[3,0] Liber tertius. De falsa sapientia philosophorum.

[3,1] CAPUT PRIMUM. 
Vellem mihi, quando ueritas in obscuro latere adhuc existimatur, uel errore atque 
imperitia uulgi, uariis et ineptis superstitionibus seruientis, uel philosophis prauitate 
ingeniorum turbantibus eam potius quam illustrantibus, etsi non qualis in Marco 
Tullio fuit, quia praecipua et admirabilis fuit, aliquam tamen proximam eloquentiae 
contingere facultatem; ut quantum ueritas ui sua propria ualet, tantum ingenii 
quoque uiribus nixa, exereret se aliquando, et discussis conuictisque tam publicis, 
quam eorum, qui sapientes putantur erroribus, humano generi clarissimum lumen 
inferret. Quod quidem duabus ex causis fieri uellem: uel quod magis possent credere 
homines ornatae ueritati, qui etiam mendacio credunt, capti orationis ornatu, 
lenocinioque uerborum; uel certe, ut ipsi philosophi suis armis potissimum, quibus 
placere sibi et confidere solent, opprimerentur a nobis. 
Sed quoniam Deus hanc uoluit rei esse naturam, ut simplex et nuda ueritas esset 
luculentior, quia satis ornata per se est, ideoque ornamentis extrinsecus additis fucata 
corrumpitur, mendacium uero specie placeret aliena, quia per se corruptum uanescit 
ac diffluit, nisi ornatu aliunde quaesito circumlitum fuerit ac politum: aequo animo 
fero, ingenium mihi mediocre fuisse concessum. Verum ego non eloquentiae, sed 
ueritatis fiducia suscepi hoc opus, fortasse maius quam ut possit meis uiribus 
sustineri: quod tamen, etiamsi ego defecerim, Deo (cuius est hoc munus) adiuuante, 
ueritas ipsa complebit. Etenim cum sciam maximos quoque oratores a causidicis 
mediocribus saepe uictos, quod tanta est potentia ueritatis, ut seipsam, quamuis in 
rebus exiguis, sua claritate defendat: cur hanc ego in maxima causa, ab ingeniosis 
quidem illis ac disertis uiris, sed tamen falsa dicentibus, oppressum iri putem? ac non 
illa, si minus oratione nostra, quae de tenui fonte admodum exilis emanat, lumine 
tamen suo clara et illustris appareat? Nec si philosophi doctrina litterarum mirabiles 
extiterunt, ego etiam illis scientiam ueri cognitionemque concesserim, quam nemo 
cogitando, aut disputando assequi potest. Ne que ego nunc reprehendo eorum 
studium, qui ueritatem scire uoluerunt, quia naturam hominis Deus ueri adipiscendi 
cupientissimam fecit: sed id arguo, id reuinco, quod honestam illorum et optimam 
uoluntatem non sit secutus effectus; quia neque quid esset uerum ipsum sciebant, 
neque quomodo, aut ubi, aut qua mente quaerendum. Ita dum succurrere humanis 
erroribus cupiunt, ipsi se in plagas, et errores maximos induxerunt. Ad hoc igitur me 
opus coarguendi philosophiam, susceptae materiae ordo ipse deduxit.
Nam cum error omnis, aut ex religione falsa oriatur, aut ex sapientia, in eo 
conuincendo necesse est utrumque subuertere. Cum enim sit nobis diuinis litteris 
traditum, cogitationes philosophorum stultas esse, id ipsum re et argumentis 
docendum est: ne quis honesto sapientiae nomine inductus, aut inanis eloquentiae 
splendore deceptus, humanis malit quam diuinis credere; quae quidem tradita sunt 
breuiter ac nude. Nec enim decebat aliter, ut cum Deus ad hominem loqueretur, 
argumentis assereret suas uoces, tanquam fides ei non haberetur: sed, ut oportuit, est 
locutus, quasi rerum omnium maximus iudex, cuius est non argumentari, sed 
pronuntiare. Verum ipse, ut Deus. Nos autem, cum ad res singulas testimonia 
diuinae uocis habeamus, profecto monstrabimus, quanto certioribus argumentis 
possint uera defendi, cum etiam falso sic defendantur, ut uera soleant uideri. Quare 
non est, quod philosophis tantum honoris habeamus, aut eorum eloquentiam 
pertimescamus. Loqui enim bene potuerunt, ut homines eruditi, uere autem loqui, 
nullo modo, quia ueritatem non didicerant ab eo, qui eius potens esset. Nec sane 
magnum aliquid efficiemus, quod illos ignorantiae redarguemus, quam ipsi 
saepissime confitentur in eo solo, quoniam his non creditur, in quo solo credi debuit; 
conabor ostendere, nunquam illos tam ueridicos fuisse, quam cum sententiam de sua 
ignoratione dixerunt.

[3,2] CAPUT II. 
Nunc quoniam duobus prioribus libris religionum falsitas demonstrata est, nec non 
origo ipsa totius erroris exposita: huius libri munus est philosophiam quoque 
ostendere, quam inanis et falsa sit; ut, omni errore sublato, ueritas patefacta clarescat. 
Ordiamur itaque a communi philosophiae nomine, ut ipso capite destructo, facilior 
nobis aditus pateat ad excidendum omne corpus: si tamen potest corpus uocari, cuius 
partes ac membra discordent, nec ulla compage inter se cohaereant, sed quasi disiecta 
et dissipata, palpitare potius, quam uiuere uideantur. Philosophia est (ut nomen 
indicat, ipsique definiunt) studium sapientiae. Unde igitur probem magis 
philosophiam non esse sapientiam, quam ex ipsius nominis significatione? Qui enim 
sapientiae studet, utique nondum sapit, sed ut sapere possit studet. In caeteris 
artibus, studium quid efficiat, et quo tendat, apparet. Quas cum discendo aliquis 
assecutus est, iam non studiosus artificii, sed artifex nominatur. At enim uerecundiae 
causa studiosos se sapientiae, non sapientes uocauerunt. Immo uero Pythagoras, qui 
hoc primus nomen inuenit, cum paulo plus saperet, quam illi priores, qui se 
sapientes putauerunt, intellexit nullo humano studio posse ad sapientiam perueniri, 
et ideo non oportere, incomprehensae atque imperfectae rei perfectum nomen 
imponi. Itaque cum ab eo quaereretur, quemnam se profiteretur, respondit: 
philosophum, id est, quaesitorem sapientiae. Si ergo philosophia sapientiam quaerit, 
nec ipsa sapientia est; quia necesse est aliud esse, quod quaerit; aliud, quod 
quaeritur: nec quaesitio ipsa recta est, quia nihil potest inuenire.
Ego uero ne studiosos quidem sapientiae philosophos esse concesserim, quia illo 
studio ad sapientiam non peruenitur. Nam si facultas inueniendae ueritatis huic 
studio subiaceret, et si esset id studium tamquam iter ad sapientiam, aliquando esset 
inuenta. Cum uero tot temporibus, tot ingeniis in eius inquisitione contritis non sit 
comprehensa, apparet nullam esse ibi sapientiam. Non ergo sapientiae student, qui 
philosophantur: sed ipsi studere se putant; quia illud quod quaerunt, ubi, aut quale 
sit nesciunt. Siue ergo sapientiae student, siue non student, sapientes non sunt; quia 
nunquam reperiri potest, quod aut non recte quaeritur, aut omnino non quaeritur. 
Videamus tamen id ipsum, possit ne hoc studio reperiri aliquid, an nihil.

[3,3] CAPUT III. 
Duabus rebus uidetur philosophia constare, scientia et opinatione, nec ulla alia re. 
Scientia ab ingenio uenire non potest, ne cogitatione comprehendi; quia in seipso 
habere propriam scientiam, non hominis, sed Dei est. Mortalis autem natura non 
capit scientiam, nisi quae ueniat extrinsecus. Idcirco enim oculos, et aures, et caeteros 
sensus patefecit in corpore diuina solertia, ut per eos aditus scientia permanaret ad 
mentem. Nam causas naturalium rerum disquirere, aut scire uelle: sol utrumne 
tantus, quantus uidetur, an multis partibus maior sit, quam omnis haec terra; item, 
luna globosa sit, an concaua; et stellae utrumne adhaereant coelo, an per aerem libero 
cursu ferantur; coelum ipsum qua magnitudine, qua materia constet, utrum quietum 
sit et immobile, an incredibili celeritate uoluatur; quanta sit terrae crassitudo, aut 
quibus fundamentis librata et suspensa sit. Haec, inquam, disputando, et coniecturis 
uelle comprehendere, tale est profecto, quale si disserere uelimus, qualem esse 
arbitremur cuiuspiam remotissimae gentis urbem, quam nunquam uidimus, 
cuiusque nihil aliud quam nomen audiuimus. Si nobis in ea re scientiam uindicemus, 
quae non potest sciri, nonne insanire uideamur, qui id affirmare audeamus, in quo 
reuinci possimus? Quanto magis, qui naturalia, quae sciri ab homine non possunt, 
scire se putant, furiosi dementesque sunt iudicandi. Recte ergo Socrates, et eum 
secuti Academici scientiam sustulerunt, quae non disputantis, sed diuinantis est. 
Superest, ut opinatio in philosophia sola sit. Nam unde abest scientia, id totum 
possidet opinatio. Id enim opinatur quisque, quod nescit. Illi autem, qui de rebus 
naturalibus disputant, opinantur ita esse, ut disputant. Nesciunt igitur ueritatem; 
quoniam scientia, certi est, opinatio, incerti.
Redeamus ad illud superius exemplum. Age, opinemur de statu et qualitate urbis 
illius, quae nobis rebus omnibus praeter nomen ignota est. Verisimile est, in plano 
sitam, lapideis moenibus, aedificiis sublimibus, uiis pluribus, magnificis ornatisque 
delubris. Describamus, si placet, mores habitumque ciuium. Sed cum haec dixerimus, 
alius contraria disputabit; et cum hic quoque perorauerit, surget et tertius, et alii 
deinceps, et opiniabuntur multo disparia, quam nos sumus opinati. Quid ergo erit ex 
omnibus uerius? fortasse nihil. At omnia sunt dicta, quae in rerum naturam cadunt; 
ut necesse sit aliquid eorum esse uerum. At nescietur, quis uerum dixerit. Potest fieri, 
ut omnes ex parte aliqua errauerint, ex parte attigerint ueritatem. Stulti ergo sumus, 
si hoc disputatione quaeramus; potest enim superuenire aliquis, qui opiniones 
nostras derideat, nosque pro insanis habeat, qui uelimus id, quod nescimus, quale sit, 
opinari. Verum non opus est longe posita conquirere, unde nemo fortasse ueniat, qui 
nos redarguat. Age, opinemur, quid nunc in foro geratur, quid in curia; longum est 
id quoque: dicamus, interposito uno pariete quid fiat; nemo potest id scire, nisi qui 
audiuerit, aut uiderit. Nullus igitur audet id dicere, quia statim non uerbis, sed re 
ipsa praesenti refutabitur. Atqui hoc idem faciunt philosophi, qui disputant in coelo 
quid agatur: sed eo se id impune facere arbitrantur, quia nullus existit, qui errores 
eorum coarguat. Quod si existimarent descensurum esse aliquem, qui eos delirare ac 
mentiri doceret, nunquam quidquam de iis rebus. quas scire non possunt, 
disputarent. Nec tamen ideo felicior putanda est eorum impudentia et audacia, quia 
non redarguuntur: redarguit enim Deus, cui soli ueritas nota est, licet conniuere 
uideatur, eamque hominum sapientiam pro summa stultitia computat. 

[3,4] CAPUT IV. 
Recte igitur Zeno ac Stoici opinationem repudiarunt. Opinari enim te scire,  quod 
nescias, non est sapientis, sed temerarii potius, ac stulti. Ergo si neque sciri quidquam 
potest, ut Socrates docuit, nec opinari oportet ut Zeno, tota philosophia sublata est. 
Quid, quod non tantum ab his duobus euertitur, qui philosophiae principes fuerunt, 
sed ab omnibus; ut iam uideatur, iampridem suis armis esse confecta. In multas 
sectas philosophia diuisa est; et omnes uaria sentiunt. In qua ponimus ueritatem? in 
omnibus certe non potest. Designemus quamlibet: nempe in caeteris omnibus 
sapientia non erit. Transeamus ad singulas: eodem modo, quidquid uni dabimus, 
caeteris auferemus. Unaquaeque enim secta omnes alias euertit, ut se suaque 
confirmet; nec ulli alteri sapere concedit, ne se desipere fateatur: sed sicut alias tollit, 
sic ipsa quoque ab aliis tollitur omnibus. Nihilominus enim philosophi sunt, qui eam 
stultitiae accusant. Quamcumque laudaueris, ueramque dixeris, a philosophis 
uituperatur, ut falsa. Credemusne igitur uni sese suamque doctrinam laudanti, an 
multis unius alterius ignorantiam culpantibus? Rectius sit necesse est, quod plurimi 
sentiunt, quam quod unus. Nemo enim potest de se recte iudicare, quod nobilis poeta 
testatur. Ita enim comparatam esse hominum naturam omnium, aliena ut melius 
uideant, et diiudicent quam sua. Cum igitur omnia incerta sint, aut omnibus 
credendum est, aut nemini: si nemini, sapientes ergo non sunt, quia singuli diuersa 
affirmantes, sapientes esse se putant: si omnibus, aeque non sunt sapientes, quia 
singuli ab omnibus esse negantur sapientes. Pereunt igitur uniuersi hoc modo, et 
tanquam sparti illi poetarum, sic se inuicem iugulant, ut nemo ex omnibus restet: 
quod eo fit, quia gladium habent, scutum non habent.
Si ergo singulae sectae multarum sectarum iudicio stultitiae conuincuntur, omnes 
igitur uanae, atque inanes reperiuntur: ita seipsam philosophia consumit, et conficit. 
Quod cum intelligeret Arcesilas Academiae conditor, reprehensiones omnium inter 
se collegit, confessionemque ignorantiae clarorum philosophorum, armauitque se 
aduersus omnes. Ita constituit nouam non philosophandi philosophiam. Eo igitur 
auctore, duo philosophiae genera esse coeperunt: unum, illud uetus, quod scientiam 
sibi uendicat; alterum, nouum repugnans, quod eam detrahit. In his duobus 
generibus uideo dissidium, et quasi ciuile bellum. Sapientiam, quae detrahi non 
potest, in qua parte ponemus? Si natura rerum sciri potest, haec tironum caterua 
interibit; si non potest, ueterani conficientur: si pares fuerint, nihilominus peribit dux 
omnium philosophia, quia detracta est; nihil enim potest sine interitu sibi esse 
contrarium. Si autem, ut docui, nulla potest esse in homine interna et propria 
scientia, ob fragilitatem conditionis humanae, Arcesilae manus uincit. Sed ne ipsa 
quidem stabit, quia non potest omnino nihil sciri.

[3,5] CAPUT V. 
Sunt enim multa, quae natura ipsa nos scire, et usus frequens, et uitae necessitas 
cogit. Itaque pereundum est, nisi scias, quae ad uitam sunt utilia, ut appetas, quae 
periculosa, ut fugias et uites. Praeterea multa sunt, quae usus inuenit. Nam solis ac 
lunae uarii cursus, et meatus siderum, et ratio temporum deprehensa est, et natura 
corporum a medicis, herbarumque uires, et ab agricolis natura terrarum, nec non 
imbrium futurorum, ac tempestatum signa collecta sunt. Nulla denique ars est, quae 
non scientia constet. Debuit ergo Arcesilas, si quid saperet, distinguere, quae sciri 
possent, quaeue nesciri. Sed si id fecisset, ipse se in populum redegisset. Nam uulgus 
interdum plus sapit; quia tantum, quantum opus est sapit. A quo si quaeras, utrum 
sciat aliquid, an nihil, dicet se scire, quae sciat, fatebitur se nescire, quae nesciat. 
Recte ergo aliorum sustulit disciplinas, sed non recte fundauit suam. Ignoratio enim 
rerum omnium non potest esse sapientia, cuius est scire proprium. Ita cum 
philosophos expugnauerit, ac docuerit eos nihil scire, ipse quoque nomen philosophi 
perdidit; quia doctrina eius est nihil scire. Nam qui alios reprehendit, quod nesciant, 
ipse debet sciens esse. Cum autem nihil sciat, quae peruersitas, quaeue insolentia est, 
ob id ipsum se philosophum constituere, propter quod caeteros tollat? Possunt enim 
sic respondere: Si nihil nos scire conuincis, et ideo non esse sapientes, quia nihil 
sciamus; ergone tu quidem es sapiens, quia te quoque confiteris nihil scire? Quid 
ergo promouit Arcesilas, nisi quod confectis omnibus philosophis, seipsum quoque 
eodem mucrone transfixit? 

