarum, 


255 hinc laetas urbes pueris florere uidemus 
frondiferasque nouis auibus canere undique siluas, 
hinc fessae pecudes pinguis per pabula laeta 
corpora deponunt et candens lacteus umor 
uberibus manat distentis, hinc noua proles 


[1,260] artubus infirmis teneras lasciua per herbas 
ludit lacte mero mentes perculsa nouellas. 
Haud igitur penitus pereunt quaecumque uidentur, 
quando alit ex alio reficit natura nec ullam 
rem gigni patitur nisi morte adiuta aliena. 


265 Nunc age, res quoniam docui non posse creari 
de nihilo neque item genitas ad nil reuocari, 
ne qua forte tamen coeptes diffidere dictis, 
quod nequeunt oculis rerum primordia cerni, 
accipe praeterea quae corpora tute necesse est 


[1,270] confiteare esse in rebus nec posse uideri. 
Principio uenti uis uerberat incita corpus 
ingentisque ruit nauis et nubila differt, 
inter dum rapido percurrens turbine campos 
arboribus magnis sternit montisque supremos 


275 siluifragis uexat flabris: ita perfurit acri 
cum fremitu saeuitque minaci murmure pontus. 
Sunt igitur uenti ni mirum corpora caeca, 
quae mare, quae terras, quae denique nubila caeli 
uerrunt ac subito uexantia turbine raptant, 


[1,280] nec ratione fluunt alia stragemque propagant 
et cum mollis aquae fertur natura repente 
flumine abundanti, quam largis imbribus auget 
montibus ex altis magnus decursus aquai 
fragmina coniciens siluarum arbustaque tota, 


285 nec ualidi possunt pontes uenientis aquai 
uim subitam tolerare: ita magno turbidus imbri 
molibus incurrit ualidis cum uiribus amnis, 
dat sonitu magno stragem uoluitque sub undis 
grandia saxa, ruit qua quidquid fluctibus obstat. 


[1,290] Sic igitur debent uenti quoque flamina ferri, 
quae uel uti ualidum cum flumen procubuere 
quam libet in partem, trudunt res ante ruuntque 
impetibus crebris, inter dum uertice torto 
corripiunt rapidique rotanti turbine portant. 


295 Quare etiam atque etiam sunt uenti corpora caeca, 
quandoquidem factis et moribus aemula magnis 
amnibus inueniuntur, aperto corpore qui sunt. 
Tum porro uarios rerum sentimus odores 
nec tamen ad naris uenientis cernimus umquam 


[1,300] nec calidos aestus tuimur nec frigora quimus 
usurpare oculis nec uoces cernere suemus; 
quae tamen omnia corporea constare necesse est 
natura, quoniam sensus inpellere possunt; 
tangere enim et tangi, nisi corpus, nulla potest res. 


305 Denique fluctifrago suspensae in litore uestis 
uuescunt, eaedem dispansae in sole serescunt. 
At neque quo pacto persederit umor aquai 
uisum est nec rursum quo pacto fugerit aestu. 
In paruas igitur partis dispergitur umor, 


[1,310] quas oculi nulla possunt ratione uidere. 
Quin etiam multis solis redeuntibus annis 
anulus in digito subter tenuatur habendo, 
stilicidi casus lapidem cauat, uncus aratri 
ferreus occulte decrescit uomer in aruis, 


315 strataque iam uolgi pedibus detrita uiarum 
saxea conspicimus; tum portas propter aena 
signa manus dextras ostendunt adtenuari 
saepe salutantum tactu praeterque meantum. 
Haec igitur minui, cum sint detrita, uidemus. 


[1,320] Sed quae corpora decedant in tempore quoque, 
inuida praeclusit speciem natura uidendi. 
Postremo quae cumque dies naturaque rebus 
paulatim tribuit moderatim crescere cogens, 
nulla potest oculorum acies contenta tueri, 


325 nec porro quae cumque aeuo macieque senescunt, 
nec, mare quae impendent, uesco sale saxa peresa 
quid quoque amittant in tempore cernere possis. 
Corporibus caecis igitur natura gerit res. 
Nec tamen undique corporea stipata tenentur 


[1,330] omnia natura; namque est in rebus inane. 
Quod tibi cognosse in multis erit utile rebus 
nec sinet errantem dubitare et quaerere semper 
de summa rerum et nostris diffidere dictis. 
Quapropter locus est intactus inane uacansque. 


335 Quod si non esset, nulla ratione moueri 
res possent; namque officium quod corporis exstat, 
officere atque obstare, id in omni tempore adesset 
omnibus; haud igitur quicquam procedere posset, 
principium quoniam cedendi nulla daret res. 


[1,340] At nunc per maria ac terras sublimaque caeli 
multa modis multis uaria ratione moueri 
cernimus ante oculos, quae, si non esset inane, 
non tam sollicito motu priuata carerent 
quam genita omnino nulla ratione fuissent, 


345 undique materies quoniam stipata quiesset. 
Praeterea quamuis solidae res esse putentur, 
hinc tamen esse licet raro cum corpore cernas. 
In saxis ac speluncis permanat aquarum 
liquidus umor et uberibus flent omnia guttis. 


[1,350] Dissipat in corpus sese cibus omne animantum; 
crescunt arbusta et fetus in tempore fundunt, 
quod cibus in totas usque ab radicibus imis 
per truncos ac per ramos diffunditur omnis. 
Inter saepta meant uoces et clausa domorum 


355 transuolitant, rigidum permanat frigus ad ossa, 
quod nisi inania sint, qua possent corpora quaeque 
transire, haud ulla fieri ratione uideres. 
Denique cur alias aliis praestare uidemus 
pondere res rebus nihilo maiore figura? 


[1,360] Nam si tantundem est in lanae glomere quantum 
corporis in plumbo est, tantundem pendere par est, 
corporis officium est quoniam premere omnia deorsum, 
contra autem natura manet sine pondere inanis. 
Ergo quod magnum est aeque leuiusque uidetur, 


365 ni mirum plus esse sibi declarat inanis; 
at contra grauius plus in se corporis esse 
dedicat et multo uacui minus intus habere. 
Est igitur ni mirum id quod ratione sagaci 
quaerimus, admixtum rebus, quod inane uocamus. 


[1,370] Illud in his rebus ne te deducere uero 
possit, quod quidam fingunt, praecurrere cogor. 
Cedere squamigeris latices nitentibus aiunt 
et liquidas aperire uias, quia post loca pisces 
linquant, quo possint cedentes confluere undae. 


375 Sic alias quoque res inter se posse moueri 
et mutare locum, quamuis sint omnia plena. 
Scilicet id falsa totum ratione receptum est. 
Nam quo squamigeri poterunt procedere tandem, 
ni spatium dederint latices? concedere porro 


[1,380] quo poterunt undae, cum pisces ire nequibunt? 
aut igitur motu priuandum est corpora quaeque 
aut esse admixtum dicundum est rebus inane, 
unde initum primum capiat res quaeque mouendi. 
Postremo duo de concursu corpora lata 


385 si cita dissiliant, nempe aer omne necesse est, 
inter corpora quod fiat, possidat inane. 
Is porro quamuis circum celerantibus auris 
confluat, haud poterit tamen uno tempore totum 
compleri spatium; nam primum quemque necesse est 


[1,390] occupet ille locum, deinde omnia possideantur. 
Quod si forte aliquis, cum corpora dissiluere, 
tum putat id fieri quia se condenseat aer, 
errat; nam uacuum tum fit quod non fuit ante 
et repletur item uacuum quod constitit ante, 


395 nec tali ratione potest denserier aer 
nec, si iam posset, sine inani posset, opinor, 
ipse in se trahere et partis conducere in unum. 
Qua propter, quamuis causando multa moreris, 
esse in rebus inane tamen fateare necesse est. 


[1,400] Multaque praeterea tibi possum commemorando 
argumenta fidem dictis conradere nostris. 
Uerum animo satis haec uestigia parua sagaci 
sunt, per quae possis cognoscere cetera tute. 
Namque canes ut montiuagae persaepe ferai 


405 naribus inueniunt intectas fronde quietes, 
cum semel institerunt uestigia certa uiai, 
sic alid ex alio per te tute ipse uidere 
talibus in rebus poteris caecasque latebras 
insinuare omnis et uerum protrahere inde. 


[1,410] Quod si pigraris paulumue recesseris ab re, 
hoc tibi de plano possum promittere, Memmi: 
usque adeo largos haustus e fontibus magnis 
lingua meo suauis diti de pectore fundet, 
ut uerear ne tarda prius per membra senectus 


415 serpat et in nobis uitai claustra resoluat, 
quam tibi de quauis una re uersibus omnis 
argumentorum sit copia missa per auris. 
Sed nunc ut repetam coeptum pertexere dictis, 
omnis ut est igitur per se natura duabus 


[1,420] constitit in rebus; nam corpora sunt et inane, 
haec in quo sita sunt et qua diuersa mouentur. 
Corpus enim per se communis dedicat esse 
sensus; cui nisi prima fides fundata ualebit, 
haut erit occultis de rebus quo referentes 


425 confirmare animi quicquam ratione queamus. 
Tum porro locus ac spatium, quod inane uocamus, 
si nullum foret, haut usquam sita corpora possent 
esse neque omnino quoquam diuersa meare; 
id quod iam supera tibi paulo ostendimus ante. 


[1,430] Praeterea nihil est quod possis dicere ab omni 
corpore seiunctum secretumque esse ab inani, 
quod quasi tertia sit numero natura reperta. 
Nam quod cumque erit, esse aliquid debebit id ipsum 
augmine uel grandi uel paruo denique, dum sit; 


435 cui si tactus erit quamuis leuis exiguusque, 
corporis augebit numerum summamque sequetur; 
sin intactile erit, nulla de parte quod ullam 
rem prohibere queat per se transire meantem, 
scilicet hoc id erit, uacuum quod inane uocamus. 


[1,440] Praeterea per se quod cumque erit, aut faciet quid 
aut aliis fungi debebit agentibus ipsum 
aut erit ut possint in eo res esse gerique. 
At facere et fungi sine corpore nulla potest res 
nec praebere locum porro nisi inane uacansque. 


445 Ergo praeter inane et corpora tertia per se 
nulla potest rerum in numero natura relinqui, 
nec quae sub sensus cadat ullo tempore nostros 
nec ratione animi quam quisquam possit apisci. 
Nam quae cumque cluent, aut his coniuncta duabus 


[1,450] rebus ea inuenies aut horum euenta uidebis. 
Coniunctum est id quod nusquam sine permitiali 
discidio potis est seiungi seque gregari, 
pondus uti saxis, calor ignis, liquor aquai, 
tactus corporibus cunctis, intactus inani. 


455 Seruitium contra paupertas diuitiaeque, 
libertas bellum concordia cetera quorum 
aduentu manet incolumis natura abituque, 
haec soliti sumus, ut par est, euenta uocare. 
Tempus item per se non est, sed rebus ab ipsis 


[1,460] consequitur sensus, transactum quid sit in aeuo, 
tum quae res instet, quid porro deinde sequatur; 
nec per se quemquam tempus sentire fatendum est 
semotum ab rerum motu placidaque quiete. 
Denique Tyndaridem raptam belloque subactas 


465Troiiugenas gentis cum dicunt esse, uidendum est 
ne forte haec per se cogant nos esse fateri, 
quando ea saecla hominum, quorum haec euenta fuerunt, 
inreuocabilis abstulerit iam praeterita aetas; 
namque aliud terris, aliud regionibus ipsis 


[1,470] euentum dici poterit quod cumque erit actum. 
Denique materies si rerum nulla fuisset 
nec locus ac spatium, res in quo quaeque geruntur, 
numquam Tyndaridis forma conflatus amore 
ignis Alexandri Phrygio sub pectore gliscens 


475 clara accendisset saeui certamina belli 
nec clam durateus Troiianis Pergama partu 
inflammasset equos nocturno Graiiugenarum; 
perspicere ut possis res gestas funditus omnis 
non ita uti corpus per se constare neque esse 


[1,480] nec ratione cluere eadem qua constet inane, 
sed magis ut merito possis euenta uocare 
corporis atque loci, res in quo quaeque gerantur. 
Corpora sunt porro partim primordia rerum, 
partim concilio quae constant principiorum. 


485 Sed quae sunt rerum primordia, nulla potest uis 
stinguere; nam solido uincunt ea corpore demum. 
Etsi difficile esse uidetur credere quicquam 
in rebus solido reperiri corpore posse. 
Transit enim fulmen caeli per saepta domorum 


[1,490] clamor ut ac uoces, ferrum candescit in igni 
dissiliuntque fero feruenti saxa uapore; 
cum labefactatus rigor auri soluitur aestu, 
tum glacies aeris flamma deuicta liquescit; 
permanat calor argentum penetraleque frigus, 


495 quando utrumque manu retinentes pocula rite 
sensimus infuso lympharum rore superne. 
Usque adeo in rebus solidi nihil esse uidetur. 
Sed quia uera tamen ratio naturaque rerum 
cogit, ades, paucis dum uersibus expediamus 


[1,500] esse ea quae solido atque aeterno corpore constent, 
semina quae rerum primordiaque esse docemus, 
unde omnis rerum nunc constet summa creata. 
Principio quoniam duplex natura duarum 
dissimilis rerum longe constare reperta est, 


505 corporis atque loci, res in quo quaeque geruntur, 
esse utramque sibi per se puramque necesse est. 
Nam qua cumque uacat spatium, quod inane uocamus, 
corpus ea non est; qua porro cumque tenet se 
corpus, ea uacuum nequaquam constat inane. 


[1,510] Sunt igitur solida ac sine inani corpora prima. 
Praeterea quoniam genitis in rebus inane est, 
materiem circum solidam constare necesse est; 
nec res ulla potest uera ratione probari 
corpore inane suo celare atque intus habere, 


515 si non, quod cohibet, solidum constare relinquas. 
Id porro nihil esse potest nisi materiai 
concilium, quod inane queat rerum cohibere. 
Materies igitur, solido quae corpore constat, 
esse aeterna potest, cum cetera dissoluantur. 


[1,520] Tum porro si nil esset quod inane uocaret, 
omne foret solidum; nisi contra corpora certa 
essent quae loca complerent quae cumque tenerent 
omne quod est spatium, uacuum constaret inane. 
Alternis igitur ni mirum corpus inani 


525 distinctum, quoniam nec plenum nauiter extat 
nec porro uacuum; sunt ergo corpora certa, 
quae spatium pleno possint distinguere inane. 
Haec neque dissolui plagis extrinsecus icta 
possunt nec porro penitus penetrata retexi 


[1,530] nec ratione queunt alia temptata labare; 
id quod iam supra tibi paulo ostendimus ante. 
Nam neque conlidi sine inani posse uidetur 
quicquam nec frangi nec findi in bina secando 
nec capere umorem neque item manabile frigus 


535 nec penetralem ignem, quibus omnia conficiuntur. 
Et quo quaeque magis cohibet res intus inane, 
tam magis his rebus penitus temptata labascit. 
Ergo si solida ac sine inani corpora prima 
sunt ita uti docui, sint haec aeterna necesse est. 


[1,540] Praeterea nisi materies aeterna fuisset, 
antehac ad nihilum penitus res quaeque redissent 
de nihiloque renata forent quae cumque uidemus. 
At quoniam supra docui nil posse creari 
de nihilo neque quod genitum est ad nil reuocari, 


545 esse inmortali primordia corpore debent, 
dissolui quo quaeque supremo tempore possint, 
materies ut subpeditet rebus reparandis. 
Sunt igitur solida primordia simplicitate 
nec ratione queunt alia seruata per aeuom 


[1,550] ex infinito iam tempore res reparare. 
Denique si nullam finem natura parasset 
frangendis rebus, iam corpora materiai 
usque redacta forent aeuo frangente priore, 
ut nihil ex illis a certo tempore posset 


555 conceptum summum aetatis peruadere finem. 
Nam quiduis citius dissolui posse uidemus 
quam rursus refici; qua propter longa diei 
infinita aetas ante acti temporis omnis 
quod fregisset adhuc disturbans dissoluensque, 


[1,560] numquam relicuo reparari tempore posset. 
At nunc ni mirum frangendi reddita finis 
certa manet, quoniam refici rem quamque uidemus 
et finita simul generatim tempora rebus 
stare, quibus possint aeui contingere florem. 


565 Huc accedit uti, solidissima materiai 
corpora cum constant, possint tamen omnia reddi, 
mollia quae fiunt, aer aqua terra uapores, 
quo pacto fiant et qua ui quaeque gerantur, 
admixtum quoniam semel est in rebus inane. 


[1,570] At contra si mollia sint primordia rerum, 
unde queant ualidi silices ferrumque creari, 
non poterit ratio reddi; nam funditus omnis 
principio fundamenti natura carebit. 
Sunt igitur solida pollentia simplicitate, 


575 quorum condenso magis omnia conciliatu 
artari possunt ualidasque ostendere uiris. 
Porro si nulla est frangendis reddita finis 
corporibus, tamen ex aeterno tempore quaeque 
nunc etiam superare necesse est corpora rebus, 


[1,580] quae non dum clueant ullo temptata periclo. 
At quoniam fragili natura praedita constant, 
discrepat aeternum tempus potuisse manere 
innumerabilibus plagis uexata per aeuom. 
Denique iam quoniam generatim reddita finis 


585 crescendi rebus constat uitamque tenendi, 
et quid quaeque queant per foedera naturai, 
quid porro nequeant, sancitum quando quidem extat, 
nec commutatur quicquam, quin omnia constant 
usque adeo, uariae uolucres ut in ordine cunctae 


[1,590] ostendant maculas generalis corpore inesse, 
inmutabilis materiae quoque corpus habere 
debent ni mirum; nam si primordia rerum 
commutari aliqua possent ratione reuicta, 
incertum quoque iam constet quid possit oriri, 


595 quid nequeat, finita potestas denique cuique 
qua nam sit ratione atque alte terminus haerens, 
nec totiens possent generatim saecla referre 
naturam mores uictum motusque parentum. 
Tum porro quoniam est extremum quodque cacumen 


[1,600] corporis illius, quod nostri cernere sensus 
iam nequeunt, id ni mirum sine partibus extat 
et minima constat natura nec fuit umquam 
per se secretum neque post hac esse ualebit, 
alterius quoniam est ipsum pars primaque et una, 


605 inde aliae atque aliae similes ex ordine partes 
agmine condenso naturam corporis explent; 
quae quoniam per se nequeunt constare, necesse est 
haerere unde queant nulla ratione reuelli. 
Sunt igitur solida primordia simplicitate, 


[1,610] quae minimis stipata cohaerent partibus arte, 
non ex illorum conuentu conciliata, 
sed magis aeterna pollentia simplicitate, 
unde neque auelli quicquam neque deminui iam 
concedit natura reseruans semina rebus. 


615 Praeterea nisi erit minimum, paruissima quaeque 
corpora constabunt ex partibus infinitis, 
quippe ubi dimidiae partis pars semper habebit 
dimidiam partem nec res praefiniet ulla. 
Ergo rerum inter summam minimamque quod escit, 


[1,620] nil erit ut distet; nam quamuis funditus omnis 
summa sit infinita, tamen, paruissima quae sunt, 
ex infinitis constabunt partibus aeque. 
Quod quoniam ratio reclamat uera negatque 
credere posse animum, uictus fateare necesse est 


625 esse ea quae nullis iam praedita partibus extent 
et minima constent natura. quae quoniam sunt, 
illa quoque esse tibi solida atque aeterna fatendum. 
Denique si minimas in partis cuncta resolui 
cogere consuesset rerum natura creatrix, 


[1,630] iam nihil ex illis eadem reparare ualeret 
propterea quia, quae nullis sunt partibus aucta, 
non possunt ea quae debet genitalis habere 
materies, uarios conexus pondera plagas 
concursus motus, per quas res quaeque geruntur. 


635 Quapropter qui materiem rerum esse putarunt 
ignem atque ex igni summam consistere solo, 
magno opere a uera lapsi ratione uidentur. 
Heraclitus init quorum dux proelia primus, 
clarus ob obscuram linguam magis inter inanis 


[1,640] quamde grauis inter Graios, qui uera requirunt; 
omnia enim stolidi magis admirantur amantque, 
inuersis quae sub uerbis latitantia cernunt, 
ueraque constituunt quae belle tangere possunt 
aureis et lepido quae sunt fucata sonore. 


645 Nam cur tam uariae res possent esse, requiro, 
ex uno si sunt igni puroque creatae? 
Nil prodesset enim calidum denserier ignem 
nec rare fieri, si partes ignis eandem 
naturam quam totus habet super ignis haberent. 


[1,650] Acrior ardor enim conductis partibus esset, 
languidior porro disiectis disque supatis. 
Amplius hoc fieri nihil est quod posse rearis 
talibus in causis, ne dum uariantia rerum 
tanta queat densis rarisque ex ignibus esse. 


655 Id quoque: si faciant admixtum rebus inane, 
denseri poterunt ignes rarique relinqui; 
sed quia multa sibi cernunt contraria quae sint 
et fugitant in rebus inane relinquere purum, 
ardua dum metuunt, amittunt uera uiai 


[1,660] nec rursum cernunt exempto rebus inane 
omnia denseri fierique ex omnibus unum 
corpus, nil ab se quod possit mittere raptim, 
aestifer ignis uti lumen iacit atque uaporem, 
ut uideas non e stipatis partibus esse. 


665 Quod si forte alia credunt ratione potesse 
ignis in coetu stingui mutareque corpus, 
scilicet ex nulla facere id si parte reparcent, 
occidet ad nihilum ni mirum funditus ardor 
omnis et ex nihilo fient quae cumque creantur; 


[1,670] nam quod cumque suis mutatum finibus exit, 
continuo hoc mors est illius quod fuit ante. 
Proinde aliquid superare necesse est incolume ollis, 
ne tibi res redeant ad nilum funditus omnes 
de nihiloque renata uigescat copia rerum. 


675 Nunc igitur quoniam certissima corpora quaedam 
sunt, quae conseruant naturam semper eandem, 
quorum abitu aut aditu mutatoque ordine mutant 
naturam res et conuertunt corpora sese, 
scire licet non esse haec ignea corpora rerum. 


[1,680] Nil referret enim quaedam decedere, abire 
atque alia adtribui mutarique ordine quaedam, 
si tamen ardoris naturam cuncta tenerent; 
ignis enim foret omnimodis quod cumque crearet. 
Uerum, ut opinor, ita est: sunt quaedam corpora, quorum 


685 concursus motus ordo positura figurae 
efficiunt ignis mutatoque ordine mutant 
naturam neque sunt igni simulata neque ulli 
praeterea rei quae corpora mittere possit 
sensibus et nostros adiectu tangere tactus. 


[1,690] Dicere porro ignem res omnis esse neque ullam 
rem ueram in numero rerum constare nisi ignem, 
quod facit hic idem, perdelirum esse uidetur. 
Nam contra sensus ab sensibus ipse repugnat 
et labefactat eos, unde omnia credita pendent, 


695 unde hic cognitus est ipsi quem nominat ignem; 
credit enim sensus ignem cognoscere uere, 
cetera non credit, quae nilo clara minus sunt. 
Quod mihi cum uanum tum delirum esse uidetur; 
quo referemus enim? quid nobis certius ipsis 


[1,700] sensibus esse potest, qui uera ac falsa notemus? 
Praeterea quare quisquam magis omnia tollat 
et uelit ardoris naturam linquere solam, 
quam neget esse ignis, summam tamen esse relinquat? 
Aequa uidetur enim dementia dicere utrumque. 


705 Quapropter qui materiem rerum esse putarunt 
ignem atque ex igni summam consistere posse, 
et qui principium gignundis aëra rebus 
constituere aut umorem qui cumque putarunt 
fingere res ipsum per se terramue creare 


[1,710] omnia et in rerum naturas uertier omnis, 
magno opere a uero longe derrasse uidentur. 
Adde etiam qui conduplicant primordia rerum 
aera iungentes igni terramque liquori, 
et qui quattuor ex rebus posse omnia rentur 


715 ex igni terra atque anima procrescere et imbri. 
Quorum Acragantinus cum primis Empedocles est, 
insula quem triquetris terrarum gessit in oris, 
quam fluitans circum magnis anfractibus aequor 
Ionium glaucis aspargit uirus ab undis 


[1,720] angustoque fretu rapidum mare diuidit undis 
Aeoliae terrarum oras a finibus eius. 
Hic est uasta Charybdis et hic Aetnaea minantur 
murmura flammarum rursum se colligere iras, 
faucibus eruptos iterum uis ut uomat ignis 


725 ad caelumque ferat flammai fulgura rursum. 
Quae cum magna modis multis miranda uidetur 
gentibus humanis regio uisendaque fertur 
rebus opima bonis, multa munita uirum ui, 
nil tamen hoc habuisse uiro praeclarius in se 


[1,730] nec sanctum magis et mirum carumque uidetur. 
Carmina quin etiam diuini pectoris eius 
uociferantur et exponunt praeclara reperta, 
ut uix humana uideatur stirpe creatus. 
Hic tamen et supra quos diximus inferiores 


735 partibus egregie multis multoque minores, 
quamquam multa bene ac diuinitus inuenientes 
ex adyto tam quam cordis responsa dedere 
sanctius et multo certa ratione magis quam 
Pythia quae tripodi a Phoebi lauroque profatur, 


[1,740] principiis tamen in rerum fecere ruinas 
et grauiter magni magno cecidere ibi casu. 
Primum quod motus exempto rebus inani 
constituunt et res mollis rarasque relinquunt 
aera solem ignem terras animalia frugis 


745 nec tamen admiscent in eorum corpus inane; 
deinde quod omnino finem non esse secandis 
corporibus facient neque pausam stare fragori 
nec prorsum in rebus minimum consistere quidquam, 
quod uideamus id extremum cuiusque cacumen 


[1,750] esse quod ad sensus nostros minimum esse uidetur, 
conicere ut possis ex hoc, quae cernere non quis 
extremum quod habent, minimum consistere rebus. 
Huc accedit item, quoniam primordia rerum 
mollia constituunt, quae nos natiua uidemus 


755 esse et mortali cum corpore, funditus ut qui 
debeat ad nihilum iam rerum summa reuerti 
de nihiloque renata uigescere copia rerum; 
quorum utrumque quid a uero iam distet habebis. 
Deinde inimica modis multis sunt atque ueneno 


[1,760] ipsa sibi inter se; quare aut congressa peribunt 
aut ita diffugient, ut tempestate coacta 
fulmina diffugere atque imbris uentosque uidemus. 
Denique quattuor ex rebus si cuncta creantur 
atque in eas rursum res omnia dissoluuntur, 


765 qui magis illa queunt rerum primordia dici 
quam contra res illorum retroque putari? 
Alternis gignuntur enim mutantque colorem 
et totam inter se naturam tempore ab omni. 
<...>


[1,770] Sin ita forte putas ignis terraeque coire 
corpus et aërias auras roremque liquoris, 
nil in concilio naturam ut mutet eorum, 
nulla tibi ex illis poterit res esse creata, 
non animans, non exanimo cum corpore, ut arbos; 


775 quippe suam quicque in coetu uariantis acerui 
naturam ostendet mixtusque uidebitur aer 
cum terra simul et quodam cum rore manere. 
At primordia gignundis in rebus oportet 
naturam clandestinam caecamque adhibere,


[1,780] emineat ne quid, quod contra pugnet et obstet 
quo minus esse queat proprie quodcumque creatur. 
Quin etiam repetunt a caelo atque ignibus eius 
et primum faciunt ignem se uertere in auras 
aëris, hinc imbrem gigni terramque creari 


785 ex imbri retroque a terra cuncta reuerti, 
umorem primum, post aëra, deinde calorem, 
nec cessare haec inter se mutare, meare 
a caelo ad terram, de terra ad sidera mundi. 
Quod facere haud ullo debent primordia pacto. 


[1,790] immutabile enim quiddam superare necesse est, 
ne res ad nihilum redigantur funditus omnes; 
nam quod cumque suis mutatum finibus exit, 
continuo hoc mors est illius quod fuit ante. 
Quapropter quoniam quae paulo diximus ante 


795 in commutatum ueniunt, constare necesse est 
ex aliis ea, quae nequeant conuertier usquam, 
ne tibi res redeant ad nilum funditus omnis; 
quin potius tali natura praedita quaedam 
corpora constituas, ignem si forte crearint, 


[1,800] posse eadem demptis paucis paucisque tributis, 
ordine mutato et motu, facere aëris auras, 
sic alias aliis rebus mutarier omnis? 
'At manifesta palam res indicat' inquis 'in auras 
aëris e terra res omnis crescere alique; 


805 et nisi tempestas indulget tempore fausto 
imbribus, ut tabe nimborum arbusta uacillent, 
solque sua pro parte fouet tribuitque calorem, 
crescere non possint fruges arbusta animantis.' 
Scilicet et nisi nos cibus aridus et tener umor 


[1,810] adiuuat, amisso iam corpore uita quoque omnis 
omnibus e neruis atque ossibus exsoluatur; 
adiutamur enim dubio procul atque alimur nos 
certis ab rebus, certis aliae atque aliae res: 
nimirum quia multa modis communia multis 


815 multarum rerum in rebus primordia mixta 
sunt, ideo uariis uariae res rebus aluntur. 
Atque eadem magni refert primordia saepe 
cum quibus et quali positura contineantur 
et quos inter se dent motus accipiantque; 


[1,820] namque eadem caelum mare terras flumina solem 
constituunt, eadem fruges arbusta animantis, 
uerum aliis alioque modo commixta mouentur. 
Quin etiam passim nostris in uersibus ipsis 
multa elementa uides multis communia uerbis, 


825 cum tamen inter se uersus ac uerba necesse est 
confiteare et re et sonitu distare sonanti. 
Tantum elementa queunt permutato ordine solo; 
at rerum quae sunt primordia, plura adhibere 
possunt unde queant uariae res quaeque creari. 


[1,830] Nunc et Anaxagorae scrutemur homoeomerian 
quam Grai memorant nec nostra dicere lingua 
concedit nobis patrii sermonis egestas, 
sed tamen ipsam rem facile est exponere uerbis. 
Principio, rerum quam dicit homoeomerian, 


835 ossa uidelicet e pauxillis atque minutis 
ossibus hic et de pauxillis atque minutis 
uisceribus uiscus gigni sanguenque creari 
sanguinis inter se multis coeuntibus guttis 
ex aurique putat micis consistere posse 


[1,840] aurum et de terris terram concrescere paruis, 
ignibus ex ignis, umorem umoribus esse, 
cetera consimili fingit ratione putatque. 
Nec tamen esse ulla de parte in rebus inane 
concedit neque corporibus finem esse secandis. 


845 Quare in utraque mihi pariter ratione uidetur 
errare atque illi, supra quos diximus ante. 
Adde quod inbecilla nimis primordia fingit; 
si primordia sunt, simili quae praedita constant 
natura atque ipsae res sunt aequeque laborant 


[1,850] et pereunt, neque ab exitio res ulla refrenat. 
Nam quid in oppressu ualido durabit eorum, 
ut mortem effugiat, leti sub dentibus ipsis? 
Ignis an umor an aura? Quid horum? Sanguen an ossa? 
Nil ut opinor, ubi ex aequo res funditus omnis 


855 tam mortalis erit quam quae manifesta uidemus 
ex oculis nostris aliqua ui uicta perire. 
At neque reccidere ad nihilum res posse neque autem 
crescere de nihilo testor res ante probatas. 
Praeterea quoniam cibus auget corpus alitque, 


[1,860] scire licet nobis uenas et sanguen et ossa <...>
siue cibos omnis commixto corpore dicent 
esse et habere in se neruorum corpora parua 
ossaque et omnino uenas partisque cruoris, 
fiet uti cibus omnis et aridus et liquor ipse 


865 ex alienigenis rebus constare putetur, 
ossibus et neruis sanieque et sanguine mixto. 
Praeterea quae cumque e terra corpora crescunt, 
si sunt in terris, terram constare necesse est 
ex alienigenis, quae terris exoriuntur. 


[1,870] Transfer item, totidem uerbis utare licebit: 
in lignis si flamma latet fumusque cinisque, 
ex alienigenis consistant ligna necesse est. 
Praeterea tellus quae corpora cumque alit auget 
ex alienigenis, quae lignis exoriuntur. 


875 Linquitur hic quaedam latitandi copia tenuis, 
id quod Anaxagoras sibi sumit, ut omnibus omnis 
res putet inmixtas rebus latitare, sed illud 
apparere unum, cuius sint plurima mixta 
et magis in promptu primaque in fronte locata. 


[1,880] Quod tamen a uera longe ratione repulsum est; 
conueniebat enim fruges quoque saepe, minaci 
robore cum in saxi franguntur, mittere signum 
sanguinis aut aliquid, nostro quae corpore aluntur. 
Consimili ratione herbis quoque saepe decebat, 


885 cum lapide in lapidem terimus, manare cruorem 
et latices dulcis guttas similique sapore 
mittere, lanigerae quali sunt ubere lactis, 
scilicet et glebis terrarum saepe friatis 
herbarum genera et fruges frondesque uideri 


[1,890] dispertita inter terram latitare minute, 
postremo in lignis cinerem fumumque uideri, 
cum praefracta forent, ignisque latere minutos. 
Quorum nil fieri quoniam manifesta docet res, 
scire licet non esse in rebus res ita mixtas, 


895 uerum semina multimodis inmixta latere 
multarum rerum in rebus communia debent. 
'At saepe in magnis fit montibus' inquis 'ut altis 
arboribus uicina cacumina summa terantur 
inter se ualidis facere id cogentibus austris, 


[1,900] donec flammai fulserunt flore coorto.' 
Scilicet et non est lignis tamen insitus ignis, 
uerum semina sunt ardoris multa, terendo 
quae cum confluxere, creant incendia siluis. 
Quod si facta foret siluis abscondita flamma, 


905 non possent ullum tempus celarier ignes, 
conficerent uolgo siluas, arbusta cremarent. 
Iamne uides igitur, paulo quod diximus ante, 
permagni referre eadem primordia saepe 
cum quibus et quali positura contineantur 


[1,910] et quos inter se dent motus accipiantque, 
atque eadem paulo inter se mutata creare 
ignes et lignum? Quo pacto uerba quoque ipsa 
inter se paulo mutatis sunt elementis, 
cum ligna atque ignes distincta uoce notemus. 


915 Denique iam quae cumque in rebus cernis apertis 
si fieri non posse putas, quin materiai 
corpora consimili natura praedita fingas, 
hac ratione tibi pereunt primordia rerum: 
fiet uti risu tremulo concussa cachinnent 


[1,920] et lacrimis salsis umectent ora genasque. 
Nunc age, quod superest, cognosce et clarius audi. 
nec me animi fallit quam sint obscura; sed acri 
percussit thyrso laudis spes magna meum cor 
et simul incussit suauem mi in pectus amorem 


925 Musarum, quo nunc instinctus mente uigenti 
auia Pieridum peragro loca nullius ante 
trita solo. iuuat integros accedere fontis 
atque haurire iuuatque nouos decerpere flores 
insignemque meo capiti petere inde coronam, 


[1,930] unde prius nulli uelarint tempora Musae; 
primum quod magnis doceo de rebus et artis 
religionum animum nodis exsoluere pergo, 
deinde quod obscura de re tam lucida pango 
carmina musaeo contingens cuncta lepore. 


935 Id quoque enim non ab nulla ratione uidetur;
sed ueluti pueris absinthia taetra medentes 
cum dare conantur, prius oras pocula circum 
contingunt mellis dulci flauoque liquore, 
ut puerorum aetas inprouida ludificetur 


[1,940] labrorum tenus, interea perpotet amarum 
absinthi laticem deceptaque non capiatur, 
sed potius tali facto recreata ualescat, 
sic ego nunc, quoniam haec ratio plerumque uidetur 
tristior esse quibus non est tractata, retroque 


945 uolgus abhorret ab hac, uolui tibi suauiloquenti 
carmine Pierio rationem exponere nostram 
et quasi musaeo dulci contingere melle, 
si tibi forte animum tali ratione tenere 
uersibus in nostris possem, dum perspicis omnem 


[1,950] naturam rerum, qua constet compta figura. 
Sed quoniam docui solidissima materiai 
corpora perpetuo uolitare inuicta per aeuom, 
nunc age, summai quaedam sit finis eorum 
necne sit, euoluamus; item quod inane repertum est 


955 seu locus ac spatium, res in quo quaeque gerantur, 
peruideamus utrum finitum funditus omne 
constet an immensum pateat uasteque profundum. 
Omne quod est igitur nulla regione uiarum 
finitum est; namque extremum debebat habere. 


[1,960] Extremum porro nullius posse uidetur 
esse, nisi ultra sit quod finiat, ut uideatur 
quo non longius haec sensus natura sequatur. 
Nunc extra summam quoniam nihil esse fatendum, 
non habet extremum, caret ergo fine modoque. 


965 Nec refert quibus adsistas regionibus eius; 
usque adeo, quem quisque locum possedit, in omnis 
tantundem partis infinitum omne relinquit. 
Praeterea si iam finitum constituatur 
omne quod est spatium, si quis procurrat ad oras 


[1,970] ultimus extremas iaciatque uolatile telum, 
id ualidis utrum contortum uiribus ire 
quo fuerit missum mauis longeque uolare, 
an prohibere aliquid censes obstareque posse? 
alterutrum fatearis enim sumasque necesse est. 


975 Quorum utrumque tibi effugium praecludit et omne 
cogit ut exempta concedas fine patere. 
Nam siue est aliquid quod probeat efficiatque 
quo minus quo missum est ueniat finique locet se, 
siue foras fertur, non est a fine profectum. 


[1,980] Hoc pacto sequar atque, oras ubi cumque locaris 
extremas, quaeram: quid telo denique fiet? 
Fiet uti nusquam possit consistere finis 
effugiumque fugae prolatet copia semper. 
Praeterea spatium summai totius omne 


985 undique si inclusum certis consisteret oris 
finitumque foret, iam copia materiai 
undique ponderibus solidis confluxet ad imum 
nec res ulla geri sub caeli tegmine posset 
nec foret omnino caelum neque lumina solis, 


[1,990] quippe ubi materies omnis cumulata iaceret 
ex infinito iam tempore subsidendo. 
At nunc ni mirum requies data principiorum 
corporibus nulla est, quia nil est funditus imum, 
quo quasi confluere et sedes ubi ponere possint. 


995 Semper in adsiduo motu res quaeque geruntur 
partibus in cunctis, infernaque suppeditantur 
ex infinito cita corpora materiai. 
Postremo ante oculos res rem finire uidetur; 
aer dissaepit collis atque aëra montes, 


[1,1000] terra mare et contra mare terras terminat omnis; 
omne quidem uero nihil est quod finiat extra. 
Est igitur natura loci spatiumque profundi, 
quod neque clara suo percurrere fulmina cursu 
perpetuo possint aeui labentia tractu 


1005 nec prorsum facere ut restet minus ire meando; 
usque adeo passim patet ingens copia rebus 
finibus exemptis in cunctas undique partis. 
Ipsa modum porro sibi rerum summa parare 
ne possit, natura tenet, quae corpus inane 


[1,1010] et quod inane autem est finiri corpore cogit, 
ut sic alternis infinita omnia reddat, 
aut etiam alterutrum, nisi terminet alterum eorum, 
simplice natura pateat tamen inmoderatum. 
Nec mare nec tellus neque caeli lucida templa 


1015 nec mortale genus nec diuum corpora sancta 
exiguum possent horai sistere tempus; 
nam dispulsa suo de coetu materiai 
copia ferretur magnum per inane soluta, 
siue adeo potius numquam concreta creasset 


[1,1020] ullam rem, quoniam cogi disiecta nequisset. 
Nam certe neque consilio primordia rerum 
ordine se suo quaeque sagaci mente locarunt 
nec quos quaeque darent motus pepigere profecto 
sed quia multa modis multis mutata per omne 


1025 ex infinito uexantur percita plagis, 
omne genus motus et coetus experiundo 
tandem deueniunt in talis disposituras, 
qualibus haec rerum consistit summa creata, 
et multos etiam magnos seruata per annos 


[1,1030] ut semel in motus coniecta est conuenientis, 
efficit ut largis auidum mare fluminis undis 
integrent amnes et solis terra uapore 
fota nouet fetus summissaque gens animantum 
floreat et uiuant labentis aetheris ignes. 


1035 Quod nullo facerent pacto, nisi materiai 
ex infinito suboriri copia posset, 
unde amissa solent reparare in tempore quaeque. 
Nam ueluti priuata cibo natura animantum 
diffluit amittens corpus, sic omnia debent 


[1,1040] dissolui simul ac defecit suppeditare 
materies aliqua ratione auersa uiai. 
Nec plagae possunt extrinsecus undique summam 
conseruare omnem, quae cumque est conciliata. 
cudere enim crebro possunt partemque morari, 


1045 dum ueniant aliae ac suppleri summa queatur; 
interdum resilire tamen coguntur et una 
principiis rerum spatium tempusque fugai 
largiri, ut possint a coetu libera ferri. 
Quare etiam atque etiam suboriri multa necesse est, 


[1,1050] et tamen ut plagae quoque possint suppetere ipsae, 
infinita opus est uis undique materiai. 
Illud in his rebus longe fuge credere, Memmi, 
in medium summae quod dicunt omnia niti 
atque ideo mundi naturam stare sine ullis 


1055 ictibus externis neque quoquam posse resolui
summa atque ima, quod in medium sint omnia nixa, 
ipsum si quicquam posse in se sistere credis, 
et quae pondera sunt sub terris omnia sursum 
nitier in terraque retro requiescere posta, 


[1,1060] ut per aquas quae nunc rerum simulacra uidemus; 
et simili ratione animalia suppa uagari 
contendunt neque posse e terris in loca caeli 
reccidere inferiora magis quam corpora nostra 
sponte sua possint in caeli templa uolare; 


1065 illi cum uideant solem, nos sidera noctis 
cernere et alternis nobiscum tempora caeli 
diuidere et noctes parilis agitare diebus. 
Sed uanus stolidis haec *** 
amplexi quod habent peru *** 


[1,1070] nam medium nihil esse potest *** 
infinita. Neque omnino, si iam *** 
possit ibi quicquam hac potius consistere ***
quam quauis alia longe ratione *** 
omnis enim locus ac spatium, quod in *** 


1075 per medium, per non medium, concedere *** 
aeque ponderibus, motus quacumque feruntur. 
Nec quisquam locus est, quo corpora cum uenerunt, 
ponderis amissa ui possint stare in inani; 
nec quod inane autem est ulli subsistere debet, 


[1,1080] quin, sua quod natura petit, concedere pergat. 
Haud igitur possunt tali ratione teneri 
res in concilium medii cuppedine uictae. 
Praeterea quoniam non omnia corpora fingunt 
in medium niti, sed terrarum atque liquoris 


1085 et quasi terreno quae corpore contineantur, 
umorem ponti magnasque e montibus undas, 
at contra tenuis exponunt aëris auras 
et calidos simul a medio differrier ignis, 
atque ideo totum circum tremere aethera signis 


[1,1090] et solis flammam per caeli caerula pasci, 
quod calor a medio fugiens se ibi conligat omnis, 
quippe etiam uesci e terra mortalia secla; 
nec prorsum arboribus summos frondescere ramos 
posse, nisi a terris paulatim cuique cibatum 


1095 ***


[1,1100] ***

ne uolucri ritu flammarum moenia mundi 
diffugiant subito magnum per inane soluta 
et ne cetera consimili ratione sequantur 


1105 neue ruant caeli tonitralia templa superne 
terraque se pedibus raptim subducat et omnis 
inter permixtas rerum caelique ruinas 
corpora soluentes abeat per inane profundum, 
temporis ut puncto nihil extet reliquiarum 


[1,1110] desertum praeter spatium et primordia caeca. 
Nam qua cumque prius de parti corpora desse 
constitues, haec rebus erit pars ianua leti, 
hac se turba foras dabit omnis materiai. 
Haec sic pernosces parua perductus opella; 


1115 namque alid ex alio clarescet nec tibi caeca 
nox iter eripiet, quin ultima naturai 
peruideas: ita res accendent lumina rebus. 

            ľ02

[2,0] 	  LIBER SECVNDVS    
[2,1]  Suaue, mari magno turbantibus aequora uentis 
 e terra magnum alterius spectare laborem; 
 non quia uexari quemquam est iucunda uoluptas, 
 sed quibus ipse malis careas quia cernere suaue est. 
5 suaue etiam belli certamina magna tueri 
 per campos instructa tua sine parte pericli; 
 sed nihil dulcius est, bene quam munita tenere 
 edita doctrina sapientum templa serena, 
 despicere unde queas alios passimque uidere 

[2,10] errare atque uiam palantis quaerere uitae, 
 certare ingenio, contendere nobilitate, 
 noctes atque dies niti praestante labore 
 ad summas emergere opes rerumque potiri. 
 o miseras hominum mentes, o pectora caeca! 
15 qualibus in tenebris uitae quantisque periclis 
 degitur hoc aeui quod cumque est! nonne uidere 
 nihil aliud sibi naturam latrare, nisi ut qui 
 corpore seiunctus dolor absit, mente fruatur 
 iucundo sensu cura semota metuque?   

[2,20] ergo corpoream ad naturam pauca uidemus 
 esse opus omnino: quae demant cumque dolorem, 
 delicias quoque uti multas substernere possint 
 gratius inter dum, neque natura ipsa requirit, 
 si non aurea sunt iuuenum simulacra per aedes 
25 lampadas igniferas manibus retinentia dextris, 
 lumina nocturnis epulis ut suppeditentur, 
 nec domus argento fulget auroque renidet 
 nec citharae reboant laqueata aurataque templa, 
 cum tamen inter se prostrati in gramine molli 

[2,30] propter aquae riuum sub ramis arboris altae 
 non magnis opibus iucunde corpora curant, 
 praesertim cum tempestas adridet et anni 
 tempora conspergunt uiridantis floribus herbas. 
 nec calidae citius decedunt corpore febres, 
35 textilibus si in picturis ostroque rubenti 
 iacteris, quam si in plebeia ueste cubandum est. 
 quapropter quoniam nihil nostro in corpore gazae 
 proficiunt neque nobilitas nec gloria regni, 
 quod super est, animo quoque nil prodesse putandum; 

[2,40] si non forte tuas legiones per loca campi 
 feruere cum uideas belli simulacra cientis, 
 subsidiis magnis et opum ui constabilitas,   
 ornatas armis stlattas pariterque animatas, 
 his tibi tum rebus timefactae religiones 
45 effugiunt animo pauidae mortisque timores 
 tum uacuum pectus lincunt curaque solutum. 
 quod si ridicula haec ludibriaque esse uidemus, 
 re ueraque metus hominum curaeque sequaces 
 nec metuunt sonitus armorum nec fera tela 

[2,50] audacterque inter reges rerumque potentis 
 uersantur neque fulgorem reuerentur ab auro 
 nec clarum uestis splendorem purpureai, 
 quid dubitas quin omnis sit haec rationis potestas, 
 omnis cum in tenebris praesertim uita laboret? 
55 nam uel uti pueri trepidant atque omnia caecis 
 in tenebris metuunt, sic nos in luce timemus 
 inter dum, nihilo quae sunt metuenda magis quam 
 quae pueri in tenebris pauitant finguntque futura. 
 hunc igitur terrorem animi tenebrasque necesse est 

[2,60] non radii solis neque lucida tela diei 
 discutiant, sed naturae species ratioque. 
Nunc age, quo motu genitalia materiai 
 corpora res uarias gignant genitasque resoluant 
 et qua ui facere id cogantur quaeque sit ollis 
65 reddita mobilitas magnum per inane meandi, 
 expediam: tu te dictis praebere memento. 
 nam certe non inter se stipata cohaeret 
 materies, quoniam minui rem quamque uidemus 
 et quasi longinquo fluere omnia cernimus aeuo   

[2,70] ex oculisque uetustatem subducere nostris, 
 cum tamen incolumis uideatur summa manere 
 propterea quia, quae decedunt corpora cuique, 
 unde abeunt minuunt, quo uenere augmine donant. 
 illa senescere, at haec contra florescere cogunt, 
75 nec remorantur ibi. sic rerum summa nouatur 
 semper, et inter se mortales mutua uiuunt. 
 augescunt aliae gentes, aliae minuuntur, 
 inque breui spatio mutantur saecla animantum 
 et quasi cursores uitai lampada tradunt. 

