[6,0] LIBER SEXTVS.
 
 (6,1) Postquam castra duces pugnae iam mente propinquis
 inposuere iugis admotaque comminus arma
 parque suum uidere dei, capere omnia Caesar
 moenia Graiorum spernit Martemque secundum
 5 iam nisi de genero fatis debere recusat.      
 funestam mundo uotis petit omnibus horam
 in casum quae cuncta ferat; placet alea fati
 alterutrum mersura caput. ter collibus omnis
 explicuit turmas et signa minantia pugnam
(6,10)  testatus numquam Latiae se desse ruinae.      
 ut uidet ad nullos exciri posse tumultus
 in pugnam generum sed clauso fidere uallo,
 signa mouet tectusque uia dumosa per arua
 Dyrrachii praeceps rapiendas tendit ad arcis.
 15 hoc iter aequoreo praecepit limite Magnus,      
 quemque uocat collem Taulantius incola Petram
 insedit castris Ephyraeaque moenia seruat
 defendens tutam uel solis turribus urbem.
 non opus hanc ueterum nec moles structa tuetur
 (6,20)  humanusque labor facilis, licet ardua tollat,      
 cedere uel bellis uel cuncta mouentibus annis,
 sed munimen habet nullo quassabile ferro
 naturam sedemque loci; nam clausa profundo
 undique praecipiti scopulisque uomentibus aequor
 25 exiguo debet, quod non est insula, colli.      
 terribiles ratibus sustentant moenia cautes,
 Ioniumque furens, rapido cum tollitur Austro,
 templa domosque quatit, spumatque in culmina pontus.
 hic auidam belli rapuit spes inproba mentem
 (6,30) Caesaris, ut uastis diffusum collibus hostem      
 cingeret ignarum ducto procul aggere ualli.
 metatur terras oculis, nec caespite tantum
 contentus fragili subitos attollere muros
 ingentis cautes auolsaque saxa metallis
 35 Graiorumque domos direptaque moenia transfert.      
 extruitur quod non aries inpellere saeuus,
 quod non ulla queat uiolenti machina belli.
 franguntur montes, planumque per ardua Caesar
 ducit opus; pandit fossas turritaque summis
 (6,40) disponit castella iugis magnoque recessu      
 amplexus fines saltus nemorosaque tesqua
 et siluas uastaque feras indagine claudit.
 non desunt campi, non desunt pabula Magno,
 castraque Caesareo circumdatus aggere mutat:
 45 flumina tot cursus illic exorta fatigant,      
 illic mersa suos; operumque ut summa reuisat
 defessus Caesar mediis intermanet agris.
 nunc uetus Iliacos attollat fabula muros
 ascribatque deis; fragili circumdata testa
 
 [6,50] moenia mirentur refugi Babylonia Parthi.      
 en, quantum Tigris, quantum celer ambit Orontes,
 Assyriis quantum populis telluris Eoae
 sufficit in regnum, subitum bellique tumultu
 raptum clausit opus. tanti periere labores.
 55 tot potuere manus aut iungere Seston Abydo      
 ingestoque solo Phrixeum elidere pontum,
 aut Pelopis latis Ephyren abrumpere regnis
 et ratibus longae flexus donare Maleae,
 aut aliquem mundi, quamuis natura negasset,
 (6,60) in melius mutare locum. coit area belli:      
 hic alitur sanguis terras fluxurus in omnis,
 hic et Thessalicae clades Libycaeque tenentur;
 aestuat angusta rabies ciuilis harena.
 prima quidem surgens operum structura fefellit
 65  Pompeium, ueluti mediae qui tutus in aruis      
 Sicaniae rabidum nescit latrare Pelorum,
 aut, uaga cum Tethys Rutupinaque litora feruent,
 unda Caledonios fallit turbata Britannos.
 ut primum uasto saeptas uidet aggere terras,
 (6,70)  ipse quoque a tuta deducens agmina Petra      
 diuersis spargit tumulis, ut Caesaris arma
 laxet et effuso claudentem milite tendat;
 ac tantum saepti uallo sibi uindicat agri,
 parua Mycenaeae quantum sacrata Dianae
 75 distat ab excelsa nemoralis Aricia Roma,      
 quoque modo terrae praelapsus moenia Thybris
 in mare descendit, si nusquam torqueat amnem.
 classica nulla sonant iniussaque tela uagantur
 et fit saepe nefas iaculum temptante lacerto.
 (6,80) maior cura duces miscendis abstrahit armis:      
 Pompeium exhaustae praebenda ad gramina terrae,
 quae currens obtriuit eques gradibusque citatis
 ungula frondentem discussit cornea campum.
 belliger attonsis sonipes defessus in aruis,
 85 aduectos cum plena ferant praesepia culmos,      
 ore nouas poscens moribundus labitur herbas
 et tremulo medios abrumpit poplite gyros.
 corpora dum soluit tabes et digerit artus,
 traxit iners caelum fluuidae contagia pestis
 (6,90) obscuram in nubem. tali spiramine Nesis      
 emittit Stygium nebulosis aera saxis
 antraque letiferi rabiem Typhonis anhelant.
 inde labant populi, caeloque paratior unda
 omne pati uirus durauit uiscera caeno.
 95 iam riget arta cutis distentaque lumina rumpit,      
 igneaque in uoltus et sacro feruida morbo
 pestis abit, fessumque caput se ferre recusat.
 iam magis atque magis praeceps agit omnia fatum,
 nec medii dirimunt morbi uitamque necemque,
 