[3,6] CAPUT VI. 
Nusquam ne igitur sapientia est? Immo uero inter ipsos fuit: sed nemo uidit. Alii 
putauerunt, sciri posse omnia; hi sapientes utique non fuerunt; alii nihil, ne hi 
quidem sapientes fuerunt; illi, quia plus homini dederunt; hi, quia minus: utrisque in 
utramque partem modus defuit. Ubi ergo sapientia est? Ut neque te omnia scire 
putes, quod Dei est, neque omnia nescire, quod pecudis. Est enim aliquod medium, 
quod sit hominis, id est scientia cum ignoratione coniuncta et temperata. Scientia in 
nobis ab animo est, qui oritur e coelo; ignoratio a corpore, quod est e terra: unde 
nobis et cum Deo, et cum animalibus est aliqua communitas. Ita quoniam ex his 
duobos constamus elementis, quorum alterum luce praeditum est, alterum tenebris; 
pars nobis data est scientiae, pars ignorantiae. Per hunc quasi pontem transire sine 
cadendi periculo licet; nam illi omnes, qui se in alteram partem inclinauerunt, aut 
dextro, aut sinistro uersus ceciderunt. Utraque autem pars quomodo errauerit, 
dicam. Academici contra Physicos ex rebus obscuris argumentati sunt, nullam esse 
scientiam, et exemplis paucarum rerum incomprehensibilium contenti, amplexi sunt 
ignorantiam; tanquam scientiam totam sustulissent, quia in parte sustulerant. Physici 
contra ex iis, quae aperta sunt, argumentum trahebant, omnia sciri posse, 
contentique perspicuis, retinebant scientiam; tanquam totam defendissent, quia ex 
parte defenderant. Itaque neque hi clara, neque illi obscura uiderunt: sed utrique, 
dum solam scientiam consertis manibus uel retinent, uel eripiunt, non uiderunt, in 
medio constitutam fore, quae illos ad sapientiam transmitteret. Verum Arcesilas 
ignorantiae magister, cum Zenoni obtrectaret principi Stoicorum, ut totam 
philosophiam euerteret, auctore Socrate, suscepit hanc sententiam, ut affirmaret nihil 
sciri posse. Itaque coarguit existimationem philosophorum, qui putassent ingeniis 
suis erutam esse, atque inuentam ueritatem: uidelicet, quia mortalis fuerat illa 
sapientia, paucisque ante temporibus instituta, ad summum iam incrementum 
peruenerat, ut iam necessario consenesceret, ac periret, repente extitit Academia, 
tanquam senectus philosophiae, quae illam conficeret iam deflorescentem. Recteque 
uidit Arcesilas, arrogantes, uel potius stultos esse, qui putent, scientiam ueritatis 
coniectura posse comprehendi. Sed tamen falsa dicentem redarguere non potest, nisi 
qui scierit ante, quid sit uerum: quod Arcesilas ueritate non cognita facere conatus, 
introduxit genus philosophiae aisuustaton quod latine instabile, siue inconstans 
possumus dicere. Ut enim nihil sciendum sit, aliquid sciri necesse est. Nam si 
omnino nihil scias, id ipsum, nihil sciri posse, tolletur. Itaque qui uelut sententiae 
loco pronuntiat, nihil sciri, tanquam praeceptum profitetur et cognitum, ergo aliquid 
sciri potest.
Huic simile est illud, quod in scholis proponi solet in asystati generis exemplum; 
somniasse quemdam, ne somniis crederet. Si enim crediderit, tum sequitur ut 
credendum non sit. Si autem non crediderit, tunc sequitur ut credendum sit. Ita si 
nihil sciri potest, necesse est, id ipsum sciri, quod nihil sciatur. Si autem scitur, posse 
nihil sciri, falsum est ergo,  quod dicitur, nihil posse sciri. Sic inducitur dogma sibi 
ipsi repugnans, seque dissoluens. Sed homo uersutus, caeteris philosophis uoluit 
scientiam eripere, ut eam domi absconderet. Nam sibi illam profecto non adimit, qui 
aliquid affirmat, ut caeteris adimat: sed nihil agit; apparet enim, ac furem suum 
prodit. Quanto faceret sapientius ac uerius, si exceptione facta, diceret, causas 
rationesque duntaxat rerum coelestium, seu naturalium, quia sunt abditae, nec sciri 
posse, quia nullus doceat, nec quaeri oportere, quia inueniri quaerendo non possunt. 
Qua exceptione interposita, et physicos admonuisset, ne quaererent ea quae modum 
excederent cogitationis humanae; et seipsum calumniae inuidia liberasset; et nobis 
certe dedisset aliquid, quod sequeremur. Nunc autem cum ab illis sequendis nos 
retraxerit, ne uelimus plus scire, quam possumus, non minus a se quoque ipso 
retraxit. Quis enim uelit laborare, ne quidquam sciat? aut eiusmodi suscipere 
doctrinam, ut etiam communem scientiam perdat? Quae si doctrina est, scientia 
constet necesse est; si non est, quis tam stultus est, ut discendum id putet, in quo aut 
nihil discitur aut etiam dediscitur? Quare si neque omnia sciri possunt, quod physici 
putauerunt, neque nihil, quod Academici, philosophia omnis extincta est.

[3,7] CAPUT VII. 
Transeamus nunc ad alteram philosophiae partem, quam ipsi moralem uocant, in 
qua totius philosophiae ratio continetur; si quidem in illa physica sola oblectatio est, 
in hac etiam utilitas. Et quoniam in disponendo uitae statu, formandisque moribus, 
periculo maiori peccatur, maiorem diligentiam necesse est adhiberi, ut sciamus 
quomodo nos oporteat uiuere. Illic enim potest uenia concedi; quia siue aliquid 
dicunt, nihil prosunt, siue delirant, nihil nocent. Hic uero nullus dissidio, nullus 
errori est locus. Unum sentire omnes oportet, ipsamque philosophiam uno quasi ore 
praecipere; quia si quid fuerit erratum, uita omnis euertitur. In illa priori parte ut 
periculi minus, ita plus difficultatis est; quod obscura rerum ratio cogit diuersa et 
uaria sentire. Hic ut periculi plus, ita minus dificultatis; quod ipse usus rerum et 
quotidiana experimenta possunt docere, quid sit uerius, et melius. Videamus ergo, 
utrumne consentiant, aut quid nobis afferant, quo rectius uita degatur. Non necesse 
est omnia circuire. unum eligamus, ac potissimum, quod est summum ac principale, 
in quo totius sapentiae cardo uersatur. Epicurus summum bonum in uoluptate animi 
esse censet; Aristippus in uoluptate corporis; Callipho et Dinomachus honestatem 
cum uoluptate iunxerunt; Diodorus cum priuatione doloris. Summum bonum posuit 
Hieronymus in non dolendo; peripatetici autem in bonis animi, et corporis, et 
fortunae. Herilli summum bonum est scientia; Zenonis, cum natura congruenter 
uiuere: quorumdam stoicorum, uirtutem sequi; Aristoteles in honestate ac uirtute 
summum bonum collocauit. Hae sunt fere omnium sententiae. In tanta diuersitate, 
quem sequimur? cui credimus? Par est in omnibus auctoritas. Si eligere possumus 
quod est melius, iam non est philosophia nobis necessaria, quia sapientes iam sumus, 
qui de sapientium sententiis iudicemus. Cum uero discendae sapientiae causa 
ueniamus, qui possumus iudicare, qui nondum sapere coeperimus? maxime cum 
praesto adsit academicus, qui nos pallio retrahat, ac uetet cuiquam credere, nec 
tamen afferat ipse quod sequamur.

[3,8] CAPUT VIII. 
Quid ergo superest, nisi ut, omissis litigatoribus furiosis ac pertinacibus, ueniamus 
ad iudicem illum, scilicet datorem simplicis et quietae sapientiae? Quae non tantum 
formare nos, ac inducere in uiam possit, uerum etiam de controuersiis istorum ferre 
sententiam. Haec nos docet, quid sit hominis uerum ac summum bonum: de quo 
priusquam dicere incipio, illae omnes sententiae sunt refellendae, ut appareat 
neminem illorum fuisse sapientem. Cum de officio hominis agatur, oportet summum 
summi animalis bonum in eo constitui, quod commune cum caeteris animalibus esse 
non possit. Sed ut feris dentes, armentis cornua, uolucribus pennae, propria sunt: sic 
homini aliquid suum debet adscribi, sine quo rationem suae conditionis amittat. 
Nam quod uiuendi aut generandi causa datum est omnibus, est quidem bonum 
naturale; summum tamen non est, nisi quod est unicuique generi proprium. Sapiens 
ergo non fuit qui summum bonum credidit animi uoluptatem, quoniam illa siue 
securitas, siue gaudium est, communis est omnibus. Aristippo ne respondendum 
quidem duco, quem semper in corporis uoluptates ruentem, nihilque aliud quam 
uentri et Veneri seruientem, nemini dubium est hominem non fuisse; sic enim uixit, 
ut nihil inter eum pecudemque distaret, nisi unum, quod loquebatur. Quod si asino, 
aut cani, aut sui facultas loquendi tribuatur, quaerasque ab his, quid sibi uelint, cum 
feminas tam rabide consectantur, ut uix diuelli queant, cibos etiam, potumque 
negligant? cur aut alios mares uiolenter abigant, aut ne uicti quidem absistant, sed a 
fortioribus saepe contriti, eo magis insectentur? cur nec imbres, nec frigora 
pertimescant, laborem suscipiant, periculum non recusent? Quid aliud 
respondebunt, nisi summum bonum esse corporis uoluptatem? eam se appetere, ut 
afficiantur suauissimis sensibus; eosque esse tanti, ut assequendorum causa, nec 
laborem sibi ullum, nec uulnera, nec mortem ipsam recusandam putent. Ab hisne 
igitur praecepta uiuendi petemus, qui hoc idem sentiunt, quod animae rationis expertes?
Aiunt Cyrenaici uirtutem ipsam ex eo esse laudandam, quod sit efficiens uoluptatis. 
Verum, inquit obscoenus canis, aut sus ille lutulentus. Nam ideo cum aduersario 
summa uirium contentione depugno, ut uirtus mea pariat mihi uoluptatem, cuius 
expers sim necesse est, si uictus abcessero. Ab his ergo sapere discemus, quos a 
pecudibus ac belluis, non sententia, sed lingua discernit? Priuationem doloris  
summum bonum putare, non plane peripateticorum ac stoicorum, sed 
clinicorum philosophorum est. Quis enim non intelligat ab aegrotis et in aliquo 
dolore positis esse hoc disputatum? Quid tam ridiculum, quam id habere pro summo 
bono, quod medicus possit dare? Dolendum est ergo, ut fruamur bono, et quidem 
grauiter ac saepe, ut sit postea, non dolere, iucundius. Miserrimus est igitur, qui 
nunquam doluit; quia bono caret: quem nos felicissimum putabamus, quia malo 
caruit. Ab hac uanitate non longe abfuit, qui, omnino nihil dolere, summum bonum 
dixit. Nam praeter quod omne animal doloris est fugiens, quis potest sibi hoc bonum 
praestare, quod nobis ut eueniat, nihil aliud possumus quam optare? Summum 
autem bonum non potest efficere quemquam beatum, nisi semper fuerit in ipsius 
potestate: hoc autem non uirtus homini, non doctrina, non labor, sed natura ipsa 
cunctis animantibus praestat. Qui uoluptatem cum honestate iunxerunt, 
communionem hanc effugere uoluerunt, sed effecerunt repugnans bonum; quoniam 
qui uoluptati deditus est, honestate careat necesse est, qui honestati studet, uoluptate.
Peripateticorum bonum nimium multiplex, et exceptis animi bonis, quae ipsa quae 
sint, magna contentio est, commune cum belluis potest uideri. Nam corporis bona, id 
est, incolumitas, indolentia, ualetudo, non minus sunt mutis, quam homini 
necessaria; ac nescio an etiam magis, quia homo et medelis, et ministeriis subleuari 
potest, muta non possunt. Item, quae appellant fortunae bona; nam sicut homini 
opibus ad uitam tuendam, ita illis praeda et pabulis opus est. Ita inducendo bonum, 
quod non sit in hominis potestate, totum hominem alienae ditioni subiugarunt. 
Audianeus etiam Zenonem; nam is interdum uirtutem somniat. Summum, inquit, est 
bonum, cum natura consentanee uiuere. Belluarum igitur nobis more uiuendum est. 
Nam quae abesse debent ab homine, in iis omnia deprehenduntur: uoluptates 
appetunt, metuunt, fallunt, insidiantur, occidunt; et, quod ad rem maxime attinet, 
Deum nesciunt. Quid ergo me docet, ut uiuam secundum naturam, quae ipsa in 
deterius prona est, et quibusdam blandimentis lenioribus in uitia praecipitat? Vel si 
aliam mutorum, aliam hominis dicit esse naturam, quod homo ad uirtutem sit 
genitus, nonnihil dicit: sed tamen non erit definitio summi boni; quia nullum est 
animal, quod non secundum naturam suam uiuat.
Qui scientiam summum bonum fecit, aliquid homini proprium dedit: sed scientiam 
alterius rei gratia homines appetunt, non propter ipsam. Quis enim scire contentus 
est, non expetens aliquem fructum scientiae? Artes ideo discuntur, ut exerceantur: 
exercentur autem, uel ad subsidia uitae, uel ad uoluptatem, uel ad gloriam. Non est 
igitur summum bonum, quod non propter se expetitur. Quid ergo interest utrum 
scientiam summum bonum putemus, an illa ipsa, quae scientia ex se parit, id est, 
uictum, gloriam, uoluptatem? quae non sunt homini propria, et ideo ne summa 
quidem bona. Nam uoluptatis et uictus appetentia non homini solum, sed etiam 
mutis inest. Quid cupiditas gloriae? nonne in equis deprehenditur, cum uictores 
exultant, uicti dolent?  Tantus amor laudum, tantae est uictoria curae.   Nec immerito 
summus poeta experiendum esse ait,  
Et quis cuique dolor uicto, quae gloria palmae.   Quod si ea, quae parit scientia, 
communia sunt cum aliis animalibus, non est ergo summum bonum scientia. 
Praeterea non mediocre huius definitionis est uitium quod scientia nuda ponitur. 
Incipient enim beati omnes uideri, qui artem aliquam scierint, immo uero qui et res 
malas scierint; ut tam beatus sit, qui uenena didicerit temperare, quam qui mederi. 
Quaero igitur, ad quam rem scientia referenda sit? Si ad causas rerum naturalium, 
quae beatitudo erit mihi proposita, si sciero unde Nilus oriatur, uel quidquid de 
coelo physici delirant? Quid, quod earum rerum non est scientia, sed opinatio, quae 
pro ingeniis uaria est. Restat ut scientia bonorum ac malorum summum bonum sit. 
Cur ergo scientiam maluit, quam ipsam sapientiam summum bonum dicere, cum sit 
utriusque significatio et uis eadem? Nemo tamen usque adhuc summum bonum dixit 
esse sapientiam, quod melius dici potuit. Nam scientia parum est ad bonum 
suscipiendum, malumque fugiendum nisi accedat et uirtus. Multi enim 
philosophorum, cum de bonis, malisque dissererent, aliter tamen, quam loquebantur, 
natura cogente, uixerunt, quia uirtute caruerunt. Virtus autem cum scientia coniucta 
est sapientia.
Superest ut eos etiam refellamus qui uirtutem ipsam summum bonum putauerunt, in 
qua opinione etiam M- Tullius fuit; in quo multum inconsiderati ] fuerunt. Non enim 
uirtus ipsa est summum bonum, sed effectrix et mater est summi boni; quoniam 
perueniri ad illud sine uirtute non potest. Utrumque intellectu est facile. Quaero 
enim, utrumne ad praeclarum illud bonum facile perueniri putent, an cum 
difficultate ac labore? Expediant acumen suum, erroremque defendant. Si facile ad 
illud, ac sine labore perueniri potest, summum bonum non est. Quid enim nos 
cruciemus, quid conficiamus, enitendo diebus et noctibus? quandoquidem tam in 
promptu id quod quaerimus iacet, ut illud quilibet sine ulla contentione animi 
comprehendat. Sed si commune quoque ac mediocre quodlibet bonum non nisi 
labore assequimur quoniam bonorum natura in arduo posita est, malorum in 
praecipiti, summo igitur labore summum bonum assequi necesse est. Quod si 
uerissimum est, ergo altera uirtute opus est, ut perueniamus ad eam uirtutem quae 
dicitur summum bonum; quod est incongruens, et absurdum, ut uirtus per seipsam 
perueniat ad seipsam. Si non potest ad ullum bonum nisi per laborem perueniri, 
apparet uirtutem esse, per quam perueniatur; quoniam in suscipiendis 
perferendisque laboribus, uis officiumque uirtutis est.
Ergo summum bonum non potest esse id, per quod necesse est ad aliud perueniri. 
Sed illi, cum ignorarent quid efficeret uirtus, aut quo tenderet, honestius autem nihil 
reperirent, substiterunt in ipsius uirtutis nomine, quam nullo proposito emolumento, 
appetendam esse dixerunt, et bonum sibi constituerunt, quod bono indigeret. 
Aristoteles ab iis non longe recessit, qui uirtutem cum honestate summum bonum 
putauit: quasi possit ulla esse uirtus nisi honesta, ac non, si quid habuerit 
turpitudinis, uirtus esse desinat. Sed uidit fieri posse, ut de uirtute prauo iudicio male 
sentiatur; et ideo existimatione hominum seruiendum putauit, quod qui facit, a recto 
bonoque discedit, quia non est in nostra potestate ut uirtus pro suis meritis 
honestetur. Nam quid est honestas, nisi honor perpetuus ad aliquem secundo populi 
rumore delatus? Quid ergo fiet, si errore ac prauitate hominum, mala existimatio 
subsequatur? abiiciemusne uirtutem, quia flagitiosa et turpis ab insipientibus 
iudicetur? Quae quoniam inuidia premi, ac uexari potest, ut sit ipsa proprium ac 
perpetuum bonum, nullo extrinsecus adiumento indigere debet, quin suis per se 
uiribus nitatur, et constet. Itaque nec ullum ei ab homine bonum sperandum est, nec 
ullum malum recusandum.