[2,80] Si cessare putas rerum primordia posse 
 cessandoque nouos rerum progignere motus, 
 auius a uera longe ratione uagaris. 
 nam quoniam per inane uagantur, cuncta necesse est 
 aut grauitate sua ferri primordia rerum 
85 aut ictu forte alterius. nam <cum> cita saepe 
 obuia conflixere, fit ut diuersa repente 
 dissiliant; neque enim mirum, durissima quae sint 
 ponderibus solidis neque quicquam a tergibus obstet. 
 et quo iactari magis omnia materiai 

[2,90] corpora peruideas, reminiscere totius imum 
 nil esse in summa, neque habere ubi corpora prima 
 consistant, quoniam spatium sine fine modoque est 
 inmensumque patere in cunctas undique partis 
 pluribus ostendi et certa ratione probatum est. 
95 quod quoniam constat, ni mirum nulla quies est 
 reddita corporibus primis per inane profundum, 
 sed magis adsiduo uarioque exercita motu 
 partim interuallis magnis confulta resultant,   
 pars etiam breuibus spatiis uexantur ab ictu. 

[2,100] et quae cumque magis condenso conciliatu 
 exiguis interuallis conuecta resultant, 
 indupedita suis perplexis ipsa figuris, 
 haec ualidas saxi radices et fera ferri 
 corpora constituunt et cetera <de> genere horum. 
105 paucula quae porro magnum per inane uagantur, 
 cetera dissiliunt longe longeque recursant 
 in magnis interuallis; haec ae+ra rarum 
 sufficiunt nobis et splendida lumina solis. 
 multaque praeterea magnum per inane uagantur, 

[2,110] conciliis rerum quae sunt reiecta nec usquam 
 consociare etiam motus potuere recepta. 
 Cuius, uti memoro, rei simulacrum et imago 
 ante oculos semper nobis uersatur et instat. 
 contemplator enim, cum solis lumina cumque 
115 inserti fundunt radii per opaca domorum: 
 multa minuta modis multis per inane uidebis 
 corpora misceri radiorum lumine in ipso 
 et uel ut aeterno certamine proelia pugnas 
 edere turmatim certantia nec dare pausam, 

[2,120] conciliis et discidiis exercita crebris; 
 conicere ut possis ex hoc, primordia rerum 
 quale sit in magno iactari semper inani. 
 dum taxat, rerum magnarum parua potest res 
 exemplare dare et uestigia notitiai. 
125 Hoc etiam magis haec animum te aduertere par est 
 corpora quae in solis radiis turbare uidentur, 
 quod tales turbae motus quoque materiai   
 significant clandestinos caecosque subesse. 
 multa uidebis enim plagis ibi percita caecis 

[2,130] commutare uiam retroque repulsa reuerti 
 nunc huc nunc illuc in cunctas undique partis. 
 scilicet hic a principiis est omnibus error. 
 prima mouentur enim per se primordia rerum, 
 inde ea quae paruo sunt corpora conciliatu 
135 et quasi proxima sunt ad uiris principiorum, 
 ictibus illorum caecis inpulsa cientur, 
 ipsaque <pro>porro paulo maiora lacessunt. 
 sic a principiis ascendit motus et exit 
 paulatim nostros ad sensus, ut moueantur 

[2,140] illa quoque, in solis quae lumine cernere quimus 
 nec quibus id faciant plagis apparet aperte. 
Nunc quae mobilitas sit reddita materiai 
 corporibus, paucis licet hinc cognoscere, Memmi. 
 primum aurora nouo cum spargit lumine terras 
145 et uariae uolucres nemora auia peruolitantes 
 ae+ra per tenerum liquidis loca uocibus opplent, 
 quam subito soleat sol ortus tempore tali 
 conuestire sua perfundens omnia luce, 
 omnibus in promptu manifestumque esse uidemus. 

[2,150] at uapor is, quem sol mittit, lumenque serenum 
 non per inane meat uacuum; quo tardius ire 
 cogitur, ae+rias quasi dum diuerberat undas; 
 nec singillatim corpuscula quaeque uaporis 
 sed complexa meant inter se conque globata; 
155 qua propter simul inter se retrahuntur et extra   
 officiuntur, uti cogantur tardius ire. 
 at quae sunt solida primordia simplicitate, 
 cum per inane meant uacuum nec res remoratur 
 ulla foris atque ipsa suis e partibus unum, 

[2,160] unum, in quem coepere, locum conixa feruntur, 
 debent ni mirum praecellere mobilitate 
 et multo citius ferri quam lumina solis 
 multiplexque loci spatium transcurrere eodem 
 tempore quo solis peruolgant fulgura caelum. 
165 * * * 
 nec persectari primordia singula quaeque, 
 ut uideant qua quicque geratur cum ratione. 
At quidam contra haec, ignari materiai, 
 naturam non posse deum sine numine reddunt 
 tanto opere humanis rationibus atmoderate 

[2,170] tempora mutare annorum frugesque creare 
 et iam cetera, mortalis quae suadet adire 
 ipsaque deducit dux uitae dia uoluptas 
 et res per Veneris blanditur saecla propagent, 
 ne genus occidat humanum. quorum omnia causa 
175 constituisse deos cum fingunt, omnibus rebus 
 magno opere a uera lapsi ratione uidentur. 
 nam quamuis rerum ignorem primordia quae sint, 
 hoc tamen ex ipsis caeli rationibus ausim 
 confirmare aliisque ex rebus reddere multis, 

[2,180] nequaquam nobis diuinitus esse creatam 
 naturam mundi: tanta stat praedita culpa. 
 quae tibi posterius, Memmi, faciemus aperta; 
 nunc id quod super est de motibus expediemus.   

Nunc locus est, ut opinor, in his illud quoque rebus 
185 confirmare tibi, nullam rem posse sua ui 
 corpoream sursum ferri sursumque meare. 
 ne tibi dent in eo flammarum corpora frudem; 
 sursus enim uersus gignuntur et augmina sumunt 
 et sursum nitidae fruges arbustaque crescunt, 

[2,190] pondera, quantum in se est, cum deorsum cuncta ferantur. 
 nec cum subsiliunt ignes ad tecta domorum 
 et celeri flamma degustant tigna trabesque, 
 sponte sua facere id sine ui subiecta putandum est. 
 quod genus e nostro com missus corpore sanguis 
195 emicat exultans alte spargitque cruorem. 
 nonne uides etiam quanta ui tigna trabesque 
 respuat umor aquae? nam quo magis ursimus altum 
 derecta et magna ui multi pressimus aegre, 
 tam cupide sursum remouet magis atque remittit, 

[2,200] plus ut parte foras emergant exiliantque. 
 nec tamen haec, quantum est in se, dubitamus, opinor, 
 quin uacuum per inane deorsum cuncta ferantur. 
 sic igitur debent flammae quoque posse per auras 
 ae+ris expressae sursum succedere, quamquam 
205 pondera, quantum in <se> est, deorsum <de>ducere pugnent. 
 nocturnasque faces caeli sublime uolantis 
 nonne uides longos flammarum ducere tractus   
 in quas cumque dedit partis natura meatum? 
 non cadere in terras stellas et sidera cernis? 

[2,210] sol etiam <caeli> de uertice dissipat omnis 
 ardorem in partis et lumine conserit arua; 
 in terras igitur quoque solis uergitur ardor. 
 transuersosque uolare per imbris fulmina cernis, 
 nunc hinc nunc illinc abrupti nubibus ignes 
215 concursant; cadit in terras uis flammea uolgo. 
Illud in his quoque te rebus cognoscere auemus, 
 corpora cum deorsum rectum per inane feruntur 
 ponderibus propriis, incerto tempore ferme 
 incertisque locis spatio depellere paulum, 

[2,220] tantum quod momen mutatum dicere possis. 
 quod nisi declinare solerent, omnia deorsum 
 imbris uti guttae caderent per inane profundum 
 nec foret offensus natus nec plaga creata 
 principiis; ita nihil umquam natura creasset. 
225 Quod si forte aliquis credit grauiora potesse 
 corpora, quo citius rectum per inane feruntur, 
 incidere ex supero leuioribus atque ita plagas 
 gignere, quae possint genitalis reddere motus, 
 auius a uera longe ratione recedit. 

[2,230] nam per aquas quae cumque cadunt atque ae+ra rarum, 
 haec pro ponderibus casus celerare necesse est 
 propterea quia corpus aquae naturaque tenuis 
 ae+ris haud possunt aeque rem quamque morari, 
 sed citius cedunt grauioribus exsuperata; 
235 at contra nulli de nulla parte neque ullo   
 tempore inane potest uacuum subsistere rei, 
 quin, sua quod natura petit, concedere pergat; 
 omnia qua propter debent per inane quietum 
 aeque ponderibus non aequis concita ferri. 

[2,240] haud igitur poterunt leuioribus incidere umquam 
 ex supero grauiora neque ictus gignere per se, 
 qui uarient motus, per quos natura gerat res. 
 quare etiam atque etiam paulum inclinare necesse est 
 corpora; nec plus quam minimum, ne fingere motus 
245 obliquos uideamur et id res uera refutet. 
 namque hoc in promptu manifestumque esse uidemus, 
 pondera, quantum in <se> est, non posse obliqua meare, 
 ex supero cum praecipitant, quod cernere possis; 
 sed nihil omnino <recta> regione uiai 

[2,250] declinare quis est qui possit cernere sese? 
 Denique si semper motu conectitur omnis 
 et uetere exoritur <motus> nouus ordine certo 
 nec declinando faciunt primordia motus 
 principium quoddam, quod fati foedera rumpat, 
255 ex infinito ne causam causa sequatur, 
 libera per terras unde haec animantibus exstat, 
 unde est haec, inquam, fatis auolsa uoluntas, 
 per quam progredimur quo ducit quemque uoluptas, 
 declinamus item motus nec tempore certo 

[2,260] nec regione loci certa, sed ubi ipsa tulit mens? 
 nam dubio procul his rebus sua cuique uoluntas 
 principium dat et hinc motus per membra rigantur.   
 nonne uides etiam patefactis tempore puncto 
 carceribus non posse tamen prorumpere equorum 
265 uim cupidam tam de subito quam mens auet ipsa? 
 omnis enim totum per corpus materiai 
 copia conciri debet, concita per artus 
 omnis ut studium mentis conixa sequatur; 
 ut uideas initum motus a corde creari 

[2,270] ex animique uoluntate id procedere primum, 
 inde dari porro per totum corpus et artus. 
 nec simile est ut cum inpulsi procedimus ictu 
 uiribus alterius magnis magnoque coactu; 
 nam tum materiem totius corporis omnem 
275 perspicuum est nobis inuitis ire rapique, 
 donec eam refrenauit per membra uoluntas. 
 iamne uides igitur, quamquam uis extera multos 
 pellat et inuitos cogat procedere saepe 
 praecipitesque rapi, tamen esse in pectore nostro 

[2,280] quiddam quod contra pugnare obstareque possit? 
 cuius ad arbitrium quoque copia materiai 
 cogitur inter dum flecti per membra per artus 
 et proiecta refrenatur retroque residit. 
 quare in seminibus quoque idem fateare necesse est, 
285 esse aliam praeter plagas et pondera causam 
 motibus, unde haec est nobis innata potestas, 
 de nihilo quoniam fieri nihil posse uidemus. 
 pondus enim prohibet ne plagis omnia fiant 
 externa quasi ui; sed ne res ipsa necessum 

[2,290] intestinum habeat cunctis in rebus agendis   
 et deuicta quasi cogatur ferre patique, 
 id facit exiguum clinamen principiorum 
 nec regione loci certa nec tempore certo. 
 Nec stipata magis fuit umquam materiai 
295 copia nec porro maioribus interuallis; 
 nam neque adaugescit quicquam neque deperit inde. 
 qua propter quo nunc in motu principiorum 
 corpora sunt, in eodem ante acta aetate fuere 
 et post haec semper simili ratione ferentur, 

[2,300] et quae consuerint gigni gignentur eadem 
 condicione et erunt et crescent uique ualebunt, 
 quantum cuique datum est per foedera naturai. 
 nec rerum summam commutare ulla potest uis; 
 nam neque quo possit genus ullum materiai 
305 effugere ex omni quicquam est <extra>, neque in omne 
 unde coorta queat noua uis inrumpere et omnem 
 naturam rerum mutare et uertere motus. 
 Illud in his rebus non est mirabile, quare, 
 omnia cum rerum primordia sint in motu, 

[2,310] summa tamen summa uideatur stare quiete, 
 praeter quam siquid proprio dat corpore motus. 
 omnis enim longe nostris ab sensibus infra 
 primorum natura iacet; qua propter, ubi ipsa 
 cernere iam nequeas, motus quoque surpere debent; 
315 praesertim cum, quae possimus cernere, celent 
 saepe tamen motus spatio diducta locorum. 
 nam saepe in colli tondentes pabula laeta 
 lanigerae reptant pecudes, quo quamque uocantes 
 inuitant herbae gemmantes rore recenti, 

[2,320] et satiati agni ludunt blandeque coruscant;   
 omnia quae nobis longe confusa uidentur 
 et uelut in uiridi candor consistere colli. 
 praeterea magnae legiones cum loca cursu 
 camporum complent belli simulacra cientes, 
325 fulgor ubi ad caelum se tollit totaque circum 
 aere renidescit tellus supterque uirum ui 
 excitur pedibus sonitus clamoreque montes 
 icti reiectant uoces ad sidera mundi 
 et circum uolitant equites mediosque repente 

[2,330] tramittunt ualido quatientes impete campos; 
 et tamen est quidam locus altis montibus, <unde> 
 stare uidentur et in campis consistere fulgor. 
 Nunc age, iam deinceps cunctarum exordia rerum 
 qualia sint et quam longe distantia formis, 
335 percipe, multigenis quam sint uariata figuris; 
 non quo multa parum simili sint praedita forma, 
 sed quia non uolgo paria omnibus omnia constant. 
 nec mirum; nam cum sit eorum copia tanta, 
 ut neque finis, uti docui, neque summa sit ulla, 

[2,340] debent ni mirum non omnibus omnia prorsum 
 esse pari filo similique adfecta figura. 
 Praeterea genus humanum mutaeque natantes 
 squamigerum pecudes et laeta armenta feraeque 
 et uariae uolucres, laetantia quae loca aquarum 
345 concelebrant circum ripas fontisque lacusque, 
 et quae peruolgant nemora auia peruolitantes, 
 quorum unum quiduis generatim sumere perge;   
 inuenies tamen inter se differre figuris. 
 nec ratione alia proles cognoscere matrem 

[2,350] nec mater posset prolem; quod posse uidemus 
 nec minus atque homines inter se nota cluere. 
 nam saepe ante deum uitulus delubra decora 
 turicremas propter mactatus concidit aras 
 sanguinis expirans calidum de pectore flumen; 
355 at mater uiridis saltus orbata peragrans 
 nouit humi pedibus uestigia pressa bisulcis, 
 omnia conuisens oculis loca, si queat usquam 
 conspicere amissum fetum, completque querellis 
 frondiferum nemus adsistens et crebra reuisit 

[2,360] ad stabulum desiderio perfixa iuuenci, 
 nec tenerae salices atque herbae rore uigentes 
 fluminaque ulla queunt summis labentia ripis 
 oblectare animum subitamque auertere curam, 
 nec uitulorum aliae species per pabula laeta 
365 deriuare queunt animum curaque leuare; 
 usque adeo quiddam proprium notumque requirit. 
 praeterea teneri tremulis cum uocibus haedi 
 cornigeras norunt matres agnique petulci 
 balantum pecudes; ita, quod natura resposcit, 

[2,370] ad sua quisque fere decurrunt ubera lactis. 
 Postremo quoduis frumentum non tamen omne 
 quidque suo genere inter se simile esse uidebis, 
 quin intercurrat quaedam distantia formis.   
 concharumque genus parili ratione uidemus 
375 pingere telluris gremium, qua mollibus undis 
 litoris incurui bibulam pauit aequor harenam. 
 quare etiam atque etiam simili ratione necesse est, 
 natura quoniam constant neque facta manu sunt 
 unius ad certam formam primordia rerum, 

[2,380] dissimili inter se quaedam uolitare figura. 
 Perfacile est animi ratione exsoluere nobis 
 quare fulmineus multo penetralior ignis 
 quam noster fluat e taedis terrestribus ortus; 
 dicere enim possis caelestem fulminis ignem 
385 subtilem magis e paruis constare figuris 
 atque ideo transire foramina quae nequit ignis 
 noster hic e lignis ortus taedaque creatus. 
 praeterea lumen per cornum transit, at imber 
 respuitur. quare, nisi luminis illa minora 

[2,390] corpora sunt quam de quibus est liquor almus aquarum? 
 et quamuis subito per colum uina uidemus 
 perfluere, at contra tardum cunctatur oliuom, 
 aut quia ni mirum maioribus est elementis 
 aut magis hamatis inter se perque plicatis, 
395 atque ideo fit uti non tam diducta repente 
 inter se possint primordia singula quaeque 
 singula per cuiusque foramina permanare. 
 Huc accedit uti mellis lactisque liquores 
 iucundo sensu linguae tractentur in ore; 

[2,400] at contra taetra absinthi natura ferique   
 centauri foedo pertorquent ora sapore; 
 ut facile agnoscas e leuibus atque rutundis 
 esse ea quae sensus iucunde tangere possunt, 
 at contra quae amara atque aspera cumque uidentur, 
405 haec magis hamatis inter se nexa teneri 
 proptereaque solere uias rescindere nostris 
 sensibus introituque suo perrumpere corpus. 
 omnia postremo bona sensibus et mala tactu 
 dissimili inter se pugnant perfecta figura; 

[2,410] ne tu forte putes serrae stridentis acerbum 
 horrorem constare elementis leuibus aeque 
 ac musaea mele, per chordas organici quae 
 mobilibus digitis expergefacta figurant; 
 neu simili penetrare putes primordia forma 
415 in nares hominum, cum taetra cadauera torrent, 
 et cum scena croco Cilici perfusa recens est 
 araque Panchaeos exhalat propter odores; 
 neue bonos rerum simili constare colores 
 semine constituas, oculos qui pascere possunt, 

[2,420] et qui conpungunt aciem lacrimareque cogunt 
 aut foeda specie foedi turpesque uidentur. 
 omnis enim, sensus quae mulcet cumque, <tibi res> 
 haut sine principiali aliquo leuore creata est; 
 at contra quae cumque molesta atque aspera constat, 
425 non aliquo sine materiae squalore reperta est. 
 Sunt etiam quae iam nec leuia iure putantur 
 esse neque omnino flexis mucronibus unca, 
 sed magis angellis paulum prostantibus, <ut quae>   
 titillare magis sensus quam laedere possint, 

[2,430] fecula iam quo de genere est inulaeque sapores. 
 Denique iam calidos ignis gelidamque pruinam 
 dissimili dentata modo conpungere sensus 
 corporis, indicio nobis est tactus uterque. 
 tactus enim, tactus, pro diuum numina sancta, 
435 corporis est sensus, uel cum res extera sese 
 insinuat, uel cum laedit quae in corpore nata est 
 aut iuuat egrediens genitalis per Veneris res, 
 aut ex offensu cum turbant corpore in ipso, 
 semina confundunt inter se concita sensum; 

[2,440] ut si forte manu quamuis iam corporis ipse 
 tute tibi partem ferias atque experiare. 
 qua propter longe formas distare necesse est 
 principiis, uarios quae possint edere sensus. 
 Denique quae nobis durata ac spissa uidentur, 
445 haec magis hamatis inter sese esse necesse est 
 et quasi ramosis alte compacta teneri. 
 in quo iam genere in primis adamantina saxa 
 prima acie constant ictus contemnere sueta 
 et ualidi silices ac duri robora ferri 

[2,450] aeraque quae claustris restantia uociferantur. 
 illa quidem debent e leuibus atque rutundis 
 esse magis, fluuido quae corpore liquida constant. 
 namque papaueris haustus item est facilis quod aquarum; 
 nec retinentur enim inter se glomeramina quaeque 
455 et perculsus item procliue uolubilis exstat.   
 omnia postremo quae puncto tempore cernis 
 diffugere ut fumum nebulas flammasque, necesse est, 
 si minus omnia sunt e leuibus atque rotundis, 
 at non esse tamen perplexis indupedita, 

[2,460] pungere uti possint corpus penetrareque saxa, 
 nec tamen haerere inter se; quod cumque uidemus 
 sensibus dentatum, facile ut cognoscere possis 
 non e perplexis, sed acutis esse elementis. 
 sed quod amara uides eadem quae fluuida constant, 
465 sudor uti maris est, minime mirabile debet 
 * * * 
 nam quod fluuidus est, e leuibus atque rotundis 
 est, sed leuibus <sunt hamata> admixta doloris 
 corpora. nec tamen haec retineri hamata necessum est: 
 scilicet esse globosa tamen, cum squalida constent, 

[2,470] prouolui simul ut possint et laedere sensus. 
 et quo mixta putes magis aspera leuibus esse 
 principiis, unde est Neptuni corpus acerbum, 
 est ratio secernendi seorsumque uidendi, 
 umor dulcis ubi per terras crebrius idem 
475 percolatur, ut in foueam fluat ac mansuescat;   
 linquit enim supera taetri primordia uiri, 
 aspera quo magis in terris haerescere possint. 
 Quod quoniam docui, pergam conectere rem quae 
 ex hoc apta fidem ducat, primordia rerum 

[2,480] finita uariare figurarum ratione. 
 quod si non ita sit, rursum iam semina quaedam 
 esse infinito debebunt corporis auctu. 
 namque in eadem una cuiusuis iam breuitate 
 corporis inter se multum uariare figurae 
485 non possunt. fac enim minimis e partibus esse 
 corpora prima tribus, uel paulo pluribus auge; 
 nempe ubi eas partis unius corporis omnis, 
 summa atque ima locans, transmutans dextera laeuis, 
 omnimodis expertus eris, quam quisque det ordo 

[2,490] formai speciem totius corporis eius, 
 quod super est, si forte uoles uariare figuras, 
 addendum partis alias erit. inde sequetur, 
 adsimili ratione alias ut postulet ordo, 
 si tu forte uoles etiam uariare figuras. 
495 ergo formarum nouitatem corporis augmen 
 subsequitur. quare non est ut credere possis 
 esse infinitis distantia semina formis, 
 ne quaedam cogas inmani maximitate 
 esse, supra quod iam docui non posse probari.   

[2,500] iam tibi barbaricae uestes Meliboeaque fulgens 
 purpura Thessalico concharum tacta colore, 
 aurea pauonum ridenti imbuta lepore 
 saecla nouo rerum superata colore iacerent 
 et contemptus odor smyrnae mellisque sapores, 
505 et cycnea mele Phoebeaque daedala chordis 
 carmina consimili ratione oppressa silerent; 
 namque aliis aliud praestantius exoreretur. 
 cedere item retro possent in deteriores 
 omnia sic partis, ut diximus in melioris; 

[2,510] namque aliis aliud retro quoque taetrius esset 
 naribus auribus atque oculis orisque sapori. 
 quae quoniam non sunt, <sed> rebus reddita certa 
 finis utrimque tenet summam, fateare necesse est 
 materiem quoque finitis differe figuris. 
515 denique ab ignibus ad gelidas hiemum usque pruinas 
 finitum est retroque pari ratione remensum est. 
 omnis enim calor ac frigus mediique tepores 
 interutrasque iacent explentes ordine summam. 
 ergo finita distant ratione creata, 

[2,520] ancipiti quoniam mucroni utrimque notantur, 
 hinc flammis illinc rigidis infesta pruinis. 
 Quod quoniam docui, pergam conectere rem quae 
 ex hoc apta fidem ducat, primordia rerum, 
 inter se simili quae sunt perfecta figura,   
525 infinita cluere. etenim distantia cum sit 
 formarum finita, necesse est quae similes sint 
 esse infinitas aut summam materiai 
 finitam constare, id quod non esse probaui. 
 * * * 
 uersibus ostendam corpuscula materiai 

[2,530] ex infinito summam rerum usque tenere 
 undique protelo plagarum continuato. 
 nam quod rara uides magis esse animalia quaedam 
 fecundamque magis naturam cernis in illis, 
 at regione locoque alio terrisque remotis 
535 multa licet genere esse in eo numerumque repleri; 
 sicut quadripedum cum primis esse uidemus 
 in genere anguimanus elephantos, India quorum 
 milibus e multis uallo munitur eburno, 
 ut penitus nequeat penetrari: tanta ferarum 

[2,540] uis est, quarum nos perpauca exempla uidemus. 
 sed tamen id quoque uti concedam, quam lubet esto 
 unica res quaedem natiuo corpore sola, 
 cui similis toto terrarum non sit, in orbi; 
 infinita tamen nisi erit uis materiai, 
545 unde ea progigni possit concepta, creari 
 non poterit neque, quod super est, procrescere alique. 
 quippe etenim sumant alii finita per omne 
 corpora iactari unius genitalia rei, 
 unde ubi qua ui et quo pacto congressa coibunt 

[2,550] materiae tanto in pelago turbaque aliena?   
 non, ut opinor, habent rationem conciliandi: 
 sed quasi naufragiis magnis multisque coortis 
 disiactare solet magnum mare transtra cauernas 
 antemnas prorem malos tonsasque natantis, 
555 per terrarum omnis oras fluitantia aplustra 
 ut uideantur et indicium mortalibus edant, 
 infidi maris insidias uirisque dolumque 
 ut uitare uelint, neue ullo tempore credant, 
 subdola cum ridet placidi pellacia ponti, 

[2,560] sic tibi si finita semel primordia quaedam 
 constitues, aeuom debebunt sparsa per omnem 
 disiectare aestus diuersi materiai, 
 numquam in concilium ut possint compulsa coire 
 nec remorari in concilio nec crescere adaucta; 
565 quorum utrumque palam fieri manifesta docet res, 
 et res progigni et genitas procrescere posse. 
 esse igitur genere in quouis primordia rerum 
 infinita palam est, unde omnia suppeditantur. 
 Nec superare queunt motus itaque exitiales 

[2,570] perpetuo neque in aeternum sepelire salutem, 
 nec porro rerum genitales auctificique 
 motus perpetuo possunt seruare creata. 
 sic aequo geritur certamine principiorum 
 ex infinito contractum tempore bellum. 
575 nunc hic nunc illic superant uitalia rerum 
 et superantur item. miscetur funere uagor, 
 quem pueri tollunt uisentis luminis oras; 
 nec nox ulla diem neque noctem aurora secuta est, 
 quae non audierit mixtos uagitibus aegris 

[2,580] ploratus, mortis comites et funeris atri.   
 Illud in his obsignatum quoque rebus habere 
 conuenit et memori mandatum mente tenere, 
 nil esse, in promptu quorum natura uidetur, 
 quod genere ex uno consistat principiorum, 
585 nec quicquam quod non permixto semine constet. 
 et quod cumque magis uis multas possidet in se 
 atque potestates, ita plurima principiorum 
 in sese genera ac uarias docet esse figuras. 
 Principio tellus habet in se corpora prima, 

[2,590] unde mare inmensum uoluentes frigora fontes 
 adsidue renouent, habet ignes unde oriantur; 
 nam multis succensa locis ardent sola terrae, 
 ex imis uero furit ignibus impetus Aetnae. 
 tum porro nitidas fruges arbustaque laeta 
595 gentibus humanis habet unde extollere possit, 
 unde etiam fluuios frondes et pabula laeta 
 montiuago generi possit praebere ferarum. 
 quare magna deum mater materque ferarum 
 et nostri genetrix haec dicta est corporis una. 

[2,600] Hanc ueteres Graium docti cecinere poetae 
 sedibus in curru biiugos agitare leones, 
 ae+ris in spatio magnam pendere docentes 
 tellurem neque posse in terra sistere terram. 
 adiunxere feras, quia quamuis effera proles 
605 officiis debet molliri uicta parentum. 
 muralique caput summum cinxere corona, 
 eximiis munita locis quia sustinet urbes. 
 quo nunc insigni per magnas praedita terras 
 horrifice fertur diuinae matris imago.   

[2,610] hanc uariae gentes antiquo more sacrorum 
 Idaeam uocitant matrem Phrygiasque cateruas 
 dant comites, quia primum ex illis finibus edunt 
 per terrarum orbes fruges coepisse creari. 
 Gallos attribuunt, quia, numen qui uiolarint 
615 Matris et ingrati genitoribus inuenti sint, 
 significare uolunt indignos esse putandos, 
 uiuam progeniem qui in oras luminis edant. 
 tympana tenta tonant palmis et cymbala circum 
 concaua, raucisonoque minantur cornua cantu, 

[2,620] et Phrygio stimulat numero caua tibia mentis, 
 telaque praeportant, uiolenti signa furoris, 
 ingratos animos atque impia pectora uolgi 
 conterrere metu quae possint numine diuae. 
 ergo cum primum magnas inuecta per urbis 
625 munificat tacita mortalis muta salute, 
 aere atque argento sternunt iter omne uiarum 
 largifica stipe ditantes ninguntque rosarum 
 floribus umbrantes matrem comitumque cateruam. 
 hic armata manus, Curetas nomine Grai 

[2,630] quos memorant, Phrygias inter si forte cateruas 
 ludunt in numerumque exultant sanguine laeti 
 terrificas capitum quatientes numine cristas, 
 Dictaeos referunt Curetas, qui Iouis illum 
 uagitum in Creta quondam occultasse feruntur, 
635 cum pueri circum puerum pernice chorea 
 [armat et in numerum pernice chorea]   
 armati in numerum pulsarent aeribus aera, 
 ne Saturnus eum malis mandaret adeptus 
 aeternumque daret matri sub pectore uolnus. 

[2,640] propterea magnam armati matrem comitantur, 
 aut quia significant diuam praedicere ut armis 
 ac uirtute uelint patriam defendere terram 
 praesidioque parent decorique parentibus esse. 
 quae bene et eximie quamuis disposta ferantur, 
645 longe sunt tamen a uera ratione repulsa. 
 omnis enim per se diuom natura necesse est 
 inmortali aeuo summa cum pace fruatur 
 semota ab nostris rebus seiunctaque longe; 
 nam priuata dolore omni, priuata periclis, 

[2,650] ipsa suis pollens opibus, nihil indiga nostri, 
 nec bene promeritis capitur neque tangitur ira. 
 terra quidem uero caret omni tempore sensu, 
 et quia multarum potitur primordia rerum, 
 multa modis multis effert in lumina solis. 
655 hic siquis mare Neptunum Cereremque uocare 
 constituet fruges et Bacchi nomine abuti 
 mauolt quam laticis proprium proferre uocamen, 
 concedamus ut hic terrarum dictitet orbem 
 esse deum matrem, dum uera re tamen ipse 

[2,680] religione animum turpi contingere parcat. 

[2,660] Saepe itaque ex uno tondentes gramina campo 
 lanigerae pecudes et equorum duellica proles   
 buceriaeque greges eodem sub tegmine caeli 
 ex unoque sitim sedantes flumine aquai 
 dissimili uiuont specie retinentque parentum 
665 naturam et mores generatim quaeque imitantur. 
 tanta est in quouis genere herbae materiai 
 dissimilis ratio, tanta est in flumine quoque. 
 Hinc porro quamuis animantem ex omnibus unam 
 ossa cruor uenae calor umor uiscera nerui 

[2,670] constituunt, quae sunt porro distantia longe, 
 dissimili perfecta figura principiorum. 
 Tum porro quae cumque igni flammata cremantur. 
 si nil praeterea, tamen haec in corpore tradunt, 
 unde ignem iacere et lumen submittere possint 
675 scintillasque agere ac late differre fauillam. 
 cetera consimili mentis ratione peragrans 
 inuenies igitur multarum semina rerum 
 corpore celare et uarias cohibere figuras. 
 Denique multa uides, quibus et color et sapor una 
 reddita sunt cum odore in primis pleraque poma. 
 haec igitur uariis debent constare figuris; 
 nidor enim penetrat qua fucus non it in artus, 
 fucus item sorsum, <sorsum> sapor insinuatur 
 sensibus; ut noscas primis differre figuris. 
685 dissimiles igitur formae glomeramen in unum 
 conueniunt et res permixto semine constant.   
 Quin etiam passim nostris in uersibus ipsis 
 multa elementa uides multis communia uerbis, 

[2,690] cum tamen inter se uersus ac uerba necesse est 
 confiteare alia ex aliis constare elementis; 
 non quo multa parum communis littera currat 
 aut nulla inter se duo sint ex omnibus isdem, 
 sed quia non uolgo paria omnibus omnia constant. 
695 sic aliis in rebus item communia multa 
 multarum rerum cum sint, primordia rerum 
 dissimili tamen inter se consistere summa 
 possunt; ut merito ex aliis constare feratur 
 humanum genus et fruges arbustaque laeta. 

[2,700] Nec tamen omnimodis conecti posse putandum est 
 omnia; nam uolgo fieri portenta uideres, 
 semiferas hominum species existere et altos 
 inter dum ramos egigni corpore uiuo 
 multaque conecti terrestria membra marinis, 
705 tum flammam taetro spirantis ore Chimaeras 
 pascere naturam per terras omniparentis. 
 quorum nil fieri manifestum est, omnia quando 
 seminibus certis certa genetrice creata 
 conseruare genus crescentia posse uidemus. 

[2,710] scilicet id certa fieri ratione necesse est. 
 nam sua cuique cibis ex omnibus intus in artus 
 corpora discedunt conexaque conuenientis 
 efficiunt motus; at contra aliena uidemus 
 reicere in terras naturam, multaque caecis 
715 corporibus fugiunt e corpore percita plagis, 
 quae neque conecti quoquam potuere neque intus   
 uitalis motus consentire atque imitari. 
 sed ne forte putes animalia sola teneri 
 legibus his, quaedam ratio res terminat omnis 

[2,720] nam uel uti tota natura dissimiles sunt 
 inter se genitae res quaeque, ita quamque necesse est 
 dissimili constare figura principiorum; 
 non quo multa parum simili sint praedita forma, 
 sed quia non uolgo paria omnibus omnia constant. 
725 semina cum porro distent, differre necesse est 
 interualla uias conexus pondera plagas 
 concursus motus; quae non animalia solum 
 corpora seiungunt, sed terras ac mare totum 
 secernunt caelumque a terris omne retentant. 

[2,730] Nunc age dicta meo dulci quaesita labore 
 percipe, ne forte haec albis ex alba rearis 
 principiis esse, ante oculos quae candida cernis, 
 aut ea quae nigrant nigro de semine nata; 
 niue alium quemuis quae sunt inbuta colorem, 
735 propterea gerere hunc credas, quod materiai 
 corpora consimili sint eius tincta colore; 
 nullus enim color est omnino materiai 
 corporibus, neque par rebus neque denique dispar. 
 in quae corpora si nullus tibi forte uidetur 

[2,740] posse animi iniectus fieri, procul auius erras. 
 nam cum caecigeni, solis qui lumina numquam 
 dispexere, tamen cognoscant corpora tactu 
 ex ineunte aeuo nullo coniuncta colore, 
 scire licet nostrae quoque menti corpora posse 
745 uorti in notitiam nullo circum lita fuco.   
 denique nos ipsi caecis quaecumque tenebris 
 tangimus, haud ullo sentimus tincta colore. 
 Quod quoniam uinco fieri, nunc esse docebo. 
 omnis enim color omnino mutatur in omnis; 

[2,750] quod facere haud ullo debent primordia pacto; 
 immutabile enim quiddam superare necesse est, 
 ne res ad nihilum redigantur funditus omnes; 
 nam quod cumque suis mutatum finibus exit, 
 continuo hoc mors est illius quod fuit ante. 
755 proinde colore caue contingas semina rerum, 
 ne tibi res redeant ad nihilum funditus omnes. 
 Praeterea si nulla coloris principiis est 
 reddita natura et uariis sunt praedita formis, 
 e quibus omnigenus gignunt uariantque colores, 

[2,760] propterea magni quod refert, semina quaeque 
 cum quibus et quali positura contineantur 
 et quos inter se dent motus accipiantque, 
 perfacile extemplo rationem reddere possis, 
 cur ea quae nigro fuerint paulo ante colore, 
765 marmoreo fieri possint candore repente, 
 ut mare, cum magni commorunt aequora uenti, 
 uertitur in canos candenti marmore fluctus; 
 dicere enim possis, nigrum quod saepe uidemus, 
 materies ubi permixta est illius et ordo 

[2,770] principiis mutatus et addita demptaque quaedam, 
 continuo id fieri ut candens uideatur et album. 
 quod si caeruleis constarent aequora ponti 
 seminibus, nullo possent albescere pacto; 
 nam quo cumque modo perturbes caerula quae sint,   
775 numquam in marmoreum possunt migrare colorem. 
 sin alio atque alio sunt semina tincta colore, 
 quae maris efficiunt unum purumque nitorem, 
 ut saepe ex aliis formis uariisque figuris 
 efficitur quiddam quadratum unaque figura, 

[2,780] conueniebat, ut in quadrato cernimus esse 
 dissimiles formas, ita cernere in aequore ponti 
 aut alio in quouis uno puroque nitore 
 dissimiles longe inter se uariosque colores. 
 praeterea nihil officiunt obstantque figurae 
785 dissimiles, quo quadratum minus omne sit extra; 
 at uarii rerum inpediunt prohibentque colores, 
 quo minus esse uno possit res tota nitore. 
 Tum porro quae ducit et inlicit ut tribuamus 
 principiis rerum non numquam causa colores, 

[2,790] occidit, ex albis quoniam non alba creantur, 
 nec quae nigra cluent de nigris, sed uariis ex. 
 quippe etenim multo procliuius exorientur 
 candida de nullo quam nigro nata colore 
 aut alio quouis, qui contra pugnet et obstet. 
795 Praeterea quoniam nequeunt sine luce colores 
 esse neque in lucem existunt primordia rerum, 
 scire licet quam sint nullo uelata colore; 
 qualis enim caecis poterit color esse tenebris? 
 lumine quin ipso mutatur propterea quod 

[2,800] recta aut obliqua percussus luce refulget; 
 pluma columbarum quo pacto in sole uidetur, 
 quae sita ceruices circum collumque coronat; 
 namque alias fit uti claro sit rubra pyropo, 
 inter dum quodam sensu fit uti uideatur   
805 inter caeruleum uiridis miscere zmaragdos. 
 caudaque pauonis, larga cum luce repleta est, 
 consimili mutat ratione obuersa colores; 
 qui quoniam quodam gignuntur luminis ictu, 
 scire licet, sine eo fieri non posse putandum est. 

[2,810] Et quoniam plagae quoddam genus excipit in se 
 pupula, cum sentire colorem dicitur album, 
 atque aliud porro, nigrum cum et cetera sentit, 
 nec refert ea quae tangas quo forte colore 
 praedita sint, uerum quali magis apta figura, 
815 scire licet nihil principiis opus esse colore, 
 sed uariis formis uariantes edere tactus. 
 Praeterea quoniam non certis certa figuris 
 est natura coloris et omnia principiorum 
 formamenta queunt in quouis esse nitore, 

[2,820] cur ea quae constant ex illis non pariter sunt 
 omnigenus perfusa coloribus in genere omni? 
 conueniebat enim coruos quoque saepe uolantis 
 ex albis album pinnis iactare colorem 
 et nigros fieri nigro de semine cycnos 
825 aut alio quouis uno uarioque colore. 
 Quin etiam quanto in partes res quaeque minutas 
 distrahitur magis, hoc magis est ut cernere possis 
 euanescere paulatim stinguique colorem; 
 ut fit ubi in paruas partis discerpitur austrum: 

[2,830] purpura poeniceusque color clarissimus multo, 
 filatim cum distractum est, disperditur omnis;   
 noscere ut hinc possis prius omnem efflare colorem 
 particulas, quam discedant ad semina rerum. 
 Postremo quoniam non omnia corpora uocem 
835 mittere concedis neque odorem, propterea fit 
 ut non omnibus adtribuas sonitus et odores: 
 sic oculis quoniam non omnia cernere quimus, 
 scire licet quaedam tam constare orba colore 
 quam sine odore ullo quaedam sonituque remota, 

[2,840] nec minus haec animum cognoscere posse sagacem 
 quam quae sunt aliis rebus priuata notare. 
 Sed ne forte putes solo spoliata colore 
 corpora prima manere, etiam secreta teporis 
 sunt ac frigoris omnino calidique uaporis, 
845 et sonitu sterila et suco ieiuna feruntur, 
 nec iaciunt ullum proprium de corpore odorem. 
 sicut amaracini blandum stactaeque liquorem 
 et nardi florem, nectar qui naribus halat, 
 cum facere instituas, cum primis quaerere par est, 

[2,850] quod licet ac possis reperire, inolentis oliui 
 naturam, nullam quae mittat naribus auram, 
 quam minime ut possit mixtos in corpore odores 
 concoctosque suo contractans perdere uiro, 
 propter eandem <rem> debent primordia rerum 
855 non adhibere suum gignundis rebus odorem 
 nec sonitum, quoniam nihil ab se mittere possunt, 
 nec simili ratione saporem denique quemquam   
 nec frigus neque item calidum tepidumque uaporem, 
 cetera, quae cum ita sunt tamen ut mortalia constent, 

[2,860] molli lenta, fragosa putri, caua corpore raro, 
 omnia sint a principiis seiuncta necesse est, 
 inmortalia si uolumus subiungere rebus 
 fundamenta, quibus nitatur summa salutis; 
 ne tibi res redeant ad nihilum funditus omnes. 
865 Nunc ea quae sentire uidemus cumque necesse est 
 ex insensilibus tamen omnia confiteare 
 principiis constare. neque id manufesta refutant 
 nec contra pugnant, in promptu cognita quae sunt, 
 sed magis ipsa manu ducunt et credere cogunt 

[2,870] ex insensilibus, quod dico, animalia gigni. 
 quippe uidere licet uiuos existere uermes 
 stercore de taetro, putorem cum sibi nacta est 
 intempestiuis ex imbribus umida tellus. 
 Praeterea cunctas itidem res uertere sese. 
875 uertunt se fluuii in frondes et pabula laeta 
 in pecudes, uertunt pecudes in corpora nostra 
 naturam, et nostro de corpore saepe ferarum 
 augescunt uires et corpora pennipotentum. 
 ergo omnes natura cibos in corpora uiua 

[2,880] uertit et hinc sensus animantum procreat omnes, 
 non alia longe ratione atque arida ligna 
 explicat in flammas et <in> ignis omnia uersat. 
 iamne uides igitur magni primordia rerum 
 referre in quali sint ordine quaeque locata 
885 et commixta quibus dent motus accipiantque? 
 Tum porro, quid id est, animum quod percutit, ipsum, 
 quod mouet et uarios sensus expromere cogit,   
 ex insensilibus ne credas sensile gigni? 
 ni mirum lapides et ligna et terra quod una 

[2,890] mixta tamen nequeunt uitalem reddere sensum. 
 illud in his igitur rebus meminisse decebit, 
 non ex omnibus omnino, quaecumque creant res 
 sensilia, extemplo me gigni dicere sensus, 
 sed magni referre ea primum quantula constent, 
895 sensile quae faciunt, et qua sint praedita forma, 
 motibus ordinibus posituris denique quae sint. 
 quarum nil rerum in lignis glaebisque uidemus; 
 et tamen haec, cum sunt quasi putrefacta per imbres, 
 uermiculos pariunt, quia corpora materiai 

[2,900] antiquis ex ordinibus permota noua re 
 conciliantur ita ut debent animalia gigni. 
 Deinde ex sensilibus qui sensile posse creari 
 constituunt, porro ex aliis sentire sueti 
 * * * 
905 mollia cum faciunt; nam sensus iungitur omnis 
 uisceribus neruis uenis, quae cumque uidemus 
 mollia mortali consistere corpore creta. 
 sed tamen esto iam posse haec aeterna manere; 
 nempe tamen debent aut sensum partis habere 
 aut similis totis animalibus esse putari. 

[2,910] at nequeant per se partes sentire necesse est: 
 namque animus sensus membrorum respuit omnis, 
 nec manus a nobis potis est secreta neque ulla   
 corporis omnino sensum pars sola tenere. 
 linquitur ut totis animantibus adsimulentur, 
915 uitali ut possint consentire undique sensu. 
 qui poterunt igitur rerum primordia dici 
 et leti uitare uias, animalia cum sint, 
 atque animalia <sint> mortalibus una eademque? 
 quod tamen ut possint, at coetu concilioque 

[2,920] nil facient praeter uolgum turbamque animantum, 
 scilicet ut nequeant homines armenta feraeque 
 inter sese ullam rem gignere conueniundo. 
 sic itidem quae sentimus sentire necesse est. 
 quod si forte suum dimittunt corpore sensum 
925 atque alium capiunt, quid opus fuit adtribui id quod 
 detrahitur? tum praeterea, quod fudimus ante, 
 quatinus in pullos animalis uertier oua 
 cernimus alituum uermisque efferuere terra, 
 intempestiuos quam putor cepit ob imbris, 

[2,930] scire licet gigni posse ex non sensibus sensus. 
 Quod si forte aliquis dicet, dum taxat oriri 
 posse ex non sensu sensus mutabilitate, 
 aut aliquo tamquam partu quod proditur extra, 
 huic satis illud erit planum facere atque probare, 
935 non fieri partum nisi concilio ante coacto, 
 nec quicquam commutari sine conciliatu.   
 Principio nequeunt ullius corporis esse 
 sensus ante ipsam genitam naturam animantis, 
 ni mirum quia materies disiecta tenetur 

[2,940] ae+re fluminibus terris terraque creatis, 
 nec congressa modo uitalis conuenientes 
 contulit inter se motus, quibus omnituentes 
 accensi sensus animantem quamque tuentur. 
 Praeterea quamuis animantem grandior ictus, 
945 quam patitur natura, repente adfligit et omnis 
 corporis atque animi pergit confundere sensus. 
 dissoluuntur enim positurae principiorum 
 et penitus motus uitales inpediuntur, 
 donec materies omnis concussa per artus 

[2,950] uitalis animae nodos a corpore soluit 
 dispersamque foras per caulas eiecit omnis; 
 nam quid praeterea facere ictum posse reamur 
 oblatum, nisi discutere ac dissoluere quaeque? 
 fit quoque uti soleant minus oblato acriter ictu 
955 reliqui motus uitalis uincere saepe, 
 uincere et ingentis plagae sedare tumultus 
 inque suos quicquid rursus reuocare meatus 
 et quasi iam leti dominantem in corpore motum 
 discutere ac paene amissos accendere sensus; 

[2,960] nam qua re potius leti iam limine ab ipso 
 ad uitam possint conlecta mente reuerti, 
 quam quo decursum prope iam siet ire et abire? 
 Praeterea, quoniam dolor est, ubi materiai 
 corpora ui quadam per uiscera uiua per artus 
965 sollicitata suis trepidant in sedibus intus, 
 inque locum quando remigrant, fit blanda uoluptas,   
 scire licet nullo primordia posse dolore 
 temptari nullamque uoluptatem capere ex se; 
 quandoquidem non sunt ex ullis principiorum 

[2,970] corporibus, quorum motus nouitate laborent 
 aut aliquem fructum capiant dulcedinis almae. 
 haut igitur debent esse ullo praedita sensu. 
 Denique uti possint sentire animalia quaeque, 
 principiis si iam est sensus tribuendus eorum, 
975 quid, genus humanum propritim de quibus auctum est? 
 scilicet et risu tremulo concussa cachinnant 
 et lacrimis spargunt rorantibus ora genasque 
 multaque de rerum mixtura dicere callent 
 et sibi proporro quae sint primordia quaerunt; 

[2,980] quando quidem totis mortalibus adsimulata 
 ipsa quoque ex aliis debent constare elementis, 
 inde alia ex aliis, nusquam consistere ut ausis; 
 quippe sequar, quod cumque loqui ridereque dices 
 et sapere, ex aliis eadem haec facientibus ut sit. 
985 quod si delira haec furiosaque cernimus esse 
 et ridere potest non ex ridentibus auctus, 
 et sapere et doctis rationem reddere dictis 
 non ex seminibus sapientibus atque disertis, 
 qui minus esse queant ea quae sentire uidemus 

[2,990] seminibus permixta carentibus undique sensu? 
 Denique caelesti sumus omnes semine oriundi; 
 omnibus ille idem pater est, unde alma liquentis 
 umoris guttas mater cum terra recepit, 
 feta parit nitidas fruges arbustaque laeta 
995 et genus humanum, parit omnia saecla ferarum, 
 pabula cum praebet, quibus omnes corpora pascunt 
 et dulcem ducunt uitam prolemque propagant;   
 qua propter merito maternum nomen adepta est. 
 cedit item retro, de terra quod fuit ante, 

[2,1000] in terras, et quod missum est ex aetheris oris, 
 id rursum caeli rellatum templa receptant. 
 nec sic interemit mors res ut materiai 
 corpora conficiat, sed coetum dissupat ollis; 
 inde aliis aliud coniungit et efficit, omnis 
1005 res ut conuertant formas mutentque colores 
 et capiant sensus et puncto tempore reddant; 
 ut noscas referre earum primordia rerum 
 cum quibus et quali positura contineantur 
 et quos inter se dent motus accipiantque, 

[2,1010] neue putes aeterna penes residere potesse 
 corpora prima quod in summis fluitare uidemus 
 rebus et interdum nasci subitoque perire. 
 quin etiam refert nostris in uersibus ipsis 
 cum quibus et quali sint ordine quaeque locata; 
1015 namque eadem caelum mare terras flumina solem 
 significant, eadem fruges arbusta animantis; 
 si non omnia sunt, at multo maxima pars est 
 consimilis; uerum positura discrepitant res. 
 sic ipsis in rebus item iam materiai 

[2,1020] [interualla uias conexus pondera plagas] 
 concursus motus ordo positura figurae 
 cum permutantur, mutari res quoque debent. 
 Nunc animum nobis adhibe ueram ad rationem. 
 nam tibi uehementer noua res molitur ad auris   
1025 accedere et noua se species ostendere rerum. 
 sed neque tam facilis res ulla est, quin ea primum 
 difficilis magis ad credendum constet, itemque 
 nil adeo magnum neque tam mirabile quicquam, 
 quod non paulatim minuant mirarier omnes, 

[2,1030] principio caeli clarum purumque colorem 
 quaeque in se cohibet, palantia sidera passim, 
 lunamque et solis praeclara luce nitorem; 
 omnia quae nunc si primum mortalibus essent 
 ex improuiso si sint obiecta repente, 
1035 quid magis his rebus poterat mirabile dici, 
 aut minus ante quod auderent fore credere gentes? 
 nil, ut opinor; ita haec species miranda fuisset. 
 quam tibi iam nemo fessus satiate uidendi, 
 suspicere in caeli dignatur lucida templa. 