 [6,100] sed languor cum morte uenit; turbaque cadentum      
 aucta lues, dum mixta iacent incondita uiuis
 corpora; nam miseros ultra tentoria ciues
 spargere funus erat. tamen hos minuere labores
 a tergo pelagus pulsusque Aquilonibus aer
 105 litoraque et plenae peregrina messe carinae.      
 at liber terrae spatiosis collibus hostis
 aere non pigro nec inertibus angitur undis,
 sed patitur saeuam, ueluti circumdatus arta
 opsidione, famem. nondum turgentibus altam
 (6,110) in segetem culmis cernit miserabile uolgus      
 in pecudum cecidisse cibos et carpere dumos
 et foliis spoliare nemus letumque minantis
 uellere ab ignotis dubias radicibus herbas.
 quae mollire queunt flamma, quae frangere morsu,
 115 quaeque per abrasas utero demittere fauces,      
 plurimaque humanis ante hoc incognita mensis
 diripiens miles saturum tamen obsidet hostem.
 ut primum libuit ruptis euadere claustris
 Pompeio cunctasque sibi permittere terras,
 (6,120) non obscura petit latebrosae tempora noctis,      
 et raptum furto soceri cessantibus armis
 dedignatur iter: latis exire ruinis
 quaerit, et inpulso turres confringere uallo,
 perque omnis gladios et qua uia caede paranda est.
 125 opportuna tamen ualli pars uisa propinqui,      
 qua Minici castella uacant, et confraga densis
 arboribus dumeta tegunt. hic puluere nullo
 proditus agmen agit subitusque in moenia uenit.
 tot simul e campis Latiae fulsere uolucres,
 (6,130) tot cecinere tubae. nequid uictoria ferro      
 deberet, pauor attonitos confecerat hostes.
 quod solum ualuit uirtus, iacuere perempti
 debuerant quo stare loco. qui uolnera ferrent
 iam derant, et nimbus agens tot tela peribat.
 135 tum piceos uoluunt inmissae lampades ignes,      
 tum quassae nutant turres lapsumque minantur,
 roboris inpacti crebros gemit agger ad ictus.
 iam Pompeianae celsi super ardua ualli
 exierant aquilae, iam mundi iura patebant:
 (6,140) quem non mille simul turmis nec Caesare toto      
 auferret Fortuna locum uictoribus unus
 eripuit uetuitque capi, seque arma tenente
 ac nondum strato Magnum uicisse negauit.
 Scaeua uiro nomen: castrorum in plebe merebat
 145 ante feras Rhodani gentes; ibi sanguine multo      
 promotus Latiam longo gerit ordine uitem,
 pronus ad omne nefas et qui nesciret in armis
 quam magnum uirtus crimen ciuilibus esset.
 hic ubi quaerentis socios iam Marte relicto
 
 [6,150] tuta fugae cernit, 'quo uos pauor' inquit 'adegit      
 inpius et cunctis ignotus Caesaris armis?
 153 terga datis morti? cumulo uos desse uirorum      
 non pudet et bustis interque cadauera quaeri?
 non ira saltem, iuuenes, pietate remota
 stabitis? e cunctis, per quos erumperet hostis,
 nos sumus electi. non paruo sanguine Magni
 iste dies ierit. peterem felicior umbras
 Caesaris in uoltu: testem hunc fortuna negauit:
 (6,160) Pompeio laudante cadam. confringite tela      
 pectoris inpulsu iugulisque retundite ferrum.
 iam longinqua petit puluis sonitusque ruinae,
 securasque fragor concussit Caesaris aures.
 uincimus, o socii: ueniet qui uindicet arces
 165 dum morimur.' mouit tantum uox illa furorem,      
 quantum non primo succendunt classica cantu,
 mirantesque uirum atque auidi spectare secuntur
 scituri iuuenes, numero deprensa locoque
 an plus quam mortem uirtus daret. ille ruenti
 (6,170) aggere consistit, primumque cadauera plenis      
 turribus euoluit subeuntisque obruit hostis
 corporibus, totaeque uiro dant tela ruinae,
 roboraque et moles hosti seque ipse minatur.
 nunc sude nunc duro contraria pectora conto
 175 detrudit muris, et ualli summa tenentis      
 amputat ense manus; caput obterit ossaque saxo
 ac male defensum fragili conpage cerebrum
 dissipat; alterius flamma crinesque genasque
 succendit, strident oculis ardentibus ignes.
 (6,180)   ut primum cumulo crescente cadauera murum      
 admouere solo, non segnior extulit illum
 saltus et in medias iecit super arma cateruas,
 quam per summa rapit celerem uenabula pardum.
 tunc densos inter cuneos conpressus et omni
 185 uallatus bello uincit, quem respicit, hostem.      
 iamque hebes et crasso non asper sanguine mucro
 (percussum Scaeuae frangit, non uolnerat, hostem;)
 perdidit ensis opus, frangit sine uolnere membra.
 illum tota premit moles, illum omnia tela,
 (6,190) nulla fuit non certa manus, non lancea felix;      
 parque nouum Fortuna uidet concurrere, bellum
 atque uirum. fortis crebris sonat ictibus umbo,
 et galeae fragmenta cauae conpressa perurunt
 tempora, nec quicquam nudis uitalibus obstat
 195 iam praeter stantis in summis ossibus hastas.      
 quid nunc, uaesani, iaculis leuibusue sagittis
 perditis haesuros numquam uitalibus ictus?
 hunc aut tortilibus uibrata falarica neruis
 obruat aut uasti muralia pondera saxi,
 
