ÉDITION : Lettre aux Frères du Mont-Dieu. Lettre d'or. Par Guillaume de Saint-Thierry. Introduction, texte critique, traduction et notes par Jean Déchanet, o.s.b. – Réimpression de la première édition revue et corrigée. Paru en : 1975 [1985, 2004] Collection « Sources chrétiennes » - Textes monastiques N° 223 RÉFÉRENCE : Abbaye de Signy : "Guillaume de St-Thierry, haute figure de la spiritualité cistercienne, conseiller, biographe et ami de Saint Bernard, l'illustre en s'y retirant de 1135 à sa mort en 1148. Il y rédige la majeure partie de son oeuvre dont la célèbre ?Lettre aux frères du Mont-Dieu? ou ?Lettre d'Or?. Il y est enterré." http://www.cister.net/abbayes/fr/123/signy Guillaume de Saint-Thierry (vers 1085 - 1148), Lettre aux frères du Mont Dieu. [Lettre attribuée jadis à Guigues Ier le Chartreux (1083 -1136)] GUIGONIS PRIORIS QUINTI MAIORIS CARTHUSIAE EPISTOLA SEU TRACTATUS AD FRATRES DE MONTE DEI. PRAEFATIO. Charissimis fratribus et dominis, HAIMONI, Priori et caeteris, GUIGO, sabbatum delicatum. 1. Pene impudenter, et plus quam decebat, os meum patet ad uos, charissimi fratres in Christo: non possum tacere, Deus scit. Ignoscite; quia cor meum dilatatum est. Dilatamini et uos, obsecro, in uisceribus uestris, et capite nos; quia totus uester sum in eo, in cuius uisceribus inuicem cupimus nos. Ideo ex quo recessi a uobis usque nunc, qualemcunque laborem meum quotidianum statui dedicare, non uobis, qui non indigetis, sed fratri Stephano et sociis eius fratribus iunioribus, et nouitiis uenientibus ad uos, quorum doctor Deus solus est: ut habeant et legant, si forte ibi aliquid inuenerint utile sibi ad solatium solitudinis suae, et sancti propositi incitamentum. Offero quod possum, bonam uoluntatem; ipsamque a uobis repeto cum fructibus suis. Dauid saltando placuit Deo (II Reg. VI, 14 23), non propter saltum, sed propter affectum. Similiter et mulier quae unxit pedes Domini, laudata est a Christo, non quia unxit, sed quia amauit (Luc. VII, 37-48): et quia quod habuit hoc fecit, in eo iustificata est. 2. Deinde uobis etiam arbitratus sum dedicandum quod in consolationem suam, et in adiutorium fidei facere me compulit fratrum quorumdam plus anxia quam periculosa necessitas; quorum tristitia plurimum mihi solet facere gaudium, nisi quod eos contristatos uidere non possum. Prae magnitudine quippe non solum fidei, sed etiam amoris, exosum adeo habent quidquid uidetur esse contra fidem, ut si uel ad modicum, seu ex spiritu blasphemiae, seu ex ipso sensu carnis, fuerint super hoc attentati uel pulsati, quasi ex solo auditu, uel attactu laesam omnino, in semetipsis aestiment conscientiae puritatem, et miserabiliter defleant semetipsos, quasi reprobos circa fidem. Quibus et contingit a saeculi tenebris ad purioris uitae exercitia uenientibus, quod contingere solet repente prodeuntibus ad lucem a diutinis tenebris; ut sicut in illis lux ipsa, qua caetera uidenda sunt, primo irruens, infirmis oculis fit molesta: sic et isti ad primum fidei lumen caecutiant, nec insolitos nouae lucis radios possint sustinere, donec ipso lucis amore assuescant. LIBER PRIMUS. 0309 200-201 CAPUT PRIMUM. Congratulatio de innouatione feruoris antiquae religionis. 0309A 1. Fratribus de Monte-Dei, orientale lumen, et antiquum illum in religione Aegyptium feruorem tenebris occiduis et Gallicanis frigoribus inferentibus, uitae scilicet solitariae exemplar, et coelestis formam 0309B conuersationis, occurrere et concurrere anima mea exsultat in gaudio sancti Spiritus, et risu cordis in feruore pietatis, et in omni obsequio deuotae uoluntatis. Quidni? etenim epulari in Domino et gaudere oportet, quia Christianae deuotionis ac religionis speciosissima portio, quae coelos propinquius tangere uidebatur, mortua erat, et reuixit, perierat de mundo, et inuenta est. Auditu auris audieramus, nec credebamus: legebamus in libris, et mirabamur de antiqua uitae solitariae gloria, et magna in ea gratia Dei; cum subito inuenimus eam in campis siluae, in monte Dei, in monte pingui: ubi iam de ea pinguescunt speciosa deserti, et exsultatione colles accinguntur. Ibi enim etiam per uos offert se omnibus, et in uobis se demonstrat, et ignota hactenus 0309C innotescit in paucis simplicibus, ipso eam uobis ingerente, qui in paucis simplicibus totum olim sibi mundum subiecit, ipso mundo mirante. Licet enim magna et diuina plane fuerint miracula, quae Dominus gessit in terris, hoc tamen unum super omnia alia enituit, et caetera cuncta illustrauit, quod, sicut dictum est, in paucis simplicibus totum mundum et omnem sapientiae eius altitudinem sibi subiugauit: quod etiam nunc coepit operari in uobis. Ita Pater, ita; quoniam sic beneplacitum est ante te. Abscondisti enim haec a sapientibus et prudentibus huius mundi, et reuelasti ea paruulis (Matth. XI, 26, 25). Nolite ergo timere, pusillus grex, ait Dominus, sed omnino confidite, quia complacuit Deo Patri dare uobis regnum (Luc. XII, 32). 0309D 2. Videte, fratres mei, uidete uocationem uestram. Ubi sapiens inter uos? ubi scriba? ubi conquisitor huius saeculi? (I Cor. I, 26, 20.) Nam etsi sunt aliqui sapientes inter uos, per simplices tamen sapientes aggregauit, qui reges olim et philosophos mundi huius per piscatores sibi subiecit. Sinite ergo, sinite sapientes huius saeculi, de spiritu huius mundi tumentes, alta sapientes, et terram lingentes, sapienter descendere in infernum. Vos autem, dum foditur peccatori fouea, sicut coepistis, stulti facti propter Deum, per stultum Dei, quod sapientius est omnibus hominibus, Christo duce humilem apprehendite disciplinam ascendendi in coelum. Vestra 0310A namque simplicitas iam multos prouocat ad aemulationem: uestra sufficientissima et altissima paupertas iam multorum confundit cupiditatem: uestrum secretum iam earum rerum quae tumultum faciunt, uel facere uidentur, pluribus incutit horrorem. Si qua ergo consolatio in Christo, si quod solatium charitatis, si qua societas spiritus, si qua uiscera 0310B misericordiae, implete gaudium non meum tantummodo, sed omnium diligentium nomen Domini: ut in uarietate uestitus deaurati de auro sapientiae Dei reginae assistentis a dextris sponsi, uestro studio, uestra instantia, ad Dei gloriam, et magnam coronam uestram, et gaudium omnium bonorum, hoc sanctae nouitatis instauretur ornamentum. 