[2,1040] desine qua propter nouitate exterritus ipsa 
 expuere ex animo rationem, sed magis acri 
 iudicio perpende, et si tibi uera uidentur, 
 dede manus, aut, si falsum est, accingere contra. 
 quaerit enim rationem animus, cum summa loci sit 
1045 infinita foris haec extra moenia mundi, 
 quid sit ibi porro, quo prospicere usque uelit mens 
 atque animi iactus liber quo peruolet ipse. 
 Principio nobis in cunctas undique partis 
 et latere ex utroque <supra> supterque per omne 

[2,1050] nulla est finis; uti docui, res ipsaque per se 
 uociferatur, et elucet natura profundi. 
 nullo iam pacto ueri simile esse putandum est, 
 undique cum uorsum spatium uacet infinitum   
 seminaque innumero numero summaque profunda 
1055 multimodis uolitent aeterno percita motu, 
 hunc unum terrarum orbem caelumque creatum, 
 nil agere illa foris tot corpora materiai; 
 cum praesertim hic sit natura factus et ipsa 
 sponte sua forte offensando semina rerum 

[2,1060] multimodis temere in cassum frustraque coacta 
 tandem coluerunt ea quae coniecta repente 
 magnarum rerum fierent exordia semper, 
 terrai maris et caeli generisque animantum. 
 quare etiam atque etiam talis fateare necesse est 
1065 esse alios alibi congressus materiai, 
 qualis hic est, auido complexu quem tenet aether. 
 Praeterea cum materies est multa parata, 
 cum locus est praesto nec res nec causa moratur 
 ulla, geri debent ni mirum et confieri res. 

[2,1070] nunc et seminibus si tanta est copia, quantam 
 enumerare aetas animantum non queat omnis, 
 quis eadem natura manet, quae semina rerum 
 conicere in loca quaeque queat simili ratione 
 atque huc sunt coniecta, necesse est confiteare 
1075 esse alios aliis terrarum in partibus orbis 
 et uarias hominum gentis et saecla ferarum. 
 Huc accedit ut in summa res nulla sit una, 
 unica quae gignatur et unica solaque crescat, 
 quin aliquoius siet saecli permultaque eodem 

[2,1080] sint genere. in primis animalibus indice mente   
 inuenies sic montiuagum genus esse ferarum, 
 sic hominum geminam prolem, sic denique mutas 
 squamigerum pecudes et corpora cuncta uolantum. 
 qua propter caelum simili ratione fatendum est 
1085 terramque et solem, lunam mare cetera quae sunt, 
 non esse unica, sed numero magis innumerali; 
 quando quidem uitae depactus terminus alte 
 tam manet haec et tam natiuo corpore constant 
 quam genus omne, quod his generatim est rebus abundans. 

[2,1090] Quae bene cognita si teneas, natura uidetur 
 libera continuo, dominis priuata superbis, 
 ipsa sua per se sponte omnia dis agere expers. 
 nam pro sancta deum tranquilla pectora pace 
 quae placidum degunt aeuom uitamque serenam, 
1095 quis regere immensi summam, quis habere profundi 
 indu manu ualidas potis est moderanter habenas, 
 quis pariter caelos omnis conuertere et omnis 
 ignibus aetheriis terras suffire feracis, 
 omnibus inue locis esse omni tempore praesto, 

[2,1100] nubibus ut tenebras faciat caelique serena 
 concutiat sonitu, tum fulmina mittat et aedis 
 saepe suas disturbet et in deserta recedens 
 saeuiat exercens telum, quod saepe nocentes 
 praeterit exanimatque indignos inque merentes?   
1105 Multaque post mundi tempus genitale diemque 
 primigenum maris et terrae solisque coortum 
 addita corpora sunt extrinsecus, addita circum 
 semina, quae magnum iaculando contulit omne, 
 unde mare et terrae possent augescere et unde 

[2,1110] appareret spatium caeli domus altaque tecta 
 tolleret a terris procul et consurgeret ae+r. 
 nam sua cuique, locis ex omnibus, omnia plagis 
 corpora distribuuntur et ad sua saecla recedunt, 
 umor ad umorem, terreno corpore terra 
1115 crescit et ignem ignes procudunt aetheraque <aether>, 
 donique ad extremum crescendi perfica finem 
 omnia perduxit rerum natura creatrix; 
 ut fit ubi nihilo iam plus est quod datur intra 
 uitalis uenas quam quod fluit atque recedit. 

[2,1120] omnibus hic aetas debet consistere rebus, 
 hic natura suis refrenat uiribus auctum. 
 nam quae cumque uides hilaro grandescere adauctu 
 paulatimque gradus aetatis scandere adultae, 
 plura sibi adsumunt quam de se corpora mittunt, 
1125 dum facile in uenas cibus omnis inditur et dum 
 non ita sunt late dispessa, ut multa remittant 
 et plus dispendi faciant quam uescitur aetas. 
 nam certe fluere atque recedere corpora rebus 
 multa manus dandum est; sed plura accedere debent, 

[2,1130] donec alescendi summum tetigere cacumen. 
 inde minutatim uires et robur adultum   
 frangit et in partem peiorem liquitur aetas. 
 quippe etenim quanto est res amplior, augmine adempto, 
 et quo latior est, in cunctas undique partis 
1135 plura modo dispargit et a se corpora mittit, 
 nec facile in uenas cibus omnis diditur ei 
 nec satis est, pro quam largos exaestuat aestus, 
 unde queat tantum suboriri ac subpeditare. 
 iure igitur pereunt, cum rarefacta fluendo 

[2,1140] sunt et cum externis succumbunt omnia plagis, 
 quando quidem grandi cibus aeuo denique defit, 
 nec tuditantia rem cessant extrinsecus ullam 
 corpora conficere et plagis infesta domare. 
 Sic igitur magni quoque circum moenia mundi 
1145 expugnata dabunt labem putrisque ruinas; 
 omnia debet enim cibus integrare nouando 
 et fulcire cibus, <cibus> omnia sustentare, 
 ne quiquam, quoniam nec uenae perpetiuntur 
 quod satis est, neque quantum opus est natura ministrat. 

[2,1150] Iamque adeo fracta est aetas effetaque tellus 
 uix animalia parua creat, quae cuncta creauit 
 saecla deditque ferarum ingentia corpora partu. 
 haud, ut opinor, enim mortalia saecla superne 
 aurea de caelo demisit funis in arua 
1155 nec mare nec fluctus plangentis saxa crearunt, 
 sed genuit tellus eadem quae nunc alit ex se. 
 praeterea nitidas fruges uinetaque laeta   
 sponte sua primum mortalibus ipsa creauit, 
 ipsa dedit dulcis fetus et pabula laeta; 

[2,1160] quae nunc uix nostro grandescunt aucta labore, 
 conterimusque boues et uiris agricolarum, 
 conficimus ferrum uix aruis suppeditati: 
 usque adeo parcunt fetus augentque laborem. 
 iamque caput quassans grandis suspirat arator 
1165 crebrius, in cassum magnos cecidisse labores, 
 et cum tempora temporibus praesentia confert 
 praeteritis, laudat fortunas saepe parentis. 
 tristis item uetulae uitis sator atque <uietae> 
 temporis incusat momen saeclumque fatigat, 

[2,1170] et crepat, antiquum genus ut pietate repletum 
 perfacile angustis tolerarit finibus aeuom, 
 cum minor esset agri multo modus ante uiritim; 
 nec tenet omnia paulatim tabescere et ire 
 ad capulum spatio aetatis defessa uetusto.   

               ľ03

 
 [3,0]   LIBER TERTIVS  
 [3,1] E tenebris tantis tam clarum extollere lumen 
 qui primus potuisti inlustrans commoda uitae, 
 te sequor, o Graiae gentis decus, inque tuis nunc   
 ficta pedum pono pressis uestigia signis, 
 5 non ita certandi cupidus quam propter amorem 
 quod te imitari aueo; quid enim contendat hirundo 
 cycnis, aut quid nam tremulis facere artubus haedi 
 consimile in cursu possint et fortis equi uis? 
 tu, pater, es rerum inuentor, tu patria nobis 
 
 [3,10] suppeditas praecepta, tuisque ex, inclute, chartis, 
 floriferis ut apes in saltibus omnia libant, 
 omnia nos itidem depascimur aurea dicta, 
 aurea, perpetua semper dignissima uita. 
 nam simul ac ratio tua coepit uociferari 
 15 naturam rerum diuina mente coorta 
 diffugiunt animi terrores, moenia mundi 
 discedunt. totum uideo per inane geri res. 
 apparet diuum numen sedesque quietae, 
 quas neque concutiunt uenti nec nubila nimbis 
 
 [3,20] aspergunt neque nix acri concreta pruina 
 cana cadens uiolat semper<que> innubilus aether 
 integit et large diffuso lumine ridet: 
 omnia suppeditat porro natura neque ulla 
 res animi pacem delibat tempore in ullo. 
 25 at contra nusquam apparent Acherusia templa, 
 nec tellus obstat quin omnia dispiciantur, 
 sub pedibus quae cumque infra per inane geruntur. 
 his ibi me rebus quaedam diuina uoluptas 
 percipit atque horror, quod sic natura tua ui 
 
 [3,30] tam manifesta patens ex omni parte retecta est. 
 Et quoniam docui, cunctarum exordia rerum 
 qualia sint et quam uariis distantia formis   
 sponte sua uolitent aeterno percita motu, 
 quoue modo possint res ex his quaeque creari, 
 35 hasce secundum res animi natura uidetur 
 atque animae claranda meis iam uersibus esse 
 et metus ille foras praeceps Acheruntis agendus, 
 funditus humanam qui uitam turbat ab imo 
 omnia suffundens mortis nigrore neque ullam 
 
 [3,40] esse uoluptatem liquidam puramque relinquit. 
 nam quod saepe homines morbos magis esse timendos 
 infamemque ferunt uitam quam Tartara leti 
 et se scire animi naturam sanguinis esse, 
 aut etiam uenti, si fert ita forte uoluntas, 
 45 nec prosum quicquam nostrae rationis egere, 
 hinc licet aduertas animum magis omnia laudis 
 iactari causa quam quod res ipsa probetur. 
 extorres idem patria longeque fugati 
 conspectu ex hominum, foedati crimine turpi, 
 
 [3,50] omnibus aerumnis adfecti denique uiuunt, 
 et quo cumque tamen miseri uenere parentant 
 et nigras mactant pecudes et manibus diuis 
 inferias mittunt multoque in rebus acerbis 
 acrius aduertunt animos ad religionem. 
 55 quo magis in dubiis hominem spectare periclis 
 conuenit aduersisque in rebus noscere qui sit; 
 nam uerae uoces tum demum pectore ab imo 
 eliciuntur <et> eripitur persona =manare. 
 denique auarities et honorum caeca cupido, 
 
 [3,60] quae miseros homines cogunt transcendere fines   
 iuris et inter dum socios scelerum atque ministros 
 noctes atque dies niti praestante labore 
 ad summas emergere opes, haec uulnera uitae 
 non minimam partem mortis formidine aluntur. 
 65 turpis enim ferme contemptus et acris egestas 
 semota ab dulci uita stabilique uidetur 
 et quasi iam leti portas cunctarier ante; 
 unde homines dum se falso terrore coacti 
 effugisse uolunt longe longeque remosse, 
 
 [3,70] sanguine ciuili rem conflant diuitiasque 
 conduplicant auidi, caedem caede accumulantes, 
 crudeles gaudent in tristi funere fratris 
 et consanguineum mensas odere timentque. 
 consimili ratione ab eodem saepe timore 
 75 macerat inuidia ante oculos illum esse potentem, 
 illum aspectari, claro qui incedit honore, 
 ipsi se in tenebris uolui caenoque queruntur. 
 intereunt partim statuarum et nominis ergo. 
 et saepe usque adeo, mortis formidine, uitae 
 
 [3,80] percipit humanos odium lucisque uidendae, 
 ut sibi consciscant maerenti pectore letum 
 obliti fontem curarum hunc esse timorem: 
 hunc uexare pudorem, hunc uincula amicitiai 
 rumpere et in summa pietate euertere suadet: 
 85 nam iam saepe homines patriam carosque parentis 
 prodiderunt uitare Acherusia templa petentes. 
 nam uel uti pueri trepidant atque omnia caecis 
 in tenebris metuunt, sic nos in luce timemus 
 inter dum, nihilo quae sunt metuenda magis quam   
 
 [3,90] quae pueri in tenebris pauitant finguntque futura. 
 hunc igitur terrorem animi tenebrasque necessest 
 non radii solis neque lucida tela diei 
 discutiant, sed naturae species ratioque. 
 Primum animum dico, mentem quem saepe uocamus, 
 95 in quo consilium uitae regimenque locatum est, 
 esse hominis partem nihilo minus ac manus et pes 
 atque oculei partes animantis totius extant. 
 * * * 
 sensum animi certa non esse in parte locatum, 
 uerum habitum quendam uitalem corporis esse, 
 
 [3,100] harmoniam Grai quam dicunt, quod faciat nos 
 uiuere cum sensu, nulla cum in parte siet mens; 
 ut bona saepe ualetudo cum dicitur esse 
 corporis, et non est tamen haec pars ulla ualentis, 
 sic animi sensum non certa parte reponunt; 
 105 magno opere in quo mi diuersi errare uidentur. 
 Saepe itaque, in promptu corpus quod cernitur, aegret, 
 cum tamen ex alia laetamur parte latenti; 
 et retro fit ubi contra sit saepe uicissim, 
 cum miser ex animo laetatur corpore toto; 
 
 [3,110] non alio pacto quam si, pes cum dolet aegri, 
 in nullo caput interea sit forte dolore. 
 Praeterea molli cum somno dedita membra 
 effusumque iacet sine sensu corpus honustum, 
 est aliud tamen in nobis quod tempore in illo 
 115 multimodis agitatur et omnis accipit in se 
 laetitiae motus et curas cordis inanis.   
 Nunc animam quoque ut in membris cognoscere possis 
 esse neque harmonia corpus sentire solere, 
 principio fit uti detracto corpore multo 
 
 [3,120] saepe tamen nobis in membris uita moretur. 
 Atque eadem rursum, cum corpora pauca caloris 
 diffugere forasque per os est editus ae+r, 
 deserit extemplo uenas atque ossa relinquit; 
 noscere ut hinc possis non aequas omnia partis 
 125 corpora habere neque ex aequo fulcire salutem, 
 sed magis haec, uenti quae sunt calidique uaporis 
 semina, curare in membris ut uita moretur. 
 est igitur calor ac uentus uitalis in ipso 
 corpore, qui nobis moribundos deserit artus. 
 
 [3,130] quapropter quoniam est animi natura reperta 
 atque animae quasi pars hominis, redde harmoniai 
 nomen, ad organicos alto delatum Heliconi, 
 siue aliunde ipsi porro traxere et in illam 
 transtulerunt, proprio quae tum res nomine egebat. 
 135 quidquid <id> est, habeant: tu cetera percipe dicta. 
 Nunc animum atque animam dico coniuncta teneri 
 inter se atque unam naturam conficere ex se, 
 sed caput esse quasi et dominari in corpore toto 
 consilium, quod nos animum mentemque uocamus. 
 
 [3,140] idque situm media regione in pectoris haeret. 
 hic exultat enim pauor ac metus, haec loca circum 
 laetitiae mulcent: hic ergo mens animusquest. 
 cetera pars animae per totum dissita corpus 
 paret et ad numen mentis momenque mouetur. 
 145 idque sibi solum per se sapit et sibi gaudet, 
 cum neque res animam neque corpus commouet una. 
 et quasi, cum caput aut oculus temptante dolore 
 laeditur in nobis, non omni concruciamur   
 corpore, sic animus nonnumquam laeditur ipse 
 
 [3,150] laetitiaque uiget, cum cetera pars animai 
 per membra atque artus nulla nouitate cietur; 
 uerum ubi uementi magis est commota metu mens, 
 consentire animam totam per membra uidemus 
 sudoresque ita palloremque existere toto 
 155 corpore et infringi linguam uocemque aboriri, 
 caligare oculos, sonere auris, succidere artus, 
 denique concidere ex animi terrore uidemus 
 saepe homines; facile ut quiuis hinc noscere possit 
 esse animam cum animo coniunctam, quae cum animi <ui> 
 
 [3,160] percussa est, exim corpus propellit et icit. 
 Haec eadem ratio naturam animi atque animai 
 corpoream docet esse; ubi enim propellere membra, 
 corripere ex somno corpus mutareque uultum 
 atque hominem totum regere ac uersare uidetur, 
 165 quorum nil fieri sine tactu posse uidemus 
 nec tactum porro sine corpore, nonne fatendumst 
 corporea natura animum constare animamque? 
 praeterea pariter fungi cum corpore et una 
 consentire animum nobis in corpore cernis. 
 
 [3,170] si minus offendit uitam uis horrida teli 
 ossibus ac neruis disclusis intus adacta, 
 at tamen insequitur languor terraeque petitus 
 suauis et in terra mentis qui gignitur aestus 
 inter dumque quasi exsurgendi incerta uoluntas.   
 175 ergo corpoream naturam animi esse necessest, 
 corporeis quoniam telis ictuque laborat. 
 Is tibi nunc animus quali sit corpore et unde 
 constiterit pergam rationem reddere dictis. 
 principio esse aio persuptilem atque minutis 
 
 [3,180] perquam corporibus factum constare. id ita esse 
 hinc licet aduertas animum, ut pernoscere possis. 
 Nil adeo fieri celeri ratione uidetur, 
 quam si mens fieri proponit et inchoat ipsa; 
 ocius ergo animus quam res se perciet ulla, 
 185 ante oculos quorum in promptu natura uidetur. 
 at quod mobile tanto operest, constare rutundis 
 perquam seminibus debet perquamque minutis, 
 momine uti paruo possint inpulsa moueri. 
 namque mouetur aqua et tantillo momine flutat, 
 
 [3,190] quippe uolubilibus paruisque creata figuris. 
 at contra mellis constantior est natura 
 et pigri latices magis et cunctantior actus: 
 haeret enim inter se magis omnis materiai 
 copia, ni mirum quia non tam leuibus extat 
 195 corporibus neque tam suptilibus atque rutundis. 
 namque papaueris aura potest suspensa leuisque 
 cogere ut ab summo tibi diffluat altus aceruus, 
 at contra lapidum coniectum spicarumque 
 noenu potest. igitur paruissima corpora pro quam 
 
 [3,200] et leuissima sunt, ita mobilitate fruuntur; 
 at contra quae cumque magis cum pondere magno 
 asperaque inueniuntur, eo stabilita magis sunt. 
 nunc igitur quoniamst animi natura reperta 
 mobilis egregie, perquam constare necessest 
 205 corporibus paruis et leuibus atque rutundis.   
 quae tibi cognita res in multis, o bone, rebus 
 utilis inuenietur et opportuna cluebit. 
 Haec quoque res etiam naturam dedicat eius, 
 quam tenui constet textura quamque loco se 
 
 [3,210] contineat paruo, si possit conglomerari, 
 quod simul atque hominem leti secura quies est 
 indepta atque animi natura animaeque recessit, 
 nil ibi libatum de toto corpore cernas 
 ad speciem, nihil ad pondus: mors omnia praestat, 
 215 uitalem praeter sensum calidumque uaporem. 
 ergo animam totam perparuis esse necessest 
 seminibus nexam per uenas uiscera neruos, 
 qua tenus, omnis ubi e toto iam corpore cessit, 
 extima membrorum circumcaesura tamen se 
 
 [3,220] incolumem praestat nec defit ponderis hilum. 
 quod genus est, Bacchi cum flos euanuit aut cum 
 spiritus unguenti suauis diffugit in auras 
 aut aliquo cum iam sucus de corpore cessit; 
 nil oculis tamen esse minor res ipsa uidetur 
 225 propterea neque detractum de pondere quicquam, 
 ni mirum quia multa minutaque semina sucos 
 efficiunt et odorem in toto corpore rerum. 
 quare etiam atque etiam mentis naturam animaeque 
 scire licet perquam pauxillis esse creatam 
 
 [3,230] seminibus, quoniam fugiens nil ponderis aufert. 
 Nec tamen haec simplex nobis natura putanda est. 
 tenuis enim quaedam moribundos deserit aura 
 mixta uapore, uapor porro trahit ae+ra secum; 
 nec calor est quisquam, cui non sit mixtus et ae+r; 
 235 rara quod eius enim constat natura, necessest 
 ae+ris inter eum primordia multa moueri. 
 iam triplex animi est igitur natura reperta;   
 nec tamen haec sat sunt ad sensum cuncta creandum, 
 nil horum quoniam recipit mens posse creare 
 
 [3,240] sensiferos motus, quae denique mente uolutat. 
 quarta quoque his igitur quaedam natura necessest 
 adtribuatur; east omnino nominis expers; 
 qua neque mobilius quicquam neque tenuius extat 
 nec magis e paruis et leuibus ex elementis; 
 245 sensiferos motus quae didit prima per artus. 
 prima cietur enim, paruis perfecta figuris, 
 inde calor motus et uenti caeca potestas 
 accipit, inde ae+r, inde omnia mobilitantur: 
 concutitur sanguis, tum uiscera persentiscunt 
 
 [3,250] omnia, postremis datur ossibus atque medullis 
 siue uoluptas est siue est contrarius ardor. 
 nec temere huc dolor usque potest penetrare neque acre 
 permanare malum, quin omnia perturbentur 
 usque adeo <ut> uitae desit locus atque animai 
 255 diffugiant partes per caulas corporis omnis. 
 sed plerumque fit in summo quasi corpore finis 
 motibus: hanc ob rem uitam retinere ualemus. 
 Nunc ea quo pacto inter sese mixta quibusque 
 compta modis uigeant rationem reddere auentem 
 
 [3,260] abstrahit inuitum patrii sermonis egestas; 
 sed tamen, ut potero summatim attingere, tangam.   
 inter enim cursant primordia principiorum 
 motibus inter se, nihil ut secernier unum 
 possit nec spatio fieri diuisa potestas, 
 265 sed quasi multae uis unius corporis extant. 
 quod genus in quouis animantum uiscere uolgo 
 est odor et quidam color et sapor, et tamen ex his 
 omnibus est unum perfectum corporis augmen, 
 sic calor atque ae+r et uenti caeca potestas 
 
 [3,270] mixta creant unam naturam et mobilis illa 
 uis, initum motus ab se quae diuidit ollis, 
 sensifer unde oritur primum per uiscera motus. 
 nam penitus prorsum latet haec natura subestque 
 nec magis hac infra quicquam est in corpore nostro 
 275 atque anima est animae proporro totius ipsa. 
 quod genus in nostris membris et corpore toto 
 mixta latens animi uis est animaeque potestas, 
 corporibus quia de paruis paucisque creatast, 
 sic tibi nominis haec expers uis, facta minutis 
 
 [3,280] corporibus, latet atque animae quasi totius ipsa 
 proporrost anima et dominatur corpore toto. 
 consimili ratione necessest uentus et ae+r 
 et calor inter se uigeant commixta per artus 
 atque aliis aliud subsit magis emineatque, 
 285 ut quiddam fieri uideatur ab omnibus unum, 
 ni calor ac uentus seorsum seorsumque potestas 
 ae+ris interemant sensum diductaque soluant. 
 est etiam calor ille animo, quem sumit, in ira 
 cum feruescit et ex oculis micat acrius ardor; 
 
 [3,290] est et frigida multa, comes formidinis, aura,   
 quae ciet horrorem membris et concitat artus; 
 est etiam quoque pacati status ae+ris ille, 
 pectore tranquillo fit qui uoltuque sereno. 
 sed calidi plus est illis quibus acria corda 
 295 iracundaque mens facile efferuescit in ira, 
 quo genere in primis uis est uiolenta leonum, 
 pectora qui fremitu rumpunt plerumque gementes 
 nec capere irarum fluctus in pectore possunt. 
 at uentosa magis ceruorum frigida mens est 
 
 [3,300] et gelidas citius per uiscera concitat auras, 
 quae tremulum faciunt membris existere motum. 
 at natura boum placido magis ae+re uiuit 
 nec nimis irai fax umquam subdita percit 
 fumida, suffundens caecae caliginis umbra, 
 305 nec gelidis torpet telis perfixa pauoris; 
 interutrasque sitast ceruos saeuosque leones. 
 sic hominum genus est: quamuis doctrina politos 
 constituat pariter quosdam, tamen illa relinquit 
 naturae cuiusque animi uestigia prima. 
 
 [3,310] nec radicitus euelli mala posse putandumst, 
 quin procliuius hic iras decurrat ad acris, 
 ille metu citius paulo temptetur, at ille 
 tertius accipiat quaedam clementius aequo. 
 inque aliis rebus multis differre necessest 
 315 naturas hominum uarias moresque sequacis; 
 quorum ego nunc nequeo caecas exponere causas 
 nec reperire figurarum tot nomina quot sunt 
 principiis, unde haec oritur uariantia rerum. 
 illud in his rebus uideo firmare potesse,   
 
 [3,320] usque adeo naturarum uestigia linqui 
 paruola, quae nequeat ratio depellere nobis, 
 ut nihil inpediat dignam dis degere uitam. 
 Haec igitur natura tenetur corpore ab omni 
 ipsaque corporis est custos et causa salutis; 
 325 nam communibus inter se radicibus haerent 
 nec sine pernicie diuelli posse uidentur. 
 quod genus e thuris glaebis euellere odorem 
 haud facile est, quin intereat natura quoque eius, 
 sic animi atque animae naturam corpore toto 
 
 [3,330] extrahere haut facile est, quin omnia dissoluantur. 
 inplexis ita principiis ab origine prima 
 inter se fiunt consorti praedita uita, 
 nec sibi quaeque sine alterius ui posse uidetur 
 corporis atque animi seorsum sentire potestas, 
 335 sed communibus inter eas conflatur utrimque 
 motibus accensus nobis per uiscera sensus. 
 Praeterea corpus per se nec gignitur umquam 
 nec crescit neque post mortem durare uidetur. 
 non enim, ut umor aquae dimittit saepe uaporem, 
 
 [3,340] qui datus est, neque ea causa conuellitur ipse, 
 sed manet incolumis, non, inquam, sic animai 
 discidium possunt artus perferre relicti, 
 sed penitus pereunt conuulsi conque putrescunt. 
 ex ineunte aeuo sic corporis atque animai 
 345 mutua uitalis discunt contagia motus, 
 maternis etiam membris aluoque reposta, 
 discidium <ut> nequeat fieri sine peste maloque; 
 ut uideas, quoniam coniunctast causa salutis, 
 coniunctam quoque naturam consistere eorum. 
 
 [3,350] Quod super est, siquis corpus sentire refutat 
 atque animam credit permixtam corpore toto   
 suscipere hunc motum quem sensum nominitamus, 
 uel manifestas res contra uerasque repugnat. 
 quid sit enim corpus sentire quis adferet umquam, 
 355 si non ipsa palam quod res dedit ac docuit nos? 
 'at dimissa anima corpus caret undique sensu.' 
 perdit enim quod non proprium fuit eius in aeuo 
 multaque praeterea perdit quom expellitur aeuo. 
 Dicere porro oculos nullam rem cernere posse, 
 
 [3,360] sed per eos animum ut foribus spectare reclusis, 
 difficilest, contra cum sensus ducat eorum; 
 sensus enim trahit atque acies detrudit ad ipsas, 
 fulgida praesertim cum cernere saepe nequimus, 
 lumina luminibus quia nobis praepediuntur. 
 365 quod foribus non fit; neque enim, qua cernimus ipsi, 
 ostia suscipiunt ullum reclusa laborem. 
 praeterea si pro foribus sunt lumina nostra, 
 iam magis exemptis oculis debere uidetur 
 cernere res animus sublatis postibus ipsis. 
 
 [3,370] Illud in his rebus nequaquam sumere possis, 
 Democriti quod sancta uiri sententia ponit, 
 corporis atque animi primordia singula primis 
 adposita alternis, uariare ac nectere membra. 
 nam cum multo sunt animae elementa minora 
 375 quam quibus e corpus nobis et uiscera constant, 
 tum numero quoque concedunt et rara per artus 
 dissita sunt, dum taxat ut hoc promittere possis, 
 quantula prima queant nobis iniecta ciere 
 corpora sensiferos motus in corpore, tanta 
 
 [3,380] interualla tenere exordia prima animai.   
 nam neque pulueris inter dum sentimus adhaesum 
 corpore nec membris incussam sidere cretam, 
 nec nebulam noctu neque arani tenuia fila 
 obuia sentimus, quando obretimur euntes, 
 385 nec supera caput eiusdem cecidisse uietam 
 uestem nec plumas auium papposque uolantis, 
 qui nimia leuitate cadunt plerumque grauatim, 
 nec repentis itum cuiusuis cumque animantis 
 sentimus nec priua pedum uestigia quaeque, 
 
 [3,390] corpore quae in nostro culices et cetera ponunt. 
 usque adeo prius est in nobis multa ciendum 
 quam primordia sentiscant concussa animai, 
 semina corporibus nostris inmixta per artus, 
 et quam in his interuallis tuditantia possint 
 395 concursare coire et dissultare uicissim. 
 Et magis est animus uitai claustra coe+rcens 
 et dominantior ad uitam quam uis animai. 
 nam sine mente animoque nequit residere per artus 
 temporis exiguam partem pars ulla animai, 
 
 [3,400] sed comes insequitur facile et discedit in auras 
 et gelidos artus in leti frigore linquit. 
 at manet in uita cui mens animusque remansit, 
 quamuis est circum caesis lacer undique membris; 
 truncus adempta anima circum membrisque remota 
 405 uiuit et aetherias uitalis suscipit auras;   
 si non omnimodis, at magna parte animai 
 priuatus, tamen in uita cunctatur et haeret; 
 ut, lacerato oculo circum si pupula mansit 
 incolumis, stat cernundi uiuata potestas, 
 
 [3,410] dum modo ne totum corrumpas luminis orbem 
 et circum caedas aciem solamque relinquas; 
 id quoque enim sine pernicie non fiet eorum. 
 at si tantula pars oculi media illa peresa est, 
 occidit extemplo lumen tenebraeque secuntur, 
 415 incolumis quamuis alioqui splendidus orbis. 
 hoc anima atque animus uincti sunt foedere semper. 
 Nunc age, natiuos animantibus et mortalis 
 esse animos animasque leuis ut noscere possis, 
 conquisita diu dulcique reperta labore 
 
 [3,420] digna tua pergam disponere carmina uita. 
 tu fac utrumque uno subiungas nomine eorum 
 atque animam uerbi causa cum dicere pergam, 
 mortalem esse docens, animum quoque dicere credas, 
 qua tenus est unum inter se coniunctaque res est. 
 425  Principio quoniam tenuem constare minutis 
 corporibus docui multoque minoribus esse 
 principiis factam quam liquidus umor aquai 
 aut nebula aut fumus;- nam longe mobilitate 
 praestat et a tenui causa magis icta mouetur, 
 
 [3,430] quippe ubi imaginibus fumi nebulaeque mouetur; 
 quod genus in somnis sopiti ubi cernimus alte 
 exhalare uaporem altaria ferreque fumum; 
 nam procul haec dubio nobis simulacra geruntur-    
 nunc igitur quoniam quassatis undique uasis 
 435 diffluere umorem et laticem discedere cernis, 
 et nebula ac fumus quoniam discedit in auras, 
 crede animam quoque diffundi multoque perire 
 ocius et citius dissolui in corpora prima, 
 cum semel ex hominis membris ablata recessit; 
 
 [3,440] quippe etenim corpus, quod uas quasi constitit eius, 
 cum cohibere nequit conquassatum ex aliqua re 
 ac rarefactum detracto sanguine uenis, 
 ae+re qui credas posse hanc cohiberier ullo, 
 corpore qui nostro rarus magis incohibens sit? 
 445  Praeterea gigni pariter cum corpore et una 
 crescere sentimus pariterque senescere mentem. 
 nam uel ut infirmo pueri teneroque uagantur 
 corpore, sic animi sequitur sententia tenuis. 
 inde ubi robustis adoleuit uiribus aetas, 
 
 [3,450] consilium quoque maius et auctior est animi uis. 
 post ubi iam ualidis quassatum est uiribus aeui 
 corpus et obtusis ceciderunt uiribus artus, 
 claudicat ingenium, delirat lingua <labat> mens, 
 omnia deficiunt atque uno tempore desunt. 
 455 ergo dissolui quoque conuenit omnem animai 
 naturam, ceu fumus, in altas ae+ris auras; 
 quando quidem gigni pariter pariterque uidemus 
 crescere et, <ut> docui, simul aeuo fessa fatisci. 
 Huc accedit uti uideamus, corpus ut ipsum 
 
 [3,460] suscipere inmanis morbos durumque dolorem,   
 sic animum curas acris luctumque metumque; 
 quare participem leti quoque conuenit esse. 
 quin etiam morbis in corporis auius errat 
 saepe animus; dementit enim deliraque fatur, 
 465 inter dumque graui lethargo fertur in altum 
 aeternumque soporem oculis nutuque cadenti; 
 unde neque exaudit uoces nec noscere uoltus 
 illorum potis est, ad uitam qui reuocantes 
 circum stant lacrimis rorantes ora genasque. 
 
 [3,470] quare animum quoque dissolui fateare necessest, 
 quandoquidem penetrant in eum contagia morbi; 
 nam dolor ac morbus leti fabricator uterquest, 
 multorum exitio perdocti quod sumus ante. 
 [et quoniam mentem sanari corpus ut aegrum 
 475 et pariter mentem sanari corpus inani] 
 denique cor, hominem cum uini uis penetrauit 
 acris et in uenas discessit diditus ardor, 
 consequitur grauitas membrorum, praepediuntur 
 crura uacillanti, tardescit lingua, madet mens, 
 
 [3,480] nant oculi, clamor singultus iurgia gliscunt, 
 et iam cetera de genere hoc quae cumque secuntur, 
 cur ea sunt, nisi quod uehemens uiolentia uini 
 conturbare animam consueuit corpore in ipso? 
 at quae cumque queunt conturbari inque pediri, 
 485 significant, paulo si durior insinuarit 
 causa, fore ut pereant aeuo priuata futuro. 
 Quin etiam subito ui morbi saepe coactus 
 ante oculos aliquis nostros, ut fulminis ictu,   
 concidit et spumas agit, ingemit et tremit artus, 
 
 [3,490] desipit, extentat neruos, torquetur, anhelat 
 inconstanter, et in iactando membra fatigat, 
 ni mirum quia uis morbi distracta per artus 
 turbat agens animam, spumans <ut> in aequore salso 
 uentorum ualidis feruescunt uiribus undae. 
 495 exprimitur porro gemitus, quia membra dolore 
 adficiuntur et omnino quod semina uocis 
 eliciuntur et ore foras glomerata feruntur 
 qua quasi consuerunt et sunt munita uiai. 
 desipientia fit, quia uis animi atque animai 
 
 [3,500] conturbatur et, ut docui, diuisa seorsum 
 disiectatur eodem illo distracta ueneno. 
 inde ubi iam morbi reflexit causa, reditque 
 in latebras acer corrupti corporis umor, 
 tum quasi uaccillans primum consurgit et omnis 
 505 paulatim redit in sensus animamque receptat. 
 haec igitur tantis ubi morbis corpore in ipso 
 iactentur miserisque modis distracta laborent, 
 cur eadem credis sine corpore in ae+re aperto 
 cum ualidis uentis aetatem degere posse? 
 
 [3,510] Et quoniam mentem sanari corpus ut aegrum 
 cernimus et flecti medicina posse uidemus, 
 id quoque praesagit mortalem uiuere mentem. 
 addere enim partis aut ordine traiecere aecumst 
 aut aliquid prosum de summa detrahere hilum, 
 515 commutare animum qui cumque adoritur et infit 
 aut aliam quamuis naturam flectere quaerit. 
 at neque transferri sibi partis nec tribui uult 
 inmortale quod est quicquam neque defluere hilum; 
 nam quod cumque suis mutatum finibus exit, 
 
 [3,520] continuo hoc mors est illius quod fuit ante.   
 ergo animus siue aegrescit, mortalia signa 
 mittit, uti docui, seu flectitur a medicina. 
 usque adeo falsae rationi uera uidetur 
 res occurrere et effugium praecludere eunti 
 525 ancipitique refutatu conuincere falsum. 
 Denique saepe hominem paulatim cernimus ire 
 et membratim uitalem deperdere sensum; 
 in pedibus primum digitos liuescere et unguis, 
 inde pedes et crura mori, post inde per artus 
 
 [3,530] ire alios tractim gelidi uestigia leti. 
 scinditur atque animae haec quoniam natura nec uno 
 tempore sincera existit, mortalis habendast. 
 quod si forte putas ipsam se posse per artus 
 introsum trahere et partis conducere in unum 
 535 atque ideo cunctis sensum diducere membris, 
 at locus ille tamen, quo copia tanta animai 
 cogitur, in sensu debet maiore uideri; 
 qui quoniam nusquamst, ni mirum, ut diximus <ante>, 
 dilaniata foras dispargitur, interit ergo. 
 
 [3,540] quin etiam si iam libeat concedere falsum 
 et dare posse animam glomerari in corpore eorum, 
 lumina qui lincunt moribundi particulatim, 
 mortalem tamen esse animam fateare necesse 
 nec refert utrum pereat dispersa per auras 
 545 an contracta suis e partibus obbrutescat, 
 quando hominem totum magis ac magis undique sensus 
 deficit et uitae minus et minus undique restat. 
 Et quoniam mens est hominis pars una locoque 
 fixa manet certo, uel ut aures atque oculi sunt 
 
 [3,550] atque alii sensus qui uitam cumque gubernant,   
 et uel uti manus atque oculus naresue seorsum 
 secreta ab nobis nequeunt sentire neque esse, 
 sed tamen in paruo lincuntur tempore tali, 
 sic animus per se non quit sine corpore et ipso 
 555 esse homine, illius quasi quod uas esse uidetur, 
 siue aliud quid uis potius coniunctius ei 
 fingere, quandoquidem conexu corpus adhaeret. 
 Denique corporis atque animi uiuata potestas 
 inter se coniuncta ualent uitaque fruuntur; 
 
 [3,560] nec sine corpore enim uitalis edere motus 
 sola potest animi per se natura nec autem 
 cassum anima corpus durare et sensibus uti. 
 scilicet auolsus radicibus ut nequit ullam 
 dispicere ipse oculus rem seorsum corpore toto, 
 565 sic anima atque animus per se nil posse uidetur. 
 ni mirum quia <per> uenas et uiscera mixtim, 
 per neruos atque ossa tenentur corpore ab omni 
 nec magnis interuallis primordia possunt 
 libera dissultare, ideo conclusa mouentur 
 
 [3,570] sensiferos motus, quos extra corpus in auras 
 ae+ris haut possunt post mortem eiecta moueri 
 propterea quia non simili ratione tenentur; 
 corpus enim atque animans erit ae+r, si cohibere 
 sese anima atque in eos poterit concludere motus, 
 575 quos ante in neruis et in ipso corpore agebat. 
 quare etiam atque etiam resoluto corporis omni 
 tegmine et eiectis extra uitalibus auris   
 dissolui sensus animi fateare necessest 
 atque animam, quoniam coniunctast causa duobus. 
 
 [3,580]Denique cum corpus nequeat perferre animai 
 discidium, quin in taetro tabescat odore, 
 quid dubitas quin ex imo penitusque coorta 
 emanarit uti fumus diffusa animae uis, 
 atque ideo tanta mutatum putre ruina 
 585 conciderit corpus, penitus quia mota loco sunt 
 fundamenta foras manant animaeque per artus 
 perque uiarum omnis flexus, in corpore qui sunt, 
 atque foramina? multimodis ut noscere possis 
 dispertitam animae naturam exisse per artus 
 
 [3,590] et prius esse sibi distractam corpore in ipso, 
 quam prolapsa foras enaret in ae+ris auras. 
 Quin etiam finis dum uitae uertitur intra, 
 saepe aliqua tamen e causa labefacta uidetur 
 ire anima ac toto solui de corpore <tota> 
 595 et quasi supremo languescere tempore uoltus 
 molliaque exsangui cadere omnia <corpore> membra. 
 quod genus est, animo male factum cum perhibetur 
 aut animam liquisse; ubi iam trepidatur et omnes 
 extremum cupiunt uitae reprehendere uinclum; 
 
 [3,600] conquassatur enim tum mens animaeque potestas 
 omnis. et haec ipso cum corpore conlabefiunt, 
 ut grauior paulo possit dissoluere causa. 
 Quid dubitas tandem quin extra prodita corpus 
 inbecilla foras in aperto, tegmine dempto, 
 605 non modo non omnem possit durare per aeuom,   
 sed minimum quoduis nequeat consistere tempus? 
 nec sibi enim quisquam moriens sentire uidetur 
 ire foras animam incolumem de corpore toto, 
 nec prius ad iugulum et supera succedere fauces, 
 
 [3,610] uerum deficere in certa regione locatam; 
 ut sensus alios in parti quemque sua scit 
 dissolui. quod si inmortalis nostra foret mens, 
 non tam se moriens dissolui conquereretur, 
 sed magis ire foras uestemque relinquere, ut anguis. 
 615 Denique cur animi numquam mens consiliumque 
 gignitur in capite aut pedibus manibusue, sed unis 
 sedibus et certis regionibus omnibus haeret, 
 si non certa loca ad nascendum reddita cuique 
 sunt, et ubi quicquid possit durare creatum 
 
 [3,620] atque ita multimodis partitis artubus esse, 
 membrorum ut numquam existat praeposterus ordo? 
 usque adeo sequitur res rem, neque flamma creari 
 fluminibus solitast neque in igni gignier algor. 
 Praeterea si inmortalis natura animaist 
 625 et sentire potest secreta a corpore nostro, 
 quinque, ut opinor, eam faciundum est sensibus auctam. 
 nec ratione alia nosmet proponere nobis 
 possumus infernas animas Acherunte uagare. 
 pictores itaque et scriptorum saecla priora 
 
 [3,630] sic animas intro duxerunt sensibus auctas. 
 at neque sorsum oculi neque nares nec manus ipsa   
 esse potest animae neque sorsum lingua neque aures; 
 haud igitur per se possunt sentire neque esse. 
 Et quoniam toto sentimus corpore inesse 
 635 uitalem sensum et totum esse animale uidemus, 
 si subito medium celeri praeciderit ictu 
 uis aliqua, ut sorsum partem secernat utramque, 
 dispertita procul dubio quoque uis animai 
 et discissa simul cum corpore dissicietur. 
 
 [3,640] at quod scinditur et partis discedit in ullas, 
 scilicet aeternam sibi naturam abnuit esse. 
 falciferos memorant currus abscidere membra 
 saepe ita de subito permixta caede calentis, 
 ut tremere in terra uideatur ab artubus id quod 
 645 decidit abscisum, cum mens tamen atque hominis uis 
 mobilitate mali non quit sentire dolorem; 
 et simul in pugnae studio quod dedita mens est, 
 corpore relicuo pugnam caedesque petessit, 
 nec tenet amissam laeuam cum tegmine saepe 
 
 [3,650] inter equos abstraxe rotas falcesque rapaces, 
 nec cecidisse alius dextram, cum scandit et instat. 
 inde alius conatur adempto surgere crure, 
 cum digitos agitat propter moribundus humi pes. 
 et caput abscisum calido uiuenteque trunco 
 655 seruat humi uoltum uitalem oculosque patentis, 
 donec reliquias animai reddidit omnes. 
 quin etiam tibi si, lingua uibrante, minanti 
 serpentis cauda, procero corpore, utrumque 
 sit libitum in multas partis discidere ferro, 
 
 [3,660] omnia iam sorsum cernes ancisa recenti   
 uolnere tortari et terram conspargere tabo, 
 ipsam seque retro partem petere ore priorem, 
 uolneris ardenti ut morsu premat icta dolore. 
 omnibus esse igitur totas dicemus in illis 
 665 particulis animas? at ea ratione sequetur 
 unam animantem animas habuisse in corpore multas. 
 ergo diuisast ea quae fuit una simul cum 
 corpore; quapropter mortale utrumque putandumst, 
 in multas quoniam partis disciditur aeque. 
 
 [3,670] Praeterea si inmortalis natura animai 
 constat et in corpus nascentibus insinuatur, 
 cur super ante actam aetatem meminisse nequimus 
 [interisse et quae nunc est nunc esse creatam] 
 nec uestigia gestarum rerum ulla tenemus? 
 675 nam si tanto operest animi mutata potestas, 
 omnis ut actarum exciderit retinentia rerum, 
 non, ut opinor, id ab leto iam longius errat; 
 qua propter fateare necessest quae fuit ante 
 interiisse, et quae nunc est nunc esse creatam. 
 Praeterea si iam perfecto corpore nobis 
 
 [3,680] inferri solitast animi uiuata potestas 
 tum cum gignimur et uitae cum limen inimus, 
 haud ita conueniebat uti cum corpore et una 
 cum membris uideatur in ipso sanguine cresse, 
 sed uel ut in cauea per se sibi uiuere solam 
 685 conuenit, ut sensu corpus tamen affluat omne. 
 quare etiam atque etiam neque originis esse putandumst 
 expertis animas nec leti lege solutas;   
 nam neque tanto opere adnecti potuisse putandumst 
 corporibus nostris extrinsecus insinuatas, 
 
 [3,690] quod fieri totum contra manifesta docet res 
 - namque ita conexa est per uenas uiscera neruos 
 ossaque, uti dentes quoque sensu participentur; 
 morbus ut indicat et gelidai stringor aquai 
 et lapis oppressus subitis e frugibus asper-  
 695 nec, tam contextae cum sint, exire uidentur 
 incolumes posse et saluas exsoluere sese 
 omnibus e neruis atque ossibus articulisque, 
 quod si forte putas extrinsecus insinuatam 
 permanare animam nobis per membra solere, 
 
 [3,700] tanto quique magis cum corpore fusa peribit; 
 quod permanat enim, dissoluitur, interit ergo; 
 dispertitur enim per caulas corporis omnis. 
 ut cibus, in membra atque artus cum diditur omnis, 
 disperit atque aliam naturam sufficit ex se, 
 705 sic anima atque animus quamuis [est] integra recens <in> 
 corpus eunt, tamen in manando dissoluuntur, 
 dum quasi per caulas omnis diduntur in artus 
 particulae quibus haec animi natura creatur, 
 quae nunc in nostro dominatur corpore nata 
 
 [3,710] ex illa quae tunc periit partita per artus. 
 quapropter neque natali priuata uidetur 
 esse die natura animae nec funeris expers. 
 Semina praeterea linquontur necne animai 
 corpore in exanimo? quod si lincuntur et insunt, 
 715 haut erit ut merito inmortalis possit haberi, 
 partibus amissis quoniam libata recessit. 
 sin ita sinceris membris ablata profugit, 
 ut nullas partis in corpore liquerit ex se,   
 unde cadauera rancenti iam uiscere uermes 
 
 [3,720] expirant atque unde animantum copia tanta 
 exos et exanguis tumidos perfluctuat artus? 
 quod si forte animas extrinsecus insinuari? 
 uermibus et priuas in corpora posse uenire 
 credis nec reputas cur milia multa animarum 
 725 conueniant unde una recesserit, hoc tamen est ut 
 quaerendum uideatur et in discrimen agendum, 
 utrum tandem animae uenentur semina quaeque 
 uermiculorum ipsaeque sibi fabricentur ubi sint, 
 an quasi corporibus perfectis insinuentur. 
 