 [6,200] hunc aries ferro ballistaque limine portae       
 promoueat. stat non fragilis pro Caesare murus
 Pompeiumque tenet. iam pectora non tegit armis,
 ac ueritus credi clipeo laeuaque uacasse
 aut culpa uixisse sua tot uolnera belli
 205 solus obit densamque ferens in pectore siluam      
 iam gradibus fessis, in quem cadat, eligit hostem.
 (par pelagi monstris Libycae sic belua terrae)
 sic Libycus densis elephans oppressus ab armis
 omne repercussum squalenti missile tergo
 (6,210) frangit et haerentis mota cute discutit hastas:      
 uiscera tuta latent penitus, citraque cruorem
 confixae stant tela ferae: tot facta sagittis,
 tot iaculis unam non explent uolnera mortem.
 Dictaea procul, ecce, manu Gortynis harundo
 215 tenditur in Scaeuam, quae uoto certior omni      
 in caput atque oculi laeuom descendit in orbem.
 ille moras ferri neruorum et uincula rumpit
 adfixam uellens oculo pendente sagittam
 intrepidus, telumque suo cum lumine calcat.
 (6,220) Pannonis haud aliter post ictum saeuior ursa,      
 cum iaculum parua Libys ammentauit habena,
 se rotat in uolnus telumque irata receptum
 inpetit et secum fugientem circumit hastam.
 perdiderat uoltum rabies, stetit imbre cruento
 225 informis facies. laetus fragor aethera pulsat      
 uictorum: maiora uiris e sanguine paruo
 gaudia non faceret conspectum in Caesare uolnus.
 ille tegens alta suppressum mente furorem,
 mitis et a uoltu penitus uirtute remota,
 (6,230) 'parcite', ait 'ciues; procul hinc auertite ferrum.      
 conlatura meae nil sunt iam uolnera morti:
 non eget ingestis sed uolsis pectore telis.
 tollite et in Magni uiuentem ponite castris.
 hoc uestro praestate duci: sit Scaeua relicti
 235 Caesaris exemplum potius quam mortis honestae.'      
 credidit infelix simulatis uocibus Aulus
 nec uidit recto gladium mucrone tenentem,
 membraque captiui pariter laturus et arma
 fulmineum mediis excepit faucibus ensem.
 (6,240) incaluit uirtus, atque una caede refectus      
 'soluat' ait 'poenas, Scaeuam quicumque subactum
 sperauit. pacem gladio si quaerit ab isto
 Magnus, adorato summittat Caesare signa.
 an similem uestri segnemque ad fata putatis?
 245 Pompei uobis minor est causaeque senatus      
 quam mihi mortis amor.' simul haec effatur, et altus
 Caesareas puluis testatur adesse cohortes.
 dedecus hic belli Magno crimenque remisit,
 ne solum totae fugerent, te Scaeua, cateruae.
 
 [6,250] subducto qui Marte ruis; nam sanguine fuso      
 uires pugna dabat. labentem turba suorum
 excipit atque umeris defectum inponere gaudet;
 ac uelut inclusum perfosso in pectore numen
 et uiuam magnae speciem Virtutis adorant;
 255 telaque confixis certant euellere membris,      
 exornantque deos ac nudum pectore Martem
 armis, Scaeua, tuis: felix hoc nomine famae,
 si tibi durus Hiber aut si tibi terga dedisset
 Cantaber exiguis aut longis Teutonus armis.
 (6,260) non tu bellorum spoliis ornare Tonantis      
 templa potes, non tu laetis ululare triumphis.
 infelix, quanta dominum uirtute parasti!
 nec magis hac Magnus castrorum parte repulsus
 intra claustra piger dilato Marte quieuit,
 265 quam mare lassatur, cum se tollentibus Euris      
 frangentem fluctus scopulum ferit aut latus alti
 montis adest seramque sibi parat unda ruinam.
 hinc uicina petens placido castella profundo
 incursu gemini Martis rapit, armaque late
 (6,270) spargit et effuso laxat tentoria campo,      
 mutandaeque iuuat permissa licentia terrae.
 sic pleno Padus ore tumens super aggere tutas
 excurrit ripas et totos concutit agros;
 succubuit siqua tellus cumuloque furentem
 275 undarum non passa ruit, tum flumine toto      
 transit et ignotos operit sibi gurgite campos:
 illos terra fugit dominos, his rura colonis
 accedunt donante Pado. uix proelia Caesar
 senserat, elatus specula quae prodidit ignis:
 (6,280) inuenit inpulsos presso iam puluere muros,      
 frigidaque, ut ueteris, deprendit signa ruinae.
 accendit pax ipsa loci, mouitque furorem
 Pompeiana quies et uicto Caesare somnus.
 ire uel in clades properat dum gaudia turbet.
 285 Torquato ruit inde minax, qui Caesaris arma      
 segnius haud uidit, quam malo nauta tremente
 omnia subducit Circaeae uela procellae;
 agminaque interius muro breuiore recepit,
 densius ut parua disponeret arma corona.
 (6,290) transierat primi Caesar munimina ualli,      
 cum super e totis immisit collibus arma
 effuditque acies obsaeptum Magnus in hostem.
 non sic Hennaeis habitans in uallibus horret
 Enceladum spirante Noto, cum tota cauernas
 295 egerit et torrens in campos defluit Aetna,      
 Caesaris ut miles glomerato puluere uictus
 ante aciem caeci trepidus sub nube timoris
 hostibus occurrit fugiens inque ipsa pauendo
 fata ruit. totus mitti ciuilibus armis
 