3. Nouitatem uero dico propter linguas nequam (a quarum contradictione abscondat uos Deus in abscondito faciei suae) hominum impiorum; qui cum manifestum lumen ueritatis obnubilare non queunt. de solo nouitatis nomine cauillantur, ueteres ipsi. et in ueteri mente nescientes noua meditari; utres ueteres non capientes uinum nouum, quod si eis infunderetur, rumperentur. Sed haec nouitas non est 0310C nouella uanitas. Res enim est antiquae religionis, perfecte fundatae in Christo pietatis, antiqua haereditas Ecclesiae Dei, a tempore Prophetarum praemonstrata, iamque nouae gratiae sole exorto, in Ioanne Baptista instaurata et innata; ab ipso Domino familiarissime 202 celebrata, ab eius discipulis ipso praesente concupita: cuius transfigurationis gloriam cum uidissent qui cum eo in monte sancto erant, continuo Petrus, in eo quidem abreptus sibi, et nesciens quid diceret, quia uisa Dei maiestate, commune bonum intra priuatum suum uisus est conclusisse; in eo autem praesentissimus sibi, et scientissimus quid diceret, quia suauitate eius gustata, optimum sibi iudicauit in hoc semper esse, uitam hanc in contubernio Dei et ciuium supernorum, quos 0310D cum eo uiderat, concupiuit dicens: Domine, bonum est nos hic esse. Si uis, faciamus hic tria tabernacula, tibi unum, Moysi unum, et Eliae unum (Matth. XVII, 4). In quo si auditus fuisset, facturus procul dubio erat postmodum alia tria, sibi unum, Iacobo unum, et Ioanni unum. 4. Post passionem uero Domini, calente adhuc in cordibus fidelium effusi eius sanguinis recenti memoria, solitariam hanc uitam eligentibus, paupertatem spiritus sectantibus, et in spiritualibus exercitiis et in contemplatione Dei pingue otium altero in alterum zelantibus, deserta repleta sunt. Ex quibus legimus Paulos, Macarios, Antonios, Arsenios, 0311A et alios quamplures in sanctae huius conuersationis republica consulares uiros, egregia nomina in ciuitate Dei, nobiles et triumphales titulos habentes de uictoria huius saeculi, et principis huius mundi, et corporis sui, de cultu animi, et Domini Dei sui. Sileant ergo qui in tenebris de luce iudicantes, uos arguunt nouitatis ex abundantia malae uoluntatis: ipsi potius arguendi uetustatis et uanitatis. Sed et laudatores et detractores semper estis habituri, sicut et Dominus. Laudatores praeterite; et bonum quod in uobis amant, hoc in eis amate: detractores dissimulate, et pro eis orate. Et obliti quae retro sunt, praetermissis scandalis, quae iuxta iter uobis a dextris et a sinistris posita sunt, in anteriora uestra uos extendite. Si enim ad singula uolueritis, 0311B uel laudatoribus respondere, uel cum detractoribus litigare, tempus perditis, cuius in proposito sancto non leuis est iactura. A terris enim ad coelos festinantem qui moratur, etsi non detinet, plurimum tamen nocet. CAPUT II. Quam ardua et sublimis sit eorum professio. 5. Nolite ergo negligere, nolite tradere: grandis enim uobis restat uia. Altissima enim est professio uestra. Coelos transit, par angelis est, angelicae similis puritati. Non enim solum uouistis omnem sanctitatem, sed omnis sanctitatis perfectionem, et omnis consummationis finem. Non est uestrum circa communia praecepta languere, neque hoc solum attendere quid praecipiat Deus; sed quid uelit, probantes 0311C quae sit uoluntas Dei bona, et beneplacens, et perfecta (Rom. XII, 2). Aliorum est enim Deo seruire, uestrum adhaerere. Aliorum est Deum credere, scire, amare, reuereri: uestrum est sapere, intelligere, cognoscere, frui. Magnum est hoc, arduum est hoc. Sed omnipotens et bonus est Deus, qui in uobis est pius promissor, fidelis redditor, et indefessus adiutor; qui magno oius amore magna profitentibus, et in fide et spe gratiae eius maiora uiribus suis aggredientibus, et uoluntatem et desiderium suggerit in id ipsum; et qui uoluntatis gratiam praerogauit, subrogauit etiam uirtutem ad prouentum. Cui cum fideliter fecerit homo quod potuerit, calumniante calumniatore, ipse misericorditer pauperi 0311D suo iudicium faciet et causam, quia quod habuit hoc fecit. 6. Absit tamen, fratres, a conscientiae uestrae aestimatione, a paruitate et humilitate uestra, et ab ore uestro omnis altitudo: quia altum sapere mors est; et facile est in alto se contuentem obstupescere, et de uita periclitari. Nomen aliud uestrae professioni imponite, alium titulum ordini uestro inscribite. Feras uos potius indomitas, et incaueatas bestias (quae aliter communi hominum more domari non poterant) existimate et appellate; longe supra uos uirtutem eorum suspicientes, et admirantes gloriam, qui ambidextri fortissimi (sicut Ahod ille iudex fortissimus Israel, qui utraque manu utebatur pro dextera (Iudic., III, 15), et quamdiu licet, deuotissime 0312A intus uacare amant 203 charitati contemplandae ueritatis: et cum necessitas uocat, uel officium trahit, promptissime se foras mutuant, non dant, pro ueritate adimplendae charitatis. Caue etiam, serue Dei, caue ne quoscunque imitari non uis, damnare uidearis. Volo hoc facias in aegritudine tua, quod, cum sanissimus esset, faciebat qui dicebat: Venit Iesus Christus peccatores saluos facere, quorum primus ego sum (I Tim. I, 15). Neque enim hoc dicebat Paulus mentiendi praecipitatione, sed aestimandi affectione. Qui enim perfecte examinando semetipsum intelligit, suo peccato nullius peccatum par esse existimat, quod non sicut suum intelligit. Nolo ergo ut nusquam arbitreris lucere solem communem dici nisi in cella tua, nusquam esse serenum nisi penes 0312B te, nusquam operari gratiam Dei nisi in conscientia tua. An solitariorum Deus tantum? Imo et omnium. Miseretur enim omnium Deus, et nihil odit eorum quae fecit (Sap. XI, 25). Malo te cogitare ubique esse serenum nisi penes te, et peius de te, quam de aliquo existimare. CAPUT III. Virtus feruenter colenda in posterorum exemplum. 7. Cum timore potius et tremore uestram ipsorum salutem operamini. Nec quales sint alii, sed quales ex uobis fiant, quantum in uobis est, cogitate, non solummodo qui modo sunt, sed et qui post futuri sunt, quos in proposito sancto estis habituri imitatores. Ex uobis enim, ex uestro exemplo, et uestra auctoritate in regione hac pendere habet 0312C tota posteritas huius uestri Ordinis sancti. Vos in eo patres, uos in eo institutores cum debita imitationis reuerentia appellabimini a successoribus uestris. Quidquid a uobis statutum, quidquid uobis tenentibus et seruantibus in consuetudinem fuerit admissum, absque omni retractatione a posteris uestris tenendum erit et seruandum, nec fas erit aliquid immutari. Sic enim de uobis erit apud eos, sicut de incommutabilibus legibus summae et aeternae ueritatis est apud nos, quas scrutari omnibus expedit et scire, non autem licet alicui diiudicare. Deo autem gratias, quia nec indignum uobis erit, nec inutile posteris, si pie, si fortiter et uos tenueritis, et ipsi in uobis fideliter imitentur quod interim tenetis. Et 0312D si quid adhuc aliter sapere oportuerit, et hoc Deus uobis reuelabit. Salua enim per omnia Cartusiae debita sanctitate, et cum omni laude praedicanda reuerentia, multa in Alpinis illis horridis et continuis frigoribus necessaria sunt, quae frugalem sufficientiam, et uoluntariam paupertatem sectantibus, in his duntaxat regionibus non adeo necessaria uidentur. 