 [3,730] at neque cur faciant ipsae quareue laborent 
 dicere suppeditat. neque enim, sine corpore cum sunt, 
 sollicitae uolitant morbis alguque fameque; 
 corpus enim magis his uitiis adfine laborat, 
 et mala multa animus contage fungitur eius. 
 735 sed tamen his esto quamuis facere utile corpus, 
 cum subeant; at qua possint uia nulla uidetur. 
 haut igitur faciunt animae sibi corpora et artus. 
 nec tamen est ut qui [cum] perfectis insinuentur 
 corporibus; neque enim poterunt suptiliter esse 
 
 [3,740] conexae neque consensu contagia fient. 
 Denique cur acris uiolentia triste leonum 
 seminium sequitur, uolpes dolus, et fuga ceruos? 
 a patribus datur et [a] patrius pauor incitat artus, 
 et iam cetera de genere hoc cur omnia membris 
 745 ex ineunte aeuo generascunt ingenioque, 
 si non, certa suo quia semine seminioque   
 uis animi pariter crescit cum corpore quoque? 
 quod si inmortalis foret et mutare soleret 
 corpora, permixtis animantes moribus essent, 
 
 [3,750] effugeret canis Hyrcano de semine saepe 
 cornigeri incursum cerui tremeretque per auras 
 ae+ris accipiter fugiens ueniente columba, 
 desiperent homines, saperent fera saecla ferarum. 
 illud enim falsa fertur ratione, quod aiunt 
 755 inmortalem animam mutato corpore flecti; 
 quod mutatur enim, dissoluitur, interit ergo; 
 traiciuntur enim partes atque ordine migrant; 
 quare dissolui quoque debent posse per artus, 
 denique ut intereant una cum corpore cunctae. 
 
 [3,760] sin animas hominum dicent in corpora semper 
 ire humana, tamen quaeram cur e sapienti 
 stulta queat fieri, nec prudens sit puer ullus, 
 [si non, certa suo quia semine seminioque] 
 nec tam doctus equae pullus quam fortis equi uis. 
 765 scilicet in tenero tenerascere corpore mentem 
 confugient. quod si iam fit, fateare necessest 
 mortalem esse animam, quoniam mutata per artus 
 tanto opere amittit uitam sensumque priorem. 
 quoue modo poterit pariter cum corpore quoque 
 
 [3,770] confirmata cupitum aetatis tangere florem 
 uis animi, nisi erit consors in origine prima? 
 quidue foras sibi uult membris exire senectis? 
 an metuit conclusa manere in corpore putri 
 et domus aetatis spatio ne fessa uetusto 
 775 obruat? at non sunt immortali ulla pericla. 
 Denique conubia ad Veneris partusque ferarum   
 esse animas praesto deridiculum esse uidetur, 
 expectare immortalis mortalia membra 
 innumero numero certareque praeproperanter 
 
 [3,780] inter se quae prima potissimaque insinuetur; 
 si non forte ita sunt animarum foedera pacta, 
 ut quae prima uolans aduenerit insinuetur 
 prima neque inter se contendant uiribus hilum. 
 Denique in aethere non arbor, non aequore in alto 
 785 nubes esse queunt nec pisces uiuere in aruis 
 nec cruor in lignis neque saxis sucus inesse. 
 certum ac dispositumst ubi quicquid crescat et insit. 
 sic animi natura nequit sine corpore oriri 
 sola neque a neruis et sanguine longius esse. 
 
 [3,790] quod si posset enim, multo prius ipsa animi uis 
 in capite aut umeris aut imis calcibus esse 
 posset et innasci quauis in parte soleret, 
 tandem in eodem homine atque in eodem uase manere. 
 quod quoniam nostro quoque constat corpore certum 
 795 dispositumque uidetur ubi esse et crescere possit 
 sorsum anima atque animus, tanto magis infitiandum 
 totum posse extra corpus durare genique. 
 quare, corpus ubi interiit, periisse necessest 
 confiteare animam distractam in corpore toto. 
 
 [3,800] quippe etenim mortale aeterno iungere et una 
 consentire putare et fungi mutua posse 
 desiperest; quid enim diuersius esse putandumst 
 aut magis inter se disiunctum discrepitansque, 
 quam mortale quod est inmortali atque perenni   
 805 iunctum in concilio saeuas tolerare procellas? 
 praeterea quaecumque manent aeterna necessest 
 aut quia sunt solido cum corpore respuere ictus 
 nec penetrare pati sibi quicquam quod queat artas 
 dissociare intus partis, ut materiai 
 
 [3,810] corpora sunt, quorum naturam ostendimus ante, 
 aut ideo durare aetatem posse per omnem, 
 plagarum quia sunt expertia sicut inanest, 
 quod manet intactum neque ab ictu fungitur hilum, 
 aut etiam quia nulla loci sit copia circum, 
 815 quo quasi res possint discedere dissoluique, 
 sicut summarum summast aeterna, neque extra 
 quis locus est quo diffugiant neque corpora sunt quae 
 possint incidere et ualida dissoluere plaga. 
 Quod si forte ideo magis inmortalis habendast, 
 
 [3,820] quod uitalibus ab rebus munita tenetur, 
 aut quia non ueniunt omnino aliena salutis, 
 aut quia quae ueniunt aliqua ratione recedunt 
 pulsa prius quam quid noceant sentire queamus, 
 * * * 
 825 praeter enim quam quod morbis cum corporis aegret, 
 aduenit id quod eam de rebus saepe futuris 
 macerat inque metu male habet curisque fatigat, 
 praeteritisque male admissis peccata remordent. 
 adde furorem animi proprium atque obliuia rerum, 
 adde quod in nigras lethargi mergitur undas. 
 
 [3,830] Nil igitur mors est ad nos neque pertinet hilum, 
 quandoquidem natura animi mortalis habetur. 
 et uel ut ante acto nihil tempore sensimus aegri, 
 ad confligendum uenientibus undique Poenis,   
 omnia cum belli trepido concussa tumultu 
 835 horrida contremuere sub altis aetheris auris, 
 in dubioque fuere utrorum ad regna cadendum 
 omnibus humanis esset terraque marique, 
 sic, ubi non erimus, cum corporis atque animai 
 discidium fuerit, quibus e sumus uniter apti, 
 
 [3,840] scilicet haud nobis quicquam, qui non erimus tum, 
 accidere omnino poterit sensumque mouere, 
 non si terra mari miscebitur et mare caelo. 
 et si iam nostro sentit de corpore postquam 
 distractast animi natura animaeque potestas, 
 845 nil tamen est ad nos, qui comptu coniugioque 
 corporis atque animae consistimus uniter apti. 
 nec, si materiem nostram collegerit aetas 
 post obitum rursumque redegerit ut sita nunc est, 
 atque iterum nobis fuerint data lumina uitae, 
 
 [3,850] pertineat quicquam tamen ad nos id quoque factum, 
 interrupta semel cum sit repetentia nostri. 
 et nunc nil ad nos de nobis attinet, ante 
 qui fuimus, <neque> iam de illis nos adficit angor. 
 nam cum respicias inmensi temporis omne 
 855 praeteritum spatium, tum motus materiai 
 multimodi quam sint, facile hoc adcredere possis, 
 semina saepe in eodem, ut nunc sunt, ordine posta 
 haec eadem, quibus e nunc nos sumus, ante fuisse. 
 nec memori tamen id quimus reprehendere mente; 
 860 inter enim iectast uitai pausa uageque 
 
 [3,860] deerrarunt passim motus ab sensibus omnes.   
 debet enim, misere si forte aegreque futurumst; 
 ipse quoque esse in eo tum tempore, cui male possit 
 accidere. id quoniam mors eximit, esseque prohibet 
 illum cui possint incommoda conciliari, 
 865 scire licet nobis nihil esse in morte timendum 
 nec miserum fieri qui non est posse, neque hilum 
 differre an nullo fuerit iam tempore natus, 
 mortalem uitam mors cum inmortalis ademit. 
 
 [3,870] Proinde ubi se uideas hominem indignarier ipsum, 
 post mortem fore ut aut putescat corpore posto 
 aut flammis interfiat malisue ferarum, 
 scire licet non sincerum sonere atque subesse 
 caecum aliquem cordi stimulum, quamuis neget ipse 
 875 credere se quemquam sibi sensum in morte futurum; 
 non, ut opinor, enim dat quod promittit et unde 
 nec radicitus e uita se tollit et eicit, 
 sed facit esse sui quiddam super inscius ipse. 
 uiuus enim sibi cum proponit quisque futurum, 
 
 [3,880] corpus uti uolucres lacerent in morte feraeque, 
 ipse sui miseret; neque enim se diuidit illim 
 nec remouet satis a proiecto corpore et illum 
 se fingit sensuque suo contaminat astans. 
 hinc indignatur se mortalem esse creatum 
 885 nec uidet in uera nullum fore morte alium se, 
 qui possit uiuus sibi se lugere peremptum 
 stansque iacentem <se> lacerari uriue dolere.   
 nam si in morte malumst malis morsuque ferarum 
 tractari, non inuenio qui non sit acerbum 
 
 [3,890] ignibus inpositum calidis torrescere flammis 
 aut in melle situm suffocari atque rigere 
 frigore, cum summo gelidi cubat aequore saxi, 
 urgeriue superne obrutum pondere terrae. 
 'Iam iam non domus accipiet te laeta neque uxor 
 895 optima, nec dulces occurrent oscula nati 
 praeripere et tacita pectus dulcedine tangent. 
 non poteris factis florentibus esse tuisque 
 praesidium. misero misere' aiunt 'omnia ademit 
 una dies infesta tibi tot praemia uitae.' 
 
 [3,900] illud in his rebus non addunt 'nec tibi earum 
 iam desiderium rerum super insidet una.' 
 quod bene si uideant animo dictisque sequantur, 
 dissoluant animi magno se angore metuque. 
 'tu quidem ut es leto sopitus, sic eris aeui 
 905 quod super est cunctis priuatus doloribus aegris; 
 at nos horrifico cinefactum te prope busto 
 insatiabiliter defleuimus, aeternumque 
 nulla dies nobis maerorem e pectore demet.' 
 illud ab hoc igitur quaerendum est, quid sit amari 
 
 [3,910] tanto opere, ad somnum si res redit atque quietem, 
 cur quisquam aeterno possit tabescere luctu. 
 Hoc etiam faciunt ubi discubuere tenentque 
 pocula saepe homines et inumbrant ora coronis, 
 ex animo ut dicant: 'breuis hic est fructus homullis;   
 915 iam fuerit neque post umquam reuocare licebit.' 
 tam quam in morte mali cum primis hoc sit eorum, 
 quod sitis exurat miseros atque arida torrat, 
 aut aliae cuius desiderium insideat rei. 
 nec sibi enim quisquam tum se uitamque requiret, 
 
 [3,920] cum pariter mens et corpus sopita quiescunt; 
 nam licet aeternum per nos sic esse soporem, 
 nec desiderium nostri nos adficit ullum, 
 et tamen haud quaquam nostros tunc illa per artus 
 longe ab sensiferis primordia motibus errant, 
 925 cum correptus homo ex somno se colligit ipse. 
 multo igitur mortem minus ad nos esse putandumst, 
 si minus esse potest quam quod nihil esse uidemus; 
 maior enim turbae disiectus materiai 
 consequitur leto nec quisquam expergitus extat, 
 
 [3,930] frigida quem semel est uitai pausa secuta. 
 Denique si uocem rerum natura repente. 
 mittat et hoc alicui nostrum sic increpet ipsa: 
 'quid tibi tanto operest, mortalis, quod nimis aegris 
 luctibus indulges? quid mortem congemis ac fles? 
 935 nam <si> grata fuit tibi uita ante acta priorque 
 et non omnia pertusum congesta quasi in uas 
 commoda perfluxere atque ingrata interiere; 
 cur non ut plenus uitae conuiua recedis 
 aequo animoque capis securam, stulte, quietem? 
 
 [3,940] sin ea quae fructus cumque es periere profusa 
 uitaque in offensost, cur amplius addere quaeris, 
 rursum quod pereat male et ingratum occidat omne,   
 non potius uitae finem facis atque laboris? 
 nam tibi praeterea quod machiner inueniamque, 
 945 quod placeat, nihil est; eadem sunt omnia semper. 
 si tibi non annis corpus iam marcet et artus 
 confecti languent, eadem tamen omnia restant, 
 omnia si perges uiuendo uincere saecla, 
 atque etiam potius, si numquam sis moriturus', 
 
 [3,950] quid respondemus, nisi iustam intendere litem 
 naturam et ueram uerbis exponere causam? 
 grandior hic uero si iam seniorque queratur 
 atque obitum lamentetur miser amplius aequo, 
 non merito inclamet magis et uoce increpet acri: 
 955 'aufer abhinc lacrimas, baratre, et compesce querellas. 
 omnia perfunctus uitai praemia marces; 
 sed quia semper aues quod abest, praesentia temnis, 
 inperfecta tibi elapsast ingrataque uita, 
 et nec opinanti mors ad caput adstitit ante 
 
 [3,960] quam satur ac plenus possis discedere rerum. 
 nunc aliena tua tamen aetate omnia mitte 
 aequo animoque, age dum, magnis concede necessis?' 
 iure, ut opinor, agat, iure increpet inciletque; 
 cedit enim rerum nouitate extrusa uetustas 
 965 semper, et ex aliis aliud reparare necessest. 
 Nec quisquam in baratrum nec Tartara deditur atra; 
 materies opus est, ut crescant postera saecla; 
 quae tamen omnia te uita perfuncta sequentur; 
 nec minus ergo ante haec quam tu cecidere cadentque. 
 
 [3,970] sic alid ex alio numquam desistet oriri   
 uitaque mancipio nulli datur, omnibus usu. 
 respice item quam nil ad nos ante acta uetustas 
 temporis aeterni fuerit, quam nascimur ante. 
 hoc igitur speculum nobis natura futuri 
 975 temporis exponit post mortem denique nostram. 
 numquid ibi horribile apparet, num triste uidetur 
 quicquam, non omni somno securius exstat? 
 Atque ea ni mirum quae cumque Acherunte profundo 
 prodita sunt esse, in uita sunt omnia nobis. 
 
 [3,980] nec miser inpendens magnum timet ae+re saxum 
 Tantalus, ut famast, cassa formidine torpens; 
 sed magis in uita diuom metus urget inanis 
 mortalis casumque timent quem cuique ferat fors. 
 nec Tityon uolucres ineunt Acherunte iacentem 
 985 nec quod sub magno scrutentur pectore quicquam 
 perpetuam aetatem possunt reperire profecto. 
 quam libet immani proiectu corporis exstet, 
 qui non sola nouem dispessis iugera membris 
 optineat, sed qui terrai totius orbem, 
 
 [3,990] non tamen aeternum poterit perferre dolorem 
 nec praebere cibum proprio de corpore semper. 
 sed Tityos nobis hic est, in amore iacentem 
 quem uolucres lacerant atque exest anxius angor 
 aut alia quauis scindunt cuppedine curae. 
 995 Sisyphus in uita quoque nobis ante oculos est, 
 qui petere a populo fasces saeuasque secures 
 imbibit et semper uictus tristisque recedit. 
 nam petere imperium, quod inanest nec datur umquam, 
 atque in eo semper durum sufferre laborem,   
 
 [3,1000] hoc est aduerso nixantem trudere monte 
 saxum, quod tamen <e> summo iam uertice rusum 
 uoluitur et plani raptim petit aequora campi. 
 deinde animi ingratam naturam pascere semper 
 atque explere bonis rebus satiareque numquam, 
 1005 quod faciunt nobis annorum tempora, circum 
 cum redeunt fetusque ferunt uariosque lepores, 
 nec tamen explemur uitai fructibus umquam, 
 hoc, ut opinor, id est, aeuo florente puellas 
 quod memorant laticem pertusum congerere in uas, 
 
 [3,1010] quod tamen expleri nulla ratione potestur. 
 Cerberus et Furiae iam uero et lucis egestas, 
 Tartarus horriferos eructans faucibus aestus! 
 qui neque sunt usquam nec possunt esse profecto; 
 sed metus in uita poenarum pro male factis 
 1015 est insignibus insignis scelerisque luela, 
 carcer et horribilis de saxo iactus deorsum, 
 uerbera carnifices robur pix lammina taedae; 
 quae tamen etsi absunt, at mens sibi conscia factis 
 praemetuens adhibet stimulos torretque flagellis, 
 
 [3,1020] nec uidet interea qui terminus esse malorum 
 possit nec quae sit poenarum denique finis, 
 atque eadem metuit magis haec ne in morte grauescant. 
 hic Acherusia fit stultorum denique uita. 
 Hoc etiam tibi tute interdum dicere possis.   
 1025 'lumina sis oculis etiam bonus Ancus reliquit, 
 qui melior multis quam tu fuit, improbe, rebus. 
 inde alii multi reges rerumque potentes 
 occiderunt, magnis qui gentibus imperitarunt. 
 ille quoque ipse, uiam qui quondam per mare magnum 
 
 [3,1030] strauit iterque dedit legionibus ire per altum 
 ac pedibus salsas docuit super ire lucunas 
 et contempsit equis insultans murmura ponti, 
 lumine adempto animam moribundo corpore fudit. 
 Scipiadas, belli fulmen, Carthaginis horror, 
 1035 ossa dedit terrae proinde ac famul infimus esset. 
 adde repertores doctrinarum atque leporum, 
 adde Heliconiadum comites; quorum unus Homerus 
 sceptra potitus eadem aliis sopitus quietest. 
 denique Democritum post quam matura uetustas 
 
 [3,1040] admonuit memores motus languescere mentis, 
 sponte sua leto caput obuius optulit ipse. 
 ipse Epicurus obit decurso lumine uitae, 
 qui genus humanum ingenio superauit et omnis 
 restinxit stellas exortus ut aetherius sol. 
 1045 tu uero dubitabis et indignabere obire? 
 mortua cui uita est prope iam uiuo atque uidenti, 
 qui somno partem maiorem conteris aeui, 
 et uiligans stertis nec somnia cernere cessas 
 sollicitamque geris cassa formidine mentem 
 
 [3,1050] nec reperire potes tibi quid sit saepe mali, cum 
 ebrius urgeris multis miser undique curis 
 atque animo incerto fluitans errore uagaris.'   
 Si possent homines, proinde ac sentire uidentur 
 pondus inesse animo, quod se grauitate fatiget, 
 1055 e quibus id fiat causis quoque noscere et unde 
 tanta mali tam quam moles in pectore constet, 
 haut ita uitam agerent, ut nunc plerumque uidemus 
 quid sibi quisque uelit nescire et quaerere semper, 
 commutare locum, quasi onus deponere possit. 
 
 [3,1060] exit saepe foras magnis ex aedibus ille, 
 esse domi quem pertaesumst, subitoque <reuertit>, 
 quippe foris nihilo melius qui sentiat esse. 
 currit agens mannos ad uillam praecipitanter 
 auxilium tectis quasi ferre ardentibus instans; 
 1065 oscitat extemplo, tetigit cum limina uillae, 
 aut abit in somnum grauis atque obliuia quaerit, 
 aut etiam properans urbem petit atque reuisit. 
 hoc se quisque modo fugit, at quem scilicet, ut fit, 
 effugere haut potis est: ingratius haeret et odit 
 
 [3,1070] propterea, morbi quia causam non tenet aeger; 
 quam bene si uideat, iam rebus quisque relictis 
 naturam primum studeat cognoscere rerum, 
 temporis aeterni quoniam, non unius horae, 
 ambigitur status, in quo sit mortalibus omnis 
 1075 aetas, post mortem quae restat cumque manendo. 
 Denique tanto opere in dubiis trepidare periclis 
 quae mala nos subigit uitai tanta cupido? 
 certe equidem finis uitae mortalibus adstat 
 nec deuitari letum pote, quin obeamus. 
 
 [3,1080] praeterea uersamur ibidem atque insumus usque   
 nec noua uiuendo procuditur ulla uoluptas; 
 sed dum abest quod auemus, id exsuperare uidetur 
 cetera; post aliud, cum contigit illud, auemus 
 et sitis aequa tenet uitai semper hiantis. 
 1085 posteraque in dubiost fortunam quam uehat aetas, 
 quidue ferat nobis casus quiue exitus instet. 
 nec prorsum uitam ducendo demimus hilum 
 tempore de mortis nec delibare ualemus, 
 quo minus esse diu possimus forte perempti. 
 
 [3,1090] proinde licet quod uis uiuendo condere saecla, 
 mors aeterna tamen nihilo minus illa manebit, 
 nec minus ille diu iam non erit, ex hodierno 
 lumine qui finem uitai fecit, et ille, 
 mensibus atque annis qui multis occidit ante.   
 

              ľ04

 [4,0]  LIBER QVARTVS    
 [4,1] Auia Pieridum peragro loca nullius ante 
 trita solo. iuuat integros accedere fontis 
 atque haurire, iuuatque nouos decerpere flores 
 insignemque meo capiti petere inde coronam, 
 5 unde prius nulli uelarint tempora musae; 
 primum quod magnis doceo de rebus et artis 
 religionum animum nodis exsoluere pergo, 
 deinde quod obscura de re tam lucida pango 
 carmina musaeo contingens cuncta lepore. 
 
 [4,10] id quoque enim non ab nulla ratione uidetur; 
 nam uel uti pueris absinthia taetra medentes 
 cum dare conantur, prius oras pocula circum 
 contingunt mellis dulci flauoque liquore, 
 ut puerorum aetas inprouida ludificetur 
 15 labrorum tenus, interea perpotet amarum 
 absinthi laticem deceptaque non capiatur, 
 sed potius tali facto recreata ualescat,   
 sic ego nunc, quoniam haec ratio plerumque uidetur 
 tristior esse quibus non est tractata, retroque 
 
 [4,20] uolgus abhorret ab hac, uolui tibi suauiloquenti 
 carmine Pierio rationem exponere nostram 
 et quasi musaeo dulci contingere melle; 
 si tibi forte animum tali ratione tenere 
 uersibus in nostris possem, dum percipis omnem 
 25 naturam rerum ac persentis utilitatem. 
 Sed quoniam docui cunctarum exordia rerum 
 qualia sint et quam uariis distantia formis 
 sponte sua uolitent aeterno percita motu 
 quoque modo possit res ex his quaeque creari, 
 30 {nunc agere incipiam tibi quod uehementer ad has res 
 
 [4,50] attinet esse ea quae rerum simulacra uocamus, 
 quae quasi membranae uel cortex nominitandast,}
 atque animi quoniam docui natura quid esset 
 et quibus e rebus cum corpore compta uigeret 
 quoue modo distracta rediret in ordia prima, 
 55 nunc agere incipiam tibi, quod uehementer ad has res 
 
 [4,30] attinet esse ea quae rerum simulacra uocamus, 
 quod speciem ac formam similem gerit eius imago, 
 cuius cumque cluet de corpore fusa uagari; 
 quae quasi membranae summo de corpore rerum 
 dereptae uolitant ultroque citroque per auras,   
 35 atque eadem nobis uigilantibus obuia mentes 
 terrificant atque in somnis, cum saepe figuras 
 contuimur miras simulacraque luce carentum, 
 quae nos horrifice languentis saepe sopore 
 excierunt ne forte animas Acherunte reamur 
 40 effugere aut umbras inter uiuos uolitare 
 neue aliquid nostri post mortem posse relinqui, 
 
 [4,40] cum corpus simul atque animi natura perempta 
 in sua discessum dederint primordia quaeque. 
 dico igitur rerum effigias tenuisque figuras 
 mittier ab rebus summo de cortice eorum; 
 id licet hinc quamuis hebeti cognoscere corde. 
 45 Principio quoniam mittunt in rebus apertis 
 corpora res multae, partim diffusa solute, 
 robora ceu fumum mittunt ignesque uaporem, 
 et partim contexta magis condensaque, ut olim 
 cum teretis ponunt tunicas aestate cicadae, 
 50 et uituli cum membranas de corpore summo 
 
 [4,60] nascentes mittunt, et item cum lubrica serpens 
 exuit in spinis uestem; nam saepe uidemus 
 illorum spoliis uepres uolitantibus auctas. 
 quae quoniam fiunt, tenuis quoque debet imago 
 ab rebus mitti summo de corpore rerum. 
 65 nam cur illa cadant magis ab rebusque recedant 
 quam quae tenuia sunt, hiscendist nulla potestas; 
 praesertim cum sint in summis corpora rebus   
 multa minuta, iaci quae possint ordine eodem 
 quo fuerint et formai seruare figuram, 
 
 [4,70] et multo citius, quanto minus indupediri 
 pauca queunt et <quae> sunt prima fronte locata. 
 nam certe iacere ac largiri multa uidemus, 
 non solum ex alto penitusque, ut diximus ante, 
 uerum de summis ipsum quoque saepe colorem. 
 75 et uolgo faciunt id lutea russaque uela 
 et ferrugina, cum magnis intenta theatris 
 per malos uolgata trabesque trementia flutant; 
 namque ibi consessum caueai supter et omnem 
 scaenai speciem patrum matrumque deorsum 
 
 [4,80] inficiunt coguntque suo fluitare colore. 
 et quanto circum mage sunt inclusa theatri 
 moenia, tam magis haec intus perfusa lepore 
 omnia conrident correpta luce diei. 
 ergo lintea de summo cum corpore fucum 
 85 mittunt, effigias quoque debent mittere tenuis 
 res quaeque, ex summo quoniam iaculantur utraque. 
 sunt igitur iam formarum uestigia certa, 
 quae uolgo uolitant subtili praedita filo 
 nec singillatim possunt secreta uideri. 
 
 [4,90] Praeterea omnis odor fumus uapor atque aliae res 
 consimiles ideo diffusae rebus abundant,   
 ex alto quia dum ueniunt extrinsecus ortae 
 scinduntur per iter flexum, nec recta uiarum 
 ostia sunt, qua contendant exire coortae. 
 95 at contra tenuis summi membrana coloris 
 cum iacitur, nihil est quod eam discerpere possit, 
 in promptu quoniam est in prima fronte locata. 
 Postremo speculis in aqua splendoreque in omni 
 quae cumque apparent nobis simulacra, necessest, 
 
 [4,100] quandoquidem simili specie sunt praedita rerum, 
 exin imaginibus missis consistere eorum. 
 {nam cur illa cadant magis ab rebusque recedant 
 quam quae tenuia sunt, hiscendist nulla potestas.}
 sunt igitur tenues formarum illis similesque 
 105 effigiae, singillatim quas cernere nemo 
 cum possit, tamen adsiduo crebroque repulsu 
 reiectae reddunt speculorum ex aequore uisum, 
 nec ratione alia seruari posse uidentur, 
 tanto opere ut similes reddantur cuique figurae. 
 
 [4,110] Nunc age, quam tenui natura constet imago 
 percipe. et in primis, quoniam primordia tantum 
 sunt infra nostros sensus tantoque minora 
 quam quae primum oculi coeptant non posse tueri, 
 nunc tamen id quoque uti confirmem, exordia rerum 
 115 cunctarum quam sint subtilia percipe paucis. 
 primum animalia sunt iam partim tantula, corum 
 tertia pars nulla possit ratione uideri. 
 horum intestinum quoduis quale esse putandumst!   
 quid cordis globus aut oculi? quid membra? quid artus? 
 
 [4,120] quantula sunt! quid praeterea primordia quaeque, 
 unde anima atque animi constet natura necessumst, 
 nonne uides quam sint subtilia quamque minuta? 
 praeterea quaecumque suo de corpore odorem 
 expirant acrem, panaces absinthia taetra 
 125 habrotonique graues et tristia centaurea, 
 quorum unum quiduis leuiter si forte duobus 
 * * * 
 quin potius noscas rerum simulacra uagari 
 multa modis multis, nulla ui cassaque sensu? 
 Sed ne forte putes ea demum sola uagari, 
 
 [4,130] quae cumque ab rebus rerum simulacra recedunt, 
 sunt etiam quae sponte sua gignuntur et ipsa 
 constituuntur in hoc caelo, qui dicitur aer, 
 quae multis formata modis sublime feruntur, 
 ut nubes facile inter dum concrescere in alto 
 135 cernimus et mundi speciem uiolare serenam 
 ae+ra mulcentes motu; nam saepe Gigantum 
 ora uolare uidentur et umbram ducere late, 
 inter dum magni montes auolsaque saxa 
 montibus ante ire et solem succedere praeter, 
 
 [4,140] inde alios trahere atque inducere belua nimbos. 
 nec speciem mutare suam liquentia cessant 
 et cuiusque modi formarum uertere in oras. 
 Nunc ea quam facili et celeri ratione genantur 
 perpetuoque fluant ab rebus lapsaque cedant 
 145 * * *   
 semper enim summum quicquid de rebus abundat, 
 quod iaculentur. et hoc alias cum peruenit in res, 
 transit, ut in primis uestem; sed ubi aspera saxa 
 aut in materiam ligni peruenit, ibi iam 
 scinditur, ut nullum simulacrum reddere possit. 
 
 [4,150] at cum splendida quae constant opposta fuerunt 
 densaque, ut in primis speculum est, nihil accidit horum; 
 nam neque, uti uestem, possunt transire, neque autem 
 scindi; quam meminit leuor praestare salutem. 
 qua propter fit ut hinc nobis simulacra redundent. 
 155 et quamuis subito quouis in tempore quamque 
 rem contra speculum ponas, apparet imago; 
 perpetuo fluere ut noscas e corpore summo 
 texturas rerum tenuis tenuisque figuras. 
 ergo multa breui spatio simulacra genuntur, 
 
 [4,160] ut merito celer his rebus dicatur origo. 
 et quasi multa breui spatio summittere debet 
 lumina sol, ut perpetuo sint omnia plena, 
 sic ab rebus item simili ratione necessest 
 temporis in puncto rerum simulacra ferantur 
 165 multa modis multis in cunctas undique partis; 
 quandoquidem speculum quo cumque obuertimus oris, 
 res ibi respondent simili forma atque colore. 
 Praeterea modo cum fuerit liquidissima caeli 
 tempestas, perquam subito fit turbida foede, 
 
 [4,170] undique uti tenebras omnis Acherunta rearis 
 liquisse et magnas caeli complesse cauernas. 
 usque adeo taetra nimborum nocte coorta 
 inpendent atrae Formidinis ora superne; 
 quorum quantula pars sit imago dicere nemost 
 175 qui possit neque eam rationem reddere dictis.   
 Nunc age, quam celeri motu simulacra ferantur, 
 et quae mobilitas ollis tranantibus auras 
 reddita sit, longo spatio ut breuis hora teratur, 
 in quem quaeque locum diuerso numine tendunt, 
 
 [4,180] suauidicis potius quam multis uersibus edam; 
 paruus ut est cycni melior canor, ille gruum quam 
 clamor in aetheriis dispersus nubibus austri. 
 Principio persaepe leuis res atque minutis 
 corporibus factas celeris licet esse uidere. 
 185 in quo iam genere est solis lux et uapor eius, 
 propterea quia sunt e primis facta minutis, 
 quae quasi cuduntur perque ae+ris interuallum 
 non dubitant transire sequenti concita plaga; 
 suppeditatur enim confestim lumine lumen 
 
 [4,190] et quasi protelo stimulatur fulgere fulgur. 
 qua propter simulacra pari ratione necessest 
 inmemorabile per spatium transcurrere posse 
 temporis in puncto, primum quod paruola causa 
 est procul a tergo quae prouehat atque propellat, 
 195 quod super est, ubi tam uolucri leuitate ferantur, 
 deinde quod usque adeo textura praedita rara 
 mittuntur, facile ut quasuis penetrare queant res 
 et quasi permanare per ae+ris interuallum. 
 Praeterea si quae penitus corpuscula rerum 
 
 [4,200] ex altoque foras mittuntur, solis uti lux 
 ac uapor, haec puncto cernuntur lapsa diei 
 per totum caeli spatium diffundere sese 
 perque uolare mare ac terras caelumque rigare. 
 quid quae sunt igitur iam prima fronte parata, 
 205 cum iaciuntur et emissum res nulla moratur? 
 quone uides citius debere et longius ire   
 multiplexque loci spatium transcurrere eodem 
 tempore quo solis peruolgant lumina caelum? 
 Hoc etiam in primis specimen uerum esse uidetur, 
 
 [4,210] quam celeri motu rerum simulacra ferantur, 
 quod simul ac primum sub diu splendor aquai 
 ponitur, extemplo caelo stellante serena 
 sidera respondent in aqua radiantia mundi. 
 iamne uides igitur quam puncto tempore imago 
 215 aetheris ex oris in terrarum accidat oras? 
 quare etiam atque etiam mitti fateare necessest 
 corpora quae feriant oculos uisumque lacessant. 
 perpetuoque fluunt certis ab rebus odores, 
 frigus ut a fluuiis, calor ab sole, aestus ab undis 
 
 [4,220] aequoris, exesor moerorum litora circum, 
 nec uariae cessant uoces uolitare per auras. 
 denique in os salsi uenit umor saepe saporis, 
 cum mare uersamur propter, dilutaque contra 
 cum tuimur misceri absinthia, tangit amaror. 
 225 usque adeo omnibus ab rebus res quaeque fluenter 
 fertur et in cunctas dimittitur undique partis 
 nec mora nec requies interdatur ulla fluendi, 
 perpetuo quoniam sentimus et omnia semper 
 cernere odorari licet et sentire sonare. 
 
 [4,230] Praeterea quoniam manibus tractata figura 
 in tenebris quaedam cognoscitur esse eadem quae 
 cernitur in luce et claro candore, necessest 
 consimili causa tactum uisumque moueri. 
 nunc igitur si quadratum temptamus et id nos 
 235 commouet in tenebris, in luci quae poterit res   
 accidere ad speciem quadrata, nisi eius imago? 
 esse in imaginibus qua propter causa uidetur 
 cernundi neque posse sine his res ulla uideri. 
 Nunc ea quae dico rerum simulacra feruntur 
 
 [4,240] undique et in cunctas iaciuntur didita partis; 
 uerum nos oculis quia solis cernere quimus, 
 propterea fit uti, speciem quo uertimus, omnes 
 res ibi eam contra feriant forma atque colore. 
 et quantum quaeque ab nobis res absit, imago 
 245 efficit ut uideamus et internoscere curat; 
 nam cum mittitur, extemplo protrudit agitque 
 ae+ra qui inter se cumque est oculosque locatus, 
 isque ita per nostras acies perlabitur omnis 
 et quasi perterget pupillas atque ita transit. 
 propterea fit uti uideamus quam procul absit 
 
 [4,250] res quaeque. et quanto plus ae+ris ante agitatur 
 et nostros oculos perterget longior aura, 
 tam procul esse magis res quaeque remota uidetur. 
 scilicet haec summe celeri ratione geruntur, 
 quale sit ut uideamus, et una quam procul absit. 
 255 Illud in his rebus minime mirabile habendumst, 
 cur, ea quae feriant oculos simulacra uideri 
 singula cum nequeant, res ipsae perspiciantur. 
 uentus enim quoque paulatim cum uerberat et cum 
 acre fluit frigus, non priuam quamque solemus 
 
 [4,260] particulam uenti sentire et frigoris eius, 
 sed magis unorsum, fierique perinde uidemus 
 corpore tum plagas in nostro tam quam aliquae res 
 uerberet atque sui det sensum corporis extra. 
 praeterea lapidem digito cum tundimus, ipsum 
 265 tangimus extremum saxi summumque colorem   
 nec sentimus eum tactu, uerum magis ipsam 
 duritiem penitus saxi sentimus in alto. 
 Nunc age, cur ultra speculum uideatur imago 
 
 [4,270] percipe: nam certe penitus remmota uidetur. 
 quod genus illa foris quae uere transpiciuntur, 
 ianua cum per se transpectum praebet apertum, 
 multa facitque foris ex aedibus ut uideantur; 
 is quoque enim duplici geminoque fit ae+re uisus. 
 275 primus enim citra postes tum cernitur ae+r, 
 inde fores ipsae dextra laeuaque secuntur, 
 post extraria lux oculos perterget et ae+r 
 alter, et illa foris quae uere transpiciuntur. 
 sic ubi se primum speculi proiecit imago, 
 
 [4,280] dum uenit ad nostras acies, protrudit agitque 
 ae+ra qui inter se cumquest oculosque locatus, 
 et facit, ut prius hunc omnem sentire queamus 
 quam speculum; sed ubi {in} speculum quoque sensimus ipsum, 
 continuo a nobis in eum quae fertur imago 
 285 peruenit, et nostros oculos reiecta reuisit 
 atque alium prae se propellens ae+ra uoluit, 
 et facit ut prius hunc quam se uideamus, eoque 
 distare ab speculo tantum semota uidetur. 
 quare etiam atque etiam minime mirarier est par 
 * * * 
 
 [4,290] illis quae reddunt speculorum ex aequore uisum, 
 ae+ribus binis quoniam res confit utraque. 
 Nunc ea quae nobis membrorum dextera pars est, 
 in speculis fit ut in laeua uideatur eo quod   
 planitiem ad speculi ueniens cum offendit imago, 
 295 non conuertitur incolumis, sed recta retrorsum 
 sic eliditur, ut siquis, prius arida quam sit 
 cretea persona, adlidat pilaeue trabiue, 
 atque ea continuo rectam si fronte figuram 
 seruet et elisam retro sese exprimat ipsa. 
 300 fiet ut, ante oculus fuerit qui dexter, ut idem 
 nunc sit laeuus et e laeuo sit mutua dexter. 
 Fit quoque de speculo in speculum ut tradatur imago, 
 quinque etiam <aut> sex ut fieri simulacra sue+rint. 
 nam quae cumque retro parte interiore latebunt, 
 305 inde tamen, quamuis torte penitusque remota, 
 
 [4,330] omnia per flexos aditus educta licebit 
 pluribus haec speculis uideantur in aedibus esse. 
 usque adeo speculo in speculum translucet imago, 
 et cum laeua data est, fit rusum ut dextera fiat, 
 inde retro rursum redit et conuertit eodem. 
 335 Quin etiam quae cumque latuscula sunt speculorum 
 adsimili lateris flexura praedita nostri, 
 dextera ea propter nobis simulacra remittunt, 
 aut quia de speculo in speculum transfertur imago, 
 inde ad nos elisa bis aduolat, aut etiam quod 
 
 [4,340] circum agitur, cum uenit, imago propterea quod 
 flexa figura docet speculi conuertier ad nos. 
 Indugredi porro pariter simulacra pedemque 
 ponere nobiscum credas gestumque imitari 
 propterea quia, de speculi qua parte recedas, 
 345 continuo nequeunt illinc simulacra reuerti; 
 omnia quandoquidem cogit natura referri 
 ac resilire ab rebus ad aequos reddita flexus.   
 Splendida porro oculi fugitant uitantque tueri. 
 
 [4,300] sol etiam caecat, contra si tendere pergas, 
 propterea quia uis magnast ipsius et alte 
 ae+ra per purum simulacra feruntur 
 et feriunt oculos turbantia composituras. 
 Praeterea splendor qui cumque est acer adurit 
 305 saepe oculos ideo quod semina possidet ignis 
 multa, dolorem oculis quae gignunt insinuando. 
 lurida praeterea fiunt quae cumque tuentur 
 arquati, quia luroris de corpore eorum 
 semina multa fluunt simulacris obuia rerum, 
 
 [4,310] multaque sunt oculis in eorum denique mixta, 
 quae contage sua palloribus omnia pingunt. 
 E tenebris autem quae sunt in luce tuemur 
 propterea quia, cum propior caliginis ae+r 
 ater init oculos prior et possedit apertos, 
 315 insequitur candens confestim lucidus ae+r, 
 qui quasi purgat eos ac nigras discutit umbras 
 ae+ris illius; nam multis partibus hic est 
 mobilior multisque minutior et mage pollens. 
 qui simul atque uias oculorum luce repleuit 
 
 [4,320] atque pate fecit, quas ante obsederat ae+r 
 <ater>, continuo rerum simulacra secuntur, 
 quae sita sunt in luce, lacessuntque ut uideamus. 
 quod contra facere in tenebris e luce nequimus 
 propterea quia posterior caliginis ae+r 
 
 [4,350] crassior insequitur, qui cuncta foramina complet 
 obsiditque uias oculorum, ne simulacra 
 possint ullarum rerum coniecta moueri. 
 Quadratasque procul turris cum cernimus urbis, 
 propterea fit uti uideantur saepe rutundae,   
 355 angulus optusus quia longe cernitur omnis 
 siue etiam potius non cernitur ac perit eius 
 plaga nec ad nostras acies perlabitur ictus, 
 ae+ra per multum quia dum simulacra feruntur, 
 cogit hebescere eum crebris offensibus ae+r. 
 
 [4,360] hoc ubi suffugit sensum simul angulus omnis. 
 fit quasi ut ad turnum saxorum structa tuantur; 
 non tamen ut coram quae sunt uereque rutunda, 
 sed quasi adumbratim paulum simulata uidentur. 
 Umbra uidetur item nobis in sole moueri 
 365 et uestigia nostra sequi gestumque imitari, 
 ae+ra si credis priuatum lumine posse 
 indugredi, motus hominum gestumque sequentem; 
 nam nihil esse potest aliud nisi lumine cassus 
 ae+r id quod nos umbram perhibere sue+mus. 
 
 [4,370] ni mirum, quia terra locis ex ordine certis 
 lumine priuatur solis qua cumque meantes 
 officimus, repletur item quod liquimus eius, 
 propterea fit uti uideatur, quae fuit umbra 
 corporis, e regione eadem nos usque secuta. 
 375 semper enim noua se radiorum lumina fundunt 
 primaque dispereunt, quasi in ignem lana trahatur. 
 propterea facile et spoliatur lumine terra 
 et repletur item nigrasque sibi abluit umbras. 
 Nec tamen hic oculos falli concedimus hilum. 
 
 [4,380] nam quo cumque loco sit lux atque umbra tueri 
 illorum est; eadem uero sint lumina necne, 
 umbraque quae fuit hic eadem nunc transeat illuc, 
 an potius fiat paulo quod diximus ante, 
 hoc animi demum ratio discernere debet,   
 385 nec possunt oculi naturam noscere rerum. 
 proinde animi uitium hoc oculis adfingere noli. 
 Qua uehimur naui, fertur, cum stare uidetur; 
 quae manet in statione, ea praeter creditur ire. 
 et fugere ad puppim colles campique uidentur, 
 
 [4,390] quos agimus praeter nauem uelisque uolamus. 
 Sidera cessare aetheriis adfixa cauernis 
 cuncta uidentur, et adsiduo sunt omnia motu, 
 quandoquidem longos obitus exorta reuisunt, 
 cum permensa suo sunt caelum corpore claro. 
 395 solque pari ratione manere et luna uidetur 
 in statione, ea quae ferri res indicat ipsa. 
 Exstantisque procul medio de gurgite montis 
 classibus inter quos liber patet exitus ingens, 
 insula coniunctis tamen ex his una uidetur. 
 
 [4,400] atria uersari et circum cursare columnae 
 usque adeo fit uti pueris uideantur, ubi ipsi 
 desierunt uerti, uix ut iam credere possint 
 non supra sese ruere omnia tecta minari. 
 Iamque rubrum tremulis iubar ignibus erigere alte 
 405 cum coeptat natura supraque extollere montes, 
 quos tibi tum supra sol montis esse uidetur 
 comminus ipse suo contingens feruidus igni, 
 uix absunt nobis missus bis mille sagittae, 
 uix etiam cursus quingentos saepe ueruti; 
 
 [4,410] inter eos solemque iacent immania ponti 
 aequora substrata aetheriis ingentibus oris, 
 interiectaque sunt terrarum milia multa, 
 quae uariae retinent gentes et saecla ferarum. 
 At coniectus aquae digitum non altior unum,   
 415 qui lapides inter sistit per strata uiarum, 
 despectum praebet sub terras inpete tanto, 
 a terris quantum caeli patet altus hiatus, 
 nubila despicere et caelum ut uideare uidere, 
 corpora mirande sub terras abdita caelo. 
 
 [4,420] Denique ubi in medio nobis ecus acer obhaesit 
 flumine et in rapidas amnis despeximus undas, 
 stantis equi corpus transuersum ferre uidetur 
 uis et in aduersum flumen contrudere raptim, 
 et quo cumque oculos traiecimus omnia ferri 
 425 et fluere adsimili nobis ratione uidentur. 
 Porticus aequali quamuis est denique ductu 
 stansque in perpetuum paribus suffulta columnis, 
 longa tamen parte ab summa cum tota uidetur, 
 paulatim trahit angusti fastigia coni, 
 
 [4,430] tecta solo iungens atque omnia dextera laeuis 
 donec in obscurum coni conduxit acumen. 
 In pelago nautis ex undis ortus in undis 
 sol fit uti uideatur obire et condere lumen; 
 quippe ubi nil aliud nisi aquam caelumque tuentur; 
 435 ne leuiter credas labefactari undique sensus. 
 at maris ignaris in portu clauda uidentur 
 nauigia aplustris fractis obnitier undis. 
 nam quae cumque supra rorem salis edita pars est 
 remorum, recta est, et recta superne guberna; 
 
 [4,440] quae demersa liquore obeunt, refracta uidentur 
 omnia conuerti sursumque supina reuerti   
 et reflexa prope in summo fluitare liquore. 
 Raraque per caelum cum uenti nubila portant 
 tempore nocturno, tum splendida signa uidentur 
 445 labier aduersum nimbos atque ire superne 
 longe aliam in partem ac uera ratione feruntur 
 At si forte oculo manus uni subdita supter 
 pressit eum, quodam sensu fit uti uideantur 
 omnia quae tuimur fieri tum bina tuendo, 
 
 [4,450] bina lucernarum florentia lumina flammis 
 binaque per totas aedis geminare supellex 
 et duplicis hominum facies et corpora bina. 
 Denique cum suaui deuinxit membra sopore 
 somnus et in summa corpus iacet omne quiete, 
 455 tum uigilare tamen nobis et membra mouere 
 nostra uidemur, et in noctis caligine caeca 
 cernere censemus solem lumenque diurnum, 
 conclusoque loco caelum mare flumina montis 
 mutare et campos pedibus transire uidemur, 
 
 [4,460] et sonitus audire, seuera silentia noctis 
 undique cum constent, et reddere dicta tacentes. 
 Cetera de genere hoc mirande multa uidemus, 
 quae uiolare fidem quasi sensibus omnia quaerunt, 
 ne quiquam, quoniam pars horum maxima fallit 
 465 propter opinatus animi, quos addimus ipsi, 
 pro uisis ut sint quae non sunt sensibus uisa; 
 nam nihil aegrius est quam res secernere apertas 
 ab dubiis, animus quas ab se protinus addit.   
 Denique nil sciri siquis putat, id quoque nescit 
 
 [4,470] an sciri possit, quoniam nil scire fatetur. 
 hunc igitur contra minuam contendere causam, 
 qui capite ipse suo in statuit uestigia sese. 
 et tamen hoc quoque uti concedam scire, at id ipsum 
 quaeram, cum in rebus ueri nil uiderit ante, 
 475 unde sciat quid sit scire et nescire uicissim, 
 notitiam ueri quae res falsique crearit 
 et dubium certo quae res differre probarit. 
 inuenies primis ab sensibus esse creatam 
 notitiem ueri neque sensus posse refelli. 
 
 [4,480] nam maiore fide debet reperirier illud, 
 sponte sua ueris quod possit uincere falsa. 
 quid maiore fide porro quam sensus haberi 
 debet? an ab sensu falso ratio orta ualebit 
 dicere eos contra, quae tota ab sensibus orta est? 
 485 qui nisi sunt ueri, ratio quoque falsa fit omnis. 
 An poterunt oculos aures reprehendere, an aures 
 tactus? an hunc porro tactum sapor arguet oris, 
 an confutabunt nares oculiue reuincent? 
 non, ut opinor, ita est. nam seorsum cuique potestas 
 
 [4,490] diuisast, sua uis cuiquest, ideoque necesse est 
 et quod molle sit et gelidum feruensue uidere 
 et seorsum uarios rerum sentire colores 
 et quae cumque coloribus sint coniuncta necessest. 
 seorsus item sapor oris habet uim, seorsus odores 
 495 nascuntur, seorsum sonitus. ideoque necesse est 
 non possint alios alii conuincere sensus.   
 nec porro poterunt ipsi reprehendere sese, 
 aequa fides quoniam debebit semper haberi. 
 proinde quod in quoquest his uisum tempore, uerumst. 
 