[3,9] CAPUT IX. 
Venio nunc ad uerae sapientiae summum bonum, cuius natura hoc modo 
determinanda est. Primum, ut solius hominis sit, nec cadat in ullum aliud animal; 
deinde, ut solius animi, nec communicari possit cum corpore; postremo, ut non 
possit cuiquam sine scientia et uirtute contingere. Quae circumscriptio illas omnes 
sententias excludit, ac soluit; eorum enim quae dixerunt, nihil tale est. Dicam nunc, 
quid sit; ut doceam (quod institui) philosophos omnes caecos atque insipientes fuisse 
qui, quod esset homini summum bonum constitutum, nec uidere, nec intelligere, nec 
suspicari aliquando potuerunt. Anaxagoras, cum ab eo quaereretur cuius rei causa 
natus esset, respondit, coeli ac solis uidendi. Hanc uocem admirantur omnes ac 
philosopho dignam iudicant. At ego hunc puto non inuenientem quid responderet, 
effudisse hoc passim, ne taceret. Quod quidem secum, si sapiens fuisset, 
commentatum et meditatum habere debuit: quia si quis rationem sui nesciat, nec 
homo sit quidem. Sed putemus non ex tempore dictum illud effusum. Videamus, in 
tribus uerbis quot et quanta peccauerit. Primum, quod omne hominis officium in 
solis oculis posuit, nihil ad mentem referens, sed ad corpus omnia. Quid si caecus 
fuerit, officiumne hominis amittet, quod fieri sine occasu animae non potest? Quid 
caeterae corporis partes? num carebunt suis quaeque muneribus? Quid, quod plus 
est in auribus, quam in oculis situm; quoniam et doctrina, et sapientia percipi auribus 
solis potest, oculis solis non potest. Coeli ac solis uidendi causa natus es? Quis te in 
hoc spectaculum induxit? aut quid coelo rerumque naturae uisio tua confert? 
Nimirum, ut hoc immensum et admirabile opus laudes. Confitere ergo rerum 
omnium esse constitutorem Deum, qui te in hunc mundum, quasi testem 
laudatoremque tanti sui operis induxit. Magnum esse credis uidere coelum ac solem: 
cur ergo gratias non agis ei, qui huius beneficii auctor est? cur non ipsius uirtutem, 
prouidentiam, potestatem metiris animo, cuius opera miraris? Etenim necesse est, ut 
multo mirabilior sit qui mirabilia perfecit. Si te quispiam uocasset ad coenam, in 
eaque optime acceptus esses, num sanus uiderere si pluris faceres ipsam uoluptatem, 
quam uoluptatis auctorem? Adeo philosophi ad corpus omnia referunt, nihil prorsus 
ad mentem; nec uident amplius quam quod sub oculos uenit. Atqui, remotis omnibus 
officiis corporis, in sola mente ponenda est hominis ratio. Non ergo ideo nascimur, ut 
ea, quae sunt facta, uideamus, sed ut ipsum factorem rerum omnium contemplemur, 
id est, mente cernamus. Quare si quis hominem, qui uere sapiat, interroget, cuius rei 
gratia natus sit, respondebit intrepidus ac paratus, colendi se Dei gratia natum, qui 
nos ideo generauit, ut ei seruiamus. Seruire autem Deo, nihil aliud est, quam bonis 
operibus tueri et conseruare iustitiam. Sed ille, ut homo diuinarum rerum imperitus, 
rem maximam redegit ad minimum, duo sola deligendo, quae sibi diceret intuenda. 
Quod si natum se esse dixisset, ut mundum intueretur, quanquam omnia 
comprehenderet, ac maiori uteretur sono, tamen non implesset hominis officium: 
quia quanto pluris est anima quam corpus, tanto pluris est Deus, quam mundus, 
quia mundum Deus fecit et regit. Non ergo mundus oculis, quia utrumque est 
corpus, sed Deus animo contemplandus est: quia Deus, ut est ipse immortalis, sic 
animum uoluit esse sempiternum. Dei autem contemplatio est, uenerari et colere 
communem parentem generis humani. Quod si a philosophis abfuit, proiectique in 
terram fuerunt diuina ignorando, existimandus est Anaxagoras, ad quae uidenda 
natum se esse dixit, nec coelum uidisse, nec solem. Expedita est igitur hominis ratio, 
si sapiat: cuius propria est humanitas. Nam ipsa humanitas quid est, nisi iustitia? 
quid est iustitia, nisi pietas? pietas autem nihil aliud est, quam Dei parentis agnitio.

[3,10]  CAPUT X. 
Summum igitur hominis bonum in sola religione est; nam caetera, etiam quae 
putantur esse homini propria, in caeteris quoque animalibus reperiuntur. Cum enim 
suas uoces propriis inter se notis discernunt atque dignoscunt, colloqui uidentur; 
ridendi quoque ratio apparet in his aliqua, cum demulsis auribus, contractoque rictu, 
et oculis in lasciuiam resolutis, aut homini alludunt, aut suis quisque coniugibus ac 
foetibus propriis. Nonne aliquid amori mutuo et indulgentiae simile impartiunt? Jam 
illa quae sibi prospiciunt in futurum, et cibos reponunt, habent utique prouidentiam. 
Rationis quoque signa in multis deprehenduntur. Nam quando utilia sibi appetunt, 
mala cauent, pericula uitant, latibula sibi parant in plures exitus dispatentia, profecto 
aliquid intelligunt. Potest aliquis negare illis inesse rationem, cum hominem ipsum 
saepe deludant? Nam quibus generandi mellis officium est, cum assignatas incolunt 
sedes, castra muniunt, domicilia inenarrabili arte componunt, regi suo seruiunt; 
nescio an non in his perfecta sit prudentia. Incertum est igitur, utrumne illa, quae 
homini tribuuntur, communia sint cum aliis uiuentibus: religionis certe sunt expertia. 
Equidem sic arbitror, uniuersis animalibus datam esse rationem, sed mutis 
tantummodo ad uitam tuendam, homini etiam ad propagandam. Et quia in homine 
ipsa ratio perfecta est, sapientia nominatur: quae in hoc eximium facit hominem, 
quod soli datum est intelligere diuina. Qua de re Ciceronis uera est sententia. �Ex tot, 
inquit, generibus nullum est animal praeter hominem, quod habeat notitiam aliquam 
Dei; ipsisque in hominibus nulla gens est, neque tam immansueta, neque tam fera, 
quae non, etiamsi ignoret qualem Deum haberi deceat, tamen habendum sciat.� Ex 
quo efficitur, ut is agnoscat Deum, qui, unde ortus sit, quasi recordetur. Qui ergo 
philosophi uolunt animos omni metu liberare, tollunt etiam religionem, et orbant 
hominem suo proprio ac singulari bono, quod est a recte uiuendo, atque ab omni 
humanitate disiunctum: quia Deus, ut cuncta uiuentia subiecit homini, sic ipsum 
hominem sibi. Nam quid est, cur iidem ipsi disputent, eo dirigendam esse mentem, 
quo uultus erectus est? Si enim nobis in coelum spectandum est, ad nihil aliud utique 
quam ob religionem. Si religio tollitur, nulla nobis ratio cum coelo est. Itaque aut eo 
est spectandum, aut in terram procumbendum. In terram procumbere ne si uelimus 
quidem possumus, quorum status rectus est. In coelum igitur spectandum est, quo 
natura corporis prouocat. Quod si constat esse faciendum, aut ideo est faciendum, ut 
religioni seruiamus, aut ideo, ut rationem rerum coelestium cognoscamus. Sed 
rationem rerum coelestium cognoscere nullo modo possumus: quia nihil eiusmodi 
potest cogitando inueniri, sicut supra docui. Religioni ergo seruiendum est quam qui 
non suscipit, ipse se prosternit in terram, et uitam pecudum secutus, humanitate se 
abdicat. Sapientiores ergo imperiti, qui etiam si errant in religione deligenda, tamen 
naturae suae conditionisque meminerunt.

[3,11] CAPUT XI. 
Constat igitur, totius humani generis consensu, religionem suscipi oportere: sed 
quomodo in ea erretur explicandum est. Naturam hominis hanc Deus esse uoluit, ut 
duarum rerum cupidus et appetens esset, religionis et sapientiae. Sed homines ideo 
falluntur, quod aut religionem suscipiunt, omissa sapientia, aut sapientiae soli 
student, omissa religione, cum alterum sine altero esse non possit uerum. Cadunt 
ergo ad multiplices religiones, sed ideo falsas, quia sapientiam reliquerunt, quae illos 
docere poterat deos multos esse non posse: aut student sapientiae, sed ideo falsae, 
quia religionem summi Dei omiserunt, qui eos ad ueri scientiam potuit erudire. Sic 
homines, qui alterutrum suscipiunt, uiam deuiam, maximisque erroribus plenam 
sequuntur, quoniam in his duobus inseparabiliter connexis, et officium hominis, et 
ueritas omnis inclusa est. Miror itaque nullum omnino philosophorum extitisse, qui 
sedem, ac domicilium summi boni reperiret. Potuerunt enim sic quaerere. 
Quodcumque est summum bonum, necesse est omnibus esse propositum. Voluptas 
est, quae appetitur a cunctis: sed haec et communis est cum belluis, et honesti uim 
non habet, et satietatem affert, et nimia nocet, et processu minuitur aetatis, et multis 
non contingit; nam qui opibus carent, quorum maior est numerus, etiam uoluptate 
careant necesse est. Non est igitur summum bonum, sed ne bonum quidem uoluptas. 
Quid diuitiae? Multo magis. Nam et paucioribus, et plerumque casu, et inertibus 
saepe, et nonnumquam scelere contingunt, et optantur ab iis qui eas iam tenent. Quid 
regnum ipsum? Ne id quidem. Non enim cuncti homines regnare possunt; et necesse 
est uniuersos summi boni capaces esse. 
Quaeramus igitur aliquid, quod propositum sit omnibus. Num uirtus? Negari non 
potest, quin et bonum sit, et omnium certe bonum. Sed si beata esse non potest, quia 
uis et natura eius in malorum perferentia posita est, non est profecto summum 
bonum. Quaeramus aliud. At nihil uirtute pulchrius, nihil sapiente dignius inueniri 
potest. Si enim uitia ob turpitudinem fugienda sunt, uirtus igitur appetenda est ob 
decorem. Quid ergo? Potestne fieri, ut quod bonum, quod honestum esse constat, 
mercede ac praemio careat, sitque tam sterile, ut nihil ex se commodi pariat? Labor 
ille magnus, et difficultas, et eluctatio aduersus mala, quibus haec uita plena est, 
aliquid magni boni pariat necesse est. Id uero quid esse dicemus? Num uoluptatem? 
at nihil turpe ex honesto nasci potest. Num diuitias? num potestates? at ea quidem 
fragilia sunt, et caduca. Num gloriam? num honorem? num memoriam nominis? at 
haec omnia non sunt in ipsa uirtute, sed in aliorum existimatione atque arbitrio 
posita. Nam saepe uirtus et inuisa est, et malo afficitur. Debet autem id bonum, quod 
ex ea nascitur, ita cohaerere, ut diuelli atque abstrahi nequeat; nec aliter summum 
bonum uideri potest, quam si et proprium sit uirtutis, et tale, ut neque adiici 
quidquam, nec detrahi possit. Quid, quod in his omnibus contemnendis uirtutis 
officia consistunt. Nam uoluptates, opes, potentias, honores, eaque omnia, quae pro 
bonis habentur, non concupiscere, non appetere, non amare, quod caeteri faciunt 
uicti cupiditate, id est profecto uirtutis. Aliud ergo sublimius atque praeclarius efficit; 
nec frustra his praesentibus bonis reluctatur, nisi quod maiora, et ueriora desiderat: 
non desperemus inueniri posse, modo uerset se cogitatio in omnia. Neque enim leuia 
aut ludicra petuntur praemia. 

[3,12] CAPUT XII. 
Sed quaeritur quid sit, propter quod nascimur; quid efficiat uirtus, possumus sic 
inuestigare. Duo sunt, ex quibus homo constat, animus et corpus. Multa sunt propria 
animi, multa propria corporis, multa utrique communia, sicut est ipsa uirtus: quae 
quoties ad corpus refertur, discernendi gratia fortitudo nominatur. Quoniam igitur 
utrique subiacet fortitudo, utrique proposita dimicatio est, et utrique ex dimicatione 
uictoria: corpus, quia solidum est et comprehensibile, cum solidis et 
comprehensibilibus confligat necesse est; animus autem, quia tenuis, et inuisibilis est, 
cum iis congreditur hostibus, qui uideri tangique non possunt. Qui sunt autem hostes 
animi, nisi cupiditates, uitia, peccata? quae si uicerit uirtus, ac fugauerit, immaculatus 
erit animus, ac purus. Unde ergo colligi potest, quid efficiat animi fortitudo? 
Nimirum ex coniuncto, et pari, hoc est ex corporis fortitudine, quod cum in aliquam 
congressionem certamenque uenerit, quid aliud ex uictoria quam uitam petit? Siue 
enim cum homine, siue cum bestia dimices, pro salute certatur. Ergo ut corpus 
uincendo id assequitur, ut non intereat: sic etiam animus, ut permaneat; et sicut 
corpus ab hostibus suis uictum, morte mulctatur: ita superatus a uitiis animus 
moriatur necesse est. Quid ergo intererit inter animi corporisque dimicationem, nisi 
quod corpus temporalem uitam expetit, animus sempiternam? Si ergo uirtus per 
seipsam beata non est, quoniam in perferendis (ut dixi) malis tota uis eius est; si 
omnia, quae pro bonis concupiscuntur, negligit; si summus eius gradus ad mortem 
patet, quandoquidem uitam, quae optatur a caeteris, saepe respuit, mortemque, 
quam caeteri timent,  fortiter suscipit; si necesse est ut aliquid ex se magni boni 
pariat, quia sustentati et superati usque ad mortem labores sine praemio esse non 
possunt; si nullum praemium, quod ea dignum sit, in terra reperitur, quandoquidem 
cuncta, quae fragilia sunt et caduca, spernit, quid aliud restat, nisi ut coeleste aliquid 
efficiat, quia terrena uniuersa contemnit, et ad altiora nitatur, quia humilia despicit? 
Id uero nihil aliud potest esse, quam immortalitas.
Merito ergo philosophorum non obscurus Euclides, qui fuit conditor Megaricorum 
disciplinae, dissentiens a caeteris, id esse summum bonum dixit, quod simile sit, et 
idem semper. Intellexit profecto quae sit natura summi boni, licet id non explicauerit 
quid sit: id est autem immortalitas, nec aliud omnino quidquam; quia sola nec 
imminui, nec augeri, nec immutari potest. Seneca quoque imprudens incidit, ut 
fateretur, nullum esse aliud uirtutis praemium, quam immortalitatem. Laudans enim 
uirtutem in eo libro quem de immatura morte conscripsit: �Una, inquit, res est uirtus, 
quae nos immortalitate donare possit, et pares diis facere.� Sed et stoici, quos secutus 
est, negant sine uirtute effici quemquam beatum posse. Ergo uirtutis praemium beata 
uita est, si uirtus (ut recte dictum est) beatam uitam facit. Non est igitur, ut aiunt, 
propter seipsam uirtus expetenda, sed propter uitam beatam, quae uirtutem 
necessario sequitur. Quod argumentum docere eos potuit, quod esset summum 
bonum. Haec autem uita praesens et corporalis beata esse non potest, quia malis est 
subiecta per corpus. Epicurus Deum beatum et incorruptum uocat, quia sempiternus 
est. Beatitudo enim perfecta esse debet, ut nihil sit, quod eam uexare, ac imminuere, 
aut immutare possit. Nec aliter quidquam existimari beatum potest, nisi fuerit 
incorruptum. Incorruptum autem nihil est, nisi quod est immortale. Sola ergo 
immortalitas beata est, quia corrumpi ac dissolui non potest. Quod si cadit in 
hominem uirtus, quod negare nullus potest, cadit et beatitudo. Non potest enim fieri, 
ut sit miser, qui uirtute est praeditus. Si cadit beatitudo, ergo et immortalitas cadit in 
hominem, quae  beata est.
Summum igitur bonum sola immortalitas inuenitur, quae nec aliud animal, nec 
corpus attingit, nec potest cuiquam sine scientiae uirtute, id est, sine Dei cognitione 
ac iustitia prouenire. Cuius appetitio quam uera, quam recta sit, ipsa uitae huiusce 
cupiditas indicat: quae licet sit temporalis, et labore plenissima, expetitur tamen ab 
omnibus, et optatur; hanc enim tam senes quam pueri, tam reges quam infimi, tam 
denique sapientes quam stulti cupiunt. Tanti est (ut Anaxagorae uisum est) 
contemplatio coeli ac lucis ipsius, ut quascumque miserias libeat sustinere. Cum 
igitur laboriosa haec et breuis uita, non tantum hominum, sed etiam caeterorum 
animantium consensu, magnum bonum esse ducatur: manifestum est eamdem 
summum ac perfectum fieri bonum, si et fine careat et omni malo. Denique nemo 
umquam extitisset, qui hanc ipsam breuem contemneret, aut subiret mortem, nisi spe 
uitae longioris. Nam illi, qui pro salute ciuium uoluntariae se neci obtulerunt, sicut 
Thebis Menoeceus, Athenis Codrus, Romae Curtius et Mures duo, numquam 
mortem uitae commodis praetulissent, nisi se immortalitatem opinione ciuium 
consequi putauissent: qui tametsi nescierunt immortalitatis uitam, res tamen eos non 
fefellit. Si enim uirtus diuitias et opes ideo contemnit, quia fragiles sunt, uoluptates 
ideo, quia breues; ergo et uitam fragilem breuemque ideo contemnit, ut solidam et 
perpetuam consequatur. Ipsa ergo cogitatio per ordinem gradiens, et uniuersa 
considerans, perducit nos ad eximium illud et singulare, cuius causa nascimur 
bonum. Quod si fecissent philosophi; si non, quod semel apprehenderant, tueri 
pertinaciter maluissent: profecto peruenissent ad uerum hoc, ut ostendi modo. Quod 
si non fuit eorum, qui coelestes animas una cum corporibus extinguunt, illi tamen, 
qui de immortalitate disputant animi, intelligere debuerunt; ideo propositam nobis 
esse uirtutem, ut, perdomitis libidinibus, rerumque terrestrium cupiditate superata, 
purae ac uictrices animae ad Deum, id est ad originem suam reuertantur. Idcirco 
enim soli animantium ad aspectum coeli erecti sumus ut summum bonum nostrum 
in summo esse credamus. Ideo religionem soli capimus, ut ex hoc sciamus, 
humanum spiritum non esse mortalem, quod Deum, qui est immortalis, et desiderat, 
et agnoscit.
Igitur ex omnibus philosophis, qui aut pro summo bono scientiam, aut uirtutem sunt 
amplexi, tenuerunt quidem uiam ueritatis, sed non peruenerunt ad summum. Haec 
enim duo sunt, quae simul efficiant illud, quod quaeritur. Scientia id praestat, ut 
quomodo, et quo perueniendum sit, nouerimus; uirtus, ut perueniamus. Alterum sine 
altero nihil ualet, ex scientia enim uirtus, ex uirtute summum bonum nascitur. Beata 
igitur uita, quam philosophi quaesierunt semper, et quaerunt, siue in cultu deorum, 
siue in philosophia nulla est; et ideo ab his non potuit reperiri, quia summum bonum 
non in summo quaesierunt, sed in imo. Summum autem quid est, nisi coelum, et 
Deus, unde animus oritur? Imum quid est, nisi terra, unde corpus est? Itaque licet 
quidam philosophi summum bonum non corpori, sed animo dederint, tamen, 
quoniam illud ad hanc uitam retulerunt, quae cum corpore terminatur, ad corpus 
reuoluti sunt, cuius est hoc omne tempus, quod transigitur in terra. Quare non 
immerito summum bonum non comprehenderunt; quia quidquid ad corpus spectat, 
et immortalitatis est expers, imum sit necesse est. Non cadit ergo in hominem 
beatitudo illo modo, quo philosophi putauerunt: sed ita cadit, non ut tunc beatus sit 
cum uiuit in corpore, quod utique, ut dissoluatur, necesse est corrumpi; sed tunc, 
cum anima societate corporis liberata, in solo spiritu uiuit. Hoc uno beati 
esse in hac uita possumus, si minime beati esse uideamur; si fugientes illecebras 
uoluptatum, solique uirtuti seruientes, in omnibus laboribus miseriisque uiuamus, 
quae sunt exercitia, et corroboramenta uirtutis; si denique asperam illam uiam 
difficilemque teneamus, quae nobis ad beatitudinem patefacta est. Summum igitur 
bonum, quod beatos facit, non potest esse, nisi in ea religione, atque doctrina, cui 
spes immortalitatis adiuncta est.

[3,13] CAPUT XIII. De animae immortalitate, deque sapientia, philosophia et eloquentia.
Res exigere uidetur hoc loco, ut quoniam docuimus immortalitatem esse summum 
bonum, id ipsum immortalem esse animam comprobemus. Qua de re ingens inter 
philosophos disceptatio est, nec quidquam tamen explicare, aut probare potuerunt ii, 
qui uerum de anima sentiebant; expertes enim huius diuinae eruditionis, nec 
argumenta uera, quibus uincerent, attulerunt, nec testimonia, quibus probarent. Sed 
oportunius hanc quaestionem tractabimus in ultimo libro, cum de uita beata nobis 
erit disserendum. Superest pars illa philosophiae tertia, quam uocant logikh�n, in 
qua tota dialectica, et omnis loquendi ratio continetur. Hanc diuina eruditio non 
desiderat: quia non in lingua, sed in corde sapientia est; nec interest, quali utare 
sermone: res enim, non uerba quaeruntur. Et nos non de grammatico, aut oratore, 
quorum scientia est, quomodo loqui deceat, sed de sapiente disserimus, cuius 
doctrina est, quomodo uiuere oporteat. Quod si neque physica illa ratio necessaria 
est, neque haec logica, quia beatum facere non possunt: restat ut in sola ethica totius 
philosophiae uis contineatur, ad quam se, abiectis omnibus, Socrates contulisse 
dicitur. In qua etiam parte quoniam philosophos errasse docui, qui summum bonum, 
cuius capiendi gratia generati sumus, non comprehenderunt; apparet falsam et 
inanem esse omnem philosophiam, quia nec instruit ad iustitiae munera, nec 
officium hominis rationemque confirmat. Sciant igitur errare se, qui philosophiam 
putant esse sapientiam: non trahantur auctoritate cuiusquam; sed ueritati potius 
faueant, et accedant. Nullus hic temeritati locus est: in aeternum stultitiae poena 
subeunda est, si aut persona inanis, aut opinio falsa deceperit. Homo autem, 
qualiscumque est, si sibi credit, hoc est si homini credit (ut non dicam stultus, qui 
suum non uideat errorem) certe arrogans est, qui sibi audeat uendicare, quod 
humana conditio non recipit.
Ille ipse romanae linguae summus auctor quantum fallatur, licet ex illa sententia 
peruidere: qui cum in libris officiorum philosophiam nihil aliud esse dixisset, quam 
studium sapientiae, ipsam autem sapientiam, rerum diuinarum et humanarum 
scientiam, tum adiecit: �Cuius studium qui uituperat, haud sane intelligo quidnam 
sit, quod laudandum putet. Nam si oblectatio quaeritur animi, requiesque curarum, 
quae conferri cum eorum studiis potest, qui semper aliquid inquirunt, quod spectet, 
et ualeat ad bene beateque uiuendum? Siue ratio constantiae uirtutisque ducitur, aut 
haec ars est, aut nulla omnino, per quam eas assequamur. Nullam dicere maximarum 
rerum artem esse, cum minimarum sine arte nulla sit, hominum est parum 
considerate loquentium, atque in maximis rebus errantium. Si autem est aliqua 
disciplina uirtutis, ubi ea quaeretur, cum ab isto genere discendi discesseris.� 
Equidem tametsi operam dederim, ut quantulamcumque discendi assequerer 
facultatem propter studium docendi, tamen eloquens nunquam fui; quippe qui 
forum ne attigerim quidem: sed necesse est, ipsa me faciat causae bonitas 
eloquentem; ad quam diserte copioseque defendendam scientia diuinitatis, et ipsa 
ueritas sufficit. Vellem igitur Ciceronem paulisper ab inferis surgere, ut uir 
eloquentissimus ab homunculo non diserto doceretur, primum, quidnam sit, quod 
laudandum putet, qui uituperat id studium, quod uocatur philosophia; deinde, 
neque illam esse artem, qua uirtus et iustitia discatur, nec aliam ullam, sicut putauit; 
postremo, quoniam est uirtutis disciplina, ubi quaerenda sit, cum ab illo discendi 
genere discesseris: quod ille non audiendi discendique gratia quaerebat. A quo enim 
posset audire, cum sciret id nemo? Sed ut in causis facere solebat, interrogatione 
uoluit urgere, ad confessionemque perducere; tanquam confideret responderi 
prorsus nihil posse, quominus philosophia esset magistra uirtutis. Quod quidem in 
Tusculanis disputationibus aperte professus est, ad eam ipsam conuersa oratione, 
tamquam se declamatorio dicendi genere iactaret. �O uitae philosophia dux, inquit, o 
uirtutis indagatrix expultrixque uitiorum: quid  non modo nos, sed omnino uita 
hominum sine te esse potuisset? Tu inuentrix legum, tu magistra morum ac 
disciplinae fuisti.� Quasi uero aliquid per se ipsa sentiret, ac non potius ille 
laudandus esset, qui eam tribuit. Potuit eodem modo gratias agere cibo et potui, quia 
sine his rebus uita constare non possit; in quibus ut sensus, ita beneficii nihil est. 
Atqui ut illa corporis alimenta sunt, sic animae, sapientia. 

[3,14] CAPUT XIV. 
Rectius itaque Lucretius, cum eum laudat, qui sapientiam primus inuenit: sed hoc 
inepte, quod ab homine inuentam putauit. Quasi uero illam alicubi  iacentem homo 
ille, quem laudabat, inuenerit, tanquam tibias ad fontem, ut poetae aiunt. Quod si 
repertorem sapientiae, ut deum, laudauit; ita enim dicit:  
Nemo (ut opinor) erit mortali corpore cretus.  
Nam si, ut ipsa petit maiestas cognita rerum,  
Dicendum est, Deus ille fuit, Deus, inclyte Memmi:   tamen non erat sic laudandus 
Deus, quod sapientiam inuenerit, sed quod hominem fecerit, qui posset capere 
sapientiam. Minuit enim laudem, qui partem laudat ex toto. Sed ille, ut hominem, 
laudauit, qui tamen ob id ipsum deberet pro Deo haberi, quod sapere inuenerit. 
Nam sic ait:  
Nonne decebit,  
Hunc hominem numero diuum dignarier esse?  Unde apparet, aut Pythagoram 
uoluisse laudare, qui se primus, ut dixi, philosophum nominauit; aut 
Milesium Thalem, qui de rerum natura primus traditur disputasse. Ita dum 
hominem quaerit extollere, rem ipsam depressit. Non est enim magna, si ab homine 
potuit inueniri. Verum potest, ut poetae, dari uenia. At ille idem perfectus orator, 
idem summus philosophus, et Graecos reprehendit, quorum leuitatem semper 
accusat, et tamen sequitur; ipsam sapientiam, quam alias donum, alias inuentum 
deorum uocat, poetice figuratam laudat in faciem. Grauiter etiam queritur extitisse 
aliquos, qui eam uituperarent. �Quisquamne, inquit, uituperare uitae� parentem, et 
hoc parricidio se inquinare audeat,� et tam impie ingratus esse?�
Nos ergo, Marce Tulli, parricidae sumus, et insuendi te iudice in culeum, qui 
philosophiam negamus parentem esse uitae? An tu, qui aduersus Deum tam impie 
ingratus es (non hunc cuius effigiem ueneraris in Capitolio sedentem, sed illum qui 
mundum fecit, hominemque generauit, qui sapientiam quoque ipsam inter coelestia 
sua beneficia largitus est) magistram tu uirtutis, aut parentem uitae uocas, ad quam si 
quis accesserit, multo sit incertior necesse est, quam prius fuerit? Cuius enim uirtutis? 
quae ipsa, ubi sita sit, adhuc philosophi non expediunt. Cuius uitae? cum ipsi 
doctores ante fuerint senectute ac morte confecti, quam constituerint quomodo uiui 
deceat. Cuius ueritatis indagatricem profiteri potes? qui saepe testaris, cum tanta 
multitudo fueri philosophorum, sapientem tamen extitisse adhuc neminem. Quid 
ergo te magistra illa uitae docuit? An ut potentissimum consulem maledictis 
incesseres, eumque hostem patriae uenenatis orationibus faceres? Sed omittamus illa, 
quae possunt excusari fortunae nomine. Studuisti nempe philosophiae, et quidem 
sic, ut nullus umquam diligentius; quippe qui omnes cognoueris disciplinas, sicut 
ipse gloriari soles, eamque ipsam latinis litteris illustraueris, imitatoremque te 
Platonis ostenderis. Cedo igitur quid didiceris, aut in qua secta ueritatem 
deprehenderis. In academia scilicet, quam secutus es, quam probasti. At haec nihil 
docet, nisi ut scias te nihil scire. Tui ergo te libri arguunt, quam nihil a philosophia 
disci possit ad uitam. Haec tua uerba sunt: �Mihi autem non modo ad sapientiam 
caeci uidemur, sed ad ea ipsa, quae aliqua ex parte cerni uideantur, hebetes et 
obtusi.� Si ergo philosophia est magistra uitae, cur tibi ipse caecus, et hebes, et 
obtusus uidebare, quem oportuit, illa docente, et sentire, et sapere, et in clarissima 
luce uersari? At quam confessus fueris philosophiae ueritatem, docent ad filium 
composita praecepta, quibus mones philosophiae quidem praecepta noscenda, 
uiuendum autem esse ciuiliter.
Quid tam repugnans dici potest? Si noscenda sunt praecepta philosophiae, ideo 
utique noscenda sunt ut recte sapienterque uiuamus. Vel, si ciuiliter uiuendum est, 
non est igitur philosophia sapientia; siquidem melius est ciuiliter, quam philosophice 
uiuere. Nam si sapientia est, quae dicitur philosophia, stulte profecto uiuit, qui non 
secundum philosophiam uiuit. Si autem non stulte uiuit, qui ciuiliter uiuit, sequitur 
ut stulte uiuat, qui philosophice uiuit. Tuo itaque iudicio philosophia stultitiae, 
inanitatisque damnata est. Idem in Consolatione, id est, in opere non ioculari, hanc 
de philosophia sententiam tulisti: �Sed nescio  quis nos teneat error, aut miserabilis 
ignoratio ueri.� Ubi est ergo philosophiae magisterium? aut quid te docuit illa uitae 
parens, si uerum miserabiliter ignoras? Quod si haec erroris ignorationisque 
confessio pene inuito tibi ab intimo pectore expressa est, cur non tibi uerum fateris 
aliquando, philosophiam, quam tu nihil docentem in coelum laudibus extulisti, 
magistram uirtutis esse non posse? 

[3,15] CAPUT XV. 
Eodem ductus errore Seneca (quis enim ueram uiam teneret, errante Cicerone? 
�Philosophia, inquit, nihil aliud est quam recta ratio uiuendi, uel honeste uiuendi 
scientia, uel ars rectae uitae agendae.  Non errabimus, si dixerimus philosophiam 
esse legem bene honesteque uiuendi. Et qui dixerit illam regulam uitae, suum illi 
reddidit.� Hic plane non respexit ad commune philosophiae nomen, quae cum sit in 
plures sectas disciplinasque diffusa, nihilque habeat certi, nihil denique, de quo 
uniuersi una mente ac uoce consentiant, quid potest esse tam falsum, quam regulam 
uitae philosophiam nominari, in qua diuersitas praeceptorum rectum iter impediat, 
et turbet? aut legem bene uiuendi, cuius capita longe dissonant? aut scientiam uitae 
agendae, in qua nihil aliud efficitur, contraria saepe dicendo, quam ut nemo 
quidquam sciat? Quaero enim, utrumne academiam philosophiam putet esse, an 
non? Negaturum non arbitror: quod si est, nihil ergo illorum cadit in philosophiam, 
quae omnia reddit incerta, legem abrogat, artem nullam putat, rationem subuertit, 
regulam deprauat, scientiam funditus tollit. Falsa igitur illa omnia, quia in rem 
semper incertam et adhuc nihil explicantem cadere non possunt. Nulla itaque ratio, 
uel scientia, uel lex bene uiuendi, nisi in hac unica, et uera, et coelesti sapientia 
constituta est, quae philosophis fuerat ignota. Nam illa terrena, quoniam falsa est, fit 
uaria, et multiplex, sibique tota contraria est. Et sicut unus est huius mundi 
constitutor et rector Deus, una ueritas: ita unam esse ac simplicem sapientiam 
necesse est, quia quidquid est uerum, ac bonum, id perfectum esse non potest, nisi 
fuerit sin gulare. Quod si philosophia uitam posset instruere, nulli alii nisi philosophi 
essent boni, et qui eam non didicissent, essent omnes semper mali. Cum uero 
innumerabiles existant, et semper exstiterint, qui sint, aut fuerint sine ulla doctrina 
boni, ex philosophis autem perraro fuerit, qui aliquid in uita fecerit laude dignum, 
quis est tandem, qui non uideat, eos homines uirtutis, qua ipsi egent, non esse 
doctores? Nam si quis in mores eorum diligenter inquirat, inueniet iracundos, 
cupidos, libidinosos, arrogantes, proteruos, et sub obtentu sapientiae sua uitia 
celantes, domi facientes ea quae in scholis arguissent.
Fortasse mentior accusandi gratia. Nonne id ipsum Tullius et fatetur, et queritur? 
�Quotus quisque, inquit, philosophorum inuenitur, qui sit ita moratus, ita animo et 
uita constitutus, ut ratio postulat? qui disciplinam ueram, non ostentationem 
scientiae, sed legem uitae putet? qui obtemperet ipse sibi, et decretis pareat suis? 
Videre licet alios tanta leuitate et iactatione, ut his fuerit non didicisse melius: alios 
pecuniae cupidos, alios gloriae; multos libidinum seruos, ut cum eorum uita 
mirabiliter pugnet oratio.� Nepos quoque Cornelius ad eumdem Ciceronem ita 
scribit: �Tantum abest, ut ego magistram esse putem uitae philosophiam, beataeque 
uitae perfectricem, ut nullis magis existimem opus esse magistris uiuendi, quam 
plerisque, qui in ea disputanda uersantur. Video enim magnam partem eorum, qui in 
schola de pudore et continentia praecipiant argutissime, eosdem in omnium 
libidinum cupiditatibus uiuere. Item Seneca in Exhortationibus:  �Plerique, inquit, 
philosophorum tales sunt, diserti in conuitium suum, quos si audias in auaritiam, in 
libidinem, in ambitionem perorantes, indicium sui professos putes, adeo redundant 
ad ipsos maledicta in publicum missa; quos non aliter intueri decet, quam medicos, 
quorum tituli remedia habent, pyxides uenena. Quosdam uero nec pudor uitiorum 
tenet: sed patrocinia turpitudini suae fingunt, ut etiam honeste peccare uideantur. 
Faciet sapiens, inquit idem Seneca, etiam quae non probabit, ut etiam ad maiora 
transitum inueniat: nec relinquet bonos mores, sed tempori aptabit; et quibus alii 
utuntur in gloriam, aut uoluptatem, utetur agendae rei causa.� Deinde paulo post: 
�Omnia quae luxuriosi faciunt, quaeque imperiti, faciet et sapiens, sed non eodem 
modo, eodemque proposito. Atqui nihil interest quo animo facias, quod fecisse 
uitiosum est: quia facta cernuntur, animus non uidetur.�
Aristippo Cyrenaicorum magistro cum Laide nobili scorto fuit consuetudo, quod 
flagitium grauis ille philosophiae doctor sic defendebat, ut diceret, multum inter se et 
caeteros Laidis amatores interesse, quod ipse haberet Laidem, alii uero a Laide 
haberentur. O praeclara et imitanda bonis sapientia! Huic uero liberos in disciplinam 
dares, ut discerent habere meretricem? Aliquid inter se ac perditos interesse dicebat; 
scilicet quod illi bona sua perderent, ipse gratis luxuriaretur. In quo plane sapientior 
meretrix fuit, quae philosophum habuit pro lenone, ut ad se omnis iuuentus, doctoris 
exemplo et auctoritate corrupta, sine ullo pudore concurreret. Quid ergo interfuit, 
quo animo philosophus ad meretricem famosissimam commearet, cum eum populus 
et riuales sui uiderent omnibus perditis nequiorem? Nec satis fuit ita uiuere: sed 
docere etiam libidines coepit, ac mores suos de lupanari ad scholam transtulit, 
disserens uoluptatem corporis esse summum bonum. Quae doctrina execrabilis et 
pudenda, non in corde philosophi, sed in sinu meretricis est nata.
Nam quid ego de Cynicis loquar? quibus in propatulo coire cum coniugibus mos fuit. 
Quid mirum, si a canibus, quorum uitam imitantur, etiam uocabulum nomenque 
traxerunt? Nullum igitur in hac disciplina magisterium uirtutis est, cum etiam illi, 
qui honestiora praecipiunt, aut non faciant ipsi quae suadent, aut si faciunt (quod 
raro accidit) non disciplina eos ad rectum, sed natura perducat, quae saepius etiam 
indoctos impellit ad laudem. 

[3,16] CAPUT XVI. 
Verum cum se perpetuae desidiae tradant, nullamque uirtutem capessant, et omnem 
suam uitam nihil aliud quam in eloquendo peragant, quid aliud quam inertes putari 
debent? Sapientia enim, nisi in aliquo actu fuerit quo uim suam exerceat, inanis et 
falsa est; recteque Tullius ciuiles uiros, qui rempublicam gubernent, qui urbes aut 
nouas constituant, aut constitutas aequitate tueantur, qui salutem libertatemque 
ciuium uel bonis legibus, uel salubribus consiliis, uel iudiciis grauibus conseruent, 
philosophiae doctoribus praefert. Bonos enim facere oportet potius quam inclusos in 
angulis facienda praecipere, quae ne ipsi quidem faciunt, qui loquuntur; et quoniam 
se a ueris actibus remouerunt, apparet eos exercendae linguae causa, uel aduocandi 
gratia artem ipsam philosophiae reperisse. Qui autem docent tantum, nec faciunt, 
ipsi praeceptis suis detrahunt pondus; quis enim obtemperet, cum ipsi praeceptores 
doceant non obtemperare? Bonum est autem recta et honesta praecipere: sed nisi et 
facias, mendacium est; et est incongruens atque ineptum, non in pectore, sed in labris 
habere bonitatem.
Non ergo utilitatem ex philosophia, sed oblectationem petunt. Quod quidem Cicero 
testatus est: �Profecto, inquit, omnis istorum disputatio, quanquam uberrimos fontes 
uirtutis et scientiae contineat, tamen collata cum horum actis perfectisque rebus, 
uereor ne non tantum uideatur attulisse negotiis hominum utilitatis, quantam 
oblectationem otiis.� Vereri quidem non debuit, cum uerum diceret: sed quasi 
timeret, ne proditi mysterii reus a philosophis citaretur, non est ausus confidenter 
pronuntiare, quod fuit uerum, illos non ideo disputare, ut doceant, sed ut se 
oblectent in otio: qui quoniam auctores sunt rerum gerendarum, nec ipsi quidquam 
gerunt, pro loquacibus sunt habendi. Sed profecto, quia nihil boni ad uitam 
afferebant, nec ipsi decretis suis obtemperauerunt; nec quisquam per tot saecula 
inuentus est, qui eorum legibus uiueret. Abiicienda est igitur omnis philosophia, quia 
non studendum est sapientiae, quod fine ac modo caret: sed sapiendum est, et 
quidem mature. Non enim nobis altera uia conceditur, ut, cum in hac sapientiam 
quaeramus, in illa sapere possimus: in hac utrumque fieri necesse est. Cito inueniri 
debet, ut cito suscipi possit, ne quid pereat ex uita cuius finis incertus est. Ciceronis 
Hortensius contra philosophiam disserens, circumuenitur arguta conclusione; quod 
cum diceret philosophandum non esse, nihilominus philosophari uidebatur, 
quoniam philosophi est, quid in uita faciendum, uel non faciendum sit, disputare. 
Nos ab hac calumnia immunes ac liberi sumus, qui philosophiam tollimus, quia 
humanae cogitationis inuentio est; sophiam defendimus, quia diuina traditio est, 
eamque ab omnibus suscipi oportere testamur. Ille, cum philosophiam tolleret, nec 
melius aliquid afferret, sapientiam tollere putabatur, eoque facilius de sententia 
pulsus est: quia constat hominem non ad stultitiam, sed ad sapientiam nasci.
Praeterea illud quoque argumentum contra philosophiam ualet plurimum, quo idem 
est usus Hortensius; ex eo posse intelligi, philosophiam non esse sapientiam, quod 
principium et origo eius appareat. Quando, inquit, philosophi esse coeperunt? Thales  
(ut opinor) primus, recens haec quidem aetas; ubi ergo apud antiquiores 
latuit amor iste inuestigandae ueritatis? Item Lucretius ait:  
Denique natura haec rerum, ratioque reperta est  
Nuper; et hanc primus cum primis ipse repertus  
Nunc ego sum, in patrias qui possum uertere uoces.  Et Seneca: �Nondum sunt, 
inquit, mille anni, ex quo initia sapientiae mota sunt.� Multis ergo saeculis humanum 
genus sine ratione uixit. Quod irridens Persius:  
Postquam (inquit) sapere urbi  
Cum pipere et palmis uenit;  tanquam sapientia cum saporis mercibus fuerit 
inuecta: quae si secundum hominis naturam est, cum homine ipso coeperit necesse 
est; si uero non est, nec capere quidem illam posset humana natura. Sed quia recepit, 
igitur a principio fuisse sapientiam necesse est; ergo philosophia, quia non a 
principio fuit, non est eadem uera sapientia. Sed uidelicet Graeci, quia sacras ueritatis 
litteras non attigerant, quemadmodum deprauata esset sapientia, nesciuerunt. Et 
ideo cum uacare sapientia humanam uitam putarent, philosophiam commenti sunt; 
id est, latentem atque ignotam sibi ueritatem disserendo eruere uoluerunt, quod 
studium, per ignorantiam ueri, sapientiam putauerunt. 

[3,17] CAPUT XVII. 
Dixi de philosophia ipsa quam breuiter potui: nunc ad philosophos ueniamus; non ut 
cum his decertemus, qui stare non possunt, sed ut eos fugientes atque deiectos nostro 
campo insequamur. Epicuri disciplina multo celebrior semper fuit, quam caeterorum; 
non quia ueri aliquid afferat, sed quia multos populare nomen uoluptatis inuitat. 
Nemo enim non in uitia pronus est. Praeterea, ut ad se multitudinem contrahat, 
apposita singulis quibusque moribus loquitur. Desidiosum uetat litteras discere, 
auarum populari largitione liberat, ignauum prohibet accedere ad rempublicam, 
pigrum exerceri, timidum militare. Irreligiosus audit deos nihil curare; inhumanus, et 
suis commodis seruiens iubetur nihil cuiquam tribuere; omnia enim sua causa facere 
sapientem. Fugienti turbam solitudo laudatur. Qui nimium parcus est, discit aqua et 
polenta uitam posse tolerari. Qui odit uxorem, huic enumerantur coelibatus bona: 
habenti malos liberos orbitas praedicatur; aduersus impios parentes nullum esse 
uinculum naturae. Impatienti ac delicato dolorem esse omnium malorum maximum 
dicitur: forti, etiam in tormentis beatum esse sapientem. Qui claritati ac potentiae 
studet, huic praecipitur reges colere: qui molestiam ferre non potest, huic regiam 
fugere. Ita homo astutus ex uariis diuersisque moribus circulum cogit, et dum studet 
placere omnibus, maiore discordia secum ipse pugnauit, quam inter se uniuersi. 
Unde autem disciplina eius tota descendat, quam originem habeat, explicandum est.
Videbat Epicurus bonis aduersa semper accidere, paupertatem, labores, exilia, 
charorum amissiones; malos contra beatos esse, augeri potentia, honoribus affici: 
uidebat innocentiam minus tutam, scelera impune committi: uidebat, sine delectu 
morum, sine ordine ac discrimine annorum saeuire mortem: sed alios ad senectutem 
peruenire, alios infantes rapi, alios iam robustos interire, alios in primo adolescentiae 
flore immaturis funeribus extingui, in bellis potius meliores, et uinci, et perire. 
Maxime autem commouebat, homines in primis religiosos grauioribus malis affici: iis 
autem, qui aut deos omnino negligerent, aut non pie colerent, uel minora incommoda 
euenire uel nulla: ipsa etiam saepe templa fulminibus conflagrare. Quod Lucretius 
queritur, cum dicit de Deo:  
Tum fulmina mittat, et aedes  
Ipse suas disturbet; et in deserta recedens,  
Saeuiat exercens telum, quod saepe nocentes  
Praeterit, exanimatque indignos, inque merentes.   Quod si uel exiguam ueritatis 
auram colligere potuisset, numquam diceret, aedes illum suas disturbare; cum ideo 
disturbet, quod non sunt suae. Capitolium, quod est Romanae urbis et religionis 
caput summum, non semel, sed saepius fulmine ictum conflagrauit. Homines autem 
ingeniosi quid de hoc existimauerint, ex dicto Ciceronis apparet, qui ait, diuinitus 
extitisse illam flammam, non quae terrestre illud domicilium Jouis deleret, sed quae 
sublimius magnificentiusque deposceret. Qua de re etiam in libris Consulatus sui 
eadem dixit quae Lucretius:  Nam pater altitonans stellanti nixus Olympo,
Ipse suas arces, atque inclyta templa petiuit,
Et Capitolinis iniecit sedibus ignes.  Pertinaci ergo stultitia non modo uim 
maiestatemque ueri Dei non intellexerunt: sed etiam impietatem sui erroris auxerunt, 
qui templum coelesti iudicio saepe damnatum restituere contra fas omne contenderint.
Cum haec igitur cogitaret Epicurus, earum rerum uelut iniquitate inductus (sic enim 
causam rationemque ignoranti uidebatur) existimauit nullam esse prouidentiam. 
Quod cum sibi persuasisset, suscepit etiam defendendum: sic in errores inextricabiles 
se ipse conclusit. Si enim prouidentia nulla est, quomodo tam ordinate, tam disposite 
mundus effectus est? Nulla, inquit, dispositio est; multa enim facta sunt aliter, quam 
fieri debuerunt. Et inuenit homo diuinus, quae reprehenderet. Quae singula si 
uacaret refellere, facile ostenderem, nec sapientem hunc fuisse, nec sanum. Item si 
nulla prouidentia est, quomodo animalium corpora tam prouidenter ordinata sunt, 
ut singula quaeque membra mirabili ratione disposita sua officia conseruent? Nihil, 
inquit, in procreandis animalibus prouidentiae ratio molita est; nam neque oculi facti 
sunt ad uidendum, neque aures ad audiendum, neque lingua ad loquendum, neque 
pedes sd ambulandum: quoniam prius haec nata sunt quam esset loqui, audire, 
uidere, ambulare. Itaque non haec ad usum nata sunt: sed usus ex illis natus est. Si 
nulla prouidentia est, cur imbres cadunt, fruges oriuntur, arbusta frondescunt? Non, 
inquit, semper causa animantium ista fiunt, quoniam prouidentiae nihil prosunt: sed 
omnia sua sponte fieri necesse est. Unde ergo nascuntur aut 
quomodo fiunt omnia quae geruntur? Non est, inquit, prouidentiae opus; sunt enim 
semina per inane uolitantia, quibus inter se temere conglobatis, uniuersa gignuntur 
atque concrescunt. Cur igitur illa non sentimus aut cernimus? Quia nec colorem 
habent, inquit, nec calorem ullum, nec odorem; saporis quoque et humoris expertia 
sunt, et tam minuta, ut secari ac diuidi nequeant.
Sic eum, quia in principio falsum susceperat, consequentium rerum necessitas ad 
deliramenta perduxit. Ubi enim sunt, aut unde ista corpuscula? Cur illa nemo praeter 
unum Leucippum somniauit? a quo Democritus eruditus haereditatem stultitiae 
reliquit Epicuro. Quae si sunt corpuscula, et quidem solida, ut dicunt, sub oculos 
certe uenire possunt. Si eadem est natura omnium, quomodo res uarias efficiunt? 
Vario, inquit, ordine ac positione conueniunt: sicut litterae, quae cum sint paucae, 
uarie tamen collocatae, innumerabilia uerba conficiunt. At litterae uarias formas 
habent. Ita, inquit, et haec ipsa primordia; nam sunt aspera, sunt hamata, sunt laeuia. 
Secari ergo et diuidi possunt, si aliquid inest illis quod emineat. Si autem laeuia sunt 
et hamis indigent, cohaerere non possunt. Hamata igitur esse oportet, ut possint 
inuicem concatenari. Cum uero tam minuta esse dicantur, ut nulla ferri acie dissici 
ualeant, quomodo hamos, aut angulos habent? Quos, quia extant, necesse est posse 
diuelli. Deinde quo foedere inter se, qua mente conueniunt, ut ex his aliquid 
construatur? Si sensu carent, nec coire tam disposite possunt; quia non potest 
quidquam rationale perficere, nisi ratio. Quam multis coargui haec uanitas potest! 
sed properat oratio. Hic est ille,  
Qui genus humanum ingenio superauit, et omnes  
 Quos equidem uersus numquam sine risu legere possum. Non enim de Socrate, aut 
Platone hoc saltem dicebat, qui uelut reges habentur philosophorum: sed de homine, 
quo sano et uigente, nullus aeger ineptius delirauit. Itaque poeta inanissimus leonis 
laudibus murem non ornauit, sed obruit et obtriuit. At idem nos metu liberat mortis, 
de qua haec ipsius uerba sunt expressa: �Quando nos sumus, mors non est: quando 
mors est, nos non sumus; mors ergo nihil ad nos.� Quam argute nos fefellit! quasi 
uero transacta mors timeatur, qua iam sensus ereptus est, ac non ipsum mori, quo 
sensus eripitur. Est enim tempus aliquod, quo nos etiamnum sumus, et mors tamen 
nondum est; idque ipsum uidetur miserum esse, cum et mors esse incipit, et nos esse 
desinimus. Nec frustra dictum est: Mors misera non est. Aditus ad mortem est miser: 
hoc est, morbo tabescere, ictum perpeti, ferrum corpore excipere, ardere igni, 
dentibus bestiarum laniari. Haec sunt quae timentur, non quia mortem afferunt, sed 
quia dolorem magnum. Quin potius effice ne dolor malum sit. Omnium, inquit, 
malorum maximum est. Qui ergo non possum non timere, si id, quod mortem 
antecedit, aut efficit, malum est? Quid, quod totum illud argumentum falsum est? 
quia non intereunt animae. Animae uero, inquit, intereunt. Nam quod cum corpore 
nascitur, cum corpore intereat necesse est. Jam superius dixi, differre me hunc locum 
melius, et operi ultimo reseruare. ut hanc Epicuri persuasionem, siue  illa Democriti, 
siue Dicaearchi fuit, et argumentis, et diuinis testimoniis redarguam. Verum ille 
fortasse impunitatem uitiis suis spopondit; fuit enim turpissimae uoluptatis assertor, 
cuius capiendae causa, nasci hominem putauit. Quis, cum hoc affirmari audiat, uitiis 
et sceleribus abstineat? Nam si periturae sunt animae, appetamus diuitias, ut omnes 
suauitates capere possimus: quae si nobis desunt, ab iis qui habent, auferamus clam, 
dolo, ui; eo magis, si humanas res Deus nullus curat, quandocumque spes 
impunitatis arriserit, rapiamus, necemus. Sapientis est enim malefacere, si et utile sit, 
et tutum; quoniam si quis in coelo Deus est, non irascitur cuiquam. Aeque stulti est et 
benefacere; quia sicut ira non commouetur, ita nec gratia tangitur. Voluptatibus 
igitur, quoquo modo possumus, seruiamus. Breui enim tempore nulli erimus 
omnino. Ergo nullum diem, nullum denique temporis punctum fluere nobis sine uoluptate 
patiamur; ne, quia ipsi quandoque perituri sumus, id ipsum quod uiximus pereat.
Hoc ille tametsi non dicit uerbo, re tamen ipsa docet. Nam cum disputat, omnia 
sapientem sua causa facere, ad utilitatem suam refert omnia quae agit. Ita qui audit 
haec flagitia, nec boni quidquam faciendum putabit, quoniam benefacere ad 
utilitatem spectat alienam, nec a scelere abstinendum, quia maleficio praeda 
coniuncta est. Archipyrata quisquam, uel latronum ductor, si suos ad grassandum 
cohortetur; quo alio sermone uti potest, quam ut eadem dicat, quae dicit Epicurus? 
Deos nihil curare; non ira, non gratia tangi; inferorum poenas non esse metuendas, 
quod animae post mortem occidant, nec ulli omnino sint inferi; uoluptatem esse 
maximum bonum; nullam esse humanam societatem; sibi quemque consulere; 
neminem esse qui alterum diligat, nisi sua causa; mortem non esse metuendam forti 
uiro, nec ullum dolorem, qui etiamsi torqueatur, si uratur, nihil curare se dicat. Est 
plane, cur quisquam putet, hanc uocem uiri esse sapientis, quae potest latronibus 
aptissime commodari? 

[3,18] CAPUT XVIII. 
Alii autem contraria his disserunt, superesse animas post mortem; et hi sunt maxime 
Pythagorici ac Stoici: quibus etsi ignoscendum est, quia uerum sentiunt, non possum 
tamen non reprehendere eos, quia non sententia, sed casu inciderunt in ueritatem. 
Itaque in eo ipso quod recte sentiebant aliquid errarunt. Nam cum timerent 
argumentum illud, quo colligitur necesse esse, ut occidant animae cum corporibus, 
quia cum corporibus nascuntur, dixerunt non nasci animas, sed insinuari potius in 
corpora, et de aliis in alia migrare. Non putauerunt aliter fieri posse, ut supersint 
animae post corpora, nisi uideantur fuisse ante corpora. Par igitur, ac prope similis 
error est partis utriusque. Sed haec in praeterito falsa est, illa in futuro. Nemo enim 
uidit, quod est uerissimum, et nasci animas, et non occidere; quia, cur id fieret, aut 
quae ratio esset hominis, nescierunt. Multi ergo ex iis, quia aeternas esse animas 
suspicabantur, tamquam in coelum migraturi essent, sibi ipsis manus intulerunt: ut 
Cleanthes, ut Chrysippus; ut Zeno, ut Empedocles, qui se in ardentis Aetnae specum 
intempesta nocte deiecit, ut, cum repente non apparuisset, abiisse ad deos crederetur; 
et ex Romanis Cato, qui fuit in omni sua uita Socraticae uanitatis imitator. Nam 
Democritus in alia fuit persuasione. Sed tamen  
Sponte sua letho caput obuius obtulit ipse,  quo nihil sceleratius fieri potest. Nam si 
homicida nefarius est, quia hominis extinctor est, eidem sceleri obstrictus est, qui se 
necat, quia hominem necat. Imo uero maius esse id facinus existimandum est, cuius 
ultio Deo soli subiacet. Nam sicut in hanc uitam non nostra sponte uenimus, ita 
rursus ex hoc domicilio corporis, quod tuendum nobis assignatum est, eiusdem iussu 
recedendum est, qui nos in hoc corpus induxit, tamdiu habituros, donec iubeat 
emitti; et si uis aliqua inferatur, aequa mente id patiendum est, cum extincta 
innocentis anima inulta esse non possit, habeamusque iudicem magnum, cui soli 
uindicta in integro semper est.
Homicidae igitur illi omnes philosophi, et ipse romanae sapientiae princeps Cato, qui 
antequam se occideret, perlegisse Platonis librum dicitur, qui est scriptus de 
aeternitate animarum, et ad summum nefas philosophi auctoritate compulsus est; et 
hic tamen aliquam moriendi causam uidetur habuisse, odium seruitutis. Quid 
Ambraciotes ille, qui, cum eumdum librum perlegisset praecipitem se dedit, nullam 
aliam ob causam, nisi quod Platoni credidit? Execrabilis prorsus ac fugienda 
doctrina, si abigit homines a uita. Quod si scisset Plato, atque docuisset, a quo, et 
quomodo, et quibus, et quae ob facta, et quo tempore immortalitas tribuatur, nec 
Cleombrotum impegisset in mortem uoluntariam, nec Catonem, sed eos ad uitam et 
iustitiam potius erudisset. Nam Cato uidetur mihi causam quaesisse moriendi, non 
tam ut Caesarem fugeret, quam ut Stoicorum decretis obtemperaret, quos sectabatur, 
nomenque suum grandi aliquo facinore clarificaret: cui quid mali accidere potuerit, si 
uiueret, non inuenio. Caius enim Caesar, ut clemens erat, nihil aliud efficere uolebat, 
etiam in ipso belli ciuilis ardore, quam ut bene mereri de Republica uideretur, 
duobus optimis ciuibus Cicerone et Catone seruatis. Sed redeamus ad eos qui 
mortem pro bono laudant. De uita quereris, quasi uixeris, aut umquam tibi ratio 
constiterit, cur omnino sis natus. Nonne igitur tibi uerus ille et communis omnium 
pater Terentianum illud  iure increpauerit: 
Prius disce, quid sit uiuere;  
Si displicebit uita, tum isthoc utitor.  Indigaris te malis esse subiectum: quasi 
quidquam merearis boni, qui patrem, qui dominum, qui regem tuum nescis; qui 
quamuis clarissimam lucem intuearis oculis, mente tamen caecus es, et in profundis 
ignorantiae tenebris iaces. Quae ignorantia effecit, ut quosdam dicere non puderet, 
idcirco nos esse natos, ut scelerum poenas lueremus: quo quid delirius dici possit, 
non uideo. Ubi enim, uel quae scelera potuimus admittere, qui omnino non fuimus? 
Nisi forte credemus inepto illi seni, qui se in priori uita Euphorbum fuisse mentitus 
est. Hic, credo, quod erat ignobili genere natus, familiam sibi ex Homeri carminibus 
adoptauit. O miram et singularem Pythagorae memoriam! O miseram obliuionem 
nostrum omnium, qui nesciamus, qui ante fuerimus! Sed fortasse, uel errore aliquo, 
uel gratia sit effectum, ut ille solus lethaeum gurgitem non attigerit, nec obliuionis 
aquam gustauerit: uidelicet senex uanus (sicut otiosae aniculae solent) fabulas 
tamquam infantibus credulis finxit. Quod si bene sensisset de iis, quibus haec locutus 
est, si homines eos existimasset, nunquam sibi tam petulanter mentiendi licentiam 
uindicasset. Sed deridenda est hominis leuissimi uanitas. Quid Ciceroni faciemus? 
qui cum in principio Consolationis suae dixisset, luendorum scelerum causa nasci 
homines, iterauit id ipsum postea, quasi obiurgans eum, qui uitam non esse poenam 
putet. Recte ergo praefatus est, errore, ac miserabili ueritatis ignorantia se teneri. 

[3,19] CAPUT XIX. 
At illi, qui de mortis bono disputant quia nihil ueri sciunt, sic argumentantur: Si nihil 
est post mortem, non est malum mors; aufert enim sensum mali. Si autem supersunt 
animae, est etiam bonum, quia immortalitas sequitur. Quam sententiam Cicero de 
Legibus sic explicauit: �Gratulemurque nobis, quoniam mors aut meliorem, quam 
qui est in uita, aut certe non deteriorem allatura est statum. Nam sine corpore animo 
uigente, diuina uita est; sensu carente, nihil profecto est mali.� Argute, ut sibi 
uidebatur, quasi nihil esse aliud possit. Atqui utrumque hoc falsum est. Docent enim 
diuinae Litterae, non extingui animas: sed aut pro iustitia praemio affici, aut poena 
pro sceleribus sempiterna. Nec enim fas aut eum qui sceleratus in uita feliciter fuerit, 
effugere quod meretur; aut eum, qui ob iustitiam miserrimus fuerit, sua mercede 
fraudari. Quod adeo uerum est, ut idem Tullius in Consolatione non easdem sedes  
incolere iustos atque impios praedicauerit. Nec enim omnibus, inquit, iidem illi 
sapientes arbitrati sunt, eumdem cursum in coelum patere: nam uitiis et sceleribus 
contaminatos deprimi in tenebras, atque in coeno iacere docuerunt; castos autem 
animos, puros, integros, incorruptos, bonis etiam studiis atque artibus expolitos, leui 
quodam et facili lapsu ad deos, id est, ad naturam sui similem peruolare. Quae 
sententia superiori illi argumento repugnat. Illud enim sic assumptum est, tamquam 
necesse sit, omnem hominem natum immortalitate donari. Quod igitur erit discrimen 
uirtutis, ac sceleris, si nihil interest, utrumne Aristides sit aliquis, an Phalaris? utrum 
Cato, an Catilina? Sed hanc repugnantiam rerum sententiarumque non cernit, nisi 
qui tenet ueritatem. Si quis igitur nos roget, utrumne bonum sit mors, an malum? 
respondebimus, qualitatem eius ex uitae ratione pendere. Nam sicut uita ipsa bonum 
est, si cum uirtute uiuatur, malum, si cum scelere: sic et mors ex praeteritis uitae 
actibus ponderanda est. Ita fit, ut si uita in Dei religione transacta sit, mors malum 
non sit; quia translatio est ad immortalitatem. Sin autem, malum sit necesse est; 
quoniam ad aeterna (ut dixi) supplicia transmittit.
Quid ergo dicemus, nisi errare illos, qui aut mortem appetunt, tamquam bonum, aut 
uitam fugiunt, tamquam malum? nisi quod sunt iniquissimi, qui  pauciora mala non 
pensant bonis pluribus. Nam cum omnem uitam per exquisitas et uarias traducant 
uoluptates, mori cupiunt, si quid forte his amaritudinis superuenit; et sic habent, 
tamquam illis nunquam fuerit bene, si aliquando fuerit male. Damnant igitur uitam 
omnem, plenamque nihil aliud, quam malis opinantur. Hinc nata est inepta illa 
sententia, hanc esse mortem, quam nos uitam putemus; illam uitam, quam nos pro 
morte timeamus: ita primum bonum esse, non nasci, secundum citius mori. Quae, ut 
maioris sit auctoritatis, Sileno attribuitur. Cicero, in Consolatione: �Non nasci, inquit, 
longe optimum, nec in hos scopulos incidere uitae; Proximum autem, si natus sis, 
quamprimum mori, tanquam ex incendio effugere uiolentiam fortunae.� Credidisse 
illum uanissimo dicto exinde apparet, quod adiecit aliquid de suo, ut ornaret. Quaero 
igitur, cui esse optimum putet non nasci, cum sit nullus omnino, qui sentiat: nam ut 
bonum sit aliquid, aut malum, sensus efficit. Deinde, cur omnem uitam nihil aliud 
esse, quam scopulos, et incendium putauerit; quasi aut in nostra fuerit potestate, ne 
nasceremur, aut uitam nobis fortuna tribuat, non Deus, aut uiuendi ratio quidquam 
simile incendio habere uideatur.
Non dissimile Platonis illud est quod aiebat, se gratias agere naturae: primum, quod 
homo natus  esset potius, quam mutum animal; deinde, quod mas potius, quam 
foemina; quod Graecus, quam Barbarus; postremo, quod Atheniensis, et quod 
temporibus Socratis. Dici non potest, quantam mentibus caecitatem, quantosque 
pariat errores ignoratio ueritatis. Ego plane contenderim, numquam quidquam 
dictum esse in rebus humanis delirius. Quasi uero si aut Barbarus, aut mulier, aut 
asinus denique natus esset, idem ipse Plato esset, ac non ipsum illud, quod natum 
fuisset. Sed uidelicet Pyhagorae credidit, qui ut uetaret homines animalibus uesci, 
dixit, animas de corporibus in aliorum animalium corpora commeare: quod et 
uanum et impossibile est. Vanum, quia necesse non fuit ueteres animas in noua 
corpora inducere, cum idem artifex, qui primas aliquando fecerat, potuerit semper 
nouas facere. Impossibile, quia rectae rationis anima tam immutare naturam status 
sui non potest, quam ignis aut deorsum niti, aut in transuersum, fluminis modo, 
flammam suam fundere. Existimauit igitur homo sapiens, potuisse fieri, ut anima, 
quae tunc erat in Platone, in aliquod mutum animal includeretur, essetque humano 
sensu praedita, ut intelligeret ac doleret incongruenti se corpore oneratam. 
Quanto sanius faceret, si gratias agere se diceret, quod ingeniosus, quod docilis natus esset, 
quod in iis opibus, ut liberaliter erudiretur. Nam quod Athenis natus est, quid in eo 
beneficii fuit? An non plurimi extiterunt in aliis ciuitatibus excellenti ingenio atque 
doctrina uiri, qui meliores singuli, quam omnes Athenienses fuerunt? Quanta 
hominum millia fuisse credamus, qui et Athenis nati, et temporibus Socratis, indocti 
tamen, ac stulti fuerunt? Non enim aut parietes, aut locus in quo quisque est effusus 
ex utero conciliat homini sapientiam. Quid uero attinuit Socratis se temporibus 
natum gratulari? Num Socrates ingenia discentibus potuit commodare? Non uenit in 
mentem Platoni Alcibiadem quoque et Critiam eiusdem Socratis assiduos auditores 
fuisse; quorum alter hostis patriae acerrimus fuit, alter crudelissimus omnium tyrannorum. 

[3,20] CAPUT XX. 
Videamus nunc, quid in Socrate ipso tam magnum fuerit, ut homo sapiens merito 
gratias ageret, illius se temporibus esse natum. Non inficior fuisse illum paulo 
cordatiorem, quam caeteros, qui naturam rerum putauerunt ingenio posse 
comprehendi. In quo illos non excordes tantum fuisse arbitror, sed etiam impios; 
quod in secreta coelestis illius prouidentiae curiosos oculos uoluerint immittere. 
Romae, et in plerisque urbibus scimus esse quaedam sacra, quae aspici a uiris nefas 
habeatur. Abstinent igitur aspectu, quibus contaminare illa non licet: et si forte, uel 
errore, uel casu quopiam uir aspexerit, primo poena eius, deinde instauratione 
sacrificii, scelus expiatur. Quid his facias, qui inconcessa scrutari uolunt? Nimirum 
multo sceleratiores, qui arcana mundi, et hoc coeleste templum profanare impiis 
disputationibus quaerunt, quam qui aedem Vestae, aut Bonae Deae, aut Cereris 
intrauerint. Quae penetralia quamuis adire uiris non liceat, tamen a uiris fabricata 
sunt. Hi uero non tantum impietatis crimen effugiunt: sed, quod est multo indignius, 
eloquentiae famam, et ingenii gloriam consequuntur. Quid, si aliquid inuestigare 
possent? Sunt enim tam stulti in asseuerando. quam improbi in quaerendo; cum 
neque inuenire quidquam possint, nec defendere, etiamsi  inuenerint. Nam si uerum 
uel fortuito uiderint, quod saepius contingit, committunt, ut ab aliis id pro falso 
refellatur. Non enim descendit aliquis de coelo, qui sententiam de singulorum 
opinionibus ferat: quapropter nemo dubitauerit, eos, qui ista conquirant, stultos, 
ineptos, insanos esse.
Aliquid ergo Socrates habuit cordis humani, qui cum intelligeret haec non posse 
inueniri, ab eiusmodi quaestionibus se remouit; uereorque ne in eo solo. Multa enim 
sunt eius non modo laude indigna, sed etiam reprehensione dignissima, in quibus 
fuit suorum simillimus. Ex his unum eligam, quod ab omnibus sit probatum. Celebre 
hoc prouerbium Socrates habuit: �Quod supra nos, nihil ad nos.� Procumbamus 
igitur in terram, et manus nobis ad praeclara opera datas conuertamus in pedes. 
Nihil ad nos coelum, ad cuius contemplationem sumus excitati; nihil denique lux 
ipsa pertineat: certe uictus nostri causa de coelo est. Quod si hoc sensit, non esse de 
rebus coelestibus disputandum, ne illorum quidem rationem poterat comprehendere, 
quae sub pedibus habebat. Quid ergo? num errauit in uerbis? Verisimile non est: sed 
nimirum id sensit, quod locutus est, religioni minime seruiendum: quod si aperte 
diceret, nemo pateretur.
Quis enim non sentiat, hunc mundum tam mirabili ratione perfectum, aliqua 
prouidentia gubernari? quandoquidem nihil est, quod possit sine ullo moderatore 
consistere. Sic domus ab habitatore deserta dilabitur; nauis sine gubernatore abit 
pessum; et corpus, relictum ab anima, diffluit: nedum putemus, tantam illam molem 
aut construi sine artifice, aut stare tamdiu sine rectore potuisse. Quod si publicas illas 
religiones uoluit euertere, non improbo, quin etiam laudabo, si ipse quod est melius 
inuenerit. Verum idem per canem et anserem deierabat. O hominem scurram (ut ait 
Zeno epicureus) ineptum, perditum, desperatum, si cauillari uoluit religionem; 
dementem, si hoc serio fecit, ut animal turpissimum pro Deo haberet! Quis iam 
superstitiones Aegyptiorum audeat reprehendere, quas Socrates Athenis auctoritate 
confirmauit sua? Illud uero nonne summae uanitatis, quod ante mortem familiares 
suos rogauit, ut Aesculapio gallum, quem uouerat, pro se sacrarent? Timuit uidelicet, 
ne apud Rhadamanthum reciperatorem uoti reus fieret ab Aesculapio. 
Dementissimum hominem putarem, si morbo affectus periisset. Cum uero hoc sanus 
fecerit, est ipse insanus, qui eum putat fuisse sapientem. En, cuius temporibus natum 
esse se homo sapiens gratulatur. 

[3,21] CAPUT XXI. 
Videamus tamen, quid illum Socrates docuerit,  qui cum totam Physicam 
repudiasset, eo se contulit, ut de uirtute atque officio quaereret. Itaque non dubito, 
quin auditores suos iustitiae praeceptis erudierit. Docente igitur Socrate, non fugit 
Platonem, iustitiae uim in aequitate consistere; siquidem omnes pari conditione 
nascuntur. Ergo nihil (inquit) priuati ac proprii habeant: sed ut pares esse possint, 
quod iustitiae ratio desiderat, omnia in commune possideant. Ferri hoc potest, 
quamdiu de pecunia dici uidetur. Quod ipsum quam impossibile sit, et quam 
iniustum, poteram multis rebus ostendere. Concedamus tamen, ut possit fieri. 
Omnes enim sapientes erunt, et pecuniam contemnent. Quo ergo illum communitas 
ista perduxit? Matrimonia quoque inquit, communia esse debebunt: scilicet ut ad 
eamdem mulierem multi uiri, tamquam canes confluant; et is utique obtineat, qui 
uiribus uicerit: aut si patientes sunt, ut philosophi, expectent, ut uicibus, tamquam 
lupanar obeant. O miram Platonis aequitatem! Ubi est igitur uirtus castitatis? ubi 
fides coniugalis? quae si tollas, omnis iustitia sublata est. At idem dixit, beatas 
ciuitates futuras fuisse, si aut  philosophi regnarent, aut reges philosopharentur. Huic 
uero tam iusto, tam aequo uiro regnum dares, qui aliis abstulisset sua, aliis 
condonasset aliena; prostituisset pudicitiam foeminarum: quae nullus unquam non 
modo rex, sed ne tyrannus quidem fecit.
Quam uero intulit rationem turpissimi huius consilii? Sic inquit: Ciuitas concors erit, 
et amoris mutui constricta uinculis, si omnes omnium fuerint et mariti, et patres, et 
uxores, et liberi. Quae ista confusio generis humani est! Quomodo seruari potest 
caritas, ubi nihil est certum quod ametur? Quis aut uir mulierem, aut mulier uirum 
diliget, nisi hahitauerint semper una, nisi deuota mens,  et seruata inuicem fides 
indiuiduam fecerit charitatem? quae uirtus in illa promiscua uoluptate locum non 
habet. Item si omnes omnium liberi sint, quis amare liberos tamquam suos poterit, 
cum suos esse aut ignoret, aut dubitet? quis honorem tamquam patri deferet, cum 
unde natus sit nesciat? Ex quo fit, ut non tantum alienum pro patre habeat, sed etiam 
patrem pro alieno. Quid, quod uxor potest esse communis, filius non potest, quem 
concipi non nisi ex uno necesse est. Perit ergo illi uni communitas, ipsa  reclamante 
natura. Superest, ut tantummodo concordiae causa uxores uelit esse communes. At 
nulla uehementior discordiarum causa est, quam unius foeminae a multis maribus 
appetitio. In quo Plato, si ratione non potuit, exemplis certe potuit admoneri, et 
mutorum animalium, quae ob hoc uel acerrime pugnant, et hominum, qui semper ob 
eam rem grauissima inter se bella gesserunt. 

[3,22] CAPUT XXII.
Restat ut communio ista nihil aliud habeat, praeter adulteria, et libidines; propter 
quas funditus eruendas, uirtus est uel maxime necessaria. Itaque non inuenit 
concordiam, quam quaerebat; quia non uidebat, unde oriatur. Nam iustitia in 
extrapositis nihil momenti habet, ne in corpore quidem: sed tota in hominis mente 
uersatur. Qui ergo uult homines adaequare, non matrimonia, non opes subtrahere 
debet; sed arrogantiam, superbiam, tumorem, ut illi potentes et elati pares esse se 
etiam mendicissimis sciant. Detracta enim diuitibus insolentia et iniquitate, nihil 
intererit utrumne alii diuites, alii pauperes sint, cum animi pares fuerint; quod 
efficere nulla res alia praeter religionem Dei potest. Putauit igitur se inuenisse 
iustitiam, cum eam prorsus euerterit; quia non rerum fragilium, sed mentium debet 
esset communitas. Nam si iustitia uirtutum omnium mater est, cum illae singulae 
tolluntur, ipsa subuertitur. Tulit autem Plato ante omnia frugalitatem: quae utique 
nulla est, ubi proprii nihil habeatur. Tulit abstinentiam: siquidem nihil fuerit, quod 
abstineatur, alienum. Tulit temperantiam, tulit castitatem; quae uirtutes in utroque 
sexu maximae sunt. Tulit uerecundiam, pudorem, modestiam, si honesta et legitima 
esse incipiunt, quae solent flagitiosa et turpia iudicari. Sic uirtutem dum uult 
omnibus dare, omnibus adimit. Nam rerum proprietas, et uitiorum, et uirtutum 
materiam continet: communitas autem nihil aliud, quam uitiorum licentiam. Nam 
uiri, qui multas mulieres habent, nihil aliud dici possunt, quam luxuriosi ac nepotes. 
Item mulieres, quae a multis habentur, non utique adulterae, quia certum 
matrimonium nullum est, sed prostitutae ac meretrices sint necesse est.
Redegit ergo humanam uitam ad similitudinem, non dicam mutorum, sed pecudum 
ac belluarum. Nam uolucres pene omnes faciunt matrimonia, et paria iunguntur, et 
nidos suos tamquam geniales toros concordi mente defendunt; et foetus suos, quia 
certi sunt, amant; et si alienos obieceris, abigunt. At homo sapiens contra morem 
hominum, contraque naturam, stultiora sibi, quae imitaretur, elegit. Et quoniam 
uidebat in caeteris animalibus officia marium foeminarumque non esse diuisa, 
existimauit oportere etiam mulieres militare, et consiliis publicis interesse, et 
magistratus gerere, et imperia suscipere. Itaque his arma et equos assignauit: 
consequens est, ut lanam et telam uiris, et infantium gestationes. Nec uidit 
impossibilia esse, quae diceret; ex eo quod adhuc in orbe terrae, neque tam stulta, 
neque tam uana ulla gens extiterit; quae hoc modo uiueret. 

[3,23] CAPUT XXIII. 
Cum igitur in tanta uanitate ipsi philosophorum principes deprehendantur, quid 
illos minores putabimus, qui numquam sibi tam sapientes uideri solent, quam cum 
pecuniae contemptu gloriantur? Fortis animus. Sed expecto quid faciant, et quo ille 
contemptus euadat. Tradita sibi a parentibus patrimonia tamquam malum fugiunt, 
ac deserunt. Et ne in tempestate naufragium faciant, in tranquillo se ultro 
praecipitant, non uirtute, sed peruerso metu fortes; sicut illi, qui, cum timent ne ab 
hoste iugulentur, ipsi se iugulant, ut mortem morte deuitent. Sic isti, unde possent 
gloriam liberalitatis acquirere, sine honore, sine gratia perdunt. Laudatur 
Democritus, quod agros suos reliquerit, eosque pascua publica fieri passus sit. 
Probarem, si donasset. Nihil autem sapienter fit, quod si ab omnibus fiat, inutile est 
ac malum. Sed haec negligentia tolerabilis. Quid ille, qui patrimonium in nummos 
redactum effudit in mare? Ego dubito utrumne sanus, an demens fuerit. Abite, 
inquit, in profundum, malae cupiditates; ego uos mergam, ne ipse mergar a uobis. Si 
tantus pecuniae contemptus est, fac illam beneficium, fac humanitatem, largire 
pauperibus: potest hoc, quod perditurus es, multis succurrere, ne fame, aut siti, aut 
nuditate moriantur. Imitare insaniam saltem furoremque Tuditani;  sparge populo 
diripienda. Potes et pecuniam effugere, et tamen bene collocare; quia saluum est 
quidquid pluribus profuit.
Zenonis autem paria peccata quis probat? Sed omittamus id, quod est ab omnibus 
semper irrisum. Illud satis est ad coarguendum furiosi hominis errorem, quod inter 
uitia et morbos misericordiam ponit. Adimit nobis affectum, quo ratio humanae uitae 
pene omnis continetur. Cum enim natura hominis imbecillior sit quam caeterorum 
animalium, quae uel ad perferendam uim temporum, uel ad incursiones a suis 
corporibus arcendas, naturalibus munimentis prouidentia coelestis armauit: homini 
autem quia nihil istorum datum est, accepit pro istis omnibus miserationis affectum, 
qui plane uocatur humanitas, qua nosmet inuicem tueremur. Nam si homo ad 
conspectum alterius hominis efferaretur, quod facere uidemus animantes quarum 
natura soliuaga est, nulla esset hominum societas, nulla urbium condendarum uel 
cura, uel ratio. Sic neque uita quidem satis tuta, cum et caeteris animalibus exposita 
esset imbecillitas hominum, et ipsi inter semetipsos belluarum more saeuirent. Non 
minor in aliis dementia.
Quid enim dici potest de illo, qui nigram dixit esse niuem? quam consequens erat, ut 
etiam picem albam esse diceret! Hic est ille, qui se idcirco natum esse dicebat, ut 
coelum ac solem uideret, qui in terra nihil uidebat sole lucente. Xenophanes 
dicentibus Mathematicis orbem lunae duodeuiginti partibus maiorem esse, quam 
terram, stultissime credidit; et quod huic leuitati fuit consentaneum, dixit, intra 
concauum lunae sinum esse aliam terram, et ibi aliud genus hominum simili modo 
uiuere, quo nos in hac terra uiuimus. Habent igitur illi lunatici homines alteram 
lunam, quae illis nocturnum lumen exhibeat, sicut haec exhibet nobis. Et fortasse 
noster hic orbis alterius inferioris terrae luna sit. Fuisse Seneca inter Stoicos ait, qui 
deliberaret utrumne Soli quoque suos populos daret: inepte scilicet, qui dubitauerit. 
Quid enim perderet, si dedisset? Sed, credo, calor deterrebat, ne tantam 
multitudinem periculo committeret; ne si aestu nimio periissent, ipsius culpa 
euenisse tanta calamitas diceretur.

[3,24] CAPUT XXIV. 
Quid illi, qui esse contrarios uestigiis nostris Antipodas putant, num aliquid 
loquuntur? aut est quisquam tam ineptus, qui credat esse homines, quorum uestigia 
sint superiora, quam capita? aut ibi, quae apud nos iacent, inuersa pendere? fruges et 
arbores deorsum uersus crescere? pluuias, et niues, et grandinem sursum uersus 
cadere in terram? Et miratur aliquis, hortos pensiles inter septem mira narrari, cum 
philosophi et agros, et maria, et urbes, et montes pensiles faciant? Huius quoque 
erroris aperienda nobis origo est. Nam semper eodem modo falluntur. Cum enim 
falsum aliquid in principio sumpserint, ueri similitudine inducti, necesse est eos in 
ea, quae consequuntur, incurrere. Sic incidunt in multa ridicula; quia necesse est falsa 
esse, quae rebus falsis congruunt. Cum autem primis habuerint fidem, qualia sint ea, 
quae sequuntur, non circumspiciunt, sed defendunt omni modo; cum debeant prima 
illa, utrumne uera sint, an falsa, ex consequentibus iudicare.
Quae igitur illos ad Antipodas ratio perduxit? Videbant siderum cursus in occasum 
meantium; solem atque lunam in eamdem partem semper occidere, atque oriri 
semper ab eadem. Cum autem non perspicerent, quae machinatio cursus eorum 
temperaret, nec quomodo ab occasu ad orientem remearent, coelum autem ipsum in 
omnes partes putarent esse deuexum, quod sic uideri, propter immensam 
latitudinem necesse est: existimauerunt, rotundum esse mundum sicut pilam, et ex 
motu siderum opinati sunt coelum uolui, sic astra solemque, cum occiderint, 
uolubilitate ipsa mundi ad ortum referri. Itaque et aereos orbes fabricati sunt, quasi 
ad figuram mundi, eosque caelarunt portentosis quibusdam simulacris, quae astra 
esse dicerent. Hanc igitur coeli rotunditatem illud sequebatur, ut terra in medio sinu 
eius esset inclusa. Quod si ita esset, etiam ipsam terram globo similem; neque enim 
fieri posset, ut non esset rotundum, quod rotundo conclusum teneretur. Si autem 
rotunda etiam terra esset, necesse esse, ut in omnes coeli partes eamdem faciem 
gerat, id est montes erigat, campos tendat, maria consternat. Quod si esset, etiam 
sequebatur illud extremum, ut nulla sit pars terrae, quae non ab hominibus 
caeterisque animalibus incolatur. Sic pendulos istos Antipodas coeli rotunditas adinuenit.
Quod si quaeras ab iis, qui haec portenta defendunt, quomodo non cadunt omnia in 
inferiorem illam coeli partem; respondent, hanc rerum esse naturam, ut pondera in 
medium ferantur, et ad medium connexa sint omnia, sicut radios uidemus in rota; 
quae autem leuia sunt, ut nebula, fumus, ignis, a medio deferantur, ut coelum petant. 
Quid dicam de iis nescio, qui, cum semel aberrauerint, constanter in stultitia 
perseuerant, et uanis uana defendunt; nisi quod eos interdum puto, aut ioci causa 
philosophari, aut prudentes et scios mendacia defendenda suscipere, quasi ut ingenia 
sua in malis rebus exerceant, uel ostendant. At ego multis argumentis probare 
possem, nullo modo fieri posse, ut coelum terra sit inferius, nisi et liber iam 
concludendus esset, et adhuc aliqua restarent, quae magis sunt praesenti operi 
necessaria. Et quoniam singulorum errores percurrere non est unius libri opus, satis 
sit pauca enumerasse, ex quibus possit qualia sint caetera intelligi. 

[3,25] CAPUT XXV. 
Nunc pauca nobis de philosophia in commune dicenda sunt, ut confirmata causa 
peroremus. Summus ille noster Platonis imitator existimauit philosophiam non esse 
uulgarem, quod eam non nisi docti homines assequi possint. �Est, inquit Cicero, 
philosophia paucis contenta iudicibus, multitudinem consulto ipsa 
fugiens.� Non est ergo sapientia, si ab hominum coetu abhorret: quoniam si sapientia 
homini data est, sine ullo discrimine omnibus data est, ut nemo sit prorsus, qui eam 
capere non possit. At illi uirtutem humano generi datam sic amplexantur, ut soli 
omnium publico bono frui uelle uideantur, tam inuidi, quam si uelint deligare oculos 
aut effodere caeteris, ne solem uideant. Nam quid est aliud hominibus negare 
sapientiam, quam mentibus eorum uerum ac diuinum lumen auferre? Quod si natura 
hominis sapientiae capax est, oportuit et opifices, et rusticos, et mulieres, et omnes 
denique, qui humanam formam gerunt, doceri, ut sapiant; populumque ex omni 
lingua, et conditione, et sexu, et aetate conflari. Maximum itaque argumentum est, 
philosophiam neque ad sapientiam tendere, neque ipsam esse sapientiam, quod 
mysterium eius barba tantum celebratur et pallio. Senserunt hoc adeo Stoici, qui et 
seruis, et mulieribus philosophandum esse dixerunt; Epicurus quoque, qui rudes 
omnium litterarum ad philosophiam inuitat; item Plato, qui ciuitatem de sapientibus 
uoluit componere.
Conati quidem illi sunt facere, quod ueritas exigebat: sed non potuit ultra uerba 
procedi. Primum, quia multis artibus opus est, ut ad philosophiam possit accedi. 
Discendae istae communes litterae propter usum legendi, quia in tanta rerum 
uarietate, nec disci audiendo possunt omnia, nec memoria contineri. Grammaticis 
quoque non parum operae dandum est, ut rectam loquendi rationem scias. Id multos 
annos auferat necesse est. Nec oratoria quidem ignoranda est; ut ea, quae didiceris, 
proferre atque eloqui possis. Geometria quoque, ac musica, et astrologia necessaria 
est, quod hae artes cum philosophia habent aliquam societatem: quae uniuersa 
perdiscere neque foeminae possunt, quibus intra puberes annos officia mox usibus 
domesticis profutura discenda sunt neque serui, quibus per eos annos uel maxime 
seruiendum est, quibus possunt discere; neque pauperes, aut opifices, aut rustici, 
quibus in diem uictus labore est quaerendus. Ob eam causam Tullius ait abhorrere a 
multitudine philosophiam. At enim rudes Epicurus accipiet. Quomodo ergo illa, 
quae de principiis rerum dicuntur, intelligunt, quae perplexa et inuoluta uix etiam 
politi homines assequuntur?
In rebus igitur obscuritate implicitis, et ingeniorum uarietate confusis, et 
eloquentium uirorum exquisito sermone fucatis, quis imperito ac rudi locus est? 
Denique nullas unquam mulieres philosophari docuerunt, praeter unam ex omni 
memoria Themisten; neque seruos, praeter unum Phaedonem, quem male 
seruientem redemisse ac docuisse Cebetem tradunt. Enumerant etiam Platonem, ac 
Diogenem; qui tamen serui non fuerunt: sed his seruitus euenerat; sunt enim capti. 
Platonem quidem redemisse Anniceris quidam traditur sestertiis octo. Itaque 
insectatus est conuiciis hunc ipsum redemptorem Seneca, quod paruo Platonem 
aestimauerit. Furiosus, ut mihi uidetur, qui homini fuerit iratus, quod non multam 
pecuniam perdidit: scilicet aurum appendere debuit, tamquam pro mortuo Hectore, 
aut tantum ingerere nummorum, quantum uenditor non poposcit. Ex Barbaris uero 
nullum, praeter unum Anacharsim Scytham, qui philosophiam ne somniasset 
quidem, nisi et linguam, et litteras ante didicisset. 

[3,26] CAPUT XXVI. 
Quod ergo illi poscente natura faciendum esse senserunt, sed tamen neque ipsi facere 
potuerunt, neque a philosophis fieri posse uiderunt, sola haec efficit doctrina 
coelestis; quia sola sapientia est. Illi scilicet persuadere cuiquam poterunt, qui nihil 
persuadent etiam sibi? aut cuiusquam cupiditates oppriment, iram temperabunt, 
libidinem coercebunt, cum ipsi et cedant uitiis, et fateantur, plus ualere naturam? Dei 
autem praecepta, quia et simplicia, et uera sunt, quantum ualeant in animis 
hominum, quotidiana experimenta demonstrant. Da mihi uirum, qui sit iracundus, 
maledicus, effraenatus: paucissimis Dei uerbis:  
Tam placidum, quam ouem, reddam.  Da cupidum, auarum, tenacem: iam tibi eum 
liberalem dabo, et pecuniam suam plenis manibus largientem. Da timidum doloris ac 
mortis: iam cruces, et ignes, et taurum contemnet. Da libidinosum, adulterum, 
ganeonem: iam sobrium, castum, continentem uidebis. Da crudelem et sanguinis 
appetentem: iam in ueram clementiam furor ille mutabitur. Da iniustum, insipientem, 
peccatorem: continuo et aequus, et prudens, et innocens erit. Uno enim lauacro 
malitia omnis abolebitur. Tanta diuinae sapientiae uis est, ut in hominis pectus 
infusa, matrem delictorum stultitiam uno semel impetu expellat: ad quod 
efficiendum, non mercede, non libris, non lucubrationibus opus est. Gratis ista fiunt, 
facile, cito; modo pateant aures, et pectus sapientiam sitiat. Nemo uereatur: nos 
aquam non uendimus, nec solem mercede praestamus. Dei fons uberrimus atque 
plenissimus patet cunctis: et hoc coeleste lumen uniuersis oritur, 
quicumque oculos habent. Num quis haec philosophorum aut unquam 
praestitit, aut praestare, si uelit, potest? Qui cum aetates suas in studio philosophiae 
conterant, neque alium quemquam, neque seipsos (si natura paululum obstitit) 
possunt facere meliores. Itaque sapientia eorum, ut plurimum efficiat, non excidit 
uitia, sed abscondit. Pauca uero Dei praecepta sic totum hominem immutant, et 
exposito uetere nouum reddunt, ut non cognoscas eumdem esse. 

[3,27] CAPUT XXVII. 
Quid ergo? nihilne illi simile praecipiunt? Imo permulta; et ad uerum frequenter 
accedunt. Sed nihil ponderis habent illa praecepta, quia sunt humana, et auctoritate 
maiori, id est diuina illa, carent. Nemo igitur credit; quia tam se hominem putat esse, 
qui audit, quam est ille, qui praecipit. Praeterea nihil apud eos certi est, nihil quod a 
scientia ueniat. Sed cum omnia coniecturis agantur, multa etiam diuersa et uaria 
proferantur, stultissimi est hominis, praeceptis eorum uelle parere, quae utrum uera 
sint, an falsa, dubitatur; et ideo nemo paret, quia nemo uult ad incertum laborare. 
Virtutem esse Stoici aiunt, quae sola efficiat uitam beatam. Nihil potest uerius dici. 
Sed quid, si cruciabitur aut dolore afficietur? Poteritne quisquam inter carnifices 
beatus esse? Imo uero illatus corpori dolor materia uirtutis est: itaque ne in tormentis 
quidem miser est. Epicurus multo fortius. Sapiens, inquit, semper beatus est; et uel 
inclusus in Phalaridis tauro hanc uocem emittet: �Suaue est, et nihil curo.� Quis eum 
non irriserit? Maxime, quod homo uoluptarius personam sibi uiri fortis imposuit, et 
quidem supra modum, non enim fieri potest, ut quisquam cruciatus corporis pro 
uoluptatibus ducat, cum satis sit, ad officium uirtutis implendum, perferre ac 
sustinere. Quid dicitis Stoici? Quid tu Epicure? Beatus est sapiens, etiam cum 
torquetur. Si propter gloriam patientiae; non fruetur; in tormentis enim fortasse 
morietur. Si propter memoriam; aut non sentiet, si occidunt animae, aut si sentiet, 
nihil ex ea consequetur.
Quis ergo alius fructus est in uirtute? quae beatitudo uitae? ut aequo animo 
moriatur? Bonum mihi affertis unius horae, aut fortasse momenti, propter quod non 
expediat in tota uita miseriis et laboribus confici. Quantum autem temporis mors 
occupat? quae cum ueniat  utrum aequo an iniquo animo eam subieris, iam nihil 
refert. Ita fit, ut nihil aliud ex uirtute captetur, nisi gloria. Sed haec aut superuacua et 
breuis est, aut prauis hominum iudiciis non sequetur. Nullus igitur ex uirtute fructus 
est, ubi uirtus mortalis est et caduca. Ita qui haec locuti sunt, umbram quamdam 
uirtutis uidebant, ipsam uirtutem non uidebant. Defixi enim fuerunt in terram, nec 
uultus suos in altum erigebant, ut eam possent intueri,  
Haec causa est, cur praeceptis eorum nullus obtemperet: quoniam aut ad uitia 
erudiunt, si uoluptatem defendunt; aut si uirtutem asserunt, neque peccato poenam 
minantur, nisi solius turpitudinis, neque uirtuti ullum praemium pollicentur, nisi 
solius honestatis et laudis, cum dicant, non propter seipsam expetendam esse uirtutem.
Beatus est igitur sapiens in tormentis: sed cum torquetur pro fide, pro iustitia, pro 
Deo, illa patientia doloris beatissimum faciet. Est enim Deus, qui solus potest 
honorare uirtutem; cuius merces immortalitas sola est: quam qui non appetunt, nec 
religionem tenent, cui aeterna subiacet uita, profecto neque uirtutis uim sciunt, cuius 
praemium ignorant; neque in coelum spectant, quod ipsi se facere putant, cum res 
non uestigabiles quaerunt, quia ratio in coelum spectandi nulla alia est, nisi aut 
religionem suscipere, aut animam suam immortalem esse credere. Quisquis enim aut 
Deum colendum esse intelligit, aut immortalitatis spem sibi propositam habet, mens 
eius in coelo est; et licet id non aspiciat oculis, animae tamen lumine aspicit. Qui 
autem religionem non suscipiunt, terreni sunt; qui religio de coelo est, et qui animam 
putant cum corpore interire, aeque in terram spectant, quia ultra corpus quod est 
terra, nihil amplius uident, quod sit immortale. Nihil igitur prodest hominem ita esse 
fictum, ut recto corpore spectet in coelum; nisi erecta mente Deum cernat, et cogitatio 
eius in spe uitae perpetuae tota uersetur. 

[3,28] CAPUT XXVIII. 
Quapropter nihil aliud est in uita, quo ratio, quo conditio nostra nitatur, nisi Dei, qui 
nos genuit, agnitio et religiosus ac pius cultus: unde quoniam philosophi 
aberrauerunt, sapientes utique non fuerunt. Quaesierunt illi quidem sapientiam: sed 
quia non rite quaerebant, prolapsi sunt longius; et in tantos errores inciderunt, ut 
etiam communem sapientiam non tenerent. Non enim tantum religionem asserere 
noluerunt: uerum etiam sustulerunt; dum specie falsae uirtutis inducti, conantur 
animos omni metu liberare: quae religionis euersio naturae nomen inuenit. Illi enim, 
cum aut ignorarent, a quo esset effectus mundus, aut persuadere uellent, nihil esse 
diuina mente perfectum, naturam esse dixerunt rerum omnium matrem, quasi 
dicerent, omnia sua sponte esse nata: quo uerbo plane imprudentiam suam 
confitentur. Natura enim, remota prouidentia et potestate diuina, prorsus nihil est. 
Quod si Deum naturam uocent, quae peruersitas est, naturam potius quam Deum 
nominare? Si autem natura ratio est, uel necessitas, uel conditio nascendi, non est per 
seipsam sensibilis: sed necesse est mentem esse diuinam, quae sua prouidentia 
nascendi principium rebus omnibus praebeat. Aut si natura est coelum atque terra, et 
omne, quod natum est, non est Deus natura, sed Dei opus.
Non dissimili errore credunt esse fortunam, quasi deam quamdam res humanas 
uariis casibus illudentem; quia nesciunt, unde sibi bona, et mala eueniant. Cum hac 
se compositos ad praeliandum putant; nec ullam tamen rationem reddunt, a quo et 
quam ob causam: sed tantum cum fortuna se digladiari momentis omnibus 
gloriantur. Iam quicumque aliquos consolati sunt ob interitum amissionemque 
charorum, fortunae nomen acerrimis accusationibus prosciderunt; nec omnino ulla 
eorum disputatio de uirtute est, in qua non fortuna uexetur. M- Tullius in sua 
Consolatione pugnasse se semper contra fortunam loquitur, eamque a se esse 
superatam, cum fortiter inimicorum impetus retudisset; ne tum quidem se ab ea 
fractum, cum domo pulsus patria caruit: tum autem, cum amiserit charissimam 
filiam, uictum se a fortuna turpiter confitetur. "Cedo, inquit, et manum tollo". 
Quid hoc homine miserius, qui sic iaceat? Insipienter, inquit: sed qui profitetur se esse 
sapientem. Quid ergo sibi uult assumptio nominis? Quid contemptus ille rerum, qui 
magnificis uerbis praetenditur? Quid dispar caeteris habitus? Aut cur omnino 
praecepta sapientiae datis, si nemo, qui sapiat, adhuc inuentus est? Et quisquam 
nobis inuidiam facit, quia philosophos negamus esse sapientes? cum ipsi nec scire se 
quidquam, nec sapere fateantur. Nam si quando ita defecerint, ut ne affingere 
quidem quidquam possint, quod faciunt in rebus caeteris: tum uero ignorantiae 
admonentur, et quasi furibundi exiliunt, et exclamant se caecos esse et excordes. 
Anaxagoras pronuntiat circumfusa esse tenebris omnia. Empedocles angustas esse 
sensuum semitas queritur, tamquam illi ad cogitandum rheda et quadrigis opus 
esset. Democritus quasi in puteo quodam sic alto, ut 
fundus sit nullus, ueritatem iacere demersam; nimirum stulte, ut caetera. Non enim 
tamquam in puteo demersa ueritas est, quo uel descendere, uel etiam cadere illi 
licebat, sed tamquam in summo montis excelsi uertice, uel potius in coelo, quod est 
uerissimum. Quid enim est, cur eam potius in imum depressam diceret, quam in 
summum leuatam? nisi forte mentem quoque in pedibus, aut in imis calcibus 
constituere malebat potius, quam in pectore, aut in capite.
Adeo remotissimi fuerunt ab ipsa ueritate, ut eos ne status quidem sui corporis 
admoneret, ueritatem in summo illis esse quaerendam. Ex hac desperatione confessio 
illa Socratis nata est, qua se nihil scire dixit, nisi hoc unum, quod nihil sciat. Hinc 
Academiae disciplina manauit; si tamen disciplina dici potest, in qua ignoratio et 
discitur et docetur. Sed ne illi quidem, qui scientiam sibi assumpserunt, id ipsum, 
quod se scire putabant, constanter defendere potuerunt. Qui, quoniam ratio illis non 
quadrabat, per ignorantiam rerum diuinarum tam uarii, tam incerti fuerunt, sibique 
saepe contraria disserentes, ut quid sentirent, quid uellent, statuere ac diiudicare non 
possis. Quid igitur pugnes aduersus eos homines, qui suo sibi gladio pereunt? Quid 
labores, ut eos destruas, quos sua ipsos destruit atque afficit oratio? Aristoteles, 
inquit Cicero, ueteres philosophos accusans, ait eos aut stultissimos, aut 
gloriosissimos fuisse, qui existimassent philosophiam suis ingeniis perfectam: sed se 
uidere, quod paucis annis magna accessio facta esset, breui tempore philosophiam 
plane absolutam fore. Quod igitur fuit illud tempus? quo more? quando est aut a 
quibus absoluta? Nam quod ait stultissimos fuisse, qui putassent ingeniis suis 
perfectam esse sapientiam, uerum est: sed ne ipse quidem satis prudenter, qui aut a 
ueteribus coeptam, aut a nouis auctam, aut mox a posterioribus perfectum iri putauit. 
Nunquam enim potest inuestigari, quod non per uiam suam quaeritur.

[3,29] CAPUT XXIX. 
Sed repetamus id quod omisimus. Fortuna ergo per se nihil est; nec sic habendum 
est, tamquam sit in aliquo sensu. Siquidem fortuna est accidentium rerum subitus 
atque inopinatus euentus. Verum philosophi, ne aliquando non errent, in re stulta 
uolunt esse sapientes; qui fortunae sexum mutant, eamque non deam, sicut uulgus, 
sed deum esse dicunt. Eumdem tamen interdum naturam,  interdum fortunam 
uocant; �quod multa, inquit idem Cicero, efficiat inopinata nobis, propter 
obscuritatem ignorationemque causarum.� Cum igitur causas ignorent, propter quas 
fiat aliquid, et ipsum qui faciat ignorent, necesse est. Idem in opere ualde serio, in 
quo praecepta uitae deprompta ex philosophia filio dabat: �Magnam, inquit, esse 
fortunae uim in utramque partem, quis nesciat? Nam et, cum prospero flatu eius 
utimur, ad exitus peruenimus optatos; et, cum reflauerit, affligimur.� Primum, qui 
negat sciri posse quidquam, sic hoc dixit, tamquam et ipse, et omnes sciant. Deinde, 
qui, etiam quae clara sunt, dubia conatur efficere, hoc putauit esse clarum, quod illi 
esse debuit uel maxime dubium; nam sapienti omnino falsum est. Quis, inquit, 
nescit? Ego uero nescio. Doceat me, si potest, quae sit illa uis, qui flatus iste, et qui 
reflatus.
Turpe igitur est, hominem ingeniosum dicere id, quod, si neges, probare non possit. 
Postremo, quod is, qui dicit assensus esse retinendos, quod stulti sit hominis, rebus 
incognitis temere assentiri, is plane uulgi et imperitorum opinionibus credidit, qui 
fortunam putant esse, quae hominibus tribuat bona et mala. Nam simulacrum eius 
cum copia et gubernaculo fingunt, tamquam haec et opes tribuat, et humanarum 
rerum regimen obtineat. Cui opinioni et Virgilius assentit, qui fortunam 
omnipotentem uocat; et historicus, qui ait: Sed profecto fortuna in omni re 
dominatur. Quid ergo caeteris diis loci superest? Cur non aut ipsa regnare dicitur, si 
plus potest; aut sola colitur, si omnia? Vel, si tantum mala immittit, aliquid causae 
proferant, cur, si dea sit, hominibus inuideat, eosque perditos cupiat, cum ab his 
religiose colatur: cur aequior sit malis, iniquior autem bonis: cur insidietur, affligat, 
decipiat et exterminet: quis illam generi hominum uexatricem perpetuam 
constituerit: cur denique tam malam sortita sit potestatem, ut res cunctas ex libidine 
magis, quam ex uero celebret, obscuretque? Haec, inquam, philosophos inquirere 
oportuit potius, quam temere innocentem accusare fortunam: quae etiamsi sit aliqua, 
nihil tamen afferri ab his potest, cur hominibus tam inimica sit, quam putatur. Itaque 
illae omnes orationes, quibus iniquitatem fortunae lacerant, se suasque uirtutes 
contra fortunam superbissime iactant, nihil aliud sunt, quam deliramenta 
inconsideratae leuitatis.
Quare non inuideant nobis quibus aperuit ueritatem Deus: qui sicut scimus, nihil 
esse fortunam; ita scimus esse prauum ac subdolum spiritum, qui sit inimicus bonis, 
hostisque iustitiae; qui contraria faciat, quam Deus, cuius inuidiae causam in secundo 
libro explicauimus. Hic ergo insidiatur uniuersis; sed eos, qui nesciunt 
Deum, errore impedit, stultitia obruit, tenebris circumfundit, ne quis possit ad diuini 
nominis peruenire notitiam, in quo uno et sapientia continetur, et uita perpetua. Eos 
autem, qui Deum sciunt, dolis et astu aggreditur, ut cupiditate ac libidine irretiat, ac 
peccatis blandientibus deprauatos impellat ad mortem; uel, si dolo nihil profecerit, ui 
et uiolentia deiicere conatur. Idcirco enim in primordiis transgressionis non statim ad 
poenam detrusus a Deo est, ut hominem malitia sua exerceat ad uirtutem: quae nisi 
agitetur, ni assidua uexatione roboretur, non potest esse perfecta; siquidem uirtus est 
perferendorum malorum fortis ac inuicta patientia. Ex quo fit, ut uirtus nulla sit, si 
aduersarius desit. Huius itaque peruersae potestatis cum uim sentirent uirtuti 
repugnantem, nomenque ignorarent, fortunae uocabulum sibi inane finxerunt. Quod 
quam longe a sapientia sit remotum, declarat Iuuenalis his uersibus:  
Nullum numen abest, si sit prudentia: sed nos  
Te facimus, Fortuna, deam, coeloque locamus.   Stultitia igitur, et error, et caecitas, 
et, ut Cicero ait, ignoratio rerum atque causarum, Naturae ac Fortunae nomina 
induxit. Sed ut aduersarium suum nesciunt: sic nec uirtutem quidem sciunt, cuius 
scientia ab aduersarii notione descendit. Quae si coniuncta est cum sapientia, uel, ut 
ipsi dicunt, eadem ipsa sapientia est, ignorent necesse est in quibus rebus sita sit. 
Nemo enim potest ueris armis instrui, si hostem contra quem fuerit armandus, 
ignorat; nec aduersarium uincere, qui in dimicando non hostem uerum, sed umbram 
petit. Prosternetur enim, qui alio intentus, uenientem uitalibus suis ictum nec 
praeuiderit ante, nec cauerit.

[3,30] CAPUT XXX. 
Docui, quantum mea mediocritas tulit, longe deuium philosophos iter a ueritate 
tenuisse. Sentio tamen, quam multa praeterierim, quia non erat mihi propria contra 
philosophos disputatio. Sed huc necessario diuertendum fuit, ut ostenderem, tot et 
tanta ingenia in rebus falsis esse consumpta; ne quis forte a prauis religionibus 
exclusus, ad eos se conferre uellet, tamquam certi aliquid reperturus. Una igitur spes 
homini, una salus in hac doctrina, quam defendimus, posita est. Omnis sapientia 
hominis in hoc uno est, ut Deum cognoscat et colat: hoc nostrum dogma, haec 
sententia est. Quanta itaque uoce possum, testificor, proclamo, denuntio. Hic, hic est 
illud, quod philosophi omnes in tota sua uita quaesierunt, nec unquam tamen 
inuestigare, comprehendere, tenere ualuerunt, qui religionem aut prauam 
retinuerunt, aut totam penitus sustulerunt. Facessant igitur illi omnes, qui humanam 
uitam non instruunt, sed turbant. Quid enim docent? aut quem instruunt qui se ipsos 
nondum instruxerunt? Quem sanare aegroti, quem regere caeci possunt? Huc ergo 
nos omnes, quibus est cura sapientiae, conferamus. An expectabimus donec Socrates 
aliquid sciat? aut Anaxagoras in tenebris lumen inueniat? aut Democritus ueritatem 
de puteo extrahat? aut Empedocles dilatet animi sui semitas? aut Arcesilas et 
Carneades uideant, sentiant, percipiant?
Ecce uox de coelo ueritatem docens, et nobis sole ipso clarius lumen ostendens. Quid 
nobis iniqui sumus? et sapientiam suscipere cunctamur, quam docti homines, 
contritis in quaerendo aetatibus suis, nunquam reperire potuerunt? Qui uult sapiens 
ac beatus esse, audiat Dei uocem, discat iustitiam, sacramentum natiuitatis suae norit; 
humana contemnat, diuina suscipiat, ut summum illud bonum, ad quod natus est, 
possit adipisci. Dissolutis religionibus uniuersis, et omnibus, quaecumque in earum 
defensionem dici uel solebant, uel poterant, refutatis, deinde conuictis philosophiae 
disciplinis, ad ueram nobis religionem sapientiamque ueniendum est, quoniam est, 
ut docebo, utrumque coniunctum; ut eam uel argumentis, uel exemplis, uel idoneis 
testibus asseramus, et stultitiam, quam nobis isti deorum cultores obiectare non 
desinunt, ut nullam penes nos, sic totam penes ipsos esse doceamus. Et quamquam 
prioribus libris, cum falsas arguerem religiones, et hoc, cum falsam sapientiam 
tollerem, ubi ueritas sit, ostenderim; planius tamen, quae religio, et quae sapientia 
uera sit, liber proximus indicabit.