8. Intelligitis quae dico: dabit enim uobis Dominus intellectum. Gaudeo enim in uobis, et licet absens corpore, sed praesens spiritu, et uidens ordinem uestrum, sed feruorem spiritus, sed abundantiam pacis, sed gratiam simplicitatis, in proposito rigorem, in dilectione mutua ipsam sancti Spiritus suauitatem, et plenam omnino in conuersatione uesstra 0313A formam pietatis, in recordatione Montis-Dei totus exsulto, et primitias sancti Spiritus, et pignus gratiae in spe crescentis in eo religionis deuotus adoro. Nam et ipsum Montis-Dei nomen bonae spei praefert omen; scilicet, quod sicut Psalmista dicit de monte Dei, habitatura sit in eo generatio quaerentium Dominum, quaerentium faciem Dei Iacob; innocens manibus, et mundo corde; qui non accepit in uano animam suam (Psal. XXIII, 6, 4). Ipsa est enim professio uestra, quaerere Deum Iacob, non communi hominum more, sed quaerere faciem Dei, quam uidit Iacob qui dixit: Vidi Dominum facie ad faciem, et salua facta est anima mea (Gen. XXXII, 30). Faciem enim Dei, hoc est cognitionem eius, quaerere, facie ad faciem, quam uidit Iacob, de qua 0313B etiam dixit Apostolus, Tunc cognoscam sicut et cognitus sum: et nunc uidemus per speculum in aenigmate; tunc autem facie ad faciem (I Cor. XIII, 12); uidebimus eum sicuti est (I Ioan. III, 2): hanc in hac uita semper quaerere per innocentiam manuum et munditiam cordis ipsa docet pietas; quae, sicut dicit Iob, cultus Dei est (Iob, XXVIII, 28, iuxta LXX). Quam qui non habet, in uano accepit animam suam; hoc est, frustra uiuit, uel omnino non uiuit, dum non uiuit ea uita, propter quam, ut in ea uiueret, accepit animam suam. 204 CAPUT IV. Quae sit uera pietas, quae solitudo, quaeue reclusio cellae Religiosis competens. 9. Pietas enim haec est iugis Dei memoria, continua 0313C intentionis actio ad intelligentiam eius, indefessa affectio in amorem eius: ut nulla unquam inueniat seruum Dei, non dicam dies, sed hora, nisi uel in exercitii labore et proficiendi studio, uel in experientiae dulcedine et fruendi gaudio. Haec est pietas, de qua Apostolus dilectum sibi discipulum admonet dicens: Exerce temetipsum ad pietatem. Nam corporalis exercitatio ad modicum utilis est. Pietas uero ad omne opus bonum est utilis, habens promissionem uitae quae nunc est et futurae (I Tim. IV, 7, 8). Pietatis enim non solummodo formam, sed et ueritatem in omnibus et prae omnibus habitus uester repromittit, propositum uestrum requirit. Nam, sicut idem apostolus dicit, Sunt aliqui formam quidem pietatis habentes, uirtutem autem eius abnegantes 0313D (II Tim. III, V). Hanc quicunque uestrum non habet in conscientia, non exhibet in uita, non exercet in cella, non solitarius, sed solus dicendus est: nec cella ei cella, sed reclusio et carcer est. Vere enim solus est, cum quo Deus non est: uere reclusus est, qui in Deo liber non est. Solitudo enim, et reclusio sunt nomina miseriae: cella autem nequaquam debet esse reclusio necessitatis, sed domicilium pacis, ostium clausum: non latebrae, sed secretum. 10. Cum quo enim Deus est, nunquam minus solus est, quam cum solus est. Tunc enim libere fruitur gaudio suo, tunc ipse suus est sibi, ad fruendum Deo in se, et se in Deo. Tunc in luce ueritatis, 0314A in sereno mundi cordis ultro patet sibi pura conscientia, et libere se in se fundit affecta de Deo memoria: et uel illuminatur intellectus, et bono suo fruitur affectus; uel libere seipsum deflet humanae fragilitatis defectus. Propter hoc secundum formam propositi uestri habitantes in coelis potius quam in cellis, excluso a uobis toto saeculo, totos uos inclusistis cum Deo. Cellae siquidem et coeli habitatio cognatae sunt; quia sicut coelum et cella ad inuicem uidentur aliquam habere cognationem nominis, sic et pietatis. A celando enim coelum, et cella nomen habere uidentur: et quod celatur in coelis, hoc et in cellis: quod geritur in coelis, hoc et in cellis. Quidnam est hoc? Vacare Deo, frui Deo. Quod cum secundum ordinem pie et fideliter celebratur in cellis, 0314B audeo dicere, sancti angeli Dei cellas habent pro coelis, et aeque delectantur in cellis ac in coelis. Nam cum in cella iugiter coelestia actitantur, coelum cellae et sacramenti similitudine, et pietatis affectu, et similis operis affectu proximum efficitur: nec iam spiritui oranti, uel etiam a corpore exeunti, a cella in coelum longa uel difficilis uia inuenitur. A cella enim in coelum saepe ascenditur; uix autem unquam a cella in infernum descenditur, nisi sicut dicit Psalmista: Descendant in infernum uiuentes (Psal. LIV, 16); uidelicet, ne descendant morientes. Hoc enim modo saepe cellarum incolae in infernum descendunt. Sicut enim assidue contemplando reuisere amant gaudia coelestia, ut ardentius ea appetant: sic et dolores inferni, ut horreant et refugiant. Et 0314C hoc est quod imprecantur inimicis suis orantes, scilicet ut descendant in infernum uiuentes. Moriens autem uix aut nunquam aliquis a cella in infernum descendit; quia uix unquam aliquis, nisi coelo praedestinatus, in ea usque ad mortem persistit. 11. Filium enim gratiae, fructum uentris sui cella fouet, nutrit, amplectitur, et ad plenitudinem perfectionis perducit, et colloquio Dei dignum efficit: alienum uero uel suppositum abdicat a se citius et proiicit. Unde ait Dominus ad Moysen: Solue calceamenta pedum tuorum: locus enim in quo stas, terra sancta est (Exod. III, 5). Morticinium enim mortuarum affectionum, uel hominem mortuum a corde, locus sanctus uel terra sancta nequaquam diu patitur. Cella terra sancta, et locus sanctus est, 0314D in qua Dominus et seruus eius saepe colloquuntur, sicut uir ad amicum suum. In qua crebro fidelis anima Verbo Dei coniungitur, sponsa sponso sociatur, terrenis coelestia, humanis 205 diuina uniuntur: siquidem sicut templum sanctum Dei, sic cella est serui Dei. Et in templo enim, et in cella diuina tractantur: sed crebrius in cella. In templo uisibiliter et figuratiue aliquando christianae pietatis sacramenta dispensantur: in cellis uero, sicut in coelis, ipsa ueritate, ipso ordine, etsi nondum ipsa puritatis maiestate, uel aeternitatis securitate, res ipsa omnium sacramentorum fidei nostrae assidue celebratur. Ideo, sicut dictum