 [4,500] Et si non poterit ratio dissoluere causam, 
 cur ea quae fuerint iuxtim quadrata, procul sint 
 uisa rutunda, tamen praestat rationis egentem 
 reddere mendose causas utriusque figurae, 
 quam manibus manifesta suis emittere quoquam 
 505 et uiolare fidem primam et conuellere tota 
 fundamenta quibus nixatur uita salusque. 
 non modo enim ratio ruat omnis, uita quoque ipsa 
 concidat extemplo, nisi credere sensibus ausis 
 praecipitisque locos uitare et cetera quae sint 
 
 [4,510] in genere hoc fugienda, sequi contraria quae sint. 
 illa tibi est igitur uerborum copia cassa 
 omnis, quae contra sensus instructa paratast. 
 Denique ut in fabrica, si prauast regula prima, 
 normaque si fallax rectis regionibus exit, 
 515 et libella aliqua si ex parti claudicat hilum, 
 omnia mendose fieri atque obstipa necessu est 
 praua cubantia prona supina atque absona tecta, 
 iam ruere ut quaedam uideantur uelle, ruantque 
 prodita iudiciis fallacibus omnia primis, 
 
 [4,520] sic igitur ratio tibi rerum praua necessest 
 falsaque sit, falsis quae cumque ab sensibus ortast. 
 Nunc alii sensus quo pacto quisque suam rem 
 sentiat, haud quaquam ratio scruposa relicta est. 
 Principio auditur sonus et uox omnis, in auris 
 525 insinuata suo pepulere ubi corpore sensum.   
 corpoream quoque enim <uocem> constare fatendumst 
 et sonitum, quoniam possunt inpellere sensus. 
 Praeterea radit uox fauces saepe facitque 
 asperiora foras gradiens arteria clamor, 
 
 [4,530] quippe per angustum turba maiore coorta 
 ire foras ubi coeperunt primordia uocum. 
 scilicet expletis quoque ianua raditur oris. 
 haud igitur dubiumst quin uoces uerbaque constent 
 corporeis e principiis, ut laedere possint. 
 535 nec te fallit item quid corporis auferat et quid 
 detrahat ex hominum neruis ac uiribus ipsis 
 perpetuus sermo nigrai noctis ad umbram 
 aurorae perductus ab exoriente nitore, 
 praesertim si cum summost clamore profusus. 
 
 [4,540] ergo corpoream uocem constare necessest, 
 multa loquens quoniam amittit de corpore partem. 
 Asperitas autem uocis fit ab asperitate 
 principiorum et item leuor leuore creatur; 
 nec simili penetrant auris primordia forma, 
 545 cum tuba depresso grauiter sub murmure mugit 
 et reboat raucum retro cita barbita bombum, 
 et <iam> Dauliades natae hortis ex Heliconis 
 cum liquidam tollunt lugubri uoce querellam. 
 Hasce igitur penitus uoces cum corpore nostro   
 550 exprimimus rectoque foras emittimus ore, 
 mobilis articulat neruorum daedala lingua, 
 
 [4,550] formaturaque labrorum pro parte figurat. 
 hoc ubi non longum spatiumst unde illa profecta 
 perueniat uox quaeque, necessest uerba quoque ipsa 
 plane exaudiri discernique articulatim; 
 seruat enim formaturam seruatque figuram. 
 555 at si inter positum spatium sit longius aequo, 
 ae+ra per multum confundi uerba necessest 
 et conturbari uocem, dum transuolat auras. 
 
 [4,560] ergo fit, sonitum ut possis sentire neque illam 
 internoscere, uerborum sententia quae sit; 
 usque adeo confusa uenit uox inque pedita. 
 Praeterea uerbum saepe unum perciet auris 
 omnibus in populo missum praeconis ab ore. 
 565 in multas igitur uoces uox una repente 
 diffugit, in priuas quoniam se diuidit auris 
 obsignans formam uerbis clarumque sonorem. 
 at quae pars uocum non auris incidit ipsas, 
 praeter lata perit frustra diffusa per auras. 
 
 [4,570] pars solidis adlisa locis reiecta sonorem 
 reddit et inter dum frustratur imagine uerbi. 
 Quae bene cum uideas, rationem reddere possis 
 tute tibi atque aliis, quo pacto per loca sola 
 saxa paris formas uerborum ex ordine reddant. 
 575 palantis comites com montis inter opacos 
 quaerimus et magna dispersos uoce ciemus.   
 sex etiam aut septem loca uidi reddere uocis, 
 unam cum iaceres: ita colles collibus ipsi 
 uerba repulsantes iterabant dicta referri. 
 
 [4,580] haec loca capripedes Satyros Nymphasque tenere 
 finitimi fingunt et Faunos esse locuntur, 
 quorum noctiuago strepitu ludoque iocanti 
 adfirmant uolgo taciturna silentia rumpi 
 chordarumque sonos fieri dulcisque querellas, 
 585 tibia quas fundit digitis pulsata canentum, 
 et genus agricolum late sentiscere, quom Pan 
 pinea semiferi capitis uelamina quassans 
 unco saepe labro calamos percurrit hiantis, 
 fistula siluestrem ne cesset fundere musam. 
 
 [4,590] cetera de genere hoc monstra ac portenta loquontur, 
 ne loca deserta ab diuis quoque forte putentur 
 sola tenere. ideo iactant miracula dictis 
 aut aliqua ratione alia ducuntur, ut omne 
 humanum genus est auidum nimis auricularum. 
 595 Quod super est, non est mirandum qua ratione, 
 per loca quae nequeunt oculi res cernere apertas, 
 haec loca per uoces ueniant aurisque lacessant, 
 conloquium clausis foribus quoque saepe uidemus; 
 ni mirum quia uox per flexa foramina rerum 
 
 [4,600] incolumis transire potest, simulacra renutant; 
 perscinduntur enim, nisi recta foramina tranant, 
 qualia sunt uitrei, species qua trauolat omnis. 
 praeterea partis in cunctas diuiditur uox,   
 ex aliis aliae quoniam gignuntur, ubi una 
 605 dissuluit semel in multas exorta, quasi ignis 
 saepe solet scintilla suos se spargere in ignis. 
 ergo replentur loca uocibus abdita retro, 
 omnia quae circum feruunt sonituque cientur. 
 at simulacra uiis derectis omnia tendunt, 
 
 [4,610] ut sunt missa semel; qua propter cernere nemo 
 saepe supra potis est, at uoces accipere extra. 
 et tamen ipsa quoque haec, dum transit clausa <domorum> 
 uox optunditur atque auris confusa penetrat 
 et sonitum potius quam uerba audire uidemur. 
 615 Hoc, qui sentimus sucum, lingua atque palatum 
 plusculum habent in se rationis, plus operai. 
 principio sucum sentimus in ore, cibum cum 
 mandendo exprimimus, ceu plenam spongiam aquai 
 siquis forte manu premere ac siccare coe+pit. 
 
 [4,620] inde quod exprimimus per caulas omne palati 
 diditur et rarae per flexa foramina linguae, 
 hoc ubi leuia sunt manantis corpora suci, 
 suauiter attingunt et suauiter omnia tractant 
 umida linguai circum sudantia templa; 
 625 at contra pungunt sensum lacerantque coorta, 
 quanto quaeque magis sunt asperitate repleta. 
 deinde uoluptas est e suco fine palati; 
 cum uero deorsum per fauces praecipitauit, 
 nulla uoluptas est, dum diditur omnis in artus;   
 
 [4,630] nec refert quicquam quo uictu corpus alatur, 
 dum modo quod capias concoctum didere possis 
 artubus et stomachi tumidum seruare tenorem. 
 Nunc aliis alius qui sit cibus ut uideamus, 
 expediam, quareue, aliis quod triste et amarumst, 
 635 hoc tamen esse aliis possit perdulce uideri, 
 tantaque <in> his rebus distantia differitasque est, 
 ut quod aliis cibus est aliis fuat acre uenenum; 
 est itaque ut serpens, hominis quae tacta saliuis 
 disperit ac sese mandendo conficit ipsa. 
 
 [4,640] praeterea nobis ueratrum est acre uenenum, 
 at capris adipes et cocturnicibus auget. 
 id quibus ut fiat rebus cognoscere possis, 
 principio meminisse decet quae diximus ante, 
 semina multimodis in rebus mixta teneri. 
 645 porro omnes quae cumque cibum capiunt animantes, 
 ut sunt dissimiles extrinsecus et generatim 
 extima membrorum circumcaesura coe+rcet, 
 proinde et seminibus constant uariantque figura. 
 semina cum porro distent, differre necessest 
 
 [4,650] interualla uiasque, foramina quae perhibemus, 
 omnibus in membris et in ore ipsoque palato. 
 esse minora igitur quaedam maioraque debent, 
 esse triquetra aliis, aliis quadrata necessest,   
 multa rutunda, modis multis multangula quaedam. 
 655 namque figurarum ratio ut motusque reposcunt, 
 proinde foraminibus debent differe figurae 
 et uariare uiae proinde ac textura coe+rcet. 
 hoc ubi quod suaue est aliis aliis fit amarum, 
 illi, cui suaue est, leuissima corpora debent 
 
 [4,660] contractabiliter caulas intrare palati, 
 at contra quibus est eadem res intus acerba, 
 aspera ni mirum penetrant hamataque fauces. 
 nunc facile est ex his rebus cognoscere quaeque. 
 quippe ubi cui febris bili superante coorta est 
 665 aut alia ratione aliquast uis excita morbi, 
 perturbatur ibi iam totum corpus et omnes 
 commutantur ibi positurae principiorum; 
 fit prius ad sensum <ut> quae corpora conueniebant 
 nunc non conueniant, et cetera sint magis apta, 
 
 [4,670] quae penetrata queunt sensum progignere acerbum; 
 utraque enim sunt in mellis commixta sapore; 
 id quod iam supera tibi saepe ostendimus ante. 
 Nunc age, quo pacto naris adiectus odoris 
 tangat agam. primum res multas esse necessest 
 675 unde fluens uoluat uarius se fluctus odorum, 
 et fluere et mitti uolgo spargique putandumst; 
 uerum aliis alius magis est animantibus aptus, 
 dissimilis propter formas. ideoque per auras 
 mellis apes quamuis longe ducuntur odore, 
 
 [4,680] uolturiique cadaueribus; tum fissa ferarum 
 ungula quo tulerit gressum promissa canum uis 
 ducit, et humanum longe praesentit odorem 
 Romulidarum arcis seruator, candidus anser. 
 sic aliis alius nidor datus ad sua quemque   
 685 pabula ducit et a taetro resilire ueneno 
 cogit, eoque modo seruantur saecla ferarum. 
 Hic odor ipse igitur, naris qui cumque lacessit, 
 est alio ut possit permitti longius alter; 
 sed tamen haud quisquam tam longe fertur eorum 
 
 [4,690] quam sonitus, quam uox, mitto iam dicere quam res 
 quae feriunt oculorum acies uisumque lacessunt. 
 errabundus enim tarde uenit ac perit ante 
 paulatim facilis distractus in ae+ris auras; 
 ex alto primum quia uix emittitur ex re; 
 695 nam penitus fluere atque recedere rebus odores 
 significat quod fracta magis redolere uidentur 
 omnia, quod contrita, quod igni conlabefacta. 
 deinde uidere licet maioribus esse creatum 
 principiis quam uox, quoniam per saxea saepta 
 
 [4,700] non penetrat, qua uox uolgo sonitusque feruntur. 
 quare etiam quod olet non tam facile esse uidebis 
 inuestigare in qua sit regione locatum; 
 refrigescit enim cunctando plaga per auras 
 nec calida ad sensum decurrunt nuntia rerum. 
 705 errant saepe canes itaque et uestigia quaerunt. 
 Nec tamen hoc solis in odoribus atque saporum 
 in generest, sed item species rerum atque colores 
 non ita conueniunt ad sensus omnibus omnes, 
 ut non sint aliis quaedam magis acria uisu. 
 
 [4,710] quin etiam gallum noctem explaudentibus alis 
 auroram clara consuetum uoce uocare, 
 noenu queunt rapidi contra constare leones 
 inque tueri: ita continuo meminere fugai. 
 ni mirum quia sunt gallorum in corpore quaedam 
 715 semina, quae cum sunt oculis inmissa leonum, 
 pupillas interfodiunt acremque dolorem 
 praebent, ut nequeant contra durare feroces,   
 cum tamen haec nostras acies nil laedere possint, 
 aut quia non penetrant aut quod penetrantibus illis 
 
 [4,720] exitus ex oculis liber datur, in remorando 
 laedere ne possint ex ulla lumina parte. 
 Nunc age, quae moueant animum res accipe, et unde 
 quae ueniunt ueniant in mentem percipe paucis. 
 principio hoc dico, rerum simulacra uagari 
 725 multa modis multis in cunctas undique partis 
 tenuia, quae facile inter se iunguntur in auris, 
 obuia cum ueniunt, ut aranea bratteaque auri. 
 quippe etenim multo magis haec sunt tenuia textu 
 quam quae percipiunt oculos uisumque lacessunt, 
 
 [4,730] corporis haec quoniam penetrant per rara cientque 
 tenuem animi naturam intus sensumque lacessunt. 
 Centauros itaque et Scyllarum membra uidemus 
 Cerbereasque canum facies simulacraque eorum 
 quorum morte obita tellus amplectitur ossa; 
 735 omnigenus quoniam passim simulacra feruntur, 
 partim sponte sua quae fiunt ae+re in ipso, 
 partim quae uariis ab rebus cumque recedunt 
 et quae confiunt ex horum facta figuris. 
 nam certe ex uiuo Centauri non fit imago, 
 
 [4,740] nulla fuit quoniam talis natura animata; 
 uerum ubi equi atque hominis casu conuenit imago, 
 haerescit facile extemplo, quod diximus ante, 
 propter subtilem naturam et tenuia texta. 
 cetera de genere hoc eadem ratione creantur. 
 745 quae cum mobiliter summa leuitate feruntur, 
 ut prius ostendi, facile uno commouet ictu 
 quae libet una animum nobis subtilis imago; 
 tenuis enim mens est et mire mobilis ipsa. 
 haec fieri ut memoro, facile hinc cognoscere possis.   
 
 [4,750] quatinus hoc simile est illi, quod mente uidemus 
 atque oculis, simili fieri ratione necessest. 
 Nunc igitur docui quoniam me forte leonum 
 cernere per simulacra, oculos quae cumque lacessunt, 
 scire licet mentem simili ratione moueri 
 755 per simulacra leonum <et> cetera quae uidet aeque 
 nec minus atque oculi, nisi quod mage tenuia cernit. 
 nec ratione alia, cum somnus membra profudit, 
 mens animi uigilat, nisi quod simulacra lacessunt 
 haec eadem nostros animos quae cum uigilamus, 
 
 [4,760] usque adeo, certe ut uideamur cernere eum quem 
 rellicta uita iam mors et terra potitast. 
 hoc ideo fieri cogit natura, quod omnes 
 corporis offecti sensus per membra quiescunt 
 nec possunt falsum ueris conuincere rebus. 
 765 praeterea meminisse iacet languetque sopore, 
 nec dissentit eum mortis letique potitum 
 iam pridem, quem mens uiuom se cernere credit. 
 quod super est, non est mirum simulacra moueri 
 bracchiaque in numerum iactare et cetera membra; 
 
 [4,770] nam fit ut in somnis facere hoc uideatur imago. 
 quippe, ubi prima perit alioque est altera nata 
 inde statu, prior hic gestum mutasse uidetur. 
 scilicet id fieri celeri ratione putandumst: 
 tanta est mobilitas et rerum copia tanta 
 775 tantaque sensibili quouis est tempore in uno 
 copia particularum, ut possit suppeditare. 
 Multaque in his rebus quaeruntur multaque nobis 
 clarandumst, plane si res exponere auemus. 
 quaeritur in primis quare, quod cuique libido 
 
 [4,780] uenerit, extemplo mens cogitet eius id ipsum.   
 anne uoluntatem nostram simulacra tuentur 
 et simul ac uolumus nobis occurrit imago, 
 si mare, si terram cordist, si denique caelum? 
 conuentus hominum, pompam, conuiuia, pugnas, 
 785 omnia sub uerbone creat natura paratque? 
 cum praesertim aliis eadem in regione locoque 
 longe dissimilis animus res cogitet omnis. 
 quid porro, in numerum procedere cum simulacra 
 cernimus in somnis et mollia membra mouere, 
 
 [4,790] mollia mobiliter cum alternis bracchia mittunt 
 et repetunt oculis gestum pede conuenienti? 
 scilicet arte madent simulacra et docta uagantur, 
 nocturno facere ut possint in tempore ludos. 
 an magis illud erit uerum? quia tempore in uno, 
 795 cum sentimus, id est cum uox emittitur una, 
 tempora multa latent, ratio quae comperit esse, 
 propterea fit uti quouis in tempore quaeque 
 praesto sint simulacra locis in quisque parata. 
 tanta est mobilitas et rerum copia tanta. 
 
 [4,800] hoc ubi prima perit alioque est altera nata 
 inde statu, prior hic gestum mutasse uidetur. 
 et quia tenuia sunt, nisi quae contendit, acute 
 cernere non potis est animus; proinde omnia quae sunt 
 praeterea pereunt, nisi quae ex se<se> ipse parauit. 
 805 ipse parat sese porro speratque futurum 
 ut uideat quod consequitur rem quamque: fit ergo. 
 nonne uides oculos etiam, cum tenuia quae sunt 
 {praeterea pereunt, nisi quae ex se ipse parauit}
 cernere coeperunt, contendere se atque parare, 
 
 [4,810] nec sine eo fieri posse ut cernamus acute? 
 et tamen in rebus quoque apertis noscere possis, 
 si non aduertas animum, proinde esse quasi omni 
 tempore semotum fuerit longeque remotum. 
 cur igitur mirumst, animus si cetera perdit 
 815 praeter quam quibus est in rebus deditus ipse? 
 deinde adopinamur de signis maxima paruis 
 ac nos in fraudem induimus frustraminis ipsi. 
 Fit quoque ut inter dum non suppeditetur imago 
 eiusdem generis, sed femina quae fuit ante, 
 
 [4,820] in manibus uir uti factus uideatur adesse, 
 aut alia ex alia facies aetasque sequatur. 
 quod ne miremur sopor atque obliuia curant. 
 Illud in his rebus uitium uehementer =inesse 
 effugere errorem uitareque praemetuenter, 
 825 lumina ne facias oculorum clara creata, 
 prospicere ut possimus, et ut proferre queamus 
 proceros passus, ideo fastigia posse 
 surarum ac feminum pedibus fundata plicari, 
 bracchia tum porro ualidis ex apta lacertis 
 
 [4,830] esse manusque datas utraque <ex> parte ministras, 
 ut facere ad uitam possemus quae foret usus. 
 cetera de genere hoc inter quae cumque pretantur,   
 omnia peruersa praepostera sunt ratione, 
 nil ideo quoniam natumst in corpore ut uti 
 835 possemus, sed quod natumst id procreat usum. 
 nec fuit ante uidere oculorum lumina nata, 
 nec dictis orare prius quam lingua creatast, 
 sed potius longe linguae praecessit origo 
 sermonem multoque creatae sunt prius aures 
 
 [4,840] quam sonus est auditus, et omnia denique membra 
 ante fuere, ut opinor, eorum quam foret usus; 
 haud igitur potuere utendi crescere causa. 
 at contra conferre manu certamina pugnae 
 et lacerare artus foedareque membra cruore 
 845 ante fuit multo quam lucida tela uolarent, 
 et uolnus uitare prius natura coe+git 
 quam daret obiectum parmai laeua per artem. 
 scilicet et fessum corpus mandare quieti 
 multo antiquius est quam lecti mollia strata, 
 
 [4,850] et sedare sitim prius est quam pocula natum. 
 haec igitur possunt utendi cognita causa 
 credier, ex usu quae sunt uitaque reperta. 
 illa quidem seorsum sunt omnia, quae prius ipsa 
 nata dedere suae post notitiam utilitatis. 
 855 quo genere in primis sensus et membra uidemus; 
 quare etiam atque etiam procul est ut credere possis 
 utilitatis ob officium potuisse creari. 
 Illud item non est mirandum, corporis ipsa 
 quod natura cibum quaerit cuiusque animantis. 
 
 [4,860] quippe etenim fluere atque recedere corpora rebus 
 multa modis multis docui, sed plurima debent 
 ex animalibus; <quae> quia sunt exercita motu, 
 multa per os exhalantur, cum languida anhelant, 
 multaque per sudorem ex alto pressa feruntur.   
 865 his igitur rebus rarescit corpus et omnis 
 subruitur natura, dolor quam consequitur rem. 
 propterea capitur cibus, ut suffulciat artus 
 et recreet uires inter datus, atque patentem 
 per membra ac uenas ut amorem opturet edendi. 
 
 [4,870] umor item discedit in omnia quae loca cumque 
 poscunt umorem; glomerataque multa uaporis 
 corpora, quae stomacho praebent incendia nostro, 
 dissupat adueniens liquor ac restinguit ut ignem, 
 urere ne possit calor amplius aridus artus. 
 875 sic igitur tibi anhela sitis de corpore nostro 
 abluitur, sic expletur ieiuna cupido. 
 Nunc qui fiat uti passus proferre queamus, 
 cum uolumus, quareque datum sit membra mouere 
 et quae res tantum hoc oneris protrudere nostri 
 
 [4,880] corporis insuerit, dicam: tu percipe dicta. 
 dico animo nostro primum simulacra meandi 
 accidere atque animum pulsare, ut diximus ante. 
 inde uoluntas fit; neque enim facere incipit ullam 
 rem quisquam, <quam> mens prouidit quid uelit ante. 
 885 id quod prouidet, illius rei constat imago, 
 ergo animus cum sese ita commouet ut uelit ire 
 inque gredi, ferit extemplo quae in corpore toto 
 per membra atque artus animai dissita uis est; 
 et facilest factu, quoniam coniuncta tenetur. 
 
 [4,890] inde ea proporro corpus ferit, atque ita tota 
 paulatim moles protruditur atque mouetur. 
 praeterea tum rarescit quoque corpus et ae+r, 
 scilicet ut debet qui semper mobilis extat, 
 per patefacta uenit penetratque foramina largus, 
 895 et dispargitur ad partis ita quasque minutas   
 corporis. hic igitur rebus fit utrimque duabus, 
 corpus ut ac nauis uelis uentoque feratur. 
 nec tamen illud in his rebus mirabile constat, 
 tantula quod tantum corpus corpuscula possunt 
 
 [4,900] contorquere et onus totum conuertere nostrum; 
 quippe etenim uentus subtili corpore tenuis 
 trudit agens magnam magno molimine nauem 
 et manus una regit quanto uis impete euntem 
 atque gubernaclum contorquet quo libet unum, 
 905 multaque per trocleas et tympana pondere magno 
 commouet atque leui sustollit machina nisu. 
 Nunc quibus ille modis somnus per membra quietem 
 inriget atque animi curas e pectore soluat, 
 suauidicis potius quom multis uersibus edam, 
 
 [4,910] paruus ut est cycni melior canor, ille gruum quam 
 clamor in aetheriis dispersus nubibus austri. 
 tu mihi da tenuis auris animumque sagacem, 
 ne fieri negites quae dicam posse retroque 
 uera repulsanti discedas pectore dicta, 
 915 tutemet in culpa cum sis neque cernere possis. 
 Principio somnus fit ubi est distracta per artus 
 uis animae partimque foras eiecta recessit 
 et partim contrusa magis concessit in altum; 
 dissoluuntur enim tum demum membra fluuntque. 
 
 [4,920] nam dubium non est, animai quin opera sit 
 sensus hic in nobis, quem cum sopor inpedit esse, 
 tum nobis animam perturbatam esse putandumst 
 eiectamque foras, non omnem; namque iaceret   
 aeterno corpus perfusum frigore leti. 
 925 quippe ubi nulla latens animai pars remaneret 
 in membris, cinere ut multa latet obrutus ignis, 
 unde reconflari sensus per membra repente 
 possit, ut ex igni caeco consurgere flamma? 
 Sed quibus haec rebus nouitas confiat et unde 
 
 [4,930] perturbari anima et corpus languescere possit, 
 expediam: tu fac ne uentis uerba profundam. 
 Principio externa corpus de parte necessum est, 
 ae+riis quoniam uicinum tangitur auris, 
 tundier atque eius crebro pulsarier ictu, 
 935 proptereaque fere res omnes aut corio sunt 
 aut etiam conchis aut callo aut cortice tectae. 
 interiorem etiam partem spirantibus ae+r 
 uerberat hic idem, cum ducitur atque reflatur. 
 quare utrimque secus cum corpus uapulet et cum 
 
 [4,940] perueniant plagae per parua foramina nobis 
 corporis ad primas partis elementaque prima, 
 fit quasi paulatim nobis per membra ruina. 
 conturbantur enim positurae principiorum 
 corporis atque animi. fit uti pars inde animai 
 945 eliciatur et introrsum pars abdita cedat, 
 pars etiam distracta per artus non queat esse 
 coniuncta inter se neque motu mutua fungi; 
 inter enim saepit coetus natura uiasque. 
 ergo sensus abit mutatis motibus alte. 
 
 [4,950] et quoniam non est quasi quod suffulciat artus, 
 debile fit corpus languescuntque omnia membra, 
 bracchia palpebraeque cadunt poplitesque cubanti 
 saepe tamen summittuntur uirisque resoluunt. 
 Deinde cibum sequitur somnus, quia, quae facit ae+r, 
 955 haec eadem cibus, in uenas dum diditur omnis,   
 efficit. et multo sopor ille grauissimus exstat, 
 quem satur aut lassus capias, quia plurima tum se 
 corpora conturbant magno contusa labore. 
 fit ratione eadem coniectus parte animai 
 
 [4,960] altior atque foras eiectus largior eius, 
 et diuisior inter se ac distractior intus. 
 Et quo quisque fere studio deuinctus adhaeret 
 aut quibus in rebus multum sumus ante morati 
 atque in ea ratione fuit contenta magis mens, 
 965 in somnis eadem plerumque uidemur obire: 
 causidici causas agere et componere leges, 
 induperatores pugnare ac proelia obire, 
 nautae contractum cum uentis degere bellum, 
 nos agere hoc autem et naturam quaerere rerum 
 
 [4,970] semper et inuentam patriis exponere chartis. 
 cetera sic studia atque artes plerumque uidentur 
 in somnis animos hominum frustrata tenere. 
 et qui cumque dies multos ex ordine ludis 
 adsiduas dederunt operas, plerumque uidemus, 
 975 cum iam destiterunt ea sensibus usurpare, 
 relicuas tamen esse uias in mente patentis, 
 qua possint eadem rerum simulacra uenire; 
 per multos itaque illa dies eadem obuersantur 
 ante oculos, etiam uigilantes ut uideantur 
 
 [4,980] cernere saltantis et mollia membra mouentis 
 et citharae liquidum carmen chordasque loquentis 
 auribus accipere et consessum cernere eundem 
 scenaique simul uarios splendere decores. 
 usque adeo magni refert studium atque uoluntas, 
 985 et quibus in rebus consuerint esse operati 
 non homines solum sed uero animalia cuncta.   
 quippe uidebis equos fortis, cum membra iacebunt, 
 in somnis sudare tamen spirareque semper 
 et quasi de palma summas contendere uiris 
 
 [4,990] aut quasi carceribus patefactis <edere uoces> 
 uenantumque canes in molli saepe quiete 
 iactant crura tamen subito uocisque repente 
 mittunt et crebro redducunt naribus auras. 
 ut uestigia si teneant inuenta ferarum, 
 995 expergefactique secuntur inania saepe 
 ceruorum simulacra, fugae quasi dedita cernant, 
 donec discussis redeant erroribus ad se. 
 at consueta domi catulorum blanda propago 
 discutere et corpus de terra corripere instant, 
 
 [4,1000] {iactant crura tamen subito uocisque repente 
 mittunt et crebro redducunt naribus auras 
 ut uestigia si teneant inuenta ferarum 
 expergefactique secuntur inania saepe}
 proinde quasi ignotas facies atque ora tuantur. 
 1005 et quo quaeque magis sunt aspera seminiorum, 
 tam magis in somnis eadem saeuire necessust. 
 at uariae fugiunt uolucres pinnisque repente 
 sollicitant diuom nocturno tempore lucos, 
 accipitres somno in leni si proelia pugnas 
 
 [4,1010] edere sunt persectantes uisaeque uolantes. 
 porro hominum mentes, magnis quae motibus edunt   
 magna, itidem saepe in somnis faciuntque geruntque, 
 reges expugnant, capiuntur, proelia miscent, 
 tollunt clamorem, quasi si iugulentur ibidem. 
 1015 multi depugnant gemitusque doloribus edunt 
 et quasi pantherae morsu saeuiue leonis 
 mandantur, magnis clamoribus omnia complent. 
 multi de magnis per somnum rebus loquuntur 
 indicioque sui facti persaepe fuere. 
 
 [4,1020] multi mortem obeunt. multi, de montibus altis 
 ut quasi praecipitent ad terram corpore toto, 
 exterruntur et ex somno quasi mentibus capti 
 uix ad se redeunt permoti corporis aestu. 
 flumen item sitiens aut fontem propter amoenum 
 1025 adsidet et totum prope faucibus occupat amnem. 
 puri saepe lacum propter si ac dolia curta 
 somno deuincti credunt se extollere uestem, 
 totius umorem saccatum corporis fundunt, 
 cum Babylonica magnifico splendore rigantur. 
 
 [4,1030] tum quibus aetatis freta primitus insinuatur 
 semen, ubi ipsa dies membris matura creauit, 
 conueniunt simulacra foris e corpore quoque, 
 nuntia praeclari uoltus pulchrique coloris, 
 qui ciet inritans loca turgida semine multo, 
 1035 ut quasi transactis saepe omnibus rebus profundant 
 fluminis ingentis fluctus uestemque cruentent. 
 Sollicitatur id <in> nobis, quod diximus ante, 
 semen, adulta aetas cum primum roborat artus. 
 namque alias aliud res commouet atque lacessit; 
 
 [4,1040] ex homine humanum semen ciet una hominis uis. 
 quod simul atque suis eiectum sedibus exit,   
 per membra atque artus decedit corpore toto, 
 in loca conueniens neruorum certa cietque 
 continuo partis genitalis corporis ipsas. 
 1045 inritata tument loca semine fitque uoluntas 
 eicere id quo se contendit dira lubido, 
 {incitat inritans loca turgida semine multo}
 idque petit corpus, mens unde est saucia amore; 
 namque omnes plerumque cadunt in uulnus et illam 
 
 [4,1050] emicat in partem sanguis, unde icimur ictu, 
 et si comminus est, hostem ruber occupat umor. 
 sic igitur Veneris qui telis accipit ictus, 
 siue puer membris muliebribus hunc iaculatur 
 seu mulier toto iactans e corpore amorem, 
 1055 unde feritur, eo tendit gestitque coire 
 et iacere umorem in corpus de corpore ductum; 
 namque uoluptatem praesagit muta cupido. 
 Haec Venus est nobis; hinc autemst nomen Amoris, 
 hinc illaec primum Veneris dulcedinis in cor 
 
 [4,1060] stillauit gutta et successit frigida cura; 
 nam si abest quod ames, praesto simulacra tamen sunt 
 illius et nomen dulce obuersatur ad auris. 
 sed fugitare decet simulacra et pabula amoris 
 absterrere sibi atque alio conuertere mentem 
 1065 et iacere umorem coniectum in corpora quaeque 
 nec retinere semel conuersum unius amore 
 et seruare sibi curam certumque dolorem; 
 ulcus enim uiuescit et inueterascit alendo 
 inque dies gliscit furor atque aerumna grauescit, 
 
 [4,1070] si non prima nouis conturbes uolnera plagis 
 uolgiuagaque uagus Venere ante recentia cures 
 aut alio possis animi traducere motus.   
 Nec Veneris fructu caret is qui uitat amorem, 
 sed potius quae sunt sine poena commoda sumit; 
 1075 nam certe purast sanis magis inde uoluptas 
 quam miseris; etenim potiundi tempore in ipso 
 fluctuat incertis erroribus ardor amantum 
 nec constat quid primum oculis manibusque fruantur. 
 quod petiere, premunt arte faciuntque dolorem 
 
 [4,1080] corporis et dentes inlidunt saepe labellis 
 osculaque adfigunt, quia non est pura uoluptas 
 et stimuli subsunt, qui instigant laedere id ipsum, 
 quod cumque est, rabies unde illaec germina surgunt. 
 sed leuiter poenas frangit Venus inter amorem 
 1085 blandaque refrenat morsus admixta uoluptas. 
 namque in eo spes est, unde est ardoris origo, 
 restingui quoque posse ab eodem corpore flammam. 
 quod fieri contra totum natura repugnat; 
 unaque res haec est, cuius quam plurima habemus, 
 
 [4,1090] tam magis ardescit dira cuppedine pectus. 
 nam cibus atque umor membris adsumitur intus; 
 quae quoniam certas possunt obsidere partis, 
 hoc facile expletur laticum frugumque cupido. 
 ex hominis uero facie pulchroque colore 
 1095 nil datur in corpus praeter simulacra fruendum 
 tenuia; quae uento spes raptast saepe misella. 
 ut bibere in somnis sitiens quom quaerit et umor 
 non datur, ardorem qui membris stinguere possit, 
 sed laticum simulacra petit frustraque laborat 
 
 [4,1100] in medioque sitit torrenti flumine potans, 
 sic in amore Venus simulacris ludit amantis, 
 nec satiare queunt spectando corpora coram 
 nec manibus quicquam teneris abradere membris   
 possunt errantes incerti corpore toto. 
 1105 denique cum membris conlatis flore fruuntur 
 aetatis, iam cum praesagit gaudia corpus 
 atque in eost Venus ut muliebria conserat arua, 
 adfigunt auide corpus iunguntque saliuas 
 oris et inspirant pressantes dentibus ora, 
 
 [4,1110] ne quiquam, quoniam nihil inde abradere possunt 
 nec penetrare et abire in corpus corpore toto; 
 nam facere inter dum uelle et certare uidentur. 
 usque adeo cupide in Veneris compagibus haerent, 
 membra uoluptatis dum ui labefacta liquescunt. 
 1115 tandem ubi se erupit neruis coniecta cupido, 
 parua fit ardoris uiolenti pausa parumper. 
 inde redit rabies eadem et furor ille reuisit, 
 cum sibi quod cupiant ipsi contingere quaerunt, 
 nec reperire malum id possunt quae machina uincat. 
 
 [4,1120] usque adeo incerti tabescunt uolnere caeco. 
 Adde quod absumunt uiris pereuntque labore, 
 adde quod alterius sub nutu degitur aetas, 
 languent officia atque aegrotat fama uacillans. 
 labitur interea res et Babylonia fiunt 
 1125 unguenta et pulchra in pedibus Sicyonia rident, 
 scilicet et grandes uiridi cum luce zmaragdi 
 auro includuntur teriturque thalassina uestis 
 adsidue et Veneris sudorem exercita potat. 
 et bene parta patrum fiunt anademata, mitrae,   
 
 [4,1130] inter dum in pallam atque Alidensia Ciaque uertunt. 
 eximia ueste et uictu conuiuia, ludi, 
 pocula crebra, unguenta, coronae, serta parantur, 
 ne quiquam, quoniam medio de fonte leporum 
 surgit amari aliquid, quod in ipsis floribus angat, 
 1135 aut cum conscius ipse animus se forte remordet 
 desidiose agere aetatem lustrisque perire, 
 aut quod in ambiguo uerbum iaculata reliquit, 
 quod cupido adfixum cordi uiuescit ut ignis, 
 aut nimium iactare oculos aliumue tueri 
 
 [4,1140] quod putat in uoltuque uidet uestigia risus. 
 Atque in amore mala haec proprio summeque secundo 
 inueniuntur; in aduerso uero atque inopi sunt, 
 prendere quae possis oculorum lumine operto. 
 innumerabilia; ut melius uigilare sit ante, 
 1145 qua docui ratione, cauereque, ne inliciaris. 
 nam uitare, plagas in amoris ne iaciamur, 
 non ita difficile est quam captum retibus ipsis 
 exire et ualidos Veneris perrumpere nodos. 
 et tamen implicitus quoque possis inque peditus 
 
 [4,1150] effugere infestum, nisi tute tibi obuius obstes 
 et praetermittas animi uitia omnia primum 
 aut quae corporis sunt eius, quam praepetis ac uis. 
 nam faciunt homines plerumque cupidine caeci 
 et tribuunt ea quae non sunt his commoda uere. 
 1155 multimodis igitur prauas turpisque uidemus 
 esse in deliciis summoque in honore uigere. 
 atque alios alii inrident Veneremque suadent 
 ut placent, quoniam foedo adflictentur amore, 
 nec sua respiciunt miseri mala maxima saepe.   
 
 [4,1160] nigra melichrus est, inmunda et fetida acosmos, 
 caesia Palladium, neruosa et lignea dorcas, 
 paruula, pumilio, chariton mia, tota merum sal, 
 magna atque inmanis cataplexis plenaque honoris. 
 balba loqui non quit, traulizi, muta pudens est; 
 1165 at flagrans, odiosa, loquacula Lampadium fit. 
 ischnon eromenion tum fit, cum uiuere non quit 
 prae macie; rhadine uerost iam mortua tussi. 
 at nimia et mammosa Ceres est ipsa ab Iaccho, 
 simula Silena ac Saturast, labeosa philema. 
 
 [4,1170] cetera de genere hoc longum est si dicere coner. 
 sed tamen esto iam quantouis oris honore, 
 cui Veneris membris uis omnibus exoriatur; 
 nempe aliae quoque sunt; nempe hac sine uiximus ante; 
 nempe eadem facit et scimus facere omnia turpi 
 1175 et miseram taetris se suffit odoribus ipsa, 
 quam famulae longe fugitant furtimque cachinnant. 
 at lacrimans exclusus amator limina saepe 
 floribus et sertis operit postisque superbos 
 unguit amaracino et foribus miser oscula figit; 
 
 [4,1180] quem si iam ammissum uenientem offenderit aura 
 una modo, causas abeundi quaerat honestas 
 et meditata diu cadat alte sumpta querella 
 stultitiaque ibi se damnet, tribuisse quod illi 
 plus uideat quam mortali concedere par est. 
 1185 nec Veneres nostras hoc fallit; quo magis ipsae 
 omnia summo opere hos uitae poscaenia celant, 
 quos retinere uolunt adstrictosque esse in amore,   
 ne quiquam, quoniam tu animo tamen omnia possis 
 protrahere in lucem atque omnis inquirere risus 
 
 [4,1190] et, si bello animost et non odiosa, uicissim 
 praetermittere <et> humanis concedere rebus. 
 Nec mulier semper ficto suspirat amore, 
 quae conplexa uiri corpus cum corpore iungit 
 et tenet adsuctis umectans oscula labris; 
 1195 nam facit ex animo saepe et communia quaerens 
 gaudia sollicitat spatium decurrere amoris. 
 nec ratione alia uolucres armenta feraeque 
 et pecudes et equae maribus subsidere possent, 
 si non, ipsa quod illarum subat, ardet abundans 
 
 [4,1200] natura et Venerem salientum laeta retractat. 
 nonne uides etiam quos mutua saepe uoluptas 
 uinxit, ut in uinclis communibus excrucientur, 
 in triuiis cum saepe canes discedere auentis 
 
 [4,1210] diuorsi cupide summis ex uiribus tendunt, 
 quom interea ualidis Veneris compagibus haerent? 
 quod facerent numquam, nisi mutua gaudia nossent, 
 quae iacere in fraudem possent uinctosque tenere. 
 quare etiam atque etiam, ut dico, est communis uoluptas. 
 1215 Et commiscendo quom semine forte uirilem 
 femina uim uicit subita ui corripuitque, 
 tum similes matrum materno semine fiunt, 
 ut patribus patrio. sed quos utriusque figurae   
 esse uides, iuxtim miscentes uulta parentum, 
 1220 corpore de patrio et materno sanguine crescunt, 
 semina cum Veneris stimulis excita per artus 
 obuia conflixit conspirans mutuus ardor, 
 et neque utrum superauit eorum nec superatumst. 
 fit quoque ut inter dum similes existere auorum 
 1225 possint et referant proauorum saepe figuras, 
 
 [4,1220] propterea quia multa modis primordia multis 
 mixta suo celant in corpore saepe parentis, 
 quae patribus patres tradunt a stirpe profecta. 
 inde Venus uaria producit sorte figuras, 
 maiorumque refert uoltus uocesque comasque; 
 1225 quandoquidem nihilo magis haec <de> semine certo 
 fiunt quam facies et corpora membraque nobis. 
 et muliebre oritur patrio de semine saeclum 
 maternoque mares existunt corpore creti; 
 semper enim partus duplici de semine constat, 
 
 [4,1230] atque utri similest magis id quod cumque creatur, 
 eius habet plus parte aequa; quod cernere possis, 
 siue uirum suboles siuest muliebris origo. 
 Nec diuina satum genitalem numina cuiquam 
 absterrent, pater a gnatis ne dulcibus umquam 
 1235 appelletur et ut sterili Venere exigat aeuom; 
 quod plerumque putant et multo sanguine maesti 
 conspergunt aras adolentque altaria donis, 
 ut grauidas reddant uxores semine largo; 
 ne quiquam diuom numen sortisque fatigant; 
 
 [4,1240] nam steriles nimium crasso sunt semine partim, 
 et liquido praeter iustum tenuique uicissim.   
 tenue locis quia non potis est adfigere adhaesum, 
 liquitur extemplo et reuocatum cedit abortu. 
 crassius hinc porro quoniam concretius aequo 
 1245 mittitur, aut non tam prolixo prouolat ictu 
 aut penetrare locos aeque nequit aut penetratum 
 aegre admiscetur muliebri semine semen. 
 nam multum harmoniae Veneris differre uidentur. 
 atque alias alii complent magis ex aliisque 
 
 [4,1250] succipiunt aliae pondus magis inque grauescunt. 
 et multae steriles Hymenaeis ante fuerunt 
 pluribus et nactae post sunt tamen unde puellos 
 suscipere et partu possent ditescere dulci. 
 et quibus ante domi fecundae saepe nequissent 
 1255 uxoris parere, inuentast illis quoque compar 
 natura, ut possent gnatis munire senectam. 
 usque adeo magni refert, ut semina possint 
 seminibus commisceri genitaliter apta 
 crassaque conueniant liquidis et liquida crassis. 
 
 [4,1260] atque in eo refert quo uictu uita colatur; 
 namque aliis rebus concrescunt semina membris 
 atque aliis extenuantur tabentque uicissim. 
 et quibus ipsa modis tractetur blanda uoluptas. 
 id quoque permagni refert; nam more ferarum 
 1265 quadrupedumque magis ritu plerumque putantur 
 concipere uxores, quia sic loca sumere possunt 
 pectoribus positis sublatis semina lumbis. 
 nec molles opus sunt motus uxoribus hilum. 
 nam mulier prohibet se concipere atque repugnat,   
 
 [4,1270] clunibus ipsa uiri Venerem si laeta retractat 
 atque exossato ciet omni pectore fluctus; 
 eicit enim sulcum recta regione uiaque 
 uomeris atque locis auertit seminis ictum. 
 idque sua causa consuerunt scorta moueri, 
 1275 ne complerentur crebro grauidaeque iacerent, 
 et simul ipsa uiris Venus ut concinnior esset; 
 coniugibus quod nil nostris opus esse uidetur. 
 Nec diuinitus inter dum Venerisque sagittis 
 deteriore fit ut forma muliercula ametur; 
 
 [4,1280] nam facit ipsa suis inter dum femina factis 
 morigerisque modis et munde corpore culto, 
 ut facile insuescat secum <te> degere uitam. 
 quod super est, consuetudo concinnat amorem; 
 nam leuiter quamuis quod crebro tunditur ictu, 
 1285 uincitur in longo spatio tamen atque labascit. 
 nonne uides etiam guttas in saxa cadentis 
 umoris longo in spatio pertundere saxa?   
 

              ľ05

 [5,0] LIBER QVINTVS    
 [5,1] Quis potis est dignum pollenti pectore carmen 
 condere pro rerum maiestate hisque repertis? 
 quisue ualet uerbis tantum, qui fingere laudes 
 pro meritis eius possit, qui talia nobis 
 5 pectore parta suo quaesitaque praemia liquit? 
 nemo, ut opinor, erit mortali corpore cretus. 
 nam si, ut ipsa petit maiestas cognita rerum, 
 dicendum est, deus ille fuit, deus, inclyte Memmi, 
 qui princeps uitae rationem inuenit eam quae 
 
 [5,10] nunc appellatur sapientia, quique per artem 
 fluctibus et tantis uitam tantisque tenebris 
 in tam tranquillo et tam clara luce locauit. 
 confer enim diuina aliorum antiqua reperta. 
 namque Ceres fertur fruges Liberque liquoris 
 15 uitigeni laticem mortalibus instituisse; 
 cum tamen his posset sine rebus uita manere, 
 ut fama est aliquas etiam nunc uiuere gentis. 
 at bene non poterat sine puro pectore uiui; 
 quo magis hic merito nobis deus esse uidetur, 
 
 [5,20] ex quo nunc etiam per magnas didita gentis 
 dulcia permulcent animos solacia uitae. 
 Herculis antistare autem si facta putabis, 
 longius a uera multo ratione ferere. 
 quid Nemeaeus enim nobis nunc magnus hiatus 
 25 ille leonis obesset et horrens Arcadius sus, 
 
 [5,30] tanto opere officerent nobis Stymphala colentes? 
 denique quid Cretae taurus Lernaeaque pestis 
 hydra uenenatis posset uallata colubris? 
 quidue tripectora tergemini uis Geryonai   
 et Diomedis equi spirantes naribus ignem 
 35 Thracia Bistoniasque plagas atque Ismara propter 
 aureaque Hesperidum seruans fulgentia mala, 
 asper, acerba tuens, immani corpore serpens 
 arboris amplexus stirpes? quid denique obesset 
 propter Atlanteum litus pelagique seuera, 
 40 quo neque noster adit quisquam nec barbarus audet? 
 cetera de genere hoc quae sunt portenta perempta, 
 si non uicta forent, quid tandem uiua nocerent? 
 nil, ut opinor: ita ad satiatem terra ferarum 
 
 [5,40] nunc etiam scatit et trepido terrore repleta est 
 per nemora ac montes magnos siluasque profundas; 
 quae loca uitandi plerumque est nostra potestas. 
 at nisi purgatumst pectus, quae proelia nobis 
 atque pericula tumst ingratis insinuandum! 
 45 quantae tum scindunt hominem cuppedinis acres 
 sollicitum curae quantique perinde timores! 
 quidue superbia spurcitia ac petulantia? quantas 
 efficiunt clades! quid luxus desidiaeque? 
 haec igitur qui cuncta subegerit ex animoque 
 
 [5,50] expulerit dictis, non armis, nonne decebit 
 hunc hominem numero diuom dignarier esse? 
 cum bene praesertim multa ac diuinitus ipsis 
 iam mortalibus e diuis dare dicta suerit 
 atque omnem rerum naturam pandere dictis.   
 55 Cuius ego ingressus uestigia dum rationes 
 persequor ac doceo dictis, quo quaeque creata 
 foedere sint, in eo quam sit durare necessum 
 nec ualidas ualeant aeui rescindere leges, 
 quo genere in primis animi natura reperta est 
 
 [5,60] natiuo primum consistere corpore creta, 
 nec posse incolumem magnum durare per aeuum, 
 sed simulacra solere in somnis fallere mentem, 
 cernere cum uideamur eum quem uita reliquit, 
 quod super est, nunc huc rationis detulit ordo, 
 65 ut mihi mortali consistere corpore mundum 
 natiuomque simul ratio reddunda sit esse; 
 et quibus ille modis congressus materiai 
 fundarit terram caelum mare sidera solem 
 lunaique globum; tum quae tellure animantes 
 
 [5,70] extiterint, et quae nullo sint tempore natae; 
 quoue modo genus humanum uariante loquella 
 coeperit inter se uesci per nomina rerum; 
 et quibus ille modis diuom metus insinuarit 
 pectora, terrarum qui in orbi sancta tuetur 
 75 fana lacus lucos aras simulacraque diuom. 
 praeterea solis cursus lunaeque meatus 
 expediam qua ui flectat natura gubernans; 
 ne forte haec inter caelum terramque reamur 
 libera sponte sua cursus lustrare perennis, 
 
 [5,80] morigera ad fruges augendas atque animantis, 
 neue aliqua diuom uolui ratione putemus. 
 nam bene qui didicere deos securum agere aeuom, 
 si tamen interea mirantur qua ratione 
 quaeque geri possint, praesertim rebus in illis 
 85 quae supera caput aetheriis cernuntur in oris, 
 rursus in antiquas referuntur religiones   
 et dominos acris adsciscunt, omnia posse 
 quos miseri credunt, ignari quid queat esse, 
 quid nequeat, finita potestas denique cuique 
 
 [5,90] qua nam sit ratione atque alte terminus haerens. 
 Quod super est, ne te in promissis plura moremur, 
 principio maria ac terras caelumque tuere; 
 quorum naturam triplicem, tria corpora, Memmi, 
 tris species tam dissimilis, tria talia texta, 
 95 una dies dabit exitio, multosque per annos 
 sustentata ruet moles et machina mundi. 
 nec me animi fallit quam res noua miraque menti 
 accidat exitium caeli terraeque futurum, 
 et quam difficile id mihi sit peruincere dictis; 
 
 [5,100] ut fit ubi insolitam rem adportes auribus ante 
 nec tamen hanc possis oculorum subdere uisu 
 nec iacere indu manus, uia qua munita fidei 
 proxima fert humanum in pectus templaque mentis. 
 sed tamen effabor. dictis dabit ipsa fidem res 
 105 forsitan et grauiter terrarum motibus ortis 
 omnia conquassari in paruo tempore cernes. 
 quod procul a nobis flectat fortuna gubernans, 
 et ratio potius quam res persuadeat ipsa 
 succidere horrisono posse omnia uicta fragore. 
 
 [5,110] Qua prius adgrediar quam de re fundere fata 
 sanctius et multo certa ratione magis quam 
 Pythia quae tripode a Phoebi lauroque profatur, 
 multa tibi expediam doctis solacia dictis; 
 religione refrenatus ne forte rearis   
 115 terras et solem et caelum, mare sidera lunam, 
 corpore diuino debere aeterna manere, 
 proptereaque putes ritu par esse Gigantum 
 pendere eos poenas inmani pro scelere omnis, 
 qui ratione sua disturbent moenia mundi 
 
 [5,120] praeclarumque uelint caeli restinguere solem 
 inmortalia mortali sermone notantes; 
 quae procul usque adeo diuino a numine distent 
 inque deum numero quae sint indigna uideri, 
 notitiam potius praebere ut posse putentur 
 125 quid sit uitali motu sensuque remotum. 
 quippe etenim non est, cum quouis corpore ut esse 
 posse animi natura putetur consiliumque. 
 sicut in aethere non arbor, non aequore salso 
 nubes esse queunt neque pisces uiuere in aruis 
 
 [5,130] nec cruor in lignis neque saxis sucus inesse, 
 certum ac dispositumst ubi quicquid crescat et insit, 
 sic animi natura nequit sine corpore oriri 
 sola neque a neruis et sanguine longius esse. 
 quod si posset enim, multo prius ipsa animi uis 
 135 in capite aut umeris aut imis calcibus esse 
 posset et innasci quauis in parte soleret, 
 tandem in eodem homine atque in eodem uase manere. 
 quod quoniam nostro quoque constat corpore certum 
 dispositumque uidetur ubi esse et crescere possit 
 
 [5,140] seorsum anima atque animus, tanto magis infitiandum 
 totum posse extra corpus formamque animalem 
 putribus in glebis terrarum aut solis in igni 
 aut in aqua durare aut altis aetheris oris.   
 haud igitur constant diuino praedita sensu, 
 145 quandoquidem nequeunt uitaliter esse animata. 
 Illud item non est ut possis credere, sedes 
 esse deum sanctas in mundi partibus ullis. 
 tenuis enim natura deum longeque remota 
 sensibus ab nostris animi uix mente uidetur; 
 
 [5,150] quae quoniam manuum tactum suffugit et ictum, 
 tactile nil nobis quod sit contingere debet; 
 tangere enim non quit quod tangi non licet ipsum. 
 quare etiam sedes quoque nostris sedibus esse 
 dissimiles debent, tenues de corpore eorum; 
 155 quae tibi posterius largo sermone probabo. 
 Dicere porro hominum causa uoluisse parare 
 praeclaram mundi naturam proptereaque 
 adlaudabile opus diuom laudare decere 
 aeternumque putare atque inmortale futurum, 
 
 [5,160] nec fas esse, deum quod sit ratione uetusta 
 gentibus humanis fundatum perpetuo aeuo, 
 sollicitare suis ulla ui ex sedibus umquam 
 nec uerbis uexare et ab imo euertere summa, 
 cetera de genere hoc adfingere et addere, Memmi, 
 165 desiperest. quid enim inmortalibus atque beatis 
 gratia nostra queat largirier emolumenti, 
 ut nostra quicquam causa gerere adgrediantur? 
 quidue noui potuit tanto post ante quietos 
 inlicere ut cuperent uitam mutare priorem? 
 
 [5,170] nam gaudere nouis rebus debere uidetur 
 cui ueteres obsunt; sed cui nihil accidit aegri 
 tempore in ante acto, cum pulchre degeret aeuom, 
 quid potuit nouitatis amorem accendere tali?   
 quidue mali fuerat nobis non esse creatis? 
 175 an, credo, in tenebris uita ac maerore iacebat, 
 donec diluxit rerum genitalis origo? 
 natus enim debet qui cumque est uelle manere 
 in uita, donec retinebit blanda uoluptas; 
 qui numquam uero uitae gustauit amorem 
 
 [5,180] nec fuit in numero, quid obest non esse creatum? 
 exemplum porro gignundis rebus et ipsa 
 notities hominum diuis unde insita primum est, 
 quid uellent facere ut scirent animoque uiderent, 
 quoue modost umquam uis cognita principiorum 
 185 quidque inter sese permutato ordine possent. 
 si non ipsa dedit speciem natura creandi? 
 namque ita multa modis multis primordia rerum 
 ex infinito iam tempore percita plagis 
 ponderibusque suis consuerunt concita ferri 
 
 [5,190] omnimodisque coire atque omnia pertemptare, 
 quae cumque inter se possint congressa creare, 
 ut non sit mirum, si in talis disposituras 
 deciderunt quoque et in talis uenere meatus, 
 qualibus haec rerum geritur nunc summa nouando. 
 195 Quod <si> iam rerum ignorem primordia quae sint, 
 hoc tamen ex ipsis caeli rationibus ausim 
 confirmare aliisque ex rebus reddere multis, 
 nequaquam nobis diuinitus esse paratam 
 naturam rerum: tanta stat praedita culpa. 
 
 [5,200] principio quantum caeli tegit impetus ingens, 
 inde auidam partem montes siluaeque ferarum   
 possedere, tenent rupes uastaeque paludes 
 et mare, quod late terrarum distinet oras. 
 inde duas porro prope partis feruidus ardor 
 205 adsiduusque geli casus mortalibus aufert. 
 quod super est arui, tamen id natura sua ui 
 sentibus obducat, ni uis humana resistat 
 uitai causa ualido consueta bidenti 
 ingemere et terram pressis proscindere aratris. 
 
 [5,210] si non fecundas uertentes uomere glebas 
 terraique solum subigentes cimus ad ortus. 
 sponte sua nequeant liquidas existere in auras. 
 et tamen inter dum magno quaesita labore 
 cum iam per terras frondent atque omnia florent, 
 215 aut nimiis torret feruoribus aetherius sol 
 aut subiti peremunt imbris gelidaeque pruinae 
 flabraque uentorum uiolento turbine uexant. 
 praeterea genus horriferum natura ferarum 
 humanae genti infestum terraque marique 
 
 [5,220] cur alit atque auget? cur anni tempora morbos 
 adportant? quare mors inmatura uagatur? 
 tum porro puer, ut saeuis proiectus ab undis 
 nauita, nudus humi iacet infans indigus omni 
 uitali auxilio, cum primum in luminis oras 
 225 nixibus ex aluo matris natura profudit, 
 uagituque locum lugubri complet, ut aequumst 
 cui tantum in uita restet transire malorum. 
 at uariae crescunt pecudes armenta feraeque 
 nec crepitacillis opus est nec cuiquam adhibendast   
 
 [5,230] almae nutricis blanda atque infracta loquella 
 nec uarias quaerunt uestes pro tempore caeli, 
 denique non armis opus est, non moenibus altis, 
 qui sua tutentur, quando omnibus omnia large 
 tellus ipsa parit naturaque daedala rerum. 
 235 Principio quoniam terrai corpus et umor 
 aurarumque leues animae calidique uapores, 
 e quibus haec rerum consistere summa uidetur, 
 omnia natiuo ac mortali corpore constant, 
 debet eodem omnis mundi natura putari. 
 
 [5,240] quippe etenim, quorum partis et membra uidemus 
 corpore natiuo mortalibus esse figuris, 
 haec eadem ferme mortalia cernimus esse 
 et natiua simul. qua propter maxima mundi 
 cum uideam membra ac partis consumpta regigni, 
 245 scire licet caeli quoque item terraeque fuisse 
 principiale aliquod tempus clademque futuram. 
 Illud in his rebus ne corripuisse rearis 
 me mihi, quod terram atque ignem mortalia sumpsi 
 esse neque umorem dubitaui aurasque perire 
 
 [5,250] atque eadem gigni rursusque augescere dixi. 
 principio pars terrai non nulla, perusta 
 solibus adsiduis, multa pulsata pedum ui, 
 pulueris exhalat nebulam nubesque uolantis, 
 quas ualidi toto dispergunt ae+re uenti. 
 255 pars etiam glebarum ad diluuiem reuocatur 
 imbribus et ripas radentia flumina rodunt. 
 praeterea pro parte sua, quod cumque alit auget, 
 redditur; et quoniam dubio procul esse uidetur   
 omniparens eadem rerum commune sepulcrum. 
 
 [5,260] ergo terra tibi libatur et aucta recrescit. 
 Quod super est, umore nouo mare flumina fontes 
 semper abundare et latices manare perennis 
 nil opus est uerbis: magnus decursus aquarum 
 undique declarat. sed primum quicquid aquai 
 265 tollitur in summaque fit ut nihil umor abundet, 
 partim quod ualidi uerrentes aequora uenti 
 deminuunt radiisque retexens aetherius sol, 
 partim quod supter per terras diditur omnis; 
 percolatur enim uirus retroque remanat 
 
 [5,270] materies umoris et ad caput amnibus omnis 
 conuenit, inde super terras fluit agmine dulci 
 qua uia secta semel liquido pede detulit undas. 
 Ae+ra nunc igitur dicam, qui corpore toto 
 innumerabiliter priuas mutatur in horas. 
 275 semper enim, quod cumque fluit de rebus, id omne 
 ae+ris in magnum fertur mare; qui nisi contra 
 corpora retribuat rebus recreetque fluentis, 
 omnia iam resoluta forent et in ae+ra uersa. 
 haut igitur cessat gigni de rebus et in res 
 
 [5,280] reccidere, adsidue quoniam fluere omnia constat. 
 Largus item liquidi fons luminis, aetherius sol, 
 inrigat adsidue caelum candore recenti 
 suppeditatque nouo confestim lumine lumen. 
 nam primum quicquid fulgoris disperit ei, 
 285 quo cumque accidit. id licet hinc cognoscere possis, 
 quod simul ac primum nubes succedere soli 
 coepere et radios inter quasi rumpere lucis, 
 extemplo inferior pars horum disperit omnis 
 terraque inumbratur qua nimbi cumque feruntur;   
 
 [5,290] ut noscas splendore nouo res semper egere 
 et primum iactum fulgoris quemque perire 
 nec ratione alia res posse in sole uideri, 
 perpetuo ni suppeditet lucis caput ipsum. 
 quin etiam nocturna tibi, terrestria quae sunt, 
 295 lumina, pendentes lychni claraeque coruscis 
 fulguribus pingues multa caligine taedae 
 consimili properant ratione, ardore ministro, 
 suppeditare nouom lumen, tremere ignibus instant, 
 instant, nec loca lux inter quasi rupta relinquit: 
 
 [5,300] usque adeo properanter ab omnibus ignibus ei 
 exitium celeri celeratur origine flammae. 
 sic igitur solem lunam stellasque putandum 
 ex alio atque alio lucem iactare subortu 
 et primum quicquid flammarum perdere semper, 
 305 inuiolabilia haec ne credas forte uigere. 
 Denique non lapides quoque uinci cernis ab aeuo, 
 non altas turris ruere et putrescere saxa, 
 non delubra deum simulacraque fessa fatisci 
 nec sanctum numen fati protollere finis 
 
 [5,310] posse neque aduersus naturae foedera niti? 
 denique non monimenta uirum dilapsa uidemus,   
 {quaerere proporro, sibi cumque senescere credas,} 
 non ruere auolsos silices a montibus altis 
 nec ualidas aeui uires perferre patique 
 315 finiti? neque enim caderent auolsa repente, 
 ex infinito quae tempore pertolerassent 
 omnia tormenta aetatis, priuata fragore. 
 Denique iam tuere hoc, circum supraque quod omne 
 continet amplexu terram: si procreat ex se 
 
 [5,320] omnia, quod quidam memorant, recipitque perempta, 
 totum natiuum mortali corpore constat. 
 nam quod cumque alias ex se res auget alitque, 
 deminui debet, recreari, cum recipit res. 
 Praeterea si nulla fuit genitalis origo 
 325 terrarum et caeli semperque aeterna fuere, 
 cur supera bellum Thebanum et funera Troiae 
 non alias alii quoque res cecinere poe+tae? 
 quo tot facta uirum totiens cecidere neque usquam 
 aeternis famae monimentis insita florent? 
 
 [5,330] uerum, ut opinor, habet nouitatem summa recensque 
 naturast mundi neque pridem exordia cepit. 
 quare etiam quaedam nunc artes expoliuntur, 
 nunc etiam augescunt; nunc addita nauigiis sunt 
 multa, modo organici melicos peperere sonores, 
 335 denique natura haec rerum ratioque repertast 
 nuper, et hanc primus cum primis ipse repertus 
 nunc ego sum in patrias qui possim uertere uoces. 
 Quod si forte fuisse ante hac eadem omnia credis, 
 sed periise hominum torrenti saecla uapore, 
 
 [5,340] aut cecidisse urbis magno uexamine mundi, 
 aut ex imbribus adsiduis exisse rapaces 
 per terras amnes atque oppida coperuisse. 
 tanto quique magis uictus fateare necessest   
 exitium quoque terrarum caelique futurum; 
 345 nam cum res tantis morbis tantisque periclis 
 temptarentur, ibi si tristior incubuisset 
 causa, darent late cladem magnasque ruinas. 
 nec ratione alia mortales esse uidemur, 
 inter nos nisi quod morbis aegrescimus isdem 
 
 [5,350] atque illi quos a uita natura remouit. 
 Praeterea quae cumque manent aeterna necessust 
 aut, quia sunt solido cum corpore, respuere ictus 
 nec penetrare pati sibi quicquam quod queat artas 
 dissociare intus partis, ut materiai 
 355 corpora sunt, quorum naturam ostendimus ante, 
 aut ideo durare aetatem posse per omnem, 
 plagarum quia sunt expertia, sicut inane est, 
 quod manet intactum neque ab ictu fungitur hilum, 
 aut etiam quia nulla loci sit copia circum, 
 
 [5,360] quo quasi res possint discedere dissoluique, 
 sicut summarum summa est aeterna, neque extra 
 qui locus est quo dissiliant neque corpora sunt quae 
 possint incidere et ualida dissoluere plaga. 
 at neque, uti docui, solido cum corpore mundi 
 365 naturast, quoniam admixtumst in rebus inane, 
 nec tamen est ut inane, neque autem corpora desunt, 
 ex infinito quae possint forte coorta 
 corruere hanc rerum uiolento turbine summam 
 aut aliam quamuis cladem inportare pericli, 
 
 [5,370] nec porro natura loci spatiumque profundi 
 deficit, exspargi quo possint moenia mundi, 
 aut alia quauis possunt ui pulsa perire. 
 haut igitur leti praeclusa est ianua caelo 
 nec soli terraeque neque altis aequoris undis,   
 375 sed patet immani et uasto respectat hiatu. 
 quare etiam natiua necessumst confiteare 
 haec eadem; neque enim, mortali corpore quae sunt, 
 ex infinito iam tempore adhuc potuissent 
 inmensi ualidas aeui contemnere uires. 
 
 [5,380] Denique tantopere inter se cum maxima mundi 
 pugnent membra, pio nequaquam concita bello, 
 nonne uides aliquam longi certaminis ollis 
 posse dari finem, uel cum sol et uapor omnis 
 omnibus epotis umoribus exsuperarint? 
 385 quod facere intendunt, neque adhuc conata patrantur; 
 tantum suppeditant amnes ultraque minantur 
 omnia diluuiare ex alto gurgite ponti: 
 ne quiquam, quoniam uerrentes aequora uenti 
 deminuunt radiisque retexens aetherius sol, 
 
 [5,390] et siccare prius confidunt omnia posse 
 quam liquor incepti possit contingere finem. 
 tantum spirantes aequo certamine bellum 
 magnis <inter se> de rebus cernere certant, 
 cum semel interea fuerit superantior ignis 
 395 et semel, ut fama est, umor regnarit in aruis. 
 ignis enim superauit et ambiens multa perussit, 
 auia cum Phaethonta rapax uis solis equorum 
 aethere raptauit toto terrasque per omnis. 
 at pater omnipotens ira tum percitus acri 
 
 [5,400] magnanimum Phaethonta repenti fulminis ictu 
 deturbauit equis in terram, Solque cadenti 
 obuius aeternam succepit lampada mundi 
 disiectosque redegit equos iunxitque trementis, 
 inde suum per iter recreauit cuncta gubernans, 
 405 scilicet ut ueteres Graium cecinere poe+tae.   
 quod procul a uera nimis est ratione repulsum. 
 ignis enim superare potest ubi materiai 
 ex infinito sunt corpora plura coorta; 
 inde cadunt uires aliqua ratione reuictae, 
 
 [5,410] aut pereunt res exustae torrentibus auris. 
 umor item quondam coepit superare coortus, 
 ut fama est, hominum uitas quando obruit undis; 
 inde ubi uis aliqua ratione auersa recessit, 
 ex infinito fuerat quae cumque coorta, 
 415 constiterunt imbres et flumina uim minuerunt. 
 Sed quibus ille modis coniectus materiai 
 fundarit terram et caelum pontique profunda, 
 solis lunai cursus, ex ordine ponam. 
 nam certe neque consilio primordia rerum 
 
 [5,420] ordine se suo quaeque sagaci mente locarunt 
 nec quos quaeque darent motus pepigere profecto; 
 sed quia multa modis multis primordia rerum 
 ex infinito iam tempore percita plagis 
 ponderibusque suis consuerunt concita ferri 
 425 omnimodisque coire atque omnia pertemptare, 
 quae cumque inter se possent congressa creare, 
 propterea fit uti magnum uolgata per aeuom 
 omnigenus coetus et motus experiundo 
 tandem conueniant ea quae coniecta repente 
 
 [5,430] magnarum rerum fiunt exordia saepe, 
 terrai maris et caeli generisque animantum. 
 Hic neque tum solis rota cerni lumine largo   
 altiuolans poterat nec magni sidera mundi 
 nec mare nec caelum nec denique terra neque ae+r 
 435 nec similis nostris rebus res ulla uideri, 
 sed noua tempestas quaedam molesque coorta. 
 diffugere inde loci partes coepere paresque 
 cum paribus iungi res et discludere mundum 
 membraque diuidere et magnas disponere partes 
 
 [5,440] omnigenis e principiis, discordia quorum 
 interualla uias conexus pondera plagas 
 concursus motus turbabat proelia miscens 
 propter dissimilis formas uariasque figuras, 
 quod non omnia sic poterant coniuncta manere 
 445 nec motus inter sese dare conuenientis, 
 hoc est, a terris altum secernere caelum, 
 et sorsum mare, uti secreto umore pateret, 
 seorsus item puri secretique aetheris ignes. 
 Quippe etenim primum terrai corpora quaeque, 
 
 [5,450] propterea quod erant grauia et perplexa, coibant 
 in medio atque imas capiebant omnia sedes; 
 quae quanto magis inter se perplexa coibant, 
 tam magis expressere ea quae mare sidera solem 
 lunamque efficerent et magni moenia mundi; 
 455 omnia enim magis haec e leuibus atque rutundis 
 seminibus multoque minoribus sunt elementis 
 quam tellus. ideo per rara foramina terrae 
 partibus erumpens primus se sustulit aether 
 ignifer et multos secum leuis abstulit ignis, 
 
 [5,460] non alia longe ratione ac saepe uidemus,   
 aurea cum primum gemmantis rore per herbas 
 matutina rubent radiati lumina solis 
 exhalantque lacus nebulam fluuiique perennes 
 ipsaque ut inter dum tellus fumare uidetur; 
 465 omnia quae sursum cum conciliantur, in alto 
 corpore concreto subtexunt nubila caelum. 
 sic igitur tum se leuis ac diffusilis aether 
 corpore concreto circum datus undique saepsit 
 et late diffusus in omnis undique partis 
 
 [5,470] omnia sic auido complexu cetera saepsit. 
 hunc exordia sunt solis lunaeque secuta, 
 interutrasque globi quorum uertuntur in auris; 
 quae neque terra sibi adsciuit nec maximus aether, 
 quod neque tam fuerunt grauia ut depressa sederent, 
 475 nec leuia ut possent per summas labier oras, 
 et tamen interutrasque ita sunt, ut corpora uiua 
 uersent et partes ut mundi totius extent; 
 quod genus in nobis quaedam licet in statione 
 membra manere, tamen cum sint ea quae moueantur. 
 
 [5,480] his igitur rebus retractis terra repente, 
 maxuma qua nunc se ponti plaga caerula tendit, 
 succidit et salso suffudit gurgite fossas. 
 inque dies quanto circum magis aetheris aestus 
 et radii solis cogebant undique terram 
 485 uerberibus crebris extrema ad limina fartam 
 in medio ut propulsa suo condensa coiret, 
 tam magis expressus salsus de corpore sudor 
 augebat mare manando camposque natantis,   
 et tanto magis illa foras elapsa uolabant 
 
 [5,490] corpora multa uaporis et ae+ris altaque caeli 
 densabant procul a terris fulgentia templa. 
 sidebant campi, crescebant montibus altis 
 ascensus; neque enim poterant subsidere saxa 
 nec pariter tantundem omnes succumbere partis. 
 495 Sic igitur terrae concreto corpore pondus 
 constitit atque omnis mundi quasi limus in imum 
 confluxit grauis et subsedit funditus ut faex; 
 inde mare, inde ae+r, inde aether ignifer ipse 
 corporibus liquidis sunt omnia pura relicta 
 
 [5,500] et leuiora aliis alia, et liquidissimus aether 
 atque leuissimus ae+rias super influit auras 
 nec liquidum corpus turbantibus ae+ris auris 
 commiscet; sinit haec uiolentis omnia uerti 
 turbinibus, sinit incertis turbare procellis, 
 505 ipse suos ignis certo fert impete labens. 
 nam modice fluere atque uno posse aethera nisu 
 significat Pontos, mare certo quod fluit aestu 
 unum labendi conseruans usque tenorem. 
 Motibus astrorum nunc quae sit causa canamus. 
 
 [5,510] principio magnus caeli si uortitur orbis, 
 ex utraque polum parti premere ae+ra nobis 
 dicendum est extraque tenere et claudere utrimque; 
 inde alium supra fluere atque intendere eodem 
 quo uoluenda micant aeterni sidera mundi; 
 515 aut alium supter, contra qui subuehat orbem, 
 ut fluuios uersare rotas atque austra uidemus.   
 est etiam quoque uti possit caelum omne manere 
 in statione, tamen cum lucida signa ferantur, 
 siue quod inclusi rapidi sunt aetheris aestus 
 
 [5,520] quaerentesque uiam circum uersantur et ignes 
 passim per caeli uoluunt summania templa, 
 siue aliunde fluens alicunde extrinsecus ae+r 
 uersat agens ignis, siue ipsi serpere possunt, 
 quo cuiusque cibus uocat atque inuitat euntis, 
 525 flammea per caelum pascentis corpora passim. 
 nam quid in hoc mundo sit eorum ponere certum 
 difficilest; sed quid possit fiatque per omne 
 in uariis mundis uaria ratione creatis, 
 id doceo plurisque sequor disponere causas, 
 
 [5,530] motibus astrorum quae possint esse per omne; 
 e quibus una tamen sit et haec quoque causa necessest, 
 quae uegeat motum signis; sed quae sit earum 
 praecipere haud quaquamst pedetemptim progredientis. 
 Terraque ut in media mundi regione quiescat, 
 535 euanescere paulatim et decrescere pondus 
 conuenit atque aliam naturam supter habere 
 ex ineunte aeuo coniunctam atque uniter aptam 
 partibus ae+riis mundi, quibus insita uiuit. 
 propterea non est oneri neque deprimit auras, 
 
 [5,540] ut sua cuique homini nullo sunt pondere membra 
 nec caput est oneri collo nec denique totum 
 corporis in pedibus pondus sentimus inesse; 
 at quae cumque foris ueniunt inpostaque nobis 
 pondera sunt laedunt, permulto saepe minora. 
 545 usque adeo magni refert quid quaeque queat res.   
 sic igitur tellus non est aliena repente 
 allata atque auris aliunde obiecta alienis, 
 sed pariter prima concepta ab origine mundi 
 certaque pars eius, quasi nobis membra uidentur. 
 
 [5,550] Praeterea grandi tonitru concussa repente 
 terra supra quae se sunt concutit omnia motu; 
 quod facere haut ulla posset ratione, nisi esset 
 partibus ae+riis mundi caeloque reuincta; 
 nam communibus inter se radicibus haerent 
 555 ex ineunte aeuo coniuncta atque uniter aucta. 
 Nonne uides etiam quam magno pondere nobis 
 sustineat corpus tenuissima uis animai, 
 propterea quia tam coniuncta atque uniter apta est? 
 Denique iam saltu pernici tollere corpus 
 
 [5,560] quid potis est nisi uis animae, quae membra gubernat? 
 iamne uides quantum tenuis natura ualere 
 possit, ubi est coniuncta graui cum corpore, ut ae+r 
 coniunctus terris et nobis est animi uis? 
 Nec nimio solis maior rota nec minor ardor 
 565 esse potest, nostris quam sensibus esse uidetur. 
 nam quibus e spatiis cumque ignes lumina possunt 
 adiicere et calidum membris adflare uaporem, 
 nil magnis interuallis de corpore libant 
 flammarum, nihil ad speciem est contractior ignis. 
 570 proinde, calor quoniam solis lumenque profusum 
 
 [5,570] perueniunt nostros ad sensus et loca fulgent,   
 forma quoque hinc solis debet filumque uideri, 
 nil adeo ut possis plus aut minus addere uere. 
 {perueniunt nostros ad sensus et loca fulgent} 
 lunaque siue notho fertur loca lumine lustrans, 
 575 siue suam proprio iactat de corpore lucem, 
 quidquid id est, nihilo fertur maiore figura 
 quam, nostris oculis qua cernimus, esse uidetur. 
 nam prius omnia, quae longe semota tuemur 
 
 [5,580] ae+ra per multum, specie confusa uidentur 
 quam minui filum. quapropter luna necesse est, 
 quandoquidem claram speciem certamque figuram 
 praebet, ut est oris extremis cumque notata, 
 quanta quoquest, tanta hinc nobis uideatur in alto. 
 585 postremo quos cumque uides hinc aetheris ignes, 
 scire licet perquam pauxillo posse minores 
 esse uel exigua maioris parte breuique. 
 quandoquidem quos cumque in terris cernimus <ignes>, 
 dum tremor <et> clarus dum cernitur ardor eorum, 
 590 perparuom quiddam inter dum mutare uidentur 
 alteram utram in partem filum, quo longius absunt. 
 
 [5,590] Illud item non est mirandum, qua ratione 
 tantulus ille queat tantum sol mittere lumen, 
 quod maria ac terras omnis caelumque rigando 
 compleat et calido perfundat cuncta uapore. 
 {quanta quoquest tanta hinc nobis uideatur in alto}   
 595 nam licet hinc mundi patefactum totius unum 
 largifluum fontem scatere atque erumpere lumen, 
 ex omni mundo quia sic elementa uaporis 
 
 [5,600] undique conueniunt et sic coniectus eorum 
 confluit, ex uno capite hic ut profluat ardor. 
 nonne uides etiam quam late paruus aquai 
 prata riget fons inter dum campisque redundet? 
 est etiam quoque uti non magno solis ab igni 
 605 ae+ra percipiat calidis feruoribus ardor, 
 opportunus ita est si forte et idoneus ae+r, 
 ut queat accendi paruis ardoribus ictus; 
 quod genus inter dum segetes stipulamque uidemus 
 accidere ex una scintilla incendia passim. 
 
 [5,610] forsitan et rosea sol alte lampade lucens 
 possideat multum caecis feruoribus ignem 
 circum se, nullo qui sit fulgore notatus, 
 aestifer ut tantum radiorum exaugeat ictum. 
 Nec ratio solis simplex <et> recta patescit, 
 615 quo pacto aestiuis e partibus aegocerotis 
 brumalis adeat flexus atque inde reuertens 
 canceris ut uertat metas ad solstitialis, 
 lunaque mensibus id spatium uideatur obire, 
 annua sol in quo consumit tempora cursu. 
 
 [5,620] non, inquam, simplex his rebus reddita causast. 
 nam fieri uel cum primis id posse uidetur, 
 Democriti quod sancta uiri sententia ponit, 
 quanto quaeque magis sint terram sidera propter, 
 tanto posse minus cum caeli turbine ferri;   
 625 euanescere enim rapidas illius et acris 
 imminui supter uiris, ideoque relinqui 
 paulatim solem cum posterioribus signis, 
 inferior multo quod sit quam feruida signa. 
 et magis hoc lunam: quanto demissior eius 
 
 [5,630] cursus abest procul a caelo terrisque propinquat, 
 tanto posse minus cum signis tendere cursum. 
 flaccidiore etiam quanto iam turbine fertur 
 inferior quam sol, tanto magis omnia signa 
 hanc adipiscuntur circum praeterque feruntur. 
 635 propterea fit ut haec ad signum quodque reuerti 
 mobilius uideatur, ad hanc quia signa reuisunt. 
 fit quoque ut e mundi transuersis partibus ae+r 
 alternis certo fluere alter tempore possit, 
 qui queat aestiuis solem detrudere signis 
 
 [5,640] brumalis usque ad flexus gelidumque rigorem, 
 et qui reiciat gelidis a frigoris umbris 
 aestiferas usque in partis et feruida signa. 
 et ratione pari lunam stellasque putandumst, 
 quae uoluunt magnos in magnis orbibus annos, 
 645 ae+ribus posse alternis e partibus ire. 
 nonne uides etiam diuersis nubila uentis 
 diuersas ire in partis inferna supernis? 
 qui minus illa queant per magnos aetheris orbis 
 aestibus inter se diuersis sidera ferri? 
 
 [5,650] At nox obruit ingenti caligine terras, 
 aut ubi de longo cursu sol ultima caeli 
 impulit atque suos efflauit languidus ignis 
 concussos itere et labefactos ae+re multo, 
 aut quia sub terras cursum conuortere cogit 
 655 uis eadem, supra quae terras pertulit orbem. 
 Tempore item certo roseam Matuta per oras   
 aetheris auroram differt et lumina pandit, 
 aut quia sol idem, sub terras ille reuertens, 
 anticipat caelum radiis accendere temptans, 
 
 [5,660] aut quia conueniunt ignes et semina multa 
 confluere ardoris consuerunt tempore certo, 
 quae faciunt solis noua semper lumina gigni; 
 quod genus Idaeis fama est e montibus altis 
 dispersos ignis orienti lumine cerni, 
 665 inde coire globum quasi in unum et conficere orbem. 
 nec tamen illud in his rebus mirabile debet 
 esse, quod haec ignis tam certo tempore possint 
 semina confluere et solis reparare nitorem. 
 multa uidemus enim, certo quae tempore fiunt 
 
 [5,670] omnibus in rebus. florescunt tempore certo 
 arbusta et certo dimittunt tempore florem. 
 nec minus in certo dentes cadere imperat aetas 
 tempore et inpubem molli pubescere ueste 
 et pariter mollem malis demittere barbam. 
 675 fulmina postremo nix imbres nubila uenti 
 non nimis incertis fiunt in partibus anni. 
 namque ubi sic fuerunt causarum exordia prima 
 atque ita res mundi cecidere ab origine prima, 
 conseque quoque iam redeunt ex ordine certo. 
 
 [5,680] Crescere itemque dies licet et tabescere noctes, 
 et minui luces, cum sumant augmina noctis, 
 aut quia sol idem sub terras atque superne 
 imparibus currens amfractibus aetheris oras 
 partit et in partis non aequas diuidit orbem, 
 685 et quod ab alterutra detraxit parte, reponit 
 eius in aduersa tanto plus parte relatus, 
 donec ad id signum caeli peruenit, ubi anni 
 nodus nocturnas exaequat lucibus umbras;   
 nam medio cursu flatus aquilonis et austri 
 
 [5,690] distinet aequato caelum discrimine metas 
 propter signiferi posituram totius orbis, 
 annua sol in quo concludit tempora serpens, 
 obliquo terras et caelum lumine lustrans, 
 ut ratio declarat eorum qui loca caeli 
 695 omnia dispositis signis ornata notarunt. 
 aut quia crassior est certis in partibus ae+r, 
 sub terris ideo tremulum iubar haesitat ignis 
 nec penetrare potest facile atque emergere ad ortus; 
 propterea noctes hiberno tempore longae 
 
 [5,700] cessant, dum ueniat radiatum insigne diei. 
 aut etiam, quia sic alternis partibus anni 
 tardius et citius consuerunt confluere ignes, 
 qui faciunt solem certa de surgere parte, 
 propterea fit uti uideantur dicere uerum. 
 705 Luna potest solis radiis percussa nitere 
 inque dies magis <id> lumen conuertere nobis 
 ad speciem, quantum solis secedit ab orbi, 
 donique eum contra pleno bene lumine fulsit 
 atque oriens obitus eius super edita uidit; 
 
 [5,710] inde minutatim retro quasi condere lumen 
 debet item, quanto propius iam solis ad ignem 
 labitur ex alia signorum parte per orbem; 
 ut faciunt, lunam qui fingunt esse pilai 
 consimilem cursusque uiam sub sole tenere. 
 715 est etiam quare proprio cum lumine possit 
 uoluier et uarias splendoris reddere formas; 
 corpus enim licet esse aliud, quod fertur et una   
 labitur omnimodis occursans officiensque, 
 nec potis est cerni, quia cassum lumine fertur. 
 
 [5,720] uersarique potest, globus ut, si forte, pilai 
 dimidia ex parti candenti lumine tinctus, 
 uersandoque globum uariantis edere formas, 
 donique eam partem, quae cumque est ignibus aucta, 
 ad speciem uertit nobis oculosque patentis; 
 725 inde minutatim retro contorquet et aufert 
 luciferam partem glomeraminis atque pilai; 
 ut Babylonica Chaldaeum doctrina refutans 
 astrologorum artem contra conuincere tendit, 
 proinde quasi id fieri nequeat quod pugnat uterque 
 
 [5,730] aut minus hoc illo sit cur amplectier ausis. 
 denique cur nequeat semper noua luna creari 
 ordine formarum certo certisque figuris 
 inque dies priuos aborisci quaeque creata 
 atque alia illius reparari in parte locoque, 
 735 difficilest ratione docere et uincere uerbis, 
 ordine cum <uideas> tam certo multa creari. 
 it Ver et Venus et Veneris praenuntius ante 
 pennatus graditur, Zephyri uestigia propter 
 Flora quibus mater praespargens ante uiai 
 
 [5,740] cuncta coloribus egregiis et odoribus opplet. 
 inde loci sequitur Calor aridus et comes una 
 puluerulenta Ceres <et> etesia flabra aquilonum. 
 inde Autumnus adit, graditur simul Euhius Euan. 
 inde aliae tempestates uentique secuntur, 
 745 altitonans Volturnus et Auster fulmine pollens.   
 tandem Bruma niues adfert pigrumque rigorem 
 reddit. Hiemps sequitur crepitans hanc dentibus algu. 
 quo minus est mirum, si certo tempore luna 
 gignitur et certo deletur tempore rusus, 
 
 [5,750] cum fieri possint tam certo tempore multa. 
 Solis item quoque defectus lunaeque latebras 
 pluribus e causis fieri tibi posse putandumst. 
 nam cur luna queat terram secludere solis 
 lumine et a terris altum caput obstruere ei, 
 755 obiciens caecum radiis ardentibus orbem, 
 tempore eodem aliut facere id non posse putetur 
 corpus, quod cassum labatur lumine semper? 
 solque suos etiam dimittere languidus ignis 
 tempore cur certo nequeat recreareque lumen, 
 
 [5,760] cum loca praeteriit flammis infesta per auras, 
 quae faciunt ignis interstingui atque perire? 
 et cur terra queat lunam spoliare uicissim 
 lumine et oppressum solem super ipsa tenere, 
 menstrua dum rigidas coni perlabitur umbras, 
 765 tempore eodem aliud nequeat succurrere lunae 
 corpus uel supra solis perlabier orbem, 
 quod radios inter rumpat lumenque profusum? 
 et tamen ipsa suo si fulget luna nitore, 
 cur nequeat certa mundi languescere parte, 
 
 [5,770] dum loca luminibus propriis inimica per exit? 
 {menstrua dum rigidas coni perlabitur umbras}. 
 Quod superest, quoniam magni per caerula mundi 
 qua fieri quicquid posset ratione resolui, 
 solis uti uarios cursus lunaeque meatus   
 775 noscere possemus quae uis et causa cieret, 
 quoue modo <possent> offecto lumine obire 
 et neque opinantis tenebris obducere terras, 
 cum quasi coniuent et aperto lumine rursum 
 omnia conuisunt clara loca candida luce, 
 
 [5,780] nunc redeo ad mundi nouitatem et mollia terrae 
 arua, nouo fetu quid primum in luminis oras 
 tollere et incertis crerint committere uentis. 
 Principio genus herbarum uiridemque nitorem 
 terra dedit circum collis camposque per omnis, 
 785 florida fulserunt uiridanti prata colore, 
 arboribusque datumst uariis exinde per auras 
 crescendi magnum inmissis certamen habenis. 
 ut pluma atque pili primum saetaeque creantur 
 quadripedum membris et corpore pennipotentum, 
 
 [5,790] sic noua tum tellus herbas uirgultaque primum 
 sustulit, inde loci mortalia saecla creauit 
 multa modis multis uaria ratione coorta. 
 nam neque de caelo cecidisse animalia possunt, 
 nec terrestria de salsis exisse lacunis. 
 795 linquitur ut merito maternum nomen adepta 
 terra sit, e terra quoniam sunt cuncta creata. 
 multaque nunc etiam existunt animalia terris 
 imbribus et calido solis concreta uapore; 
 quo minus est mirum, si tum sunt plura coorta 
 
 [5,800] et maiora, noua tellure atque aethere adulta. 
 principio genus alituum uariaeque uolucres 
 oua relinquebant exclusae tempore uerno, 
 folliculos ut nunc teretis aestate cicadae   
 lincunt sponte sua uictum uitamque petentes. 
 805 tum tibi terra dedit primum mortalia saecla. 
 multus enim calor atque umor superabat in aruis. 
 hoc ubi quaeque loci regio opportuna dabatur, 
 crescebant uteri terram radicibus apti; 
 quos ubi tempore maturo pate fecerat aetas 
 
 [5,810] infantum, fugiens umorem aurasque petessens, 
 conuertebat ibi natura foramina terrae 
 et sucum uenis cogebat fundere apertis 
 consimilem lactis, sicut nunc femina quaeque 
 cum peperit, dulci repletur lacte, quod omnis 
 815 impetus in mammas conuertitur ille alimenti. 
 terra cibum pueris, uestem uapor, herba cubile 
 praebebat multa et molli lanugine abundans. 
 at nouitas mundi nec frigora dura ciebat 
 nec nimios aestus nec magnis uiribus auras. 
 
 [5,820] omnia enim pariter crescunt et robora sumunt. 
 Quare etiam atque etiam maternum nomen adepta 
 terra tenet merito, quoniam genus ipsa creauit 
 humanum atque animal prope certo tempore fudit 
 omne quod in magnis bacchatur montibus passim, 
 825 ae+riasque simul uolucres uariantibus formis. 
 sed quia finem aliquam pariendi debet habere, 
 destitit, ut mulier spatio defessa uetusto. 
 mutat enim mundi naturam totius aetas 
 ex alioque alius status excipere omnia debet 
 
 [5,830] nec manet ulla sui similis res: omnia migrant, 
 omnia commutat natura et uertere cogit. 
 namque aliud putrescit et aeuo debile languet,   
 porro aliud <suc>crescit et <e> contemptibus exit. 
 sic igitur mundi naturam totius aetas 
 835 mutat, et ex alio terram status excipit alter, 
 quod potuit nequeat, possit quod non tulit ante. 
 Multaque tum tellus etiam portenta creare 
 conatast mira facie membrisque coorta, 
 androgynem, interutras necutrumque utrimque remotum, 
 
 [5,840] orba pedum partim, manuum uiduata uicissim, 
 muta sine ore etiam, sine uoltu caeca reperta, 
 uinctaque membrorum per totum corpus adhaesu, 
 nec facere ut possent quicquam nec cedere quoquam 
 nec uitare malum nec sumere quod uolet usus. 
 845 cetera de genere hoc monstra ac portenta creabat, 
 ne quiquam, quoniam natura absterruit auctum 
 nec potuere cupitum aetatis tangere florem 
 nec reperire cibum nec iungi per Veneris res. 
 multa uidemus enim rebus concurrere debere, 
 
 [5,850] ut propagando possint procudere saecla; 
 pabula primum ut sint, genitalia deinde per artus 
 semina qua possint membris manare remissis, 
 feminaque ut maribus coniungi possit, habere, 
 mutua qui mutent inter se gaudia uterque.   
 855 Multaque tum interiisse animantum saecla necessest 
 nec potuisse propagando procudere prolem. 
 nam quae cumque uides uesci uitalibus auris, 
 aut dolus aut uirtus aut denique mobilitas est 
 ex ineunte aeuo genus id tuta<ta> reseruans. 
 
 [5,860] multaque sunt, nobis ex utilitate sua quae 
 commendata manent, tutelae tradita nostrae. 
 principio genus acre leonum saeuaque saecla 
 tutatast uirtus, uolpes dolus et fuga ceruos. 
 at leuisomna canum fido cum pectore corda, 
 865 et genus omne quod est ueterino semine partum 
 lanigeraeque simul pecudes et bucera saecla 
 omnia sunt hominum tutelae tradita, Memmi; 
 nam cupide fugere feras pacemque secuta 
 sunt et larga suo sine pabula parta labore, 
 
 [5,870] quae damus utilitatis eorum praemia causa. 
 at quis nil horum tribuit natura, nec ipsa 
 sponte sua possent ut uiuere nec dare nobis 
 utilitatem aliquam, quare pateremur eorum 
 praesidio nostro pasci genus esseque tutum, 
 875 scilicet haec aliis praedae lucroque iacebant 
 indupedita suis fatalibus omnia uinclis, 
 donec ad interitum genus id natura redegit. 
 Sed neque Centauri fuerunt nec tempore in ullo 
 esse queunt duplici natura et corpore bino 
 
 [5,880] ex alienigenis membris compacta, potestas 
 hinc illinc partis ut sat par esse potissit.   
 id licet hinc quamuis hebeti cognoscere corde. 
 principio circum tribus actis impiger annis 
 floret equus, puer haut quaquam; nam saepe etiam nunc 
 885 ubera mammarum in somnis lactantia quaeret. 
 post ubi equum ualidae uires aetate senecta 
 membraque deficiunt fugienti languida uita, 
 tum demum puerili aeuo florenta iuuentas 
 officit et molli uestit lanugine malas; 
 
 [5,890] ne forte ex homine et ueterino semine equorum 
 confieri credas Centauros posse neque esse, 
 aut rapidis canibus succinctas semimarinis 
 corporibus Scyllas et cetera de genere horum, 
 inter se quorum discordia membra uidemus; 
 895 quae neque florescunt pariter nec robora sumunt 
 corporibus neque proiciunt aetate senecta 
 nec simili Venere ardescunt nec moribus unis 
 conueniunt neque sunt eadem iucunda per artus. 
 quippe uidere licet pinguescere saepe cicuta 
 
 [5,900] barbigeras pecudes, homini quae est acre uenenum. 
 flamma quidem <uero> cum corpora fulua leonum 
 tam soleat torrere atque urere quam genus omne   
 uisceris in terris quod cumque et sanguinis extet, 
 qui fieri potuit, triplici cum corpore ut una, 
 905 prima leo, postrema draco, media ipsa, Chimaera 
 ore foras acrem flaret de corpore flammam? 
 quare etiam tellure noua caeloque recenti 
 talia qui fingit potuisse animalia gigni, 
 nixus in hoc uno nouitatis nomine inani, 
 
 [5,910] multa licet simili ratione effutiat ore, 
 aurea tum dicat per terras flumina uulgo 
 fluxisse et gemmis florere arbusta sue+sse 
 aut hominem tanto membrorum esse impete natum, 
 trans maria alta pedum nisus ut ponere posset 
 915 et manibus totum circum se uertere caelum. 
 nam quod multa fuere in terris semina rerum, 
 tempore quo primum tellus animalia fudit, 
 nil tamen est signi mixtas potuisse creari 
 inter se pecudes compactaque membra animantum, 
 
 [5,920] propterea quia quae de terris nunc quoque abundant 
 herbarum genera ac fruges arbustaque laeta 
 non tamen inter se possunt complexa creari, 
 sed res quaeque suo ritu procedit et omnes 
 foedere naturae certo discrimina seruant. 
 925 Et genus humanum multo fuit illud in aruis 
 durius, ut decuit, tellus quod dura creasset, 
 et maioribus et solidis magis ossibus intus 
 fundatum, ualidis aptum per uiscera neruis,   
 nec facile ex aestu nec frigore quod caperetur 
 
 [5,930] nec nouitate cibi nec labi corporis ulla. 
 multaque per caelum solis uoluentia lustra 
 uolgiuago uitam tractabant more ferarum. 
 nec robustus erat curui moderator aratri 
 quisquam, nec scibat ferro molirier arua 
 935 nec noua defodere in terram uirgulta neque altis 
 arboribus ueteres decidere falcibus ramos. 
 quod sol atque imbres dederant, quod terra crearat 
 sponte sua, satis id placabat pectora donum. 
 glandiferas inter curabant corpora quercus 
 
 [5,940] plerumque; et quae nunc hiberno tempore cernis 
 arbita puniceo fieri matura colore, 
 plurima tum tellus etiam maiora ferebat. 
 multaque praeterea nouitas tum florida mundi 
 pabula dura tulit, miseris mortalibus ampla. 
 945 at sedare sitim fluuii fontesque uocabant, 
 ut nunc montibus e magnis decursus aquai 
 claricitat late sitientia saecla ferarum. 
 denique nota uagis siluestria templa tenebant 
 nympharum, quibus e scibant umore fluenta 
 
 [5,950] lubrica proluuie larga lauere umida saxa, 
 umida saxa, super uiridi stillantia musco,   
 et partim plano scatere atque erumpere campo. 
 necdum res igni scibant tractare neque uti 
 pellibus et spoliis corpus uestire ferarum, 
 955 sed nemora atque cauos montis siluasque colebant 
 et frutices inter condebant squalida membra 
 uerbera uentorum uitare imbrisque coacti. 
 nec commune bonum poterant spectare neque ullis 
 moribus inter se scibant nec legibus uti. 
 
 [5,960] quod cuique obtulerat praedae fortuna, ferebat 
 sponte sua sibi quisque ualere et uiuere doctus. 
 et Venus in siluis iungebat corpora amantum; 
 conciliabat enim uel mutua quamque cupido 
 uel uiolenta uiri uis atque inpensa libido 
 965 uel pretium, glandes atque arbita uel pira lecta. 
 et manuum mira freti uirtute pedumque 
 consectabantur siluestria saecla ferarum 
 missilibus saxis et magno pondere clauae. 
 multaque uincebant, uitabant pauca latebris; 
 970 saetigerisque pares subus siluestria membra 
 
 [5,970] nuda dabant terrae nocturno tempore capti, 
 circum se foliis ac frondibus inuoluentes. 
 nec plangore diem magno solemque per agros 
 quaerebant pauidi palantes noctis in umbris, 
 sed taciti respectabant somnoque sepulti, 
 975 dum rosea face sol inferret lumina caelo. 
 a paruis quod enim consuerant cernere semper 
 alterno tenebras et lucem tempore gigni, 
 non erat ut fieri posset mirarier umquam   
 
 [5,980] nec diffidere, ne terras aeterna teneret 
 nox in perpetuum detracto lumine solis. 
 sed magis illud erat curae, quod saecla ferarum 
 infestam miseris faciebant saepe quietem. 
 eiectique domo fugiebant saxea tecta 
 985 spumigeri suis aduentu ualidique leonis 
 atque intempesta cedebant nocte pauentes 
 hospitibus saeuis instrata cubilia fronde. 
 Nec nimio tum plus quam nunc mortalia saecla 
 dulcia linquebant lamentis lumina uitae. 
 
 [5,990] unus enim tum quisque magis deprensus eorum 
 pabula uiua feris praebebat, dentibus haustus, 
 et nemora ac montis gemitu siluasque replebat 
 uiua uidens uiuo sepeliri uiscera busto. 
 at quos effugium seruarat corpore adeso, 
 995 posterius tremulas super ulcera tetra tenentes 
 palmas horriferis accibant uocibus Orcum, 
 donique eos uita priuarant uermina saeua 
 expertis opis, ignaros quid uolnera uellent. 
 at non multa uirum sub signis milia ducta 
 
 [5,1000] una dies dabat exitio nec turbida ponti 
 aequora lidebant nauis ad saxa uirosque. 
 nam temere in cassum frustra mare saepe coortum 
 saeuibat leuiterque minas ponebat inanis, 
 nec poterat quemquam placidi pellacia ponti 
 1005 subdola pellicere in fraudem ridentibus undis.   
 improba nauigii ratio tum caeca iacebat. 
 tum penuria deinde cibi languentia leto 
 membra dabat, contra nunc rerum copia mersat. 
 illi inprudentes ipsi sibi saepe uenenum 
 
 [5,1010] uergebant, nunc dant <aliis> sollertius ipsi. 
 Inde casas postquam ac pellis ignemque pararunt 
 et mulier coniuncta uiro concessit in unum 
 * * * 
 cognita sunt, prolemque ex se uidere creatam, 
 1015 tum genus humanum primum mollescere coepit. 
 ignis enim curauit, ut alsia corpora frigus 
 non ita iam possent caeli sub tegmine ferre, 
 et Venus inminuit uiris puerique parentum 
 blanditiis facile ingenium fregere superbum. 
 1020 tunc et amicitiem coeperunt iungere auentes 
 
 [5,1020] finitimi inter se nec laedere nec uiolari, 
 et pueros commendarunt muliebreque saeclum, 
 uocibus et gestu cum balbe significarent 
 imbecillorum esse aequum misererier omnis. 
 nec tamen omnimodis poterat concordia gigni, 
 1025 sed bona magnaque pars seruabat foedera caste; 
 aut genus humanum iam tum foret omne peremptum 
 nec potuisset adhuc perducere saecla propago. 
 At uarios linguae sonitus natura subegit   
 mittere et utilitas expressit nomina rerum, 
 
 [5,1030] non alia longe ratione atque ipsa uidetur 
 protrahere ad gestum pueros infantia linguae, 
 cum facit ut digito quae sint praesentia monstrent. 
 sentit enim uim quisque suam quod possit abuti. 
 cornua nata prius uitulo quam frontibus extent, 
 1035 illis iratus petit atque infestus inurget. 
 at catuli pantherarum scymnique leonum 
 unguibus ac pedibus iam tum morsuque repugnant, 
 uix etiam cum sunt dentes unguesque creati. 
 alituum porro genus alis omne uidemus 
 
 [5,1040] fidere et a pennis tremulum petere auxiliatum. 
 proinde putare aliquem tum nomina distribuisse 
 rebus et inde homines didicisse uocabula prima, 
 desiperest. nam cur hic posset cuncta notare 
 uocibus et uarios sonitus emittere linguae, 
 1045 tempore eodem alii facere id non quisse putentur? 
 praeterea si non alii quoque uocibus usi 
 inter se fuerant, unde insita notities est 
 utilitatis et unde data est huic prima potestas, 
 quid uellet facere ut sciret animoque uideret? 
 
 [5,1050] cogere item pluris unus uictosque domare 
 non poterat, rerum ut perdiscere nomina uellent. 
 nec ratione docere ulla suadereque surdis, 
 quid sit opus facto, facilest; neque enim paterentur   
 nec ratione ulla sibi ferrent amplius auris 
 1055 uocis inauditos sonitus obtundere frustra. 
 postremo quid in hac mirabile tantoperest re, 
 si genus humanum, cui uox et lingua uigeret, 
 pro uario sensu uaria res uoce notaret? 
 cum pecudes mutae, cum denique saecla ferarum 
 
 [5,1060] dissimilis soleant uoces uariasque ciere, 
 cum metus aut dolor est et cum iam gaudia gliscunt. 
 quippe <et>enim licet id rebus cognoscere apertis. 
 inritata canum cum primum magna Molossum 
 mollia ricta fremunt duros nudantia dentes, 
 1065 longe alio sonitu rabies <re>stricta minatur, 
 et cum iam latrant et uocibus omnia complent; 
 at catulos blande cum lingua lambere temptant 
 aut ubi eos lactant, pedibus morsuque potentes 
 suspensis teneros imitantur dentibus haustus, 
 
 [5,1070] longe alio pacto gannitu uocis adulant, 
 et cum deserti baubantur in aedibus, aut cum 
 plorantis fugiunt summisso corpore plagas. 
 denique non hinnitus item differre uidetur, 
 inter equas ubi equus florenti aetate iuuencus 
 1075 pinnigeri saeuit calcaribus ictus Amoris 
 et fremitum patulis sub naribus edit ad arma, 
 et cum sic alias concussis artibus hinnit?   
 postremo genus alituum uariaeque uolucres, 
 accipitres atque ossifragae mergique marinis 
 
 [5,1080] fluctibus in salso uictum uitamque petentes, 
 longe alias alio iaciunt in tempore uoces, 
 et quom de uictu certant praedaque repugnant. 
 et partim mutant cum tempestatibus una 
 raucisonos cantus, cornicum ut saecla uetusta 
 1085 coruorumque gregis ubi aquam dicuntur et imbris 
 poscere et inter dum uentos aurasque uocare. 
 ergo si uarii sensus animalia cogunt, 
 muta tamen cum sint, uarias emittere uoces, 
 quanto mortalis magis aequumst tum potuisse 
 
 [5,1090] dissimilis alia atque alia res uoce notare! 
 Illud in his rebus tacitus ne forte requiras, 
 fulmen detulit in terram mortalibus ignem 
 primitus, inde omnis flammarum diditur ardor; 
 multa uidemus enim caelestibus insita flammis 
 1095 fulgere, cum caeli donauit plaga uaporis. 
 et ramosa tamen cum uentis pulsa uacillans 
 aestuat in ramos incumbens arboris arbor, 
 exprimitur ualidis extritus uiribus ignis, 
 emicat inter dum flammai feruidus ardor, 
 
 [5,1100] mutua dum inter se rami stirpesque teruntur. 
 quorum utrumque dedisse potest mortalibus ignem. 
 inde cibum quoquere ac flammae mollire uapore   
 sol docuit, quoniam mitescere multa uidebant 
 uerberibus radiorum atque aestu uicta per agros. 
 1105Inque dies magis hi uictum uitamque priorem 
 commutare nouis monstrabant rebus et igni, 
 ingenio qui praestabant et corde uigebant. 
 condere coeperunt urbis arcemque locare 
 praesidium reges ipsi sibi perfugiumque, 
 
 [5,1110] et pecudes et agros diuisere atque dedere 
 pro facie cuiusque et uiribus ingenioque; 
 nam facies multum ualuit uiresque uigebant. 
 posterius res inuentast aurumque repertum, 
 quod facile et ualidis et pulchris dempsit honorem; 
 1115 diuitioris enim sectam plerumque secuntur 
 quam lubet et fortes et pulchro corpore creti. 
 quod siquis uera uitam ratione gubernet, 
 diuitiae grandes homini sunt uiuere parce 
 aequo animo; neque enim est umquam penuria parui. 
 
 [5,1120] at claros homines uoluerunt se atque potentes, 
 ut fundamento stabili fortuna maneret 
 et placidam possent opulenti degere uitam, 
 ne quiquam, quoniam ad summum succedere honorem 
 certantes iter infestum fecere uiai, 
 1125 et tamen e summo, quasi fulmen, deicit ictos 
 inuidia inter dum contemptim in Tartara taetra; 
 inuidia quoniam ceu fulmine summa uaporant 
 plerumque et quae sunt aliis magis edita cumque; 
 ut satius multo iam sit parere quietum 
 1130 quam regere imperio res uelle et regna tenere.   
 proinde sine in cassum defessi sanguine sudent, 
 
 [5,1130] angustum per iter luctantes ambitionis; 
 quandoquidem sapiunt alieno ex ore petuntque 
 res ex auditis potius quam sensibus ipsis, 
 nec magis id nunc est neque erit mox quam fuit ante. 
 Ergo regibus occisis subuersa iacebat 
 1135 pristina maiestas soliorum et sceptra superba, 
 et capitis summi praeclarum insigne cruentum 
 sub pedibus uulgi magnum lugebat honorem; 
 
 [5,1140] nam cupide conculcatur nimis ante metutum. 
 res itaque ad summam faecem turbasque redibat, 
 imperium sibi cum ac summatum quisque petebat. 
 inde magistratum partim docuere creare 
 iuraque constituere, ut uellent legibus uti. 
 1145 nam genus humanum, defessum ui colere aeuom, 
 ex inimicitiis languebat; quo magis ipsum 
 sponte sua cecidit sub leges artaque iura. 
 acrius ex ira quod enim se quisque parabat 
 ulcisci quam nunc concessumst legibus aequis, 
 
 [5,1150] hanc ob rem est homines pertaesum ui colere aeuom. 
 inde metus maculat poenarum praemia uitae. 
 circumretit enim uis atque iniuria quemque 
 atque unde exortast, ad eum plerumque reuertit, 
 nec facilest placidam ac pacatam degere uitam 
 1155 qui uiolat factis communia foedera pacis. 
 etsi fallit enim diuom genus humanumque, 
 perpetuo tamen id fore clam diffidere debet; 
 quippe ubi se multi per somnia saepe loquentes   
 aut morbo delirantes protraxe ferantur 
 
 [5,1160] et celata <mala> in medium et peccata dedisse. 
 Nunc quae causa deum per magnas numina gentis 
 peruulgarit et ararum compleuerit urbis 
 suscipiendaque curarit sollemnia sacra, 
 quae nunc in magnis florent sacra rebus locisque, 
 1165 unde etiam nunc est mortalibus insitus horror, 
 qui delubra deum noua toto suscitat orbi 
 terrarum et festis cogit celebrare diebus, 
 non ita difficilest rationem reddere uerbis. 
 quippe etenim iam tum diuom mortalia saecla 
 
 [5,1170] egregias animo facies uigilante uidebant 
 et magis in somnis mirando corporis auctu. 
 his igitur sensum tribuebant propterea quod 
 membra mouere uidebantur uocesque superbas 
 mittere pro facie praeclara et uiribus amplis. 
 1175 aeternamque dabant uitam, quia semper eorum 
 subpeditabatur facies et forma manebat, 
 et tamen omnino quod tantis uiribus auctos 
 non temere ulla ui conuinci posse putabant. 
 fortunisque ideo longe praestare putabant, 
 
 [5,1180] quod mortis timor haut quemquam uexaret eorum, 
 et simul in somnis quia multa et mira uidebant 
 efficere et nullum capere ipsos inde laborem. 
 praeterea caeli rationes ordine certo 
 et uaria annorum cernebant tempora uerti 
 1185 nec poterant quibus id fieret cognoscere causis. 
 ergo perfugium sibi habebant omnia diuis 
 tradere et illorum nutu facere omnia flecti. 
 in caeloque deum sedes et templa locarunt,   
 per caelum uolui quia nox et luna uidetur, 
 
 [5,1190] luna dies et nox et noctis signa seuera 
 noctiuagaeque faces caeli flammaeque uolantes, 
 nubila sol imbres nix uenti fulmina grando 
 et rapidi fremitus et murmura magna minarum. 
 O genus infelix humanum, talia diuis 
 1195 cum tribuit facta atque iras adiunxit acerbas! 
 quantos tum gemitus ipsi sibi, quantaque nobis 
 uolnera, quas lacrimas peperere minoribus nostris! 
 nec pietas ullast uelatum saepe uideri 
 uertier ad lapidem atque omnis accedere ad aras 
 
 [5,1200] nec procumbere humi prostratum et pandere palmas 
 ante deum delubra nec aras sanguine multo 
 spargere quadrupedum nec uotis nectere uota, 
 sed mage pacata posse omnia mente tueri. 
 nam cum suspicimus magni caelestia mundi 
 1205 templa super stellisque micantibus aethera fixum, 
 et uenit in mentem solis lunaeque uiarum, 
 tunc aliis oppressa malis in pectora cura 
 illa quoque expergefactum caput erigere infit, 
 ne quae forte deum nobis inmensa potestas 
 
 [5,1210] sit, uario motu quae candida sidera uerset; 
 temptat enim dubiam mentem rationis egestas, 
 ecquae nam fuerit mundi genitalis origo, 
 et simul ecquae sit finis, quoad moenia mundi 
 et taciti motus hunc possint ferre laborem, 
 1215 an diuinitus aeterna donata salute   
 perpetuo possint aeui labentia tractu 
 inmensi ualidas aeui contemnere uiris. 
 praeterea cui non animus formidine diuum 
 contrahitur, cui non correpunt membra pauore, 
 
 [5,1220] fulminis horribili cum plaga torrida tellus 
 contremit et magnum percurrunt murmura caelum? 
 non populi gentesque tremunt, regesque superbi 
 corripiunt diuum percussi membra timore, 
 ne quod ob admissum foede dictumue superbe 
 1225 poenarum graue sit soluendi tempus adauctum? 
 summa etiam cum uis uiolenti per mare uenti 
 induperatorem classis super aequora uerrit 
 cum ualidis pariter legionibus atque elephantis, 
 non diuom pacem uotis adit ac prece quaesit 
 
 [5,1230] uentorum pauidus paces animasque secundas? 
 ne quiquam, quoniam uiolento turbine saepe 
 correptus nihilo fertur minus ad uada leti. 
 usque adeo res humanas uis abdita quaedam 
 opterit et pulchros fascis saeuasque secures 
 1235 proculcare ac ludibrio sibi habere uidetur. 
 denique sub pedibus tellus cum tota uacillat 
 concussaeque cadunt urbes dubiaeque minantur, 
 quid mirum si se temnunt mortalia saecla 
 atque potestatis magnas mirasque relinquunt 
 
 [5,1240] in rebus uiris diuum, quae cuncta gubernent? 
 Quod super est, ae<s at>que aurum ferrumque repertumst 
 et simul argenti pondus plumbique potestas,   
 ignis ubi ingentis siluas ardore cremarat 
 montibus in magnis, seu caelo fulmine misso, 
 1245 siue quod inter se bellum siluestre gerentes 
 hostibus intulerant ignem formidinis ergo, 
 siue quod inducti terrae bonitate uolebant 
 pandere agros pinguis et pascua reddere rura, 
 siue feras interficere et ditescere praeda; 
 
 [5,1250] nam fouea atque igni prius est uenarier ortum 
 quam saepire plagis saltum canibusque ciere. 
 quicquid id est, qua cumque e causa flammeus ardor 
 horribili sonitu siluas exederat altis 
 a radicibus et terram percoxerat igni, 
 1255 manabat uenis feruentibus in loca terrae 
 concaua conueniens argenti riuus et auri, 
 aeris item et plumbi. quae cum concreta uidebant 
 posterius claro in terra splendere colore, 
 tollebant nitido capti leuique lepore, 
 
 [5,1260] et simili formata uidebant esse figura 
 atque lacunarum fuerant uestigia cuique. 
 tum penetrabat eos posse haec liquefacta calore 
 quamlibet in formam et faciem decurrere rerum, 
 et prorsum quamuis in acuta ac tenuia posse 
 1265 mucronum duci fastigia procudendo, 
 ut sibi tela parent siluasque ut caedere possint 
 materiemque dolare et leuia radere tigna 
 et terebrare etiam ac pertundere perque forare.   
 nec minus argento facere haec auroque parabant 
 
 [5,1270] quam ualidi primum uiolentis uiribus aeris, 
 ne quiquam, quoniam cedebat uicta potestas 
 nec poterant pariter durum sufferre laborem. 
 nam fuit in pretio magis <aes> aurumque iacebat 
 propter inutilitatem hebeti mucrone retusum; 
 1275 nunc iacet aes, aurum in summum successit honorem. 
 sic uoluenda aetas commutat tempora rerum. 
 quod fuit in pretio, fit nullo denique honore; 
 porro aliud succedit et <e> contemptibus exit 
 inque dies magis adpetitur floretque repertum 
 
 [5,1280] laudibus et miro est mortalis inter honore. 
 Nunc tibi quo pacto ferri natura reperta 
 sit facilest ipsi per te cognoscere, Memmi. 
 arma antiqua manus ungues dentesque fuerunt 
 et lapides et item siluarum fragmina rami 
 1285 et flamma atque ignes, post quam sunt cognita primum. 
 posterius ferri uis est aerisque reperta. 
 et prior aeris erat quam ferri cognitus usus, 
 quo facilis magis est natura et copia maior. 
 aere solum terrae tractabant, aereque belli 
 
 [5,1290] miscebant fluctus et uulnera uasta serebant 
 et pecus atque agros adimebant; nam facile ollis 
 omnia cedebant armatis nuda et inerma. 
 inde minutatim processit ferreus ensis 
 uersaque in obprobrium species est falcis ahenae, 
 1295 et ferro coepere solum proscindere terrae 
 exaequataque sunt creperi certamina belli.   
 et prius est armatum in equi conscendere costas 
 et moderarier hunc frenis dextraque uigere 
 quam biiugo curru belli temptare pericla. 
 
 [5,1300] et biiugo prius est quam bis coniungere binos 
 et quam falciferos armatum escendere currus. 
 inde boues Lucas turrito corpore, tetras, 
 anguimanus, belli docuerunt uolnera Poeni 
 sufferre et magnas Martis turbare cateruas. 
 1305 sic alid ex alio peperit discordia tristis, 
 horribile humanis quod gentibus esset in armis, 
 inque dies belli terroribus addidit augmen. 
 Temptarunt etiam tauros in moenere belli 
 expertique sues saeuos sunt mittere in hostis. 
 
 [5,1310] et ualidos partim prae se misere leones 
 cum doctoribus armatis saeuisque magistris, 
 qui moderarier his possent uinclisque tenere, 
 ne quiquam, quoniam permixta caede calentes 
 turbabant saeui nullo discrimine turmas, 
 1315 terrificas capitum quatientis undique cristas, 
 nec poterant equites fremitu perterrita equorum 
 pectora mulcere et frenis conuertere in hostis. 
 inritata leae iaciebant corpora saltu 
 undique et aduersum uenientibus ora patebant 
 
 [5,1320] et nec opinantis a tergo deripiebant 
 deplexaeque dabant in terram uolnere uictos, 
 morsibus adfixae ualidis atque unguibus uncis.   
 iactabantque suos tauri pedibusque terebant 
 et latera ac uentres hauribant supter equorum 
 1325 cornibus et terram minitanti mente ruebant. 
 et ualidis socios caedebant dentibus apri 
 tela infracta suo tinguentes sanguine saeui 
 {in se fracta suo tinguentes sanguine tela,} 
 permixtasque dabant equitum peditumque ruinas. 
 
 [5,1330] nam transuersa feros exibant dentis adactus 
 iumenta aut pedibus uentos erecta petebant, 
 ne quiquam, quoniam ab neruis succisa uideres 
 concidere atque graui terram consternere casu. 
 si quos ante domi domitos satis esse putabant, 
 1335 efferuescere cernebant in rebus agundis 
 uolneribus clamore fuga terrore tumultu, 
 nec poterant ullam partem redducere eorum; 
 diffugiebat enim uarium genus omne ferarum, 
 ut nunc saepe boues Lucae ferro male mactae 
 
 [5,1340] diffugiunt, fera facta suis cum multa dedere. 
 Sed facere id non tam uincendi spe uoluerunt; 
 quam dare quod gemerent hostes, ipsique perire, 
 qui numero diffidebant armisque uacabant, 
 si fuit ut facerent. sed uix adducor ut ante 
 1345 non quierint animo praesentire atque uidere, 
 quam commune malum fieret foedumque, futurum. 
 et magis id possis factum contendere in omni 
 in uariis mundis uaria ratione creatis, 
 quam certo atque uno terrarum quolibet orbi.   
 
 [5,1350] Nexilis ante fuit uestis quam textile tegmen. 
 textile post ferrumst, quia ferro tela paratur, 
 nec ratione alia possunt tam leuia gigni 
 insilia ac fusi, radii, scapique sonantes. 
 et facere ante uiros lanam natura coe+git 
 1355 quam muliebre genus; nam longe praestat in arte 
 et sollertius est multo genus omne uirile; 
 agricolae donec uitio uertere seueri, 
 ut muliebribus id manibus concedere uellent 
 atque ipsi pariter durum sufferre laborem 
 
 [5,1360] atque opere in duro durarent membra manusque. 
 At specimen sationis et insitionis origo 
 ipsa fuit rerum primum natura creatrix, 
 arboribus quoniam bacae glandesque caducae 
 tempestiua dabant pullorum examina supter; 
 1365 unde etiam libitumst stirpis committere ramis 
 et noua defodere in terram uirgulta per agros. 
 inde aliam atque aliam culturam dulcis agelli 
 temptabant fructusque feros mansuescere terra 
 cernebant indulgendo blandeque colendo. 
 
 [5,1370] inque dies magis in montem succedere siluas 
 cogebant infraque locum concedere cultis, 
 prata lacus riuos segetes uinetaque laeta 
 collibus et campis ut haberent, atque olearum 
 caerula distinguens inter plaga currere posset 
 1375 per tumulos et conuallis camposque profusa; 
 ut nunc esse uides uario distincta lepore 
 omnia, quae pomis intersita dulcibus ornant 
 arbustisque tenent felicibus opsita circum. 
 At liquidas auium uoces imitarier ore   
 
 [5,1380] ante fuit multo quam leuia carmina cantu 
 concelebrare homines possent aurisque iuuare. 
 et zephyri caua per calamorum sibila primum 
 agrestis docuere cauas inflare cicutas. 
 inde minutatim dulcis didicere querellas, 
 1385 tibia quas fundit digitis pulsata canentum, 
 auia per nemora ac siluas saltusque reperta, 
 per loca pastorum deserta atque otia dia. 
 {sic unum quicquid paulatim protrahit aetas 
 in medium ratioque in luminis eruit oras.} 
 
 [5,1390] haec animos ollis mulcebant atque iuuabant 
 cum satiate cibi; nam tum sunt omnia cordi. 
 saepe itaque inter se prostrati in gramine molli 
 propter aquae riuom sub ramis arboris altae. 
 non magnis opibus iucunde corpora habebant, 
 1395 praesertim cum tempestas ridebat et anni 
 tempora pingebant uiridantis floribus herbas. 
 tum ioca, tum sermo, tum dulces esse cachinni 
 consuerant; agrestis enim tum musa uigebat. 
 tum caput atque umeros plexis redimire coronis 
 
 [5,1400] floribus et foliis lasciuia laeta mouebat, 
 atque extra numerum procedere membra mouentes 
 duriter et duro terram pede pellere matrem; 
 unde oriebantur risus dulcesque cachinni, 
 omnia quod noua tum magis haec et mira uigebant. 
 1405 et uigilantibus hinc aderant solacia somno 
 ducere multimodis uoces et flectere cantus 
 et supera calamos unco percurrere labro; 
 unde etiam uigiles nunc haec accepta tuentur. 
 et numerum seruare genus didicere, neque hilo   
 
 [5,1410] maiore interea capiunt dulcedine fructum 
 quam siluestre genus capiebat terrigenarum. 
 nam quod adest praesto, nisi quid cognouimus ante 
 suauius, in primis placet et pollere uidetur, 
 posteriorque fere melior res illa reperta 
 1415 perdit et immutat sensus ad pristina quaeque. 
 sic odium coepit glandis, sic illa relicta 
 strata cubilia sunt herbis et frondibus aucta. 
 pellis item cecidit uestis contempta ferina; 
 quam reor inuidia tali tunc esse repertam, 
 
 [5,1420] ut letum insidiis qui gessit primus obiret, 
 et tamen inter eos distractam sanguine multo 
 disperiise neque in fructum conuertere quisse. 
 tunc igitur pelles, nunc aurum et purpura curis 
 exercent hominum uitam belloque fatigant; 
 1425 quo magis in nobis, ut opinor, culpa resedit. 
 frigus enim nudos sine pellibus excruciabat 
 terrigenas; at nos nil laedit ueste carere 
 purpurea atque auro signisque ingentibus apta, 
 dum plebeia tamen sit, quae defendere possit. 
 
 [5,1430] Ergo hominum genus in cassum frustraque laborat 
 semper et <in> curis consumit inanibus aeuom, 
 ni mirum quia non cognouit quae sit habendi 
 finis et omnino quoad crescat uera uoluptas; 
 idque minutatim uitam prouexit in altum 
 1435 et belli magnos commouit funditus aestus. 
 at uigiles mundi magnum uersatile templum 
 sol et luna suo lustrantes lumine circum 
 perdocuere homines annorum tempora uerti 
 et certa ratione geri rem atque ordine certo.   
 
 [5,1440] Iam ualidis saepti degebant turribus aeuom, 
 et diuisa colebatur discretaque tellus, 
 tum mare ueliuolis florebat nauibus ponti, 
 auxilia ac socios iam pacto foedere habebant, 
 carminibus cum res gestas coepere poe+tae 
 1445 tradere; nec multo prius sunt elementa reperta. 
 propterea quid sit prius actum respicere aetas 
 nostra nequit, nisi qua ratio uestigia monstrat. 
 Nauigia atque agri culturas moenia leges 
 arma uias uestes <et> cetera de genere horum, 
 
 [5,1450] praemia, delicias quoque uitae funditus omnis, 
 carmina, picturas et daedala signa polita 
 usus et impigrae simul experientia mentis 
 paulatim docuit pedetemptim progredientis. 
 sic unum quicquid paulatim protrahit aetas 
 1455 in medium ratioque in luminis erigit oras; 
 namque alid ex alio clarescere corde uidebant, 
 artibus ad summum donec uenere cacumen.   
 

          ľ06

 [6,0]  LIBER SEXTVS    
 [6,1] Primae frugiparos fetus mortalibus aegris 
 dididerunt quondam praeclaro nomine Athenae 
 et recreauerunt uitam legesque rogarunt 
 et primae dederunt solacia dulcia uitae, 
 5 cum genuere uirum tali cum corde repertum, 
 omnia ueridico qui quondam ex ore profudit; 
 cuius et extincti propter diuina reperta 
 diuolgata uetus iam ad caelum gloria fertur. 
 nam cum uidit hic ad uictum quae flagitat usus 
 
 [6,10] omnia iam ferme mortalibus esse parata 
 et, pro quam possent, uitam consistere tutam,   
 diuitiis homines et honore et laude potentis 
 affluere atque bona gnatorum excellere fama, 
 nec minus esse domi cuiquam tamen anxia cordi, 
 15 atque animi ingratis uitam uexare sine ulla 
 pausa atque infestis cogi saeuire querellis, 
 intellegit ibi uitium uas efficere ipsum 
 omniaque illius uitio corrumpier intus, 
 quae conlata foris et commoda cumque uenirent; 
 
 [6,20] partim quod fluxum pertusumque esse uidebat, 
 ut nulla posset ratione explerier umquam, 
 partim quod taetro quasi conspurcare sapore 
 omnia cernebat, quae cumque receperat, intus. 
 ueridicis igitur purgauit pectora dictis 
 25 et finem statuit cuppedinis atque timoris 
 exposuitque bonum summum, quo tendimus omnes, 
 quid foret, atque uiam monstrauit, tramite paruo 
 qua possemus ad id recto contendere cursu, 
 quidue mali foret in rebus mortalibus passim, 
 
 [6,30] quod fieret naturali uarieque uolaret 
 seu casu seu ui, quod sic natura parasset, 
 et quibus e portis occurri cuique deceret, 
 et genus humanum frustra plerumque probauit 
 uoluere curarum tristis in pectore fluctus.   
 35 nam uel uti pueri trepidant atque omnia caecis 
 in tenebris metuunt, sic nos in luce timemus 
 inter dum, nihilo quae sunt metuenda magis quam 
 quae pueri in tenebris pauitant finguntque futura. 
 hunc igitur terrorem animi tenebrasque necessest 
 
 [6,40] non radii solis nec lucida tela diei 
 discutiant, sed naturae species ratioque. 
 quo magis inceptum pergam pertexere dictis. 
 Et quoniam docui mundi mortalia templa 
 esse <et> natiuo consistere corpore caelum, 
 45 et quae cumque in eo fiunt fierique necessest 
 pleraque dissolui, qui restant percipe porro, 
 quandoquidem semel insignem conscendere currum 
 * * * 
 tu mihi supremae praescripta ad candida callis 
 50 currenti spatium praemonstra, callida musa 
 Calliope, requies hominum diuomque uoluptas, 
 te duce ut insigni capiam cum laude coronam. 
 * * * 
 uentorum existant, placentur <ut> omnia rursum 
 55 * * * 
 quae fuerint, sint placato conuersa furore. 
 
 [6,50] cetera quae fieri in terris caeloque tuentur 
 mortales, pauidis cum pendent mentibus saepe   
 et faciunt animos humilis formidine diuom 
 depressosque premunt ad terram propterea quod 
 ignorantia causarum conferre deorum 
 55 cogit ad imperium res et concedere regnum. 
 {quorum operum causas nulla ratione uidere 
 possunt ac fieri diuino numine rentur.} 
 nam bene qui didicere deos securum agere aeuom, 
 si tamen interea mirantur qua ratione 
 
 [6,60] quaeque geri possint, praesertim rebus in illis 
 quae supera caput aetheriis cernuntur in oris, 
 rursus in antiquas referuntur religionis 
 et dominos acris adsciscunt, omnia posse 
 quos miseri credunt, ignari quid queat esse, 
 65 quid nequeat, finita potestas denique cuique 
 qua nam sit ratione atque alte terminus haerens; 
 quo magis errantes caeca ratione feruntur. 
 quae nisi respuis ex animo longeque remittis 
 dis indigna putare alienaque pacis eorum, 
 
 [6,70] delibata deum per te tibi numina sancta 
 saepe oberunt; non quo uiolari summa deum uis 
 possit, ut ex ira poenas petere inbibat acris, 
 sed quia tute tibi placida cum pace quietos 
 constitues magnos irarum uoluere fluctus, 
 75 nec delubra deum placido cum pectore adibis, 
 nec de corpore quae sancto simulacra feruntur 
 in mentes hominum diuinae nuntia formae, 
 suscipere haec animi tranquilla pace ualebis. 
 inde uidere licet qualis iam uita sequatur. 
 
 [6,80] quam quidem ut a nobis ratio uerissima longe   
 reiciat, quamquam sunt a me multa profecta, 
 multa tamen restant et sunt ornanda politis 
 uersibus; est ratio caeli<que igni>sque tenenda, 
 sunt tempestates et fulmina clara canenda, 
 85 quid faciant et qua de causa cumque ferantur; 
 ne trepides caeli diuisis partibus amens, 
 unde uolans ignis peruenerit aut in utram se 
 uerterit hinc partim, quo pacto per loca saepta 
 insinuarit, et hinc dominatus ut extulerit se. 
 
 [6,90] {quorum operum causas nulla ratione uidere 
 possunt ac fieri diuino numine rentur.} 
 Principio tonitru quatiuntur caerula caeli 
 propterea quia concurrunt sublime uolantes 
 aetheriae nubes contra pugnantibus uentis. 
 95 nec fit enim sonitus caeli de parte serena, 
 
 [6,100] uerum ubi cumque magis denso sunt agmine nubes, 
 tam magis hinc magno fremitus fit murmure saepe. 
 praeterea neque tam condenso corpore nubes 
 esse queunt quam sunt lapides ac ligna, neque autem 
 tam tenues quam sunt nebulae fumique uolantes; 
 105 nam cadere aut bruto deberent pondere pressae 
 ut lapides, aut ut fumus constare nequirent 
 nec cohibere niues gelidas et grandinis imbris.   
 Dant etiam sonitum patuli super aequora mundi, 
 carbasus ut quondam magnis intenta theatris 
 
 [6,110] dat crepitum malos inter iactata trabesque, 
 inter dum perscissa furit petulantibus auris 
 et fragilis <sonitus> chartarum commeditatur; 
 id quoque enim genus in tonitru cognoscere possis, 
 aut ubi suspensam uestem chartasque uolantis 
 115 uerberibus uenti uersant planguntque per auras. 
 fit quoque enim inter dum <ut> non tam concurrere nubes 
 frontibus aduersis possint quam de latere ire 
 diuerso motu radentes corpora tractim, 
 aridus unde auris terget sonus ille diuque 
 
 [6,120] ducitur, exierunt donec regionibus artis. 
 Hoc etiam pacto tonitru concussa uidentur 
 omnia saepe graui tremere et diuolsa repente 
 maxima dissiluisse capacis moenia mundi, 
 cum subito ualidi uenti conlecta procella 
 125 nubibus intorsit sese conclusaque ibidem 
 turbine uersanti magis ac magis undique nubem 
 cogit uti fiat spisso caua corpore circum, 
 post ubi conminuit uis eius et impetus acer, 
 tum perterricrepo sonitu dat scissa fragorem. 
 
 [6,130] nec mirum, cum plena animae uensicula parua 
 saepe haud dat paruum sonitum displosa repente.   
 Est etiam ratio, cum uenti nubila perflant, 
 ut sonitus faciant; etenim ramosa uidemus 
 nubila saepe modis multis atque aspera ferri; 
 135 scilicet ut, crebram siluam cum flamina cauri 
 perflant, dant sonitum frondes ramique fragorem. 
 Fit quoque ut inter dum ualidi uis incita uenti 
 perscindat nubem perfringens impete recto; 
 nam quid possit ibi flatus manifesta docet res, 
 
 [6,140] hic, ubi lenior est, in terra cum tamen alta 
 arbusta euoluens radicibus haurit ab imis. 
 sunt etiam fluctus per nubila, qui quasi murmur 
 dant in frangendo grauiter; quod item fit in altis 
 fluminibus magnoque mari, cum frangitur aestus. 
 145 Fit quoque, ubi e nubi in nubem uis incidit ardens 
 fulminis; haec multo si forte umore recepit 
 ignem, continuo magno clamore trucidat; 
 ut calidis candens ferrum e fornacibus olim 
 stridit, ubi in gelidum propter demersimus imbrem. 
 
 [6,150]Aridior porro si nubes accipit ignem, 
 uritur ingenti sonitu succensa repente, 
 lauricomos ut si per montis flamma uagetur 
 turbine uentorum comburens impete magno; 
 nec res ulla magis quam Phoebi Delphica laurus 
 155 terribili sonitu flamma crepitante crematur.   
 Denique saepe geli multus fragor atque ruina 
 grandinis in magnis sonitum dat nubibus alte; 
 uentus enim cum confercit, franguntur in artum 
 concreti montes nimborum et grandine mixti. 
 
 [6,160] Fulgit item, nubes ignis cum semina multa 
 excussere suo concursu, ceu lapidem si 
 percutiat lapis aut ferrum; nam tum quoque lumen 
 exilit et claras scintillas dissipat ignis. 
 sed tonitrum fit uti post auribus accipiamus, 
 165 fulgere quam cernant oculi, quia semper ad auris 
 tardius adueniunt quam uisum quae moueant res. 
 id licet hinc etiam cognoscere: caedere si quem 
 ancipiti uideas ferro procul arboris auctum, 
 ante fit ut cernas ictum quam plaga per auris 
 
 [6,170] det sonitum; sic fulgorem quoque cernimus ante 
 quam tonitrum accipimus, pariter qui mittitur igni 
 e simili causa, concursu natus eodem. 
 Hoc etiam pacto uolucri loca lumine tingunt 
 nubes et tremulo tempestas impete fulgit. 
 175 uentus ubi inuasit nubem et uersatus ibidem 
 fecit ut ante cauam docui spissescere nubem, 
 mobilitate sua feruescit; ut omnia motu 
 percalefacta uides ardescere, plumbea uero 
 glans etiam longo cursu uoluenda liquescit. 
 
 [6,180] ergo feruidus hic nubem cum perscidit atram, 
 dissipat ardoris quasi per uim expressa repente 
 semina, quae faciunt nictantia fulgura flammae;   
 inde sonus sequitur, qui tardius adlicit auris 
 quam quae perueniunt oculorum ad lumina nostra. 
 185 scilicet hoc densis fit nubibus et simul alte 
 extructis aliis alias super impete miro. 
 ne tibi sit frudi quod nos inferne uidemus 
 quam sint lata magis quam sursum extructa quid extent. 
 contemplator enim, cum montibus adsimulata 
 
 [6,190] nubila portabunt uenti transuersa per auras, 
 aut ubi per magnos montis cumulata uidebis 
 insuper esse aliis alia atque urguere superna 
 in statione locata sepultis undique uentis; 
 tum poteris magnas moles cognoscere eorum 
 195 speluncasque uel ut saxis pendentibus structas 
 cernere, quas uenti cum tempestate coorta 
 conplerunt, magno indignantur murmure clausi 
 nubibus in caueisque ferarum more minantur, 
 nunc hinc nunc illinc fremitus per nubila mittunt, 
 
 [6,200] quaerentesque uiam circum uersantur et ignis 
 semina conuoluunt <e> nubibus atque ita cogunt 
 multa rotantque cauis flammam fornacibus intus, 
 donec diuolsa fulserunt nube corusci. 
 Hac etiam fit uti de causa mobilis ille 
 205 deuolet in terram liquidi color aureus ignis, 
 semina quod nubes ipsas permulta necessust 
 ignis habere; etenim cum sunt umore sine ullo, 
 flammeus <est> plerumque colos et splendidus ollis.   
 quippe etenim solis de lumine multa necessest 
 
 [6,210] concipere, ut merito rubeant ignesque profundant. 
 hasce igitur cum uentus agens contrusit in unum 
 compressitque locum cogens, expressa profundunt 
 semina, quae faciunt flammae fulgere colores. 
 Fulgit item, cum rarescunt quoque nubila caeli; 
 215 nam cum uentus eas leuiter diducit euntis 
 dissoluitque, cadant ingratius illa necessest 
 semina quae faciunt fulgorem. tum sine taetro 
 terrore atque sonis fulgit nulloque tumultu. 
 Quod superest, <quali> natura praedita constent 
 
 [6,220] fulmina, declarant ictus et inusta uaporis 
 signa notaeque grauis halantis sulpuris auras; 
 ignis enim sunt haec non uenti signa neque imbris. 
 praeterea saepe accendunt quoque tecta domorum 
 et celeri flamma dominantur in aedibus ipsis. 
 225 hunc tibi subtilem cum primis ignibus ignem 
 constituit natura minutis mobilibusque 
 corporibus, cui nil omnino obsistere possit. 
 transit enim ualidum fulmen per saepta domorum 
 clamor ut ac uoces, transit per saxa, per aera 
 
 [6,230] et liquidum puncto facit aes in tempore et aurum. 
 curat item uasis integris uina repente 
 diffugiant, quia ni mirum facile omnia circum 
 conlaxat rareque facit lateramina uasis   
 adueniens calor eius et insinuatus in ipsum 
 235 mobiliter soluens differt primordia uini. 
 quod solis uapor aetatem non posse uidetur 
 efficere usque adeo pollens feruore corusco. 
 tanto mobilior uis et dominantior haec est. 
 Nunc ea quo pacto gignantur et impete tanto 
 
 [6,240] fiant ut possint ictu discludere turris, 
 disturbare domos, auellere tigna trabesque 
 et monimenta uirum commoliri atque ciere, 
 exanimare homines, pecudes prosternere passim, 
 cetera de genere hoc qua ui facere omnia possint, 
 245 expediam neque <te> in promissis plura morabor. 
 Fulmina gignier e crassis alteque putandumst 
 nubibus extructis; nam caelo nulla sereno 
 nec leuiter densis mittuntur nubibus umquam. 
 nam dubio procul hoc fieri manifesta docet res; 
 
 [6,250] quod tunc per totum concrescunt ae+ra nubes, 
 undique uti tenebras omnis Acherunta reamur 
 liquisse et magnas caeli complesse cauernas, 
 - usque adeo tetra nimborum nocte coorta 
 inpendent atrae formidinis ora superne,-  
 255 cum commoliri tempestas fulmina coeptat. 
 praeterea persaepe niger quoque per mare nimbus, 
 ut picis e caelo demissum flumen, in undas 
 sic cadit effertus tenebris procul et trahit atram   
 fulminibus grauidam tempestatem atque procellis, 
 
 [6,260] ignibus ac uentis cum primis ipse repletus, 
 in terra quoque ut horrescant ac tecta requirant. 
 sic igitur supera nostrum caput esse putandumst 
 tempestatem altam; neque enim caligine tanta 
 obruerent terras, nisi inaedificata superne 
 265 multa forent multis exempto nubila sole; 
 nec tanto possent uenientes opprimere imbri, 
 flumina abundare ut facerent camposque natare, 
 si non extructis foret alte nubibus aether. 
 hic igitur uentis atque ignibus omnia plena 
 
 [6,270] sunt; ideo passim fremitus et fulgura fiunt. 
 quippe etenim supra docui permulta uaporis 
 semina habere cauas nubes et multa necessest 
 concipere ex solis radiis ardoreque eorum. 
 hoc ubi uentus eas idem qui cogit in unum 
 275 forte locum quemuis, expressit multa uaporis 
 semina seque simul cum eo commiscuit igni, 
 insinuatus ibi uortex uersatur in arto 
 et calidis acuit fulmen fornacibus intus; 
 nam duplici ratione accenditur: ipse sua cum 
 
 [6,280] mobilitate calescit et e contagibus ignis. 
 inde ubi percaluit uenti uis <et> grauis ignis 
 impetus incessit, maturum tum quasi fulmen 
 perscindit subito nubem ferturque coruscis 
 omnia luminibus lustrans loca percitus ardor. 
 285 quem grauis insequitur sonitus, displosa repente 
 opprimere ut caeli uideantur templa superne.   
 inde tremor terras grauiter pertemptat et altum 
 murmura percurrunt caelum; nam tota fere tum 
 tempestas concussa tremit fremitusque mouentur. 
 
 [6,290] quo de concussu sequitur grauis imber et uber, 
 omnis uti uideatur in imbrem uertier aether 
 atque ita praecipitans ad diluuiem reuocare; 
 tantus discidio nubis uentique procella 
 mittitur, ardenti sonitus cum prouolat ictu. 
 295 Est etiam cum uis extrinsecus incita uenti 
 incidit in ualidam maturo culmine nubem; 
 quam cum perscidit, extemplo cadit igneus ille 
 uertex, quem patrio uocitamus nomine fulmen. 
 hoc fit idem in partis alias, quo cumque tulit uis. 
 
 [6,300] Fit quoque ut inter dum uenti uis missa sine igni 
 igniscat tamen in spatio longoque meatu, 
 dum uenit amittens in cursu corpora quaedam 
 grandia, quae nequeunt pariter penetrare per auras, 
 atque alia ex ipso conradens ae+re portat 
 305 paruola, quae faciunt ignem commixta uolando; 
 non alia longe ratione ac plumbea saepe 
 feruida fit glans in cursu, cum multa rigoris 
 corpora dimittens ignem concepit in auris. 
 Fit quoque ut ipsius plagae uis excitet ignem, 
 
 [6,310] frigida cum uenti pepulit uis missa sine igni, 
 ni mirum quia, cum uehementi perculit ictu, 
 confluere ex ipso possunt elementa uaporis 
 et simul ex illa quae tum res excipit ictum; 
 ut, lapidem ferro cum caedimus, euolat ignis,   
 315 nec, quod frigida uis ferrist, hoc setius illi 
 semina concurrunt calidi fulgoris ad ictum. 
 sic igitur quoque res accendi fulmine debet, 
 opportuna fuit si forte et idonea flammis. 
 nec temere omnino plane uis frigida uenti 
 
 [6,320] esse potest, ea quae tanta ui missa supernest, 
 quin, prius in cursu si non accenditur igni, 
 at tepefacta tamen ueniat commixta calore. 
 Mobilitas autem fit fulminis et grauis ictus 
 et celeri ferme percurrunt fulmina lapsu, 
 325 nubibus ipsa quod omnino prius incita se uis 
 colligit et magnum conamen sumit eundi, 
 inde ubi non potuit nubes capere inpetis auctum, 
 exprimitur uis atque ideo uolat impete miro, 
 ut ualidis quae de tormentis missa feruntur. 
 
 [6,330] Adde quod e paruis et leuibus est elementis, 
 nec facilest tali naturae obsistere quicquam; 
 inter enim fugit ac penetrat per rara uiarum, 
 non igitur multis offensibus in remorando 
 haesitat, hanc ob rem celeri uolat impete labens. 
 335 Deinde, quod omnino natura pondera deorsum 
 omnia nituntur, cum plagast addita uero, 
 mobilitas duplicatur et impetus ille grauescit, 
 ut uehementius et citius quae cumque morantur 
 obuia discutiat plagis itinerque sequatur. 
 
 [6,340] Denique quod longo uenit impete, sumere debet   
 mobilitatem etiam atque etiam, quae crescit eundo 
 et ualidas auget uiris et roborat ictum; 
 nam facit ut quae sint illius semina cumque 
 e regione locum quasi in unum cuncta ferantur, 
 345 omnia coniciens in eum uoluentia cursum. 
 Forsitan ex ipso ueniens trahat ae+re quaedam 
 corpora, quae plagis incendunt mobilitatem. 
 incolumisque uenit per res atque integra transit 
 multa, foraminibus liquidus quia transuiat ignis. 
 
 [6,350] multaque perfringit, cum corpora fulminis ipsa 
 corporibus rerum inciderunt, qua texta tenentur. 
 dissoluit porro facile aes aurumque repente 
 conferue facit, e paruis quia facta minute 
 corporibus uis est et leuibus ex elementis, 
 355 quae facile insinuantur et insinuata repente 
 dissoluont nodos omnis et uincla relaxant. 
 Autumnoque magis stellis fulgentibus alta 
 concutitur caeli domus undique totaque tellus, 
 et cum tempora se ueris florentia pandunt. 
 
 [6,360] frigore enim desunt ignes uentique calore 
 deficiunt neque sunt tam denso corpore nubes. 
 interutrasque igitur cum caeli tempora constant, 
 tum uariae causae concurrunt fulminis omnes. 
 nam fretus ipse anni permiscet frigus <ad> aestum. 
 365 quorum utrumque opus est fabricanda ad fulmina nubi, 
 ut discordia <sit> rerum magnoque tumultu   
 ignibus et uentis furibundus fluctuet ae+r. 
 prima caloris enim pars est postrema rigoris; 
 tempus id est uernum; quare pugnare necessest 
 
 [6,370] dissimilis <res> inter se turbareque mixtas. 
 et calor extremus primo cum frigore mixtus 
 uoluitur, autumni quod fertur nomine tempus, 
 hic quoque confligunt hiemes aestatibus acres. 
 propterea <freta> sunt haec anni nominitanda, 
 375 nec mirumst, in eo si tempore plurima fiunt 
 fulmina tempestasque cietur turbida caelo, 
 ancipiti quoniam bello turbatur utrimque, 
 hinc flammis, illinc uentis umoreque mixto. 
 Hoc est igniferi naturam fulminis ipsam 
 
 [6,380] perspicere et qua ui faciat rem quamque uidere, 
 non Tyrrhena retro uoluentem carmina frustra 
 indicia occultae diuum perquirere mentis, 
 unde uolans ignis peruenerit aut in utram se 
 uerterit hinc partim, quo pacto per loca saepta 
 385 insinuarit, et hinc dominatus ut extulerit se, 
 quidue nocere queat de caelo fulminis ictus. 
 quod si Iuppiter atque alii fulgentia diui 
 terrifico quatiunt sonitu caelestia templa 
 et iaciunt ignem quo cuiquest cumque uoluntas, 
 
 [6,390] cur quibus incautum scelus auersabile cumquest 
 non faciunt icti flammas ut fulguris halent   
 pectore perfixo, documen mortalibus acre, 
 et potius nulla sibi turpi conscius in re 
 uoluitur in flammis innoxius inque peditur 
 395 turbine caelesti subito correptus et igni? 
 cur etiam loca sola petunt frustraque laborant? 
 an tum bracchia consuescunt firmantque lacertos? 
 in terraque patris cur telum perpetiuntur 
 optundi? cur ipse sinit neque parcit in hostis? 
 
 [6,400] denique cur numquam caelo iacit undique puro 
 Iuppiter in terras fulmen sonitusque profundit? 
 an simul ac nubes successere, ipse in eas tum 
 descendit, prope ut hinc teli determinet ictus? 
 in mare qua porro mittit ratione? quid undas 
 405 arguit et liquidam molem camposque natantis? 
 praeterea si uult caueamus fulminis ictum, 
 cur dubitat facere ut possimus cernere missum? 
 si nec opinantis autem uolt opprimere igni, 
 cur tonat ex illa parte, ut uitare queamus, 
 
 [6,410] cur tenebras ante et fremitus et murmura concit? 
 et simul in multas partis qui credere possis 
 mittere? an hoc ausis numquam contendere factum, 
 ut fierent ictus uno sub tempore plures? 
 at saepest numero factum fierique necessest, 
 415 ut pluere in multis regionibus et cadere imbris, 
 fulmina sic uno fieri sub tempore multa. 
 postremo cur sancta deum delubra suasque 
 discutit infesto praeclaras fulmine sedes 
 et bene facta deum frangit simulacra suisque 
 
 [6,420] demit imaginibus uiolento uolnere honorem?   
 altaque cur plerumque petit loca plurimaque eius 
 montibus in summis uestigia cernimus ignis? 
 Quod super est, facilest ex his cognoscere rebus, 
 presteras Graii quos ab re nominitarunt, 
 425 in mare qua missi ueniant ratione superne. 
 nam fit ut inter dum tam quam demissa columna 
 in mare de caelo descendat, quam freta circum 
 feruescunt grauiter spirantibus incita flabris, 
 et quae cumque in eo tum sint deprensa tumultu 
 
 [6,430] nauigia in summum ueniant uexata periclum. 
 hoc fit ubi inter dum non quit uis incita uenti 
 rumpere quam coepit nubem, sed deprimit, ut sit 
 in mare de caelo tam quam demissa columna, 
 paulatim, quasi quid pugno bracchique superne 
 435 coniectu trudatur et extendatur in undas; 
 quam cum discidit, hinc prorumpitur in mare uenti 
 uis et feruorem mirum concinnat in undis; 
 uersabundus enim turbo descendit et illam 
 deducit pariter lento cum corpore nubem; 
 
 [6,440] quam simul ac grauidam detrusit ad aequora ponti, 
 ille in aquam subito totum se inmittit et omne 
 excitat ingenti sonitu mare feruere cogens. 
 Fit quoque ut inuoluat uenti se nubibus ipse 
 uertex conradens ex ae+re semina nubis 
 445 et quasi demissum caelo prestera imitetur; 
 hic ubi se in terras demisit dissoluitque, 
 turbinis immanem uim prouomit atque procellae. 
 sed quia fit raro omnino montisque necessest   
 officere in terris, apparet crebrius idem 
 
 [6,450] prospectu maris in magno caeloque patenti. 
 Nubila concrescunt, ubi corpora multa uolando 
 hoc super in caeli spatio coiere repente 
 asperiora, modis quae possint indupedita 
 exiguis tamen inter se compressa teneri. 
 455 haec faciunt primum paruas consistere nubes; 
 inde ea comprendunt inter se conque gregantur 
 et coniungendo crescunt uentisque feruntur 
 usque adeo donec tempestas saeua coortast. 
 Fit quoque uti montis uicina cacumina caelo 
 
 [6,460] quam sint quoque magis, tanto magis edita fument 
 adsidue fuluae nubis caligine crassa 
 propterea quia, cum consistunt nubila primum, 
 ante uidere oculi quam possint tenuia, uenti 
 portantes cogunt ad summa cacumina montis; 
 465 hic demum fit uti turba maiore coorta 
 et condensa queant apparere et simul ipso 
 uertice de montis uideantur surgere in aethram. 
 nam loca declarat sursum uentosa patere 
 res ipsa et sensus, montis cum ascendimus altos. 
 
 [6,470] Praeterea permulta mari quoque tollere toto 
 corpora naturam declarant litore uestis 
 suspensae, cum concipiunt umoris adhaesum. 
 quo magis ad nubis augendas multa uidentur 
 posse quoque e salso consurgere momine ponti; 
 475 nam ratio consanguineast umoribus omnis.   
 Praeterea fluuiis ex omnibus et simul ipsa 
 surgere de terra nebulas aestumque uidemus, 
 quae uel ut halitus hinc ita sursum expressa feruntur 
 suffunduntque sua caelum caligine et altas 
 
 [6,480] sufficiunt nubis paulatim conueniundo; 
 urget enim quoque signiferi super aetheris aestus 
 et quasi densendo subtexit caerula nimbis. 
 Fit quoque ut hunc ueniant in caelum extrinsecus illa 
 corpora quae faciunt nubis nimbosque uolantis; 
 485 innumerabilem enim numerum summamque profundi 
 esse infinitam docui, quantaque uolarent 
 corpora mobilitate ostendi quamque repente 
 immemorabile <per> spatium transire solerent. 
 haut igitur mirumst, si paruo tempore saepe 
 
 [6,490] tam magnis uentis tempestas atque tenebrae 
 coperiant maria ac terras inpensa superne, 
 undique quandoquidem per caulas aetheris omnis 
 et quasi per magni circum spiracula mundi 
 exitus introitusque elementis redditus extat. 
 495 Nunc age, quo pacto pluuius concrescat in altis 
 nubibus umor et in terras demissus ut imber 
 decidat, expediam. primum iam semina aquai 
 multa simul uincam consurgere nubibus ipsis 
 omnibus ex rebus pariterque ita crescere utrumque   
 
 [6,500] et nubis et aquam, quae cumque in nubibus extat, 
 ut pariter nobis corpus cum sanguine crescit, 
 sudor item atque umor qui cumque est denique membris. 
 concipiunt etiam multum quoque saepe marinum 
 umorem, uel uti pendentia uellera lanae, 
 505 cum supera magnum mare uenti nubila portant. 
 consimili ratione ex omnibus amnibus umor 
 tollitur in nubis. quo cum bene semina aquarum 
 multa modis multis conuenere undique adaucta, 
 confertae nubes umorem mittere certant 
 
 [6,510] dupliciter; nam uis uenti contrudit et ipsa 
 copia nimborum turba maiore coacta 
 urget et e supero premit ac facit effluere imbris. 
 praeterea cum rarescunt quoque nubila uentis 
 aut dissoluuntur solis super icta calore, 
 515 mittunt umorem pluuium stillantque, quasi igni 
 cera super calido tabescens multa liquescat. 
 sed uehemens imber fit, ubi uehementer utraque 
 nubila ui cumulata premuntur et impete uenti. 
 at retinere diu pluuiae longumque morari 
 
 [6,520] consuerunt, ubi multa cientur semina aquarum 
 atque aliis aliae nubes nimbique rigantes 
 insuper atque omni uulgo de parte feruntur, 
 terraque cum fumans umorem tota redhalat. 
 hic ubi sol radiis tempestatem inter opacam   
 525 aduersa fulsit nimborum aspargine contra, 
 tum color in nigris existit nubibus arqui. 
 Cetera quae sursum crescunt sursumque creantur, 
 et quae concrescunt in nubibus, omnia, prorsum 
 omnia, nix uenti grando gelidaeque pruinae 
 
 [6,530] et uis magna geli, magnum duramen aquarum, 
 et mora quae fluuios passim refrenat auentis, 
 perfacilest tamen haec reperire animoque uidere, 
 omnia quo pacto fiant quareue creentur, 
 cum bene cognoris elementis reddita quae sint. 
 535 Nunc age, quae ratio terrai motibus extet 
 percipe. et in primis terram fac ut esse rearis 
 supter item ut supera uentosis undique plenam 
 speluncis multosque lacus multasque lucunas 
 in gremio gerere et rupes deruptaque saxa; 
 
 [6,540] multaque sub tergo terrai flumina tecta 
 uoluere ui fluctus summersos <cae>ca putandumst; 
 undique enim similem esse sui res postulat ipsa. 
 his igitur rebus subiunctis suppositisque 
 terra superne tremit magnis concussa ruinis, 
 545 subter ubi ingentis speluncas subruit aetas; 
 quippe cadunt toti montes magnoque repente 
 concussu late disserpunt inde tremores. 
 et merito, quoniam plaustris concussa tremescunt 
 tecta uiam propter non magno pondere tota,   
 
 [6,550] nec minus exultant, si quiduis cumque uiai 
 ferratos utrimque rotarum succutit orbes. 
 Fit quoque, ubi in magnas aquae uastasque lucunas 
 gleba uetustate e terra prouoluitur ingens, 
 ut iactetur aquae fluctu quoque terra uacillans; 
 555 ut uas inter <aquas> non quit constare, nisi umor 
 destitit in dubio fluctu iactarier intus. 
 Praeterea uentus cum per loca subcaua terrae 
 collectus parte ex una procumbit et urget 
 obnixus magnis speluncas uiribus altas, 
 
 [6,560] incumbit tellus quo uenti prona premit uis. 
 tum supera terram quae sunt extructa domorum 
 ad caelumque magis quanto sunt edita quaeque, 
 inclinata minent in eandem prodita partem 
 protractaeque trabes inpendent ire paratae. 
 565 et metuunt magni naturam credere mundi 
 exitiale aliquod tempus clademque manere, 
 cum uideant tantam terrarum incumbere molem! 
 quod nisi respirent uenti, <uis> nulla refrenet 
 res neque ab exitio possit reprehendere euntis; 
 
 [6,570] nunc quia respirant alternis inque grauescunt 
 et quasi collecti redeunt ceduntque repulsi,   
 saepius hanc ob rem minitatur terra ruinas 
 quam facit; inclinatur enim retroque recellit 
 et recipit prolapsa suas in pondere sedes. 
 575 hac igitur ratione uacillant omnia tecta, 
 summa magis mediis, media imis, ima perhilum. 
 Est haec eiusdem quoque magni causa tremoris. 
 uentus ubi atque animae subito uis maxima quaedam 
 aut extrinsecus aut ipsa tellure coorta 
 
 [6,580] in loca se caua terrai coniecit ibique 
 speluncas inter magnas fremit ante tumultu 
 uersabunda<que> portatur, post incita cum uis 
 exagitata foras erumpitur et simul altam 
 diffindens terram magnum concinnat hiatum. 
 585 in Syria Sidone quod accidit et fuit Aegi 
 in Peloponneso, quas exitus hic animai 
 disturbat urbes et terrae motus obortus. 
 multaque praeterea ceciderunt moenia magnis 
 motibus in terris et multae per mare pessum 
 
 [6,590] subsedere suis pariter cum ciuibus urbes. 
 quod nisi prorumpit, tamen impetus ipse animai 
 et fera uis uenti per crebra foramina terrae 
 dispertitur ut horror et incutit inde tremorem; 
 frigus uti nostros penitus cum uenit in artus, 
 595 concutit inuitos cogens tremere atque mouere. 
 ancipiti trepidant igitur terrore per urbis, 
 tecta superne timent, metuunt inferne cauernas 
 terrai ne dissoluat natura repente, 
 neu distracta suum late dispandat hiatum 
 
 [6,600] idque suis confusa uelit complere ruinis.   
 proinde licet quamuis caelum terramque reantur 
 incorrupta fore aeternae mandata saluti: 
 et tamen inter dum praesens uis ipsa pericli 
 subdit et hunc stimulum quadam de parte timoris, 
 605 ne pedibus raptim tellus subtracta feratur 
 in barathrum rerumque sequatur prodita summa 
 funditus et fiat mundi confusa ruina. 
 * * * 
 Principio mare mirantur non reddere maius 
 naturam, quo sit tantus decursus aquarum, 
 
 [6,610] omnia quo ueniant ex omni flumina parte. 
 adde uagos imbris tempestatesque uolantes, 
 omnia quae maria ac terras sparguntque rigantque; 
 adde suos fontis; tamen ad maris omnia summam 
 guttai uix instar erunt unius adaugmen; 
 615 quo minus est mirum mare non augescere magnum. 
 Praeterea magnam sol partem detrahit aestu. 
 quippe uidemus enim uestis umore madentis 
 exsiccare suis radiis ardentibus solem; 
 at pelage multa et late substrata uidemus. 
 
 [6,620] proinde licet quamuis ex uno quoque loco sol 
 umoris paruam delibet ab aequore partem, 
 largiter in tanto spatio tamen auferet undis. 
 Tum porro uenti quoque magnam tollere partem 
 umoris possunt uerrentes aequora, uentis 
 625 una nocte uias quoniam persaepe uidemus 
 siccari mollisque luti concrescere crustas. 
 Praeterea docui multum quoque tollere nubes 
 umorem magno conceptum ex aequore ponti   
 et passim toto terrarum spargere in orbi, 
 
 [6,630] cum pluit in terris et uenti nubila portant. 
 Postremo quoniam raro cum corpore tellus 
 est et coniunctast oras maris undique cingens, 
 debet, ut in mare de terris uenit umor aquai, 
 in terras itidem manare ex aequore salso; 
 635 percolatur enim uirus retroque remanat 
 materies umoris et ad caput amnibus omnis 
 confluit, inde super terras redit agmine dulci 
 qua uia secta semel liquido pede detulit undas. 
 Nunc ratio quae sit, per fauces montis ut Aetnae 
 
 [6,640] expirent ignes inter dum turbine tanto, 
 expediam; neque enim mediocri clade coorta 
 flammae tempestas Siculum dominata per agros 
 finitimis ad se conuertit gentibus ora, 
 fumida cum caeli scintillare omnia templa 
 645 cernentes pauida complebant pectora cura, 
 quid moliretur rerum natura nouarum. 
 Hisce tibi in rebus latest alteque uidendum 
 et longe cunctas in partis dispiciendum, 
 ut reminiscaris summam rerum esse profundam 
 
 [6,650] et uideas caelum summai totius unum 
 quam sit paruula pars et quam multesima constet 
 nec tota pars, homo terrai quota totius unus. 
 quod bene propositum si plane contueare 
 ac uideas plane, mirari multa relinquas.   
 655 numquis enim nostrum miratur, siquis in artus 
 accepit calido febrim feruore coortam 
 aut alium quemuis morbi per membra dolorem? 
 opturgescit enim subito pes, arripit acer 
 saepe dolor dentes, oculos inuadit in ipsos, 
 
 [6,660] existit sacer ignis et urit corpore serpens 
 quam cumque arripuit partem repitque per artus, 
 ni mirum quia sunt multarum semina rerum 
 et satis haec tellus morbi caelumque mali fert, 
 unde queat uis immensi procrescere morbi. 
 665 sic igitur toti caelo terraeque putandumst 
 ex infinito satis omnia suppeditare, 
 unde repente queat tellus concussa moueri 
 perque mare ac terras rapidus percurrere turbo, 
 ignis abundare Aetnaeus, flammescere caelum; 
 
 [6,670] id quoque enim fit et ardescunt caelestia templa 
 et tempestates pluuiae grauiore coortu 
 sunt, ubi forte ita se tetulerunt semina aquarum. 
 'at nimis est ingens incendi turbidus ardor.' 
 scilicet et fluuius qui uisus maximus ei, 
 675 qui non ante aliquem maiorem uidit, et ingens 
 arbor homoque uidetur et omnia de genere omni 
 maxima quae uidit quisque, haec ingentia fingit, 
 cum tamen omnia cum caelo terraque marique 
 nil sint ad summam summai totius omnem. 
 
 [6,680] Nunc tamen illa modis quibus inritata repente 
 flamma foras uastis Aetnae fornacibus efflet, 
 expediam. primum totius subcaua montis 
 est natura fere silicum suffulta cauernis. 
 omnibus est porro in speluncis uentus et ae+r. 
 685 uentus enim fit, ubi est agitando percitus ae+r.   
 hic ubi percaluit cale fecitque omnia circum 
 saxa furens, qua contingit, terramque et ab ollis 
 excussit calidum flammis uelocibus ignem, 
 tollit se ac rectis ita faucibus eicit alte. 
 
 [6,690] fert itaque ardorem longe longeque fauillam 
 differt et crassa uoluit caligine fumum 
 extruditque simul mirando pondere saxa; 
 ne dubites quin haec animai turbida sit uis. 
 praeterea magna ex parti mare montis ad eius 
 695 radices frangit fluctus aestumque resoluit. 
 ex hoc usque mari speluncae montis ad altas 
 perueniunt subter fauces. hac ire fatendumst 
 * * * 
 et penetrare mari penitus res cogit aperto 
 atque efflare foras ideoque extollere flammam 
 
 [6,700] saxaque subiectare et arenae tollere nimbos. 
 in summo sunt uertice enim crateres, ut ipsi 
 nominitant, nos quod fauces perhibemus et ora. 
 Sunt aliquot quoque res quarum unam dicere causam 
 non satis est, uerum pluris, unde una tamen sit; 
 705 corpus ut exanimum siquod procul ipse iacere 
 conspicias hominis, fit ut omnis dicere causas 
 conueniat leti, dicatur ut illius una; 
 nam <ne>que eum ferro nec frigore uincere possis 
 interiisse neque a morbo neque forte ueneno, 
 
 [6,710] uerum aliquid genere esse ex hoc quod contigit ei 
 scimus. item in multis hoc rebus dicere habemus.   
 Nilus in aestatem crescit campisque redundat 
 unicus in terris, Aegypti totius amnis. 
 is rigat Aegyptum medium per saepe calorem, 
 715 aut quia sunt aestate aquilones ostia contra, 
 anni tempore eo, qui etesiae esse feruntur, 
 et contra fluuium flantes remorantur et undas 
 cogentes sursus replent coguntque manere. 
 nam dubio procul haec aduerso flabra feruntur 
 
 [6,720] flumine, quae gelidis ab stellis axis aguntur; 
 ille ex aestifera parti uenit amnis ab austro 
 inter nigra uirum percocto saecla colore 
 exoriens penitus media ab regione diei. 
 est quoque uti possit magnus congestus harenae 
 725 fluctibus aduersis oppilare ostia contra, 
 cum mare permotum uentis ruit intus harenam; 
 quo fit uti pacto liber minus exitus amnis 
 et procliuis item fiat minus impetus undis. 
 fit quoque uti pluuiae forsan magis ad caput ei 
 
 [6,730] tempore eo fiant, quo etesia flabra aquilonum 
 nubila coniciunt in eas tunc omnia partis. 
 scilicet, ad mediam regionem eiecta diei 
 cum conuenerunt, ibi ad altos denique montis 
 contrusae nubes coguntur uique premuntur. 
 735 forsitan Aethiopum penitus de montibus altis 
 crescat, ubi in campos albas descendere ningues 
 tabificis subigit radiis sol omnia lustrans.   
 Nunc age, Auerna tibi quae sint loca cumque lacusque, 
 expediam, quali natura praedita constent. 
 
 [6,740] principio, quod Auerna uocantur nomine, id ab re 
 inpositumst, quia sunt auibus contraria cunctis, 
 e regione ea quod loca cum uenere uolantes, 
 remigii oblitae pennarum uela remittunt 
 praecipitesque cadunt molli ceruice profusae 
 745 in terram, si forte ita fert natura locorum, 
 aut in aquam, si forte lacus substratus Auerni. 
 is locus est Cumas aput, acri sulpure montis 
 oppleti calidis ubi fumant fontibus aucti. 
 est et Athenaeis in moenibus, arcis in ipso 
 
 [6,750] uertice, Palladis ad templum Tritonidis almae, 
 quo numquam pennis appellunt corpora raucae 
 cornices, non cum fumant altaria donis; 
 usque adeo fugitant non iras Palladis acris 
 peruigili causa, Graium ut cecinere poe+tae, 
 755 sed natura loci opus efficit ipsa suapte. 
 in Syria quoque fertur item locus esse uideri, 
 quadripedes quoque quo simul ac uestigia primum 
 intulerint, grauiter uis cogat concidere ipsa, 
 manibus ut si sint diuis mactata repente. 
 
 [6,760] omnia quae naturali ratione geruntur, 
 et quibus e fiant causis apparet origo;   
 ianua ne pote eis Orci regionibus esse 
 credatur, post hinc animas Acheruntis in oras 
 ducere forte deos manis inferne reamur, 
 765 naribus alipedes ut cerui saepe putantur 
 ducere de latebris serpentia saecla ferarum. 
 quod procul a uera quam sit ratione repulsum 
 percipe; nam de re nunc ipsa dicere conor. 
 Principio hoc dico, quod dixi saepe quoque ante, 
 
 [6,770] in terra cuiusque modi rerum esse figuras; 
 multa, cibo quae sunt, uitalia multaque, morbos 
 incutere et mortem quae possint adcelerare. 
 et magis esse aliis alias animantibus aptas 
 res ad uitai rationem ostendimus ante 
 775 propter dissimilem naturam dissimilisque 
 texturas inter sese primasque figuras. 
 multa meant inimica per auris, multa per ipsas 
 insinuant naris infesta atque aspera tactu, 
 nec sunt multa parum tactu uitanda neque autem 
 
 [6,780] aspectu fugienda saporeque tristia quae sint. 
 Deinde uidere licet quam multae sint homini res 
 acriter infesto sensu spurcaeque grauisque; 
 arboribus primum certis grauis umbra tributa 
 usque adeo, capitis faciant ut saepe dolores, 
 785 siquis eas subter iacuit prostratus in herbis.   
 est etiam magnis Heliconis montibus arbos 
 floris odore hominem taetro consueta necare. 
 scilicet haec ideo terris ex omnia surgunt, 
 multa modis multis multarum semina rerum 
 
 [6,790] quod permixta gerit tellus discretaque tradit. 
 nocturnumque recens extinctum lumen ubi acri 
 nidore offendit nares, consopit ibidem, 
 concidere et spumas qui morbo mittere sueuit. 
 castoreoque graui mulier sopita recumbit, 
 795 et manibus nitidum teneris opus effluit ei, 
 tempore eo si odoratast quo menstrua soluit. 
 multaque praeterea languentia membra per artus 
 soluunt atque animam labefactant sedibus intus. 
 denique si calidis etiam cunctere lauabris 
 
 [6,800] plenior et lueris, solio feruentis aquai 
 quam facile in medio fit uti des saepe ruinas! 
 carbonumque grauis uis atque odor insinuatur 
 quam facile in cerebrum, nisi aqua praecepimus ante! 
 at cum membra domans percepit feruida febris, 
 805 tum fit odor uini plagae mactabilis instar. 
 nonne uides etiam terra quoque sulpur in ipsa 
 gignier et taetro concrescere odore bitumen, 
 denique ubi argenti uenas aurique secuntur, 
 terrai penitus scrutantes abdita ferro,   
 
 [6,810] qualis expiret Scaptensula subter odores? 
 quidue mali fit ut exalent aurata metalla! 
 quas hominum reddunt facies qualisque colores! 
 nonne uides audisue perire in tempore paruo 
 quam soleant et quam uitai copia desit, 
 815 quos opere in tali cohibet uis magna necessis? 
 hos igitur tellus omnis exaestuat aestus 
 expiratque foras in apertum promptaque caeli. 
 Sic et Auerna loca alitibus summittere debent 
 mortiferam uim. de terra quae surgit in auras, 
 
 [6,820] ut spatium caeli quadam de parte uenenet; 
 quo simul ac primum pennis delata sit ales, 
 impediatur ibi caeco correpta ueneno, 
 ut cadat e regione loci, qua derigit aestus. 
 quo cum conruit, hic eadem uis illius aestus 
 825 reliquias uitae membris ex omnibus aufert. 
 quippe etenim primo quasi quendam conciet aestum; 
 posterius fit uti. cum iam cecidere ueneni 
 in fontis ipsos, ibi sit quoque uita uomenda, 
 propterea quod magna mali fit copia circum. 
 
 [6,830] Fit quoque ut inter dum uis haec atque aestus Auerni 
 ae+ra, qui inter auis cumquest terramque locatus. 
 discutiat, prope uti locus hic linquatur inanis. 
 cuius ubi e regione loci uenere uolantis, 
 claudicat extemplo pinnarum nisus inanis 
 835 et conamen utrimque alarum proditur omne. 
 hic ubi nixari nequeunt insistereque alis,   
 scilicet in terram delabi pondere cogit 
 natura, et uacuum prope iam per inane iacentes 
 dispergunt animas per caulas corporis omnis. 
 * * * 
 
 [6,840] frigidior porro in puteis aestate fit umor, 
 arescit quia terra calore et semina si qua 
 forte uaporis habet proprie, dimittit in auras. 
 quo magis est igitur tellus effeta calore, 
 fit quoque frigidior qui in terrast abditus umor. 
 845 frigore cum premitur porro omnis terra coitque 
 et quasi concrescit, fit scilicet ut coeundo 
 exprimat in puteos si quem gerit ipsa calorem. 
 Esse apud Hammonis fanum fons luce diurna 
 frigidus et calidus nocturno tempore fertur. 
 
 [6,850] hunc homines fontem nimis admirantur et acri 
 sole putant subter terras feruescere partim, 
 nox ubi terribili terras caligine texit. 
 quod nimis a uerast longe ratione remotum. 
 quippe ubi sol nudum contractans corpus aquai 
 855 non quierit calidum supera de reddere parte, 
 cum superum lumen tanto feruore fruatur, 
 qui queat hic supter tam crasso corpore terram 
 perquoquere umorem et calido focilare uapore? 
 praesertim cum uix possit per saepta domorum 
 
 [6,860] insinuare suum radiis ardentibus aestum.   
 quae ratiost igitur? ni mirum terra magis quod 
 rara tenet circum fontem quam cetera tellus 
 multaque sunt ignis prope semina corpus aquai. 
 hoc ubi roriferis terram nox obruit undis, 
 865 extemplo penitus frigescit terra coitque. 
 hac ratione fit ut, tam quam compressa manu sit, 
 exprimat in fontem quae semina cumque habet ignis, 
 quae calidum faciunt laticis tactum atque uaporem. 
 inde ubi sol radiis terram dimouit obortus 
 
 [6,870] et rare fecit calido miscente uapore, 
 rursus in antiquas redeunt primordia sedes 
 ignis et in terram cedit calor omnis aquai. 
 frigidus hanc ob rem fit fons in luce diurna. 
 praeterea solis radiis iactatur aquai 
 875 umor et in lucem tremulo rarescit ab aestu; 
 propterea fit uti quae semina cumque habet ignis 
 dimittat; quasi saepe gelum, quod continet in se, 
 mittit et exsoluit glaciem nodosque relaxat. 
 Frigidus est etiam fons, supra quem sita saepe 
 
 [6,880] stuppa iacit flammam concepto protinus igni, 
 taedaque consimili ratione accensa per undas 
 conlucet, quo cumque natans impellitur auris. 
 ni mirum quia sunt in aqua permulta uaporis 
 semina de terraque necessest funditus ipsa 
 885 ignis corpora per totum consurgere fontem   
 et simul exspirare foras exireque in auras, 
 non ita multa tamen, calidus queat ut fieri fons; 
 praeterea dispersa foras erumpere cogit 
 uis per aquam subito sursumque ea conciliari. 
 
 [6,890] quod genus endo marist Aradi fons, dulcis aquai 
 qui scatit et salsas circum se dimouet undas; 
 et multis aliis praebet regionibus aequor 
 utilitatem opportunam sitientibus nautis, 
 quod dulcis inter salsas interuomit undas. 
 895 sic igitur per eum possunt erumpere fontem 
 et scatere illa foras; in stuppam semina quae cum 
 conueniunt aut in taedai corpore adhaerent, 
 ardescunt facile extemplo, quia multa quoque in se 
 semina habent ignis stuppae taedaeque tenentes. 
 
 [6,900] nonne uides etiam, nocturna ad lumina linum 
 nuper ubi extinctum admoueas, accendier ante 
 quam tetigit flammam, taedamque pari ratione? 
 multaque praeterea prius ipso tacta uapore 
 eminus ardescunt quam comminus imbuat ignis. 
 905 hoc igitur fieri quoque in illo fonte putandumst. 
 Quod super est, agere incipiam quo foedere fiat 
 naturae, lapis hic ut ferrum ducere possit, 
 quem Magneta uocant patrio de nomine Grai, 
 Magnetum quia sit patriis in finibus ortus.   
 
 [6,910] hunc homines lapidem mirantur; quippe catenam 
 saepe ex anellis reddit pendentibus ex se. 
 quinque etenim licet inter dum pluresque uidere 
 ordine demisso leuibus iactarier auris, 
 unus ubi ex uno dependet supter adhaerens 
 915 ex alioque alius lapidis uim uinclaque noscit; 
 usque adeo permananter uis perualet eius. 
 Hoc genus in rebus firmandumst multa prius quam 
 ipsius rei rationem reddere possis, 
 et nimium longis ambagibus est adeundum; 
 
 [6,920] quo magis attentas auris animumque reposco. 
 Principio omnibus ab rebus, quas cumque uidemus, 
 perpetuo fluere ac mitti spargique necessest 
 corpora quae feriant oculos uisumque lacessant. 
 perpetuoque fluunt certis ab rebus odores; 
 925 frigus ut <a> fluuiis, calor a sole, aestus ab undis 
 aequoris, exesor moerorum, litora propter; 
 nec uarii cessant sonitus manare per auras; 
 denique in os salsi uenit umor saepe saporis, 
 cum mare uersamur propter, dilutaque contra 
 930 cum tuimur misceri absinthia, tangit amaror. 
 usque adeo omnibus ab rebus res quaeque fluenter 
 
 [6,930] fertur et in cunctas dimittitur undique partis 
 nec mora nec requies interdatur ulla fluendi, 
 perpetuo quoniam sentimus et omnia semper 
 cernere odorari licet et sentire sonare. 
 Nunc omnis repetam quam raro corpore sint res   
 935 commemorare; quod in primo quoque carmine claret. 
 quippe etenim, quamquam multas hoc pertinet ad res 
 noscere, cum primis hanc ad rem protinus ipsam, 
 
 [6,940] qua de disserere adgredior, firmare necessest 
 nil esse in promptu nisi mixtum corpus inani. 
 principio fit ut in speluncis saxa superna 
 sudent umore et guttis manantibus stillent. 
 manat item nobis e toto corpore sudor, 
 945 crescit barba pilique per omnia membra, per artus. 
 diditur in uenas cibus omnis, auget alitque 
 corporis extremas quoque partis unguiculosque. 
 frigus item transire per aes calidumque uaporem 
 sentimus, sentimus item transire per aurum 
 
 [6,950] atque per argentum, cum pocula plena tenemus. 
 denique per dissaepta domorum saxea uoces 
 peruolitant, permanat odor frigusque uaposque 
 ignis, qui ferri quoque uim penetrare sue+uit, 
 denique qua circum caeli lorica coe+rcet, 
 955 morbida uisque simul, cum extrinsecus insinuatur; 
 et tempestate in terra caeloque coorta 
 in caelum terrasque remotae iure facessunt; 
 quandoquidem nihil est nisi raro corpore nexum. 
 Huc accedit uti non omnia, quae iaciuntur 
 
 [6,960] corpora cumque ab rebus, eodem praedita sensu   
 atque eodem pacto rebus sint omnibus apta. 
 principio terram sol excoquit et facit are, 
 at glaciem dissoluit et altis montibus altas 
 extructas<que> niues radiis tabescere cogit; 
 965 denique cera lique fit in eius posta uapore. 
 ignis item liquidum facit aes aurumque resoluit, 
 at coria et carnem trahit et conducit in unum. 
 umor aquae porro ferrum condurat ab igni, 
 at coria et carnem mollit durata calore. 
 
 [6,970] barbigeras oleaster eo iuuat usque capellas, 
 effluat ambrosias quasi uero et nectare tinctus; 
 qua nihil est homini quod amarius fronde ac<ida> extet. 
 denique amaracinum fugitat sus et timet omne 
 unguentum; nam saetigeris subus acre uenenumst; 
 975 quod nos inter dum tam quam recreare uidetur. 
 at contra nobis caenum taeterrima cum sit 
 spurcities, eadem subus haec iucunda uidetur, 
 insatiabiliter toti ut uoluantur ibidem. 
 Hoc etiam super est, ipsa quam dicere de re 
 
 [6,980] adgredior, quod dicendum prius esse uidetur. 
 multa foramina cum uariis sint reddita rebus, 
 dissimili inter se natura praedita debent 
 esse et habere suam naturam quaeque uiasque.   
 quippe etenim uarii sensus animantibus insunt, 
 985 quorum quisque suam proprie rem percipit in se; 
 nam penetrare alio sonitus alioque saporem 
 cernimus e sucis, alio nidoris odores. 
 {scilicet id fieri cogit natura uiarum 
 multimodis uarians, ut paulo ostendimus ante.} 
 990 praeterea manare aliud per saxa uidetur, 
 atque aliud lignis, aliud transire per aurum, 
 argentoque foras aliud uitroque meare; 
 nam fluere hac species, illac calor ire uidetur, 
 atque aliis aliud citius transmittere eadem. 
 995 scilicet id fieri cogit natura uiarum 
 multimodis uarians, ut paulo ostendimus ante, 
 
 [6,990] propter dissimilem naturam textaque rerum. 
 Qua propter, bene ubi haec confirmata atque locata 
 omnia constiterint nobis praeposta parata, 
 
 [6,1000] quod super est, facile hinc ratio reddetur et omnis 
 causa pate fiet, quae ferri pelliciat uim. 
 Principio fluere e lapide hoc permulta necessest 
 semina siue aestum, qui discutit ae+ra plagis, 
 inter qui lapidem ferrumque est cumque locatus. 
 1005 hoc ubi inanitur spatium multusque uace fit 
 in medio locus, extemplo primordia ferri 
 in uacuum prolapsa cadunt coniuncta, fit utque 
 anulus ipse sequatur eatque ita corpore toto. 
 nec res ulla magis primoribus ex elementis 
 
 [6,1010] indupedita suis arte conexa cohaeret   
 quam ualidi ferri natura et frigidus horror. 
 quo minus est mirum, quod dicitur esse alienum, 
 corpora si nequeunt e ferro plura coorta 
 in uacuum ferri, quin anulus ipse sequatur; 
 1015 quod facit et sequitur, donec peruenit ad ipsum 
 iam lapidem caecisque in eo compagibus haesit. 
 hoc fit idem cunctas in partis; unde uace fit 
 cumque locus, siue e transuerso siue superne, 
 corpora continuo in uacuum uicina feruntur; 
 
 [6,1020] quippe agitantur enim plagis aliunde nec ipsa 
 sponte sua sursum possunt consurgere in auras. 
 huc accedit item, quare queat id magis esse, 
 haec quoque res adiumento motuque iuuatur, 
 quod, simul a fronte est anelli rarior ae+r 
 1025 factus inanitusque locus magis ac uacuatus, 
 continuo fit uti qui post est cumque locatus 
 ae+r a tergo quasi prouehat atque propellat. 
 semper enim circum positus res uerberat ae+r; 
 sed tali fit uti propellat tempore ferrum, 
 1030 parte quod ex una spatium uacat et capit in se. 
 
 [6,1030] hic, tibi quem memoro, per crebra foramina ferri 
 paruas ad partis subtiliter insinuatus 
 trudit et inpellit, quasi nauem uelaque uentus. 
 denique res omnes debent in corpore habere 
 ae+ra, quandoquidem raro sunt corpore et ae+r   
 1035 omnibus est rebus circum datus adpositusque. 
 hic igitur, penitus qui in ferrost abditus ae+r, 
 sollicito motu semper iactatur eoque 
 uerberat anellum dubio procul et ciet intus, 
 
 [6,1040] scilicet illo eodem fertur, quo praecipitauit 
 iam semel et partem in uacuam conamina sumpsit. 
 Fit quoque ut a lapide hoc ferri natura recedat 
 inter dum, fugere atque sequi consueta uicissim. 
 exultare etiam Samothracia ferrea uidi 
 1045 et ramenta simul ferri furere intus ahenis 
 in scaphiis, lapis hic Magnes cum subditus esset; 
 usque adeo fugere a saxo gestire uidetur. 
 aere interposito discordia tanta creatur 
 propterea quia ni mirum prius aestus ubi aeris 
 
 [6,1050] praecepit ferrique uias possedit apertas, 
 posterior lapidis uenit aestus et omnia plena 
 inuenit in ferro neque habet qua tranet ut ante; 
 cogitur offensare igitur pulsareque fluctu 
 ferrea texta suo; quo pacto respuit ab se 
 1055 atque per aes agitat, sine eo quod saepe resorbet. 
 Illud in his rebus mirari mitte, quod aestus 
 non ualet e lapide hoc alias impellere item res. 
 pondere enim fretae partim stant, quod genus aurum; 
 at partim raro quia sunt cum corpore, ut aestus 
 
 [6,1060] peruolet intactus, nequeunt inpellier usquam, 
 lignea materies in quo genere esse uidetur. 
 interutrasque igitur ferri natura locata 
 aeris ubi accepit quaedam corpuscula, tum fit, 
 inpellant ut eo Magnesia flumine saxa.   
 1065 nec tamen haec ita sunt aliarum rerum aliena, 
 ut mihi multa parum genere ex hoc suppeditentur, 
 quae memorare queam inter se singlariter apta. 
 saxa uides primum sola colescere calce. 
 glutine materies taurino iungitur una, 
 
 [6,1070] ut uitio uenae tabularum saepius hiscant 
 quam laxare queant compages taurea uincla. 
 uitigeni latices aquai fontibus audent 
 misceri, cum pix nequeat grauis et leue oliuom. 
 purpureusque colos conchyli iungitur uno 
 1075 corpore cum lanae, dirimi qui non queat usquam, 
 non si Neptuni fluctu renouare operam des, 
 non mare si totum uelit eluere omnibus undis. 
 denique res auro non aurum copulat una, 
 aerique <aes> plumbo fit uti iungatur ab albo? 
 
 [6,1080] cetera iam quam multa licet reperire! quid ergo? 
 nec tibi tam longis opus est ambagibus usquam 
 nec me tam multam hic operam consumere par est, 
 sed breuiter paucis praestat comprendere multa. 
 quorum ita texturae ceciderunt mutua contra, 
 1085 ut caua conueniant plenis haec illius illa 
 huiusque inter se, iunctura haec optima constat. 
 est etiam, quasi ut anellis hamisque plicata 
 inter se quaedam possint coplata teneri; 
 quod magis in lapide hoc fieri ferroque uidetur.   
 
 [6,1090] Nunc ratio quae sit morbis aut unde repente 
 mortiferam possit cladem conflare coorta 
 morbida uis hominum generi pecudumque cateruis, 
 expediam, primum multarum semina rerum 
 esse supra docui quae sint uitalia nobis, 
 1095 et contra quae sint morbo mortique necessest 
 multa uolare; ea cum casu sunt forte coorta 
 et perturbarunt caelum, fit morbidus ae+r. 
 atque ea uis omnis morborum pestilitasque 
 aut extrinsecus ut nubes nebulaeque superne 
 
 [6,1100] per caelum ueniunt aut ipsa saepe coorta 
 de terra surgunt, ubi putorem umida nactast 
 intempestiuis pluuiisque et solibus icta. 
 nonne uides etiam caeli nouitate et aquarum 
 temptari procul a patria qui cumque domoque 
 1105 adueniunt ideo quia longe discrepitant res? 
 nam quid Brittannis caelum differre putamus, 
 et quod in Aegypto est, qua mundi claudicat axis, 
 quidue quod in Ponto est differre et Gadibus atque 
 usque ad nigra uirum percocto saecla colore? 
 
 [6,1110] quae cum quattuor inter se diuersa uidemus 
 quattuor a uentis et caeli partibus esse, 
 tum color et facies hominum distare uidentur 
 largiter et morbi generatim saecla tenere. 
 est elephas morbus qui propter flumina Nili 
 1115 gignitur Aegypto in media neque praeterea usquam. 
 Atthide temptantur gressus oculique in Achaeis 
 finibus. inde aliis alius locus est inimicus 
 partibus ac membris; uarius concinnat id ae+r.   
 proinde ubi se caelum, quod nobis forte alienum, 
 
 [6,1120] commouet atque ae+r inimicus serpere coepit, 
 ut nebula ac nubes paulatim repit et omne 
 qua graditur conturbat et immutare coactat, 
 fit quoque ut, in nostrum cum uenit denique caelum, 
 corrumpat reddatque sui simile atque alienum. 
 1125 haec igitur subito clades noua pestilitasque 
 aut in aquas cadit aut fruges persidit in ipsas 
 aut alios hominum pastus pecudumque cibatus, 
 aut etiam suspensa manet uis ae+re in ipso 
 et, cum spirantes mixtas hinc ducimus auras, 
 
 [6,1130] illa quoque in corpus pariter sorbere necessest. 
 consimili ratione uenit bubus quoque saepe 
 pestilitas et iam pigris balantibus aegror. 
 nec refert utrum nos in loca deueniamus 
 nobis aduersa et caeli mutemus amictum, 
 1135 an caelum nobis ultro natura corumptum 
 deferat aut aliquid quo non consueuimus uti, 
 quod nos aduentu possit temptare recenti. 
 Haec ratio quondam morborum et mortifer aestus   
 finibus in Cecropis funestos reddidit agros 
 
 [6,1140] uastauitque uias, exhausit ciuibus urbem. 
 nam penitus ueniens Aegypti finibus ortus, 
 ae+ra permensus multum camposque natantis, 
 incubuit tandem populo Pandionis omni. 
 inde cateruatim morbo mortique dabantur. 
 1145 principio caput incensum feruore gerebant 
 et duplicis oculos suffusa luce rubentes. 
 sudabant etiam fauces intrinsecus atrae 
 sanguine et ulceribus uocis uia saepta coibat 
 atque animi interpres manabat lingua cruore 
 
 [6,1150] debilitata malis, motu grauis, aspera tactu. 
 inde ubi per fauces pectus complerat et ipsum 
 morbida uis in cor maestum confluxerat aegris, 
 omnia tum uero uitai claustra lababant. 
 spiritus ore foras taetrum uoluebat odorem, 
 1155 rancida quo perolent proiecta cadauera ritu. 
 atque animi prorsum <tum> uires totius, omne 
 languebat corpus leti iam limine in ipso. 
 intolerabilibusque malis erat anxius angor 
 adsidue comes et gemitu commixta querella, 
 
 [6,1160] singultusque frequens noctem per saepe diemque 
 corripere adsidue neruos et membra coactans 
 dissoluebat eos, defessos ante, fatigans.   
 nec nimio cuiquam posses ardore tueri 
 corporis in summo summam feruescere partem, 
 1165 sed potius tepidum manibus proponere tactum 
 et simul ulceribus quasi inustis omne rubere 
 corpus, ut est per membra sacer dum diditur ignis. 
 intima pars hominum uero flagrabat ad ossa, 
 flagrabat stomacho flamma ut fornacibus intus. 
 
 [6,1170] nil adeo posses cuiquam leue tenueque membris 
 uertere in utilitatem, at uentum et frigora semper. 
 in fluuios partim gelidos ardentia morbo 
 membra dabant nudum iacientes corpus in undas. 
 multi praecipites nymphis putealibus alte 
 1175 inciderunt ipso uenientes ore patente: 
 insedabiliter sitis arida corpora mersans 
 aequabat multum paruis umoribus imbrem. 
 nec requies erat ulla mali: defessa iacebant 
 corpora. mussabat tacito medicina timore, 
 
 [6,1180] quippe patentia cum totiens ardentia morbis 
 lumina uersarent oculorum expertia somno. 
 multaque praeterea mortis tum signa dabantur: 
 perturbata animi mens in maerore metuque, 
 triste supercilium, furiosus uoltus et acer, 
 1185 sollicitae porro plenaeque sonoribus aures, 
 creber spiritus aut ingens raroque coortus,   
 sudorisque madens per collum splendidus umor, 
 tenuia sputa minuta, croci contacta colore 
 salsaque per fauces rauca uix edita tussi. 
 
 [6,1190] in manibus uero nerui trahere et tremere artus 
 a pedibusque minutatim succedere frigus 
 non dubitabat. item ad supremum denique tempus 
 conpressae nares, nasi primoris acumen 
 tenue, cauati oculi, caua tempora, frigida pellis 
 1195 duraque in ore, iacens rictu, frons tenta manebat. 
 nec nimio rigida post artus morte iacebant. 
 octauoque fere candenti lumine solis 
 aut etiam nona reddebant lampade uitam. 
 quorum siquis, ut est, uitarat funera leti, 
 
 [6,1200] ulceribus taetris et nigra proluuie alui 
 posterius tamen hunc tabes letumque manebat, 
 aut etiam multus capitis cum saepe dolore 
 corruptus sanguis expletis naribus ibat. 
 huc hominis totae uires corpusque fluebat. 
 1205 profluuium porro qui taetri sanguinis acre 
 exierat, tamen in neruos huic morbus et artus 
 ibat et in partis genitalis corporis ipsas. 
 et grauiter partim metuentes limina leti   
 uiuebant ferro priuati parte uirili, 
 
 [6,1210] et manibus sine non nulli pedibusque manebant 
 in uita tamen et perdebant lumina partim. 
 usque adeo mortis metus iis incesserat acer. 
 atque etiam quosdam cepere obliuia rerum 
 cunctarum, neque se possent cognoscere ut ipsi. 
 1215 multaque humi cum inhumata iacerent corpora supra 
 corporibus, tamen alituum genus atque ferarum 
 aut procul absiliebat, ut acrem exiret odorem, 
 aut, ubi gustarat, languebat morte propinqua. 
 nec tamen omnino temere illis solibus ulla 
 
 [6,1220] comparebat auis, nec tristia saecla ferarum 
 exibant siluis. languebant pleraque morbo 
 et moriebantur. cum primis fida canum uis 
 strata uiis animam ponebat in omnibus aegre; 
 extorquebat enim uitam uis morbida membris. 
 1225 incomitata rapi certabant funera uasta 
 nec ratio remedii communis certa dabatur; 
 nam quod ali dederat uitalis ae+ris auras 
 uoluere in ore licere et caeli templa tueri, 
 hoc aliis erat exitio letumque parabat. 
 
 [6,1230] Illud in his rebus miserandum magnopere unum 
 aerumnabile erat, quod ubi se quisque uidebat 
 implicitum morbo, morti damnatus ut esset, 
 deficiens animo maesto cum corde iacebat,   
 funera respectans animam amittebat ibidem. 
 1235 quippe etenim nullo cessabant tempore apisci 
 ex aliis alios auidi contagia morbi, 
 lanigeras tam quam pecudes et bucera saecla, 
 idque uel in primis cumulabat funere funus 
 nam qui cumque suos fugitabant uisere ad aegros, 
 1240 uitai nimium cupidos mortisque timentis 
 
 [6,1240] poenibat paulo post turpi morte malaque, 
 desertos, opis expertis, incuria mactans. 
 qui fuerant autem praesto, contagibus ibant 
 atque labore, pudor quem tum cogebat obire 
 blandaque lassorum uox mixta uoce querellae. 
 1245 optimus hoc leti genus ergo quisque subibat. 
 Praeterea iam pastor et armentarius omnis 
 et robustus item curui moderator aratri 
 languebat, penitusque casa contrusa iacebant 
 corpora paupertate et morbo dedita morti. 
 1250 exanimis pueris super exanimata parentum 
 corpora non numquam posses retroque uidere 
 matribus et patribus natos super edere uitam. 
 nec minimam partem ex agris maeror is in urbem 
 
 [6,1260] confluxit, languens quem contulit agricolarum 
 copia conueniens ex omni morbida parte. 
 omnia conplebant loca tectaque quo magis aestu, 
 confertos ita aceruatim mors accumulabat. 
 multa siti prostrata uiam per proque uoluta   
 1265 corpora silanos ad aquarum strata iacebant 
 interclusa anima nimia ab dulcedine aquarum, 
 multaque per populi passim loca prompta uiasque 
 languida semanimo cum corpore membra uideres 
 horrida paedore et pannis cooperta perire, 
 
 [6,1270] corporis inluuie, pelli super ossibus una, 
 ulceribus taetris prope iam sordeque sepulta. 
 omnia denique sancta deum delubra replerat 
 corporibus mors exanimis onerataque passim 
 cuncta cadaueribus caelestum templa manebant, 
 1275 hospitibus loca quae complerant aedituentes. 
 nec iam religio diuom nec numina magni 
 pendebantur enim: praesens dolor exsuperabat. 
 nec mos ille sepulturae remanebat in urbe, 
 quo prius hic populus semper consuerat humari; 
 
 [6,1280] perturbatus enim totus trepidabat et unus 
 quisque suum pro re <cognatum> maestus humabat. 
 multaque <res> subita et paupertas horrida suasit; 
 namque suos consanguineos aliena rogorum 
 insuper extructa ingenti clamore locabant 
 1285 subdebantque faces, multo cum sanguine saepe 
 rixantes, potius quam corpora desererentur, 
 inque aliis alium populum sepelire suorum   
 certantes; lacrimis lassi luctuque redibant; 
 inde bonam partem in lectum maerore dabantur; 
 
 [6,1250] nec poterat quisquam reperiri, quem neque morbus 
 nec mors nec luctus temptaret tempore tali.