 [6,300] usque uel in pacem potuit cruor: ipse furentis      
 dux tenuit gladios. felix ac libera regum,
 Roma, fores iurisque tui, uicisset in illo
 si tibi Sulla loco. dolet, heu, semperque dolebit
 quod scelerum, Caesar, prodest tibi summa tuorum,
 305 cum genero pugnasse pio. pro tristia fata!      
 non Vticae Libye clades, Hispania Mundae
 flesset et infando pollutus sanguine Nilus
 nobilius Phario gestasset rege cadauer,
 nec Iuba Marmaricas nudus pressisset harenas
 (6,310) Poenorumque umbras placasset sanguine fuso      
 Scipio, nec sancto caruisset uita Catone.
 ultimus esse dies potuit tibi Roma malorum,
 exire e mediis potuit Pharsalia fatis.
 deserit auerso possessam numine sedem
 315 Caesar et Emathias lacero petit agmine terras.       
 arma secuturum soceri, quacumque fugasset,
 temptauere suo comites deuertere Magnum
 hortatu, patrias sedes atque hoste carentem
 Ausoniam peteret. 'numquam me Caesaris' inquit
 (6,320) 'exemplo reddam patriae, numquamque uidebit      
 me nisi dimisso redeuntem milite Roma.
 Hesperiam potui motu surgente tenere,
 si uellem patriis aciem committere templis
 ac medio pugnare foro. dum bella relegem,
 325 extremum Scythici transcendam frigoris orbem      
 ardentisque plagas. uictor tibi, Roma, quietem
 eripiam, qui, ne premerent te proelia, fugi?
 a potius, nequid bello patiaris in isto,
 te Caesar putet esse suam.' sic fatus in ortus
 (6,330) Phoebeos condixit iter, terraeque secutus      
 deuia, qua uastos aperit Candauia saltus,
 contigit Emathiam, bello quam fata parabant.
 Thessaliam, qua parte diem brumalibus horis
 attollit Titan, rupes Ossaea coercet;
 335 cum per summa poli Phoebum trahit altior aestas,      
 Pelion opponit radiis nascentibus umbras;
 at medios ignes caeli rapidique Leonis
 solstitiale caput nemorosus summouet Othrys.
 excipit aduersos Zephyros et Iapyga Pindus
 (6,340) et maturato praecidit uespere lucem;      
 nec metuens imi Borean habitator Olympi
 lucentem totis ignorat noctibus Arcton.
 hos inter montis media qui ualle premuntur,
 perpetuis quondam latuere paludibus agri,
 345 flumina dum campi retinent nec peruia Tempe      
 dant aditus pelagi, stagnumque inplentibus unum
 crescere cursus erat. postquam discessit Olympo
 Herculea grauis Ossa manu subitaeque ruinam
 sensit aquae Nereus, melius mansura sub undis
 
 [6,350] Emathis aequorei regnum Pharsalos Achillis      
 eminet et, prima Rhoeteia litora pinu
 quae tetigit, Phylace Pteleosque et Dorion ira
 flebile Pieridum; Trachin pretioque nefandae
 lampados Herculeis fortis Meliboea pharetris
 355 atque olim Larisa potens; ubi nobile quondam      
 nunc super Argos arant, ueteres ubi fabula Thebas
 monstrat Echionias, ubi quondam Pentheos exul
 colla caputque ferens supremo tradidit igni
 questa quod hoc solum nato rapuisset Agaue.
 (6,360) ergo abrupta palus multos discessit in amnes.      
 purus in occasus, parui sed gurgitis, Aeas
 Ionio fluit inde mari, nec fortior undis
 labitur auectae pater Isidis, et tuus, Oeneu,
 paene gener crassis oblimat Echinadas undis,
 365 et Meleagream maculatus sanguine Nessi      
 Euhenos Calydona secat. ferit amne citato
 Maliacas Spercheos aquas, et flumine puro
 inrigat Amphrysos famulantis pascua Phoebi.
 374 accipit Asopos cursus Phoenixque Melasque      
 369 quique nec umentis nebulas nec rore madentem      
 aera nec tenues uentos suspirat Anauros,
 et quisquis pelago per se non cognitus amnis
 Peneo donauit aquas: it gurgite rapto
 Apidanos numquamque celer nisi mixtus Enipeus;
 375 solus, in alterius nomen cum uenerit undae,      
 defendit Titaresos aquas lapsusque superne
 gurgite Penei pro siccis utitur aruis.
 hunc fama est Stygiis manare paludibus amnem
 et capitis memorem fluuii contagia uilis
(6,380) nolle pati superumque sibi seruare timorem.      
 ut primum emissis patuerunt amnibus arua,
 pinguis Bebrycio discessit uomere sulcus;
 mox Lelegum dextra pressum descendit aratrum,
 Aeolidae Dolopesque solum fregere coloni
 385 et Magnetes equis, Minyae gens cognita remis.      
 illic semiferos Ixionidas Centauros
 feta Pelethroniis nubes effudit in antris:
 aspera te Pholoes frangentem, Monyche, saxa,
 teque sub Oetaeo torquentem uertice uolsas,
 (6,390) Rhoece ferox, quas uix Boreas inuerteret ornos,      
 hospes et Alcidae magni Phole, teque, per amnem
 inprobe Lernaeas uector passure sagittas,
 teque, senex Chiron, gelido qui sidere fulgens
 inpetis Haemonio maiorem Scorpion arcu.
 395   hac tellure feri micuerunt semina Martis.       
 primus ab aequorea percussis cuspide saxis
 Thessalicus sonipes, bellis feralibus omen,
 exiluit, primus chalybem frenosque momordit
 spumauitque nouis Lapithae domitoris habenis.
 
 [6,400] prima fretum scindens Pagasaeo litore pinus      
 terrenum ignotas hominem proiecit in undas.
 primus Thessalicae rector telluris Ionos
 in formam calidae percussit pondera massae
 fudit et argentum flammis aurumque moneta
 405 fregit et inmensis coxit fornacibus aera.      
 illic, quod populos scelerata inpegit in arma,
 diuitias numerare datum est. hinc maxima serpens
 descendit Python Cirrhaeaque fluxit in arua,
 unde et Thessalicae ueniunt ad Pythia laurus.
 (6,410) inpius hinc prolem superis inmisit Aloeus,      
 inseruit celsis prope se cum Pelion astris
 sideribusque uias incurrens abstulit Ossa.
 hac ubi damnata fatis tellure locarunt
 castra duces, cunctos belli praesaga futuri
 415 mens agitat, summique grauem discriminis horam      
 aduentare palam est, propius iam fata moueri.
 degeneres trepidant animi peioraque uersant;
 ad dubios pauci praesumpto robore casus
 spemque metumque ferunt. turbae sed mixtus inerti
 (6,420) Sextus erat, Magno proles indigna parente,      
 cui mox Scyllaeis exul grassatus in undis
 polluit aequoreos Siculus pirata triumphos.
 qui stimulante metu fati praenoscere cursus,
 inpatiensque morae uenturisque omnibus aeger,
 425 non tripodas Deli, non Pythia consulit antra,      
 nec quaesisse libet primis quid frugibus altrix
 aere Iouis Dodona sonet, quis noscere fibra
 fata queat, quis prodat aues, quis fulgura caeli
 seruet et Assyria scrutetur sidera cura,
 (6,430) aut siquid tacitum sed fas erat. ille supernis      
 detestanda deis saeuorum arcana magorum
 nouerat et tristis sacris feralibus aras,
 umbrarum Ditisque fidem, miseroque liquebat
 scire parum superos. uanum saeuumque furorem
 435 adiuuat ipse locus uicinaque moenia castris      
 Haemonidum, ficti quas nulla licentia monstri
 transierit, quarum quidquid non creditur ars est.
 Thessala quin etiam tellus herbasque nocentes
 rupibus ingenuit sensuraque saxa canentes
 (6,440) arcanum ferale magos. ibi plurima surgunt      
 uim factura deis, et terris hospita Colchis
 legit in Haemoniis quas non aduexerat herbas.
 inpia tot populis, tot surdas gentibus aures
 caelicolum dirae conuertunt carmina gentis.
 445 una per aetherios exit uox illa recessus      
 uerbaque ad inuitum perfert cogentia numen,
 quod non cura poli caelique uolubilis umquam
 auocat. infandum tetigit cum sidera murmur,
 tum, Babylon Persea licet secretaque Memphis
 
 [6,450] omne uetustorum soluat penetrale magorum,      
 abducet superos alienis Thessalis aris.
 carmine Thessalidum dura in praecordia fluxit
 non fatis adductus amor, flammisque seueri
 inlicitis arsere senes. nec noxia tantum
 455 pocula proficiunt aut cum turgentia suco      
 frontis amaturae subducunt pignora fetae:
 mens hausti nulla sanie polluta ueneni
 excantata perit. quos non concordia mixti
 alligat ulla tori blandaeque potentia formae
 (6,460) traxerunt torti magica uertigine fili.      
 cessauere uices rerum, dilataque longa
 haesit nocte dies. legi non paruit aether,
 torpuit et praeceps audito carmine mundus,
 axibus et rapidis inpulsos Iuppiter urguens
 465 miratur non ire polos. nunc omnia conplent      
 imbribus et calido praeducunt nubila Phoebo,
 et tonat ignaro caelum Ioue: uocibus isdem
 umentis late nebulas nimbosque solutis
 excussere comis. uentis cessantibus aequor
 (6,470) intumuit, rursus uetitum sentire procellas      
 conticuit turbante Noto; puppemque ferentes
 in uentum tumuere sinus. de rupe pependit
 abscisa fixus torrens, amnisque cucurrit
 non qua pronus erat. Nilum non extulit aestas,
 475 Maeander derexit aquas, Rhodanumque morantem      
 praecipitauit Arar. summisso uertice montes
 explicuere iugum, nubes suspexit Olympus,
 solibus et nullis Scythicae, cum bruma rigeret,
 dimaduere niues. inpulsam sidere Tethyn
 (6,480) reppulit Haemonium defenso litore carmen.      
 terra quoque inmoti concussit ponderis axes,
 et medium uergens titubauit nisus in orbem.
 tantae molis onus percussum uoce recessit
 perspectumque dedit circum labentis Olympi.
 485 omne potens animal leti genitumque nocere      
 et pauet Haemonias et mortibus instruit artes.
 has auidae tigres et nobilis ira leonum
 ore fouent blando; gelidos his explicat orbes
 inque pruinoso coluber distenditur aruo;
 (6,490) uiperei coeunt abrupto corpore nodi,      
 humanoque cadit serpens adflata ueneno.
 quis labor hic superis cantus herbasque sequendi
 spernendique timor? cuius commercia pacti
 obstrictos habuere deos? parere necesse est,
 495 an iuuat? ignota tantum pietate merentur,      
 an tacitis ualuere minis? hoc iuris in omnis
 est illis superos, an habent haec carmina certum
 imperiosa deum, qui mundum cogere quidquid
 cogitur ipse potest? illis et sidera primum
 
 [6,500] praecipiti deducta polo, Phoebeque serena      
 non aliter diris uerborum obsessa uenenis
 palluit et nigris terrenisque ignibus arsit,
 quam si fraterna prohiberet imagine tellus
 insereretque suas flammis caelestibus umbras;
 505 et patitur tantos cantu depressa labores      
 donec suppositas propior despumet in herbas.
 hos scelerum ritus, haec dirae crimina gentis
 effera damnarat nimiae pietatis Erictho
 inque nouos ritus pollutam duxerat artem.
 (6,510) illi namque nefas urbis summittere tecto      
 aut laribus ferale caput, desertaque busta
 incolit et tumulos expulsis obtinet umbris
 grata deis Erebi. coetus audire silentum,
 nosse domos Stygias arcanaque Ditis operti
 515 non superi, non uita uetat. tenet ora profanae      
 foeda situ macies, caeloque ignota sereno
 terribilis Stygio facies pallore grauatur
 inpexis onerata comis: si nimbus et atrae
 sidera subducunt nubes, tunc Thessala nudis
 (6,520) egreditur bustis nocturnaque fulmina captat.      
 semina fecundae segetis calcata perussit
 et non letiferas spirando perdidit auras.
 nec superos orat nec cantu supplice numen
 auxiliare uocat nec fibras illa litantis
 525 nouit: funereas aris inponere flammas      
 gaudet et accenso rapuit quae tura sepulchro.
 omne nefas superi prima iam uoce precantis
 concedunt carmenque timent audire secundum.
 uiuentis animas et adhuc sua membra regentis
 (6,530) infodit busto, fatis debentibus annos      
 mors inuita subit; peruersa funera pompa
 rettulit a tumulis, fugere cadauera letum.
 fumantis iuuenum cineres ardentiaque ossa
 e mediis rapit illa rogis ipsamque parentes
 535 quam tenuere facem, nigroque uolantia fumo      
 feralis fragmenta tori uestesque fluentis
 colligit in cineres et olentis membra fauillas.
 ast, ubi seruantur saxis, quibus intimus umor
 ducitur, et tracta durescunt tabe medullae
 (6,540) corpora, tunc omnis auide desaeuit in artus       
 inmergitque manus oculis gaudetque gelatos
 effodisse orbes et siccae pallida rodit
 excrementa manus. laqueum nodosque nocentis
 ore suo rupit, pendentia corpora carpsit
 545 abrasitque cruces percussaque uiscera nimbis      
 uolsit et incoctas admisso sole medullas.
 insertum manibus chalybem nigramque per artus
 stintis tabi saniem uirusque coactum
 sustulit et neruo morsus retinente pependit.
 
 [6,550] et, quodcumque iacet nuda tellure cadauer,      
 ante feras uolucresque sedet; nec carpere membra
 uolt ferro manibusque suis, morsusque luporum
 expectat siccis raptura e faucibus artus.
 nec cessant a caede manus, si sanguine uiuo
 555 est opus, erumpat iugulo qui primus aperto,      
 (nec refugit caedes, uiuum si sacra cruorem)
 extaque funereae poscunt trepidantia mensae.
 uolnere sic uentris, non qua natura uocabat,
 extrahitur partus calidis ponendus in aris;
 (6,560) et quotiens saeuis opus est ac fortibus umbris      
 ipsa facit manes. hominum mors omnis in usu est.
 illa genae florem primaeuo corpore uolsit,
 illa comam laeua morienti abscidit ephebo.
 saepe etiam caris cognato in funere dira
 565 Thessalis incubuit membris atque oscula figens      
 truncauitque caput conpressaque dentibus ora
 laxauit siccoque haerentem gutture linguam
 praemordens gelidis infudit murmura labris
 arcanumque nefas Stygias mandauit ad umbras.
 (6,570)   hanc ut fama loci Pompeio prodidit, alta      
 nocte poli, Titan medium quo tempore ducit
 sub nostra tellure diem, deserta per arua
 carpit iter. fidi scelerum suetique ministri
 effractos circum tumulos ac busta uagati
 575 conspexere procul praerupta in caute sedentem,      
 qua iuga deuexus Pharsalica porrigit Haemus.
 illa magis magicisque deis incognita uerba
 temptabat carmenque nouos fingebat in usus.
 namque timens, ne Mars alium uagus iret in orbem
 (6,580) Emathis et tellus tam multa caede careret,      
 pollutos cantu dirisque uenefica sucis
 conspersos uetuit transmittere bella Philippos,
 tot mortes habitura suas usuraque mundi
 sanguine: caesorum truncare cadauera regum
 585 sperat et Hesperiae cineres auertere gentis      
 ossaque nobilium tantosque adquirere manes.
 hic ardor solusque labor, quid corpore Magni
 proiecto rapiat, quos Caesaris inuolet artus.
 quam prior adfatur Pompei ignaua propago.
 (6,590) 'O decus Haemonidum, populis quae pandere fata      
 quaeque suo uentura potes deuertere cursu,
 te precor ut certum liceat mihi noscere finem
 quem belli fortuna paret. non ultima turbae
 pars ego Romanae, Magni clarissima proles,
 595 uel dominus rerum uel tanti funeris heres.      
 mens dubiis perculsa pauet rursusque parata est
 certos ferre metus: hoc casibus eripe iuris,
 ne subiti caecique ruant. uel numina torque
 uel tu parce deis et manibus exprime uerum.
 
 [6,600] Elysias resera sedes ipsamque uocatam,      
 quos petat e nobis, Mortem mihi coge fateri.
 non humilis labor est: dignum, quod quaerere cures
 uel tibi, quo tanti praeponderet alea fati.'
 inpia laetatur uulgato nomine famae
 605 Thessalis, et contra 'si fata minora moueres,      
 pronum erat, o iuuenis, quos uelles' inquit 'in actus
 inuitos praebere deos. conceditur arti,
 unam cum radiis presserunt sidera mortem,
 inseruisse moras; et, quamuis fecerit omnis
 (6,610) stella senem, medios herbis abrumpimus annos.      
 at, simul a prima descendit origine mundi
 causarum series, atque omnia fata laborant
 si quicquam mutare uelis, unoque sub ictu
 stat genus humanum, tum, Thessala turba fatemur,
 615 plus Fortuna potest. sed, si praenoscere casus      
 contentus, facilesque aditus multique patebunt
 ad uerum: tellus nobis aetherque chaosque
 aequoraque et campi Rhodopaeaque saxa loquentur.
 sed pronum, cum tanta nouae sit copia mortis,
 (6,620) Emathiis unum campis attollere corpus,      
 ut modo defuncti tepidique cadaueris ora
 plena uoce sonent, nec membris sole perustis
 auribus incertum feralis strideat umbra.'
 dixerat, et noctis geminatis arte tenebris
 625 maestum tecta caput squalenti nube pererrat      
 corpora caesorum tumulis proiecta negatis.
 continuo fugere lupi, fugere reuolsis
 unguibus inpastae uolucres, dum Thessala uatem
 eligit et gelidas leto scrutata medullas
 (6,630) pulmonis rigidi stantis sine uolnere fibras      
 inuenit et uocem defuncto in corpore quaerit.
 fata peremptorum pendent iam multa uirorum,
 quem superis reuocasse uelit. si tollere totas
 temptasset campis acies et reddere bello,
 635 cessissent leges Erebi, monstroque potenti      
 extractus Stygio populus pugnasset Auerno.
 electum tandem traiecto gutture corpus
 ducit, et inserto laqueis feralibus unco
 per scopulos miserum trahitur per saxa cadauer
 (6,640) uicturum, montisque caui, quem tristis Erictho      
 damnarat sacris, alta sub rupe locatur.
 haud procul a Ditis caecis depressa cauernis
 in praeceps subsedit humus, quam pallida pronis
 urguet silua comis et nullo uertice caelum
 645 suspiciens Phoebo non peruia taxus opacat.      
 marcentes intus tenebrae pallensque sub antris
 longa nocte situs numquam nisi carmine factum
 lumen habet. non Taenariis sic faucibus aer
 sedit iners, maestum mundi confine latentis
 
 [6,650] ac nostri, quo non metuant admittere manes      
 Tartarei reges. nam, quamuis Thessala uates
 uim faciat fatis, dubium est, quod traxerit illuc
 aspiciat Stygias an quod descenderit umbras.
 discolor et uario furialis cultus amictu
 655 induitur, uoltusque aperitur crine remoto,      
 et coma uipereis substringitur horrida sertis.
 ut pauidos iuuenis comites ipsumque trementem
 conspicit exanimi defixum lumina uoltu,
 'ponite' ait 'trepida conceptos mente timores:
 (6,660) iam noua, iam uera reddetur uita figura,      
 ut quamuis pauidi possint audire loquentem.
 si uero Stygiosque lacus ripamque sonantem
 ignibus ostendam, si me praebente uideri
 Eumenides possint uillosaque colla colubris
 665 Cerberus excutiens et uincti terga gigantes,      
 quis timor, ignaui, metuentis cernere manes?'
 pectora tum primum feruenti sanguine supplet
 uolneribus laxata nouis taboque medullas
 abluit et uirus large lunare ministrat.
 (6,670) huc quidquid fetu genuit natura sinistro      
 miscetur: non spuma canum quibus unda timori est,
 uiscera non lyncis, non durae nodus hyaenae
 defuit et cerui pastae serpente medullae,
 non puppem retinens Euro tendente rudentis
 675 in mediis echenais aquis oculique draconum      
 quaeque sonant feta tepefacta sub alite saxa,
 non Arabum uolucer serpens innataque rubris
 aequoribus custos pretiosae uipera conchae
 aut uiuentis adhuc Libyci membrana cerastae
 (6,680) aut cinis Eoa positi phoenicis in ara.      
 quo postquam uiles et habentis nomina pestis
 contulit, infando saturatas carmine frondis
 et, quibus os dirum nascentibus inspuit, herbas
 addidit et quidquid mundo dedit ipsa ueneni.
 685 tum uox Lethaeos cunctis pollentior herbis      
 excantare deos confundit murmura primum
 dissona et humanae multum discordia linguae.
 latratus habet illa canum gemitusque luporum,
 quod trepidus bubo, quod strix nocturna queruntur,
 (6,690) quod strident ululantque ferae, quod sibilat anguis;      
 exprimit et planctus inlisae cautibus undae
 siluarumque sonum fractaeque tonitrua nubis:
 tot rerum uox una fuit. mox cetera cantu
 explicat Haemonio penetratque in Tartara lingua.
 695 'Eumenides Stygiumque nefas Poenaeque nocentum      
 et Chaos innumeros auidum confundere mundos
 et rector terrae, quem longa in saecula torquet
 mors dilata deum; Styx et quos nulla meretur
 Thessalis Elysios; caelum matremque perosa
 
 [6,700] Persephone, nostraeque Hecates pars ultima, per quam      
 manibus et mihi sunt tacitae commercia linguae,
 ianitor et sedis laxae, qui uiscera saeuo
 spargis nostra cani, repetitaque fila sorores
 tracturae, tuque o flagrantis portitor undae,
 705 iam lassate senex ad me redeuntibus umbris,      
 exaudite preces. si uos satis ore nefando
 pollutoque uoco, si numquam haec carmina fibris
 humanis ieiuna cano, si pectora plena
 saepe deo laui calido prosecta cerebro,
 (6,710) si quisquis uestris caput extaque lancibus infans      
 inposuit uicturus erat, parete precanti.
 non in Tartareo latitantem poscimus antro
 adsuetamque diu tenebris, modo luce fugata
 descendentem animam; primo pallentis hiatu
 715 haeret adhuc Orci, licet has exaudiat herbas,      
 ad manes uentura semel. ducis omnia nato
 Pompeiana canat nostri modo militis umbra,
 si bene de uobis ciuilia bella merentur.'
 haec ubi fata caput spumantiaque ora leuauit,
 (6,720) aspicit astantem proiecti corporis umbram,      
 exanimis artus inuisaque claustra timentem
 carceris antiqui. pauet ire in pectus apertum
 uisceraque et ruptas letali uolnere fibras.
 a miser, extremum cui mortis munus inique
 725 eripitur, non posse mori. miratur Erictho       
 has fatis licuisse moras, irataque morti
 uerberat inmotum uiuo serpente cadauer,
 perque cauas terrae, quas egit carmine, rimas
 manibus inlatrat regnique silentia rumpit.
 (6,730) 'Tisiphone uocisque meae secura Megaera,      
 non agitis saeuis Erebi per inane flagellis
 infelicem animam? iam uos ego nomine uero
 eliciam Stygiasque canes in luce superna
 destituam; per busta sequar per funera custos,
 735 expellam tumulis, abigam uos omnibus urnis.      
 teque deis, ad quos alio procedere uoltu
 ficta soles, Hecate pallenti tabida forma,
 ostendam faciemque Erebi mutare uetabo.
 eloquar inmenso terrae sub pondere quae te
 (6,740) contineant, Hennaea, dapes, quo foedere maestum      
 regem noctis ames, quae te contagia passam
 noluerit reuocare Ceres. tibi, pessime mundi
 arbiter, inmittam ruptis Titana cauernis,
 et subito feriere die. paretis, an ille
 745 conpellandus erit, quo numquam terra uocato      
 non concussa tremit, qui Gorgona cernit apertam
 uerberibusque suis trepidam castigat Erinyn,
 indespecta tenet uobis qui Tartara, cuius
 uos estis superi, Stygias qui perierat undas?'
 
 [6,750] protinus astrictus caluit cruor atraque fouit      
 uolnera et in uenas extremaque membra cucurrit.
 percussae gelido trepidant sub pectore fibrae,
 et noua desuetis subrepens uita medullis
 miscetur morti. tunc omnis palpitat artus,
 755 tenduntur nerui; nec se tellure cadauer      
 paulatim per membra leuat, terraque repulsum est
 erectumque semel. distento lumina rictu
 nudantur. nondum facies uiuentis in illo,
 iam morientis erat: remanet pallorque rigorque,
 (6,760) et stupet inlatus mundo. set murmure nullo      
 ora astricta sonant: uox illi linguaque tantum
 responsura datur. 'dic' inquit Thessala 'magna,
 quod iubeo, mercede mihi; nam uera locutum
 inmunem toto mundi praestabimus aeuo
 765 artibus Haemoniis: tali tua membra sepulchro,      
 talibus exuram Stygio cum carmine siluis,
 ut nullos cantata magos exaudiat umbra.
 sit tanti uixisse iterum: nec uerba nec herbae
 audebunt longae somnum tibi soluere Lethes
(6,770) a me morte data. tripodas uatesque deorum      
 sors obscura decet: certus discedat, ab umbris
 quisquis uera petit duraeque oracula mortis
 fortis adit. ne parce, precor: da nomina rebus,
 da loca; da uocem qua mecum fata loquantur.'
 775 addidit et carmen, quo, quidquid consulit, umbram      
 scire dedit. maestum fletu manante cadauer
 'tristia non equidem Parcarum stamina' dixit
 'aspexi tacitae reuocatus ab aggere ripae;
 quod tamen e cunctis mihi noscere contigit umbris
 (6,780) effera Romanos agitat discordia manes      
 inpiaque infernam ruperunt arma quietem;
 Elysias Latii sedes ac Tartara maesta
 diuersi liquere duces. quid fata pararent
 hi fecere palam. tristis felicibus umbris
 785 uoltus erat: uidi Decios natumque patremque,      
 lustrales bellis animas, flentemque Camillum
 et Curios, Sullam de te, Fortuna, querentem;
 deplorat Libycis perituram Scipio terris
 infaustam subolem; maior Carthaginis hostis
 (6,790) non seruituri maeret Cato fata nepotis:      
 solum te, consul depulsis prime tyrannis
 Brute, pias inter gaudentem uidimus umbras.
 abruptis Catilina minax fractisque catenis
 exultat Mariique truces nudique Cethegi;
 795 uidi ego laetantis, popularia nomina, Drusos      
 legibus inmodicos ausosque ingentia Gracchos;
 aeternis chalybis nodis et carcere Ditis
 constrictae plausere manus, camposque piorum
 poscit turba nocens. regni possessor inertis
 
 [6,800] pallentis aperit sedes, abruptaque saxa      
 asperat et durum uinclis adamanta, paratque
 poenam uictori. refer haec solacia tecum,
 o iuuenis, placido manes patremque domumque
 expectare sinu regnique in parte serena
 805 Pompeis seruare locum. nec gloria paruae      
 sollicitet uitae: ueniet quae misceat omnis
 hora duces. properate mori, magnoque superbi
 quamuis e paruis animo descendite bustis
 et Romanorum manes calcate deorum.
 (6,810) quem tumulum Nili, quem Thybridis adluat unda      
 quaeritur, et ducibus tantum de funere pugna est.
 tu fatum ne quaere tuum: cognoscere Parcae
 me reticente dabunt; tibi certior omnia uates
 ipse canet Siculis genitor Pompeius in aruis,
 815 ille quoque incertus quo te uocet, unde repellat,      
 quas iubeat uitare plagas, quae sidera mundi.
 Europam, miseri, Libyamque Asiamque timete:
 distribuit tumulos uestris fortuna triumphis.
 o miseranda domus, toto nil orbe uidebis
 (6,820) tutius Emathia.' sic postquam fata peregit,      
 stat uoltu maestus tacito mortemque reposcit.
 carminibus magicis opus est herbisque, cadauer
 ut cadat, et nequeunt animam sibi reddere fata
 consumpto iam iure semel. tunc robore multo
 825 extruit illa rogum; uenit defunctus ad ignes.      
 accensa iuuenem positum strue liquit Erictho
 tandem passa mori, Sextoque ad castra parentis
 it comes; et caelo lucis ducente colorem,
 dum ferrent tutos intra tentoria gressus,
 (6,830) iussa tenere diem densas nox praestitit umbras.