est, alienum, qui non est filius, citius a se proiicit quasi abortiuum, euomit 0315A tanquam inutilem ac noxium cibum; nec diu talem pati potest in uisceribus suis officina pietatis, uenitque pes superbiae, et asportat eum manus peccatoris, et mouet eum: et expulsus non potest stare, sed fugit miser, nudus et tremebundus, sicut Cain a facie Domini: expositus uitiis et daemonibus, ut qui prior inuenerit eum, morte animae eum occidat. Vel si aliquandiu durauerit in ea, non uirtutis constantia, sed pertinaci miseria, sic ei cella est quasi carcer, aut sicut uiuenti sepultura. Pestilente uero flagellato sapiens sapientior erit (Prou. XIX, 25), et lauabit iustus manus suas in sanguine peccatoris (Psal. LVII, 11). Sicut ergo dicit propheta, Si conuerteris, Israel, ad me conuertere (Ier. IV, 1): hoc est, perfectae conuersionis culmen apprehende. Nulli 0315B enim in eodem statu diu esse conceditur. Seruo Dei aut semper proficiendum, aut deficiendum est: aut sursum nititur, aut in inferiora urgetur. Ab omnibus autem uobis perfectio exigitur, licet non uniformis. Sed si incipis, incipe perfecte: si iam in profectu es, et hoc ipsum iam perfecte age: si autem perfectionis aliquid attigisti, te ipsum in temetipso metire, et dic cum Apostolo: Non quod iam apprehenderim, aut perfectus sim: sequor autem, si forte comprehendam, in quo et comprehensus sum. Unum autem, quae quidem retro sunt obliuiscens, et ad ea quae sunt priora extendens meipsum, ad destinatum persequor, ad brauium supernae uocationis in Christo Iesu. Deinde addit: Quotquot ergo perfecti sumus, hoc sapiamus (Phil. III, 12-15). In quo manifeste 0315C Apostolo docente declaratur, quia perfecta eorum quae retro sunt obliuio, et perfecta in anteriora extensio, ipsa est hominis iusti in hac uita perfectio: et perfectio huius perfectionis ibi erit, ubi erit brauii supernae uocationis perfecta apprehensio. CAPUT V. Triplex status uitae religiosae, animalis, rationalis, spiritualis; alias incipientium, proficientium, et perfectorum. 12. Hoc autem modo sicut stella a stella distat in claritate, sic cella a cella in conuersatione, scilicet incipientium, proficientium, et perfectorum. Incipientium status potest dici animalis; proficientium, rationalis; perfectorum, spiritualis. Ignoscendum est in aliquibus aliquando eis qui adhuc sunt animales, 0315D in quibus ignosci non debet eis qui iam habentur quasi rationales. Rursumque rationalibus in quibusdam ignoscitur, in quibus non ignoscitur spiritualibus, quorum perfecta omnia esse debent, et imitatione et laude potius, quam reprehensione digna. Et cum ex his tribus hominum generibus constet omnis status religionis, quae sicut propriis nominibus distinguuntur, sic etiam dignoscuntur ex suorum proprietate studiorum: debent omnes filii Dei in die qui est, semper diligenter prospicere quid desit sibi; unde uenerint, quousque peruenerint et in quo proficiendi statu singulis diebus, uel horis sua se aestimatio deprehendat. Sunt etenim animales, qui per se nec ratione aguntur, nec trahuntur 0316A affectu: et tamen uel auctoritate permoti, uel doctrina commoniti, uel exemplo prouocati, approbant bonum ubi inueniunt, et quasi caeci, sed ad manum tracti sequuntur, hoc est imitantur. Sunt rationales, qui per rationis iudicium et naturalis scientiae discretionem, habent et cognitionem boni, et appetitum: sed nondum habent affectum. Sunt perfecti, qui spiritu aguntur, qui a sancto Spiritu plenius illuminantur. Et quoniam sapit eis bonum cuius trahuntur affectu, sapientes uocantur. Quia uero induit eos Spiritus sanctus, cuius affectu trahuntur, sicut inquit olim Gedeonem: Spiritus sancti indumento, spirituales appellantur. Primus 206 status circa corpus se habet: secundus circa animam se exercet: tertius nonnisi in Deo requiem habet. Quorum 0316B singuli sicut habent certam proficiendi rationem, sic in genere suo certam habent perfectionis suae mensuram. Initium boni in conuersatione animali, perfecta obedientia est: profectus, subiicere corpus suum, et in seruitutem redigere: perfectio, usu boni consuetudinem uertisse in delectationem. Initium uero rationalis est intelligere quae in doctrina fidei apponuntur ei: profectus, talia praeparare, qualia apponuntur: perfectio, cum in affectum mentis transit iudicium rationis. Perfectio uero hominis rationalis, initium est hominis spiritualis: profectus eius, reuelata facie speculari gloriam Dei: perfectio uero, transformari in eamdem imaginem a claritate in claritatem, sicut a Domini Spiritu. 13. Ut ergo primum prosequamur de primo, scilicet 0316C de animali, animalitas est uitae modus sensibus corporis seruiens: scilicet cum anima, quasi extra se per sensus corporis circa dilectorum delectationes corporum affecta, eorum fruitione pascit, uel nutrit sensualitatem suam: seu cum intra se regrediens, et corpora quibus forti glutino amoris et consuetudinis adhaesit, in locum incorporeae naturae secum ferre non praeualens, eorum illuc secum trahit imagines, et amicabiliter ibi cum eis conuersatur: quibus assuefacta cum nil putat esse, nisi uel quale foris reliquit, uel quale intus contraxit, inde, quandiu licet, iucundum habet secundum delectationes corporis uiuere. Cum autem ab eis euertitur, nescit nisi corporea imaginando cogitare. Cum uero ad cogitanda spiritualia uel diuina se erigit, non aliud de 0316D eis quam de corporibus, uel de corporalibus potest aestimare. Haec auersa a Deo, fit stultitia, cum nimium intra semetipsam fuerit remissa, et tam bruta, ut regi uel nolit, uel non possit. Cum uero ipsa sibi per superbiam extra se nimium fuerit abrepta, fit prudentia carnis, et ipsa sibi sapientia esse uidetur, cum stultitia sit, dicente Apostolo: Dicentes se esse sapientes; stulti facti sunt (Rom. I, 22). Porro ad Deum conuersa, fit sancta simplicitas, hoc est eadem semper circa idem uoluntas: sicut fuit in Iob; qui dictus est uir simplex et rectus, ac timens Deum (Iob. I, 1). Proprie enim simplicitas est perfecte ad Deum conuersa uoluntas, unam petens a Domino, hanc requirens, non ambiens multiplicari in saeculo. 0317A Vel est simplicitas, in conuersatione uera humilitas, scilicet uirtutis magis conscientiam amplectens quam famam, cum non refugit uir simplex uideri stultus in saeculo, ut sit sapiens in Deo. Vel simplicitas est sola ad Deum conuersa uoluntas, sed nondum ratione formata ut amor sit, id est formata uoluntas, nondum illuminata ut sit charitas, hoc est amoris iucunditas. 14. Simplicitas ergo initium aliquod in seipsa habens creaturae Dei, hoc est, uoluntatem simplicem et bonam, quasi futuri boni hominis informem materiam, in primordio conuersionis suae auctori suo eam offert formandam. Iam enim cum bona uoluntate habens initium sapientiae, id est timorem Domini, ex ipso colligit, nec per se eam formari posse, 0317B nec quidquam tam expedire stulto, quam seruire sapienti. Itaque homini se propter Deum subiiciens, ipsam ei bonam uoluntatem committit in Deo formandam in sensu et spiritu humili; iam timore Dei incipiente operari in eo omnem uirtutum plenitudinem, dum per iustitiam defert maiori, per prudentiam non credit se sibi, per temperantiam refugit discernere, per fortitudinem totum se obedientiae subiicit, non discernendae, sed adimplendae. Haec enim uxor est, cui a Domino praecipitur: Et ad uirum tuum erit conuersio tua (Gen. III, 16). Vir eius, ratio uel spiritus est suus, uel alterius. Huic enim uiro recte obedit uir simplex et rectus in semetipso: rectius autem saepe ac tutius in altero, quam in semetipso. Ex praecepto ergo Dei, et ipso ordine naturae 0317C habere debet uxor ad uirum, animalitas ad spiritum suum, uel spiritualem aliquem uirum, conuersionem legitimam, hoc est obedientiam perfectam. Perfecta uero obedientia est maxime in incipiente indiscreta, hoc est, non discernere quid uel quare praecipiatur; sed ad hoc tantum niti, ut fideliter et humiliter fiat, quod a maiore praecipitur. Lignum enim scientiae boni et mali in paradiso, censura 207 discretionis est in conuersatione religionis penes patrem spiritualem, qui diiudicat omnia, ipse uero a nemine iudicatur. Ipsius est discernere, aliorum est obedire. Adam gustauit in malum suum de ligno uetito, edoctus ab eo qui suggerendo ait: Quare praecepit uobis Deus ut de ligno non comederetis? Ecce discretio, cur praeceptum sit. Et addit: 0317D Sciebat enim quia qua die comederitis, aperientur oculi uestri, et eritis sicut dii (Ibid. 1, 5). Ecce utquid praeceptum sit, scilicet quod deos fieri non sinat. Discreuit, comedit, et inobediens factus est, et de paradiso eiectus est. Sic et animalem discretum, nouitium prudentem, incipientem sapientem in cella diu posse consistere, in congregatione durare, impossibile est. Stultus fiat, ut sit sapiens: et haec omnis sit eius discretio, ut in hoc nulla sit ei discretio. Haec omnis sapientia eius sit. ut in hac parte nulla ei sit. CAPUT VI. Deus homini intellectum uariarum artium et scientiarum capacem dedit, quo tamen alii male, alii bene utuntur. 0318A 15. In eo uero in quo se sibi animalitas ratioque conterminant, in natura animae humanae relictus est a creatore bono intellectus et ingenium, et in ingenio ars, in quo constituit Deus hominem super opera manuum suarum, et omnia saecularia ista subiecit sub pedibus eius; animali superbo, in testimonium naturalis dignitatis, et similitudinis Dei amissae; simplici uero et humili, in auxilium recuperandae dignitatis, et conseruandae similitudinis. In hoc quod notum est Dei, manifestum est in illis (Rom. I, 19). In hoc aestimatur de creatura Creator. 0318B In hoc cognoscitur iustitia Dei: et quia qui bene agunt, digni sunt uita; qui uero aliter, digni sunt morte. In hoc creatura quae sponte homini seruit, ad naturam subiicitur et aptatur, ut seruiat ad eam quae ex peccato est necessitatem, et ad uoluntatem et uoluptatem. Hinc etiam quot et quanta uitae huic necessaria, et bonis et malis utilia, et in genere suo pulcherrima, et a bonis et a malis hominibus facta sunt et fiant, omnibus manifestum est. Hinc enim in litteris, uel opificiis, uel aedificiis, per innumerabiliter multiplices hominum adinuentiones, tot processerunt modi studiorum, tot genera professionum, subtilitates, exquisitae scientiae, artes, eloquentiae, dignitatum officiorumque uarietates, et innumerabiles conquisitiones huius saeculi, quibus homines 0318C illi, etiam qui dicuntur sapientes huius mundi, cum eis qui sunt simplices et filii Dei, pariter utuntur ad necessitatem et utilitatem. Sed illi abutuntur eis ad curiositatem et uoluptatem, et superbiam: hi autem utuntur eis propter necessitatem, alibi habentes suam suauitatem. Ideo illos seruos sensuum suorum et corporum suorum sequuntur fructus carnis suae, qui sunt fornicatio, immunditia, superbia. luxuria, inimicitiae, contentiones, aemulationes, irae, rixae, dissensiones, inuidiae, comessationes, ebrietates, et his similia: quae quicunque agunt, regnum Dei non consequentur. Hos autem fructus Spiritus, qui sunt charitas, gaudium, pax, patientia, benignitas, longanimitas, bonitas, mansuetudo, fides, modestia, continentia, castitas (Galat. V, 19-23), 0318D et pietas, promissionem habens uitae quae nunc est, et futurae (I Tim. IV, 8). 16. Hi utrique quamdiu simul sunt in actu, homines uident similes actiones, Deus autem uoluntates discernit et intentiones. Cum uero unusquisque redit in sua, unumquemque ex fructibus intentionis suae pascit conscientia sua. Nec tamen ab utroque aeque ad conscientiam reditur: quia nemo ad eam redire amat post actionem, qui recta intentione ad agendum ab ea non proficiscitur. Qui tamen redit ad conscientiam, si nondum uicit concupiscentiam suam, inuenit ibi de ipsa concupiscentia sua uel suaues delectationes, uel graues corrosiones; et inde multiplicat cogitationes. Qui uero iam concupiscentiam 0319A uicit, quandiu tamen ueri boni maior concupiscentia, uel maior delectatio mentem eius non obtinuerit, cum exosa quadam uoluptate, gestorum, uisorum uel auditorum patitur imaginationes: unde in utroque lumbi 208 implentur illusionibus delectationum, et ad cogitanda diuina uel spiritualia lumen suorum oculorum, et ipsum non est secum: qui cum pugnat contra concupiscentias, patitur molestias; quia uincere adhuc non praeualet ad perfectum affectiones. Qui uero iam ad libertatem aspirat, excutere a se non potest affectionum imaginationes, et noxias uel occupatorias uel otiosas, quae exinde passim oriuntur, cogitationes. Hinc in tempore psalmodiae uel orationis, caeterorumque exercitiorum spiritualium, in corde serui Dei, etiam nolentis 0319B et reluctantis, imaginationes uoluuntur, et phantasmata cogitationum uersantur: a quibus, uelut ab auibus immundis insidentibus uel circumuolantibus, sacrificium deuotionis uel omnino rapitur de manu tenentis, uel saepe polluitur usque ad lacrymas offerentis. Fitque miserabilis et iniqua miserae animae diuisio; spiritu et ratione uoluntatem cordis et intentionem, et corporis sibi promptum obsequium defendente: animali uero improbitate sibi affectum praeripiente et intellectum, mente saepius sine fructu remanente. Hinc in animis infirmioribus, et in quibus concupiscentiae carnis et saeculi necdum perfecte mortificatae sunt, uitia passim curiositatis ebulliunt. Hinc solitudinis et silentii quaeruntur inordinatae, et proposito inimicae consolationes, 0319C in uia regia communium institutionum furtiua propriae uoluntatis diuerticula, solitorum fastidium, praesumptio nouitatum: quae quidem aegri animi pruritum et taedium, quasi confricando, uidentur ad horam lenire; sed calefaciunt et accendunt, et ut postea nequius ferueat, et amplius pruriat, efficiunt. Hinc quotidie fiunt nouae occupationes, nouae actionum et laborum adinuentiones, lectiones diuersae, non ad aedificandum animum, sed ad fallendum tardantis diei taedium: ut cum damnauerit solitarius omnia uetera, omnia solita, et defecerint noua, non restet nisi odium cellae, et fuga matura. 17. Propter quod pia simplicitas, et in professione religionis et solitudinis nouus homo, qui non habet uel rationem ducentem, uel affectum trahentem, uel 0319D discretionem moderantem, sed ui quadam utitur in semetipsum tanquam a figulo figmentum; lege quadam mandatorum Dei, quasi manibus alienis faciendus est, et formandus in omni patientia, et in rota uolubilis obedientiae, et in igne probationis suae, plasmatoris et formatoris sui uoluntati et arbitrio subdendus. Nam etsi callet ingenio, si uiget arte, si praeeminet intellectu, instrumenta sunt haec tam uitiorum quam uirtutum. Non ergo refugiat doceri, uti eo in bono, quo et in malo uti potest, quod proprium uirtutis opus est. Ingenium corpus adaptet, ars naturam informet, et intellectus non elatum faciat animum, sed docibilem. Ingenium quippe, ars, intellectus, et alia huiusmodi gratuito habentur; aliter 0320A uirtus. Virtus enim uult doceri cum humilitate, quaeri cum labore, haberi cum amore. Nam cum omnibus his digna sit; nec aliter, uel doceri, uel quaeri, uel haberi potest. CAPUT VII. Religiosus nouitius, seu rudis eremita quae primum docendus. 18. Primum itaque docendus et rudis incola eremi, secundum apostolicam Pauli institutionem, ut exhibeat corpus suum hostiam uiuentem, sanctam, Deo placentem, rationabile obsequium suum. Qui etiam compescens in nouitio feruore animalis hominis, qui nondum percipit ea quae Dei sunt, circa spiritualia ac diuina praeproperam et curiosam inquisitionem, subiunxit dicens: Dico enim per gratiam 0320B Dei quae data est mihi, omnibus qui sunt inter uos, non plus sapere quam oportet sapere, sed sapere ad sobrietatem (Rom. XII, 1, 3). Quia enim omnis uel praecipue animalis hominis institutio circa corpus est et exterioris hominis compositionem, docendus est rationabiliter mortificare corpus suum, et membra sua, quae sunt super terram, et inter carnem ac spiritum, quae inuicem iugiter aduersum se concupiscunt, iustum rationis ac discretionis habere iudicium, nec alicuius eorum in iudicio 209 accipere personam. Docendus est sic habere corpus suum, sicut aegrotum commendatum, cui etiam multum uolenti inutilia sunt neganda, utilia uero etiam nolenti ingerenda. Sic de eo agere, sicut de non suo, sed eius a quo pretio magno empti sumus, ut glorificemus 0320C eum in corpore nostro (I Cor. VI, 20). Rursumque docendus est cauere, quod peccatori populo Dominus per prophetam improperat: Proiecistis me, inquiens, post tergum uestrum (I Reg. X, 19). Multumque esse cauendum, ne pro necessariis huius uitae uel commodis, a propositi rectitudine, uel dignitate naturae, in amorem uel honorem corporis sui sinat in aliquo degenerare spiritum suum. Ideoque durius tractandum est corpus, ne rebellet, ne insolescat: sic tamen, ut seruire sufficiat; quia ad seruiendum spiritui datum est. Nec sic habendum est tanquam propter illud uiuamus; sed tanquam sine quo uiuere non possumus. Foedus enim quod habemus cum corpore, non quandocunque uolumus, possumus abrumpere; sed legitimam eius resolutionem 0320D patienter nos exspectare oportet, et interim quae legitimi foederis sunt obseruare. 19. Sic ergo nobis est cum eo conuiuendum, uel conueniendum, quasi non diu nobis sit cum eo commorandum: sicque ut si aliter euenerit, non urgeamur ad exeundum. In quo multum et scrupulose laborandum, et periculose saepe fuerat errandum, nisi lex obedientiae et cellae plenam communis institutionis formam semel tradens, ingredienti de uictu et uestitu, de labore et quiete, de silentio et solitudine, et omnibus quae ad exterioris hominis cultum, uel necessitatem spectant, fratrem obedientem, et patientem, et quietum, in reliquum cautum redderet et securum. In quibus sic semel circumcisa sunt 0321A omnia, et praecisa superflua, sic intra congruae sufficientiae terminos et generalis continentiae limites circumscripta sunt omnia necessaria, ut sit quod fortes cupiant, et infirmi non refugiant: nec ulterius quantitas concessorum laedere possit in aliquo utentium cum gratiarum actione conscientiam; nec quae sunt amputata, tentare debeant aliquatenus in seruo Dei corporis bene morigerati, et recte educati sufficientiam. In quibus, sicut Salomon dicit: Qui ambulat simpliciter, ambulat confidenter; qui uero mentis est durae, corruet in malum (Prou. X, 9). Licet enim necessitas sic sit ordinata, ut nec querelae ulterius sit locus ullus, et omnis sit superfluitas amputata, si quid tamen uel publice, uel priuatim addendum est, uel minuendum, hoc in Prioris est 0321B arbitrio, absque omni scrupulo obedientium subditorum, uel periculo. 20. Instituendus est ergo nouus eremita ad communis institutionis normam concupiscentias carnis suae praeteritorum peccatorum poenitentia continua domare, et ad contemnenda caetera, ad sui ipsius contemptum uenire. Praemuniendus est assidue contra tentationes, acrius in solitarium nouitium desaeuientes: cum seruum Dei gratis Deo seruientem non cessent sollicitare uitia mercede oblatae delectationis, diabolo suggerente, carne concupiscente, saeculo concupiscenda ingerente. Tentat enim nos Dominus Deus noster, utrum diligamus eum an non: non ut ipse quasi nesciens agnoscat, sed ut plenius hoc in ipsa nobis tentatione innotescat. Sed illae 0321C tentationes facile uincuntur, et facile a ratione eis occurritur, quae uel suspectae sunt, uel prima facie malae esse innotescunt: quae uero sub specie boni se ingerunt, et difficilius discernuntur, et periculosius admittuntur. Sicut enim difficillime tenetur modus in eo quod bonum esse creditur, ita non semper tutus est omnis boni appetitus. CAPUT VIII. Otium quantopere omni religioso praesertim solitario fugiendum, et quae illi occupationes conueniant. 21. Omnium autem tentationum et cogitationum malarum et inutilium sentina otium est. Summa etenim mentis malitia est otium iners. Nunquam otiosus sit seruus Dei, quamuis a Deo feriatus sit. 0321D Nomen quippe tam suspectum et uanum et molle, rei tam certae, tam sanctae, tam seuerae imponendum non est. Otiosum non est uacare Deo, imo negotium negotiorum omnium hoc 210 est. Quod quicunque in cella non agit fideliter et feruenter, quodcunque agit, quod propter hoc non agit, scilicet ut Deo seruiatur, in eo quod agit, otiatur. Ubi pro uitando otio otiosa sectari ridiculum est. Otiosum autem est, quod nullam habet utilitatem, uel utilitatis intentionem. Non autem hoc tantummodo agendum est, ut cum aliqua delectatione, uel sine grandi nausea otii dies transigatur: sed, ut etiam de peracta dieta ad profectum mentis semper aliquid in conscientia resideat, aliquid quotidie in thesaurum cordis congeratur. Nec ea die bonus cellita se uixisse 0322A debet existimare, in qua nil eorum se egisse recolit, propter quae in cella uiuitur. 22. Quaeris quid agas, uel in quo te occupes? Primum extra quotidianum orationum sacrificium, uel lectionis studium, quotidianae conscientiae discussioni, emendationi, morum compositioni pars sua diei neganda non est. Deinde operandum est aliquid manibus quod iniungitur, non tam quod animum delectando ad horam detineat, quam quod spiritualibus studiis delectationem conseruet et nutriat; in quo remittatur ad horam animus, non resoluatur: unde se facile mox, ut sibi ad seipsum redeundum esse uisum fuerit, expediat, sine controuersia inhibentis uoluntatis, absque contagio contractae delectationis, uel memoriae imaginantis. Non enim uir propter 0322B mulierem, sed mulier propter uirum (I Cor. XI, 9). Non spiritualia exercitia sunt propter corporalia, sed corporalia propter spiritualia. Propterea sicut uiro creato collatum est, uel comparatum ei adiutorium simile sibi ex ipsa hominis substantia: sic cum in adiutorium spiritualis studii necessaria sint, non tamen in hoc semper aeque conuenire uidentur omnia corporalia exercitia, sed quae cum spiritualibus propiorem uidentur habere similitudinem et affinitatem; sicut ad aedificationem spiritualem meditari quod scribatur, uel scribere quod legatur. Subdiualia enim exercitia et opera, sicut sensus distrahunt, si saepe etiam spiritum exhauriunt, nisi cum grauiore ruralium labore operum sit maior contritio corporis usque ad contritionem et humiliationem 0322C cordis. Fatigationis enim suae pressura exprimunt saepe uehementioris affectum deuotionis. Quod etiam in labore ieiuniorum, uigiliarum, et omnium in quibus afflictio corporis est, crebro fieri manifestum est. 23. Serius tamen animus et prudens ad omnem se comparat laborem, nec in eo dissoluitur, sed per eum magis in seipsum colligitur: qui semper prae oculis habens, non tam quod agit, quam quo agendo intendit, omnis consummationis attendit finem; quo in quantum uerius innititur, in tantum etiam feruentius et fidelibus manibus operatur, totius sibi corporis sui subiiciens seruitutem. Coguntur enim in unum sensus ad disciplinam bonae uoluntatis, nec lasciuire eis uacat a pondere laboris, et subacti et 0322D humiliati in obsequium spiritus docentur conformari ei, et in laboris participatione, et in consolationis exspectatione. Exordinata enim natura per peccatum, et a conditionis suae rectitudine exorbitans, si ad Deum fuerit conuersa, recuperat cito pro modo timoris et amoris quem habet ad Deum, quaecunque perdidit auersa: et ubi coeperit spiritus reformari ad imaginem conditoris sui, mox etiam reflorescens caro ex uoluntate sua incipit conformari reformato spiritui. Nam et contra sensum suum incipit eam delectare quidquid delectat spiritum suum. Insuper et pro multiplici defectu suo ex poena peccati multipliciter sitiens ad Deum, nonnunquam etiam contendit praecedere rectorem suum. Delectationes enim non perdimus, sed mutamus 0323A a corpore ad animum, a sensibus ad conscientiam. Panis furfureus, et simplex aqua, et olera, et tegumina simplicia, nequaquam res delectabiles sunt: sed in amore Christi, et desiderio internae delectationis, uentri bene morigerato gratanter ex nis satisfacere posse, ualde delectabile est. Quot millia pauperum ex his, uel ex aliquo horum delectabiliter satisfaciunt naturae? Facillimum quippe et delectabile esset adiuncto amoris Dei condimento secundum naturam uiuere, si insania nostra nos permitteret: qua sanata, statim naturalibus natura arridet. Eodem modo et de labore. Rusticus duros habet neruos, fortes lacertos: exercitatio 211 hoc facit. Sine eum torpere; mollescit. Voluntas facit usum, usus exercitium, exercitium uires in omni 0323B labore subministrat. 24. Sed redeamus ad propositum. Hoc omnibus modis agat, et labor, et otium nostrum, ut nunquam simus otiosi: et hoc semper sit negotium nostrum, ut perfecte consummetur in nobis, quod dicit Apostolus animalibus et incipientibus: Humanum, inquit, dico propter infirmitatem carnis uestrae. Sicut enim exhibuistis membra uestra seruire immunditiae, et iniquitati ad iniquitatem: ita nunc exhibete membra uestra seruire iustitiae in sanctificationem (Rom. VI, 19). Audiat hoc hactenus amicum corporis sui mancipium animalis homo, qui iam incipit corpus suum subdere spiritui, et adaptare semetipsum ad ea quae Dei sunt percipienda, et ad exuendam fide seruitutis necessitatem, et carnis suae dominantem 0323C consuetudinem se accingat. Necessitatem sibi faciat contra necessitatem, et consuetudinem contra consuetudinem, et affectum sibi formet contra affectum; donec plenius mereatur accipere delectationem contra delectationem: ut delectationibus carnis ac saeculi secundum consilium Apostoli saltem tantum eum delectet carere, quantum eum delectabat primum eas habere; tantum delectet eum de membris sui corporis seruire iustitiae in sanctificationem, quantum prius delectabat eum seruire immunditiae et iniquitati ad iniquitatem. Haec est perfectio animalis hominis in suo statu, uel nouitii incipientis: qui cum consummauerit hoc animale uel humanum, si non respexerit retro, sed fideliter in anteriora se 0323D extenderit, cito perueniet ad illud diuinum, ut incipiat apprehendere sicut apprehensus est, et cognoscere sicut cognitus est. Hoc autem opus non in uno fit momento conuersionis, non est unius diei, sed multi temporis, multi laboris, multi sudoris, secundum gratiam Dei miserentis et studium hominis uolentis et currentis. CAPUT IX. Stabilitas in cella commendatur, et custodes proponuntur. 25. Omnium uero bonorum horum officina est cella, et stabilis perseuerantia in ea. In qua quicunque cum sua paupertate bene conuenit, diues est: et quicunque bonam uoluntatem habuerit, secum habet quidquid ad bene uiuendum ei opus est: quamuis 0324A bonae uoluntati non semper credi expedit, sed frenanda est, sed regenda est, et maxime in incipiente. Regat sanctae obedientiae regula bonam uoluntatem; illa uero corpus, et doceat illud posse consistere in loco, cellam pati, secumque morari: quod in proficiente bonae compositionis initium est, et certum bonae spei argumentum. Impossibile enim est hominem fideliter figere in uno animum suum, qui non prius alicui loco perseueranter affixerit corpus suum. Nam qui aegritudinem animi migrando de loco ad locum effugere nititur, sic est sicut qui fugit umbram corporis sui: seipsum fugit, seipsum circumfert: locum mutat, non animum. Eumdem ubique se inuenit: nisi quod deteriorem facit ipsa mobilitas; sicut laedere solet aegrum, qui circumferendo 0324B concutit eum. Aegrum enim se sciat, et uacet circa causarias partes aegritudinis suae. Si non interrumpitur quies, remedia continuata cito proficient, et sanatus animus ab alienationibus, uel captiuitatibus et tentationibus suis, totus in Deo suus efficietur. Cura eget, et non modica, non inquinata, sed infecta natura. Incumbat ergo immobiliter ualetudinario suo (sic enim solent appellare medici ualetudinum curandarum officinam), et remedii suscepti prosequatur usum usque ad sanitatis experimentum. 26. Valetudinarium tuum, o aegrote, o languide, cella tua est: remedium in quo curari coepisti, obedientia est, obedientia uera. Sed scito quod remedia crebro mutata nocent, naturam disturbant, et aegrum disterminant. Nam et qui aliquo pergit, si unam 0324C certam tenuerit uiam, cito perueniet quo tendit, et itineris, et laboris faciet finem. Si uero multas aggreditur uias, errat, nec laboris aliquando finem facit; quia error finem non habet. Non ergo remedium mutes, nec aliud pro alio accipias, sed 212 usque ad terminum perfectae sanitatis, medicinalis obedientiae remedio utere: nec abiicias eam, ut ingratus, cum factus fueris sanus; sed tamen in reliquum alio modo ea uti permitteris. Si ergo ad sanitatem festinas, uide ut nil, uel modicum de temetipso agere praesumas medico inconsulto; a quo si operam medicantis exspectas, necesse est ut uulnus tuum semper ei detegere non erubescas. Erubesce, sed tamen reuela totum, nec abscondas. Sunt enim qui confitendo quasi fabulam enarrant suorum historiam 0324D peccatorum, aegritudines animae suae sine confusione dinumerant, et pene sine poenitentia, et sine affectu doloris. Cito enim lacrymas inuenit, et resoluitur in gemitum, qui habet sensum doloris. Si uero malae aegritudini desperabilior stupor accesserit, hic in eo quod non dolet, quanto sanitati uidetur esse propinquior, tanto ab ea fit remotior. Quod si medicus quasi clementior fuerit, ut quasi unguentis et emplastris lenioribus omnia uoluerit curare, tu age pro temetipso, et remedii fortioris et celerioris auidus, sanitatis ferrum require, cauterium exposce. Medicus tibi semper praesto est, paratus est. 27. Ne enim horrori sit tibi tua solitudo, et ut tutius in cella habites, tres tibi deputati sunt custodes; 0325A scilicet, Deus, conscientia, et spiritualis pater. Deo debes pietatem, cui te totum impendas: conscientiae tuae, honorem, coram qua peccare erubescas: patri spirituali, obedientiam charitatis, ad quem de omnibus recurras. Insuper ut gratum me habeas, addam tibi et quartum: et quandiu paruulus es, et donec plenius addiscas diuinam cogitare praesentiam, paedagogum tibi procurabo. Elige tibi tu ipse consilio meo hominem, cuius uitae exemplar sic cordi tuo insederit, reuerentia inhaeserit, ut quoties eius recordatus fueris, ad reuerentiam cogitati assurgas, et temetipsum ordines et componas: qui cogitatus ac si praesens sit, in affectum mutuae charitatis emendet in te omnia emendanda, et tamen nullum patiatur damnum secreti sui solitudo tua. 0325B Hic praesens tibi adsit quandocunque uolueris: occurrat saepe et cum nolueris. Increpationes eius describet tibi cogitata sancta eius seueritas; consolationes, pietas et benignitas; exemplum, sanctae uitae sinceritas. Nam omnes cogitationes tuas cum ab eo uideri cogitabis: ac si uideat, ac si arguat, emendare cogeris. Sic, secundum praeceptum Apostoli, sollicite semetipsum custodi (I Tim. V, 22): et ut temetipsum semper inspicias, semper ab omnibus oculos auerte. Egregium instrumentum corporis est oculus: si sicut caetera, sic etiam uidere posset semetipsum. Quod cum interiori oculo concessum sit, si ad exterioris exemplum seipsum negligens, uacat circa aliena; etiam cum uult, non sufficit redire ad seipsum. Tibi uaca: multa tu ipse tibi sollicitudinis 0325C materia es. Exclude etiam ab oculis exterioribus quod desueuisti uidere; ab interioribus, quod amare: quia nil tam facile recrudescit quam amor, et maxime in tenerioribus et recentioribus animis. CAPUT X. Officia et exercitia cellitae. 28. Aude etiam nonnunquam sapere, et aemulari charismata meliora, et tu ipse tibi esto parabola aedificationis. Alia cella tua exterior, alia interior. Exterior est domus, in qua habitat anima tua, cum corpore tuo: interior est conscientia tua, quam inhabitare debet omnium interiorum tuorum interior Deus, cum spiritu tuo. Ostium clausurae exterioris, 0325D signum est ostii circumspectionis interioris: ut sicut sensus corporis per exteriorem clausuram foris uagari non permittuntur, sic interiores sensus ad suum semper interius cohibeantur. Dilige ergo interiorem cellam tuam, dilige exteriorem; et unicuique suum impende cultum. Tegat te exterior, non abscondat: non ut pecces occultius, sed ut tutius uiuas. Non enim scis, o rudis incola, quid cellae debeas, si non cogitas quomodo in ea, non solummodo a uitiis tuis curaris, sed etiam non habeas rixari cum alienis. Nescis enim quem conscientiae tuae debeas honorem, quicunque in ea non experiris gratiam sancti Spiritus, et 213 internae suauitatis dulcedinem. Da ergo utrique cellae honorem suum, et tu tibi in ea uindica primatum tuum. Disce in ea secundum 0326A communis instituti leges tu tibi praeesse, et uitam ordinare, et mores componere, et temetipsum iudicare, teipsum apud teipsum accusare, saepe etiam condemnare, nec impunitum dimittere. Sedeat iudicans iustitia: stet rea et seipsam accusans conscientia. Nemo te plus diligit, nemo te fidelius iudicabit. 29. Mane, praeteritae noctis fac a temetipso exactionem, et uenturae diei tu tibi indicito cautionem. Vespere, diei praeteritae rationem exige, et superuenientis noctis fac indictionem. Sic districto nequaquam tibi aliquando lasciuire uacabit. Singulis horis secundum communis instituti canonem sua distribue exercitia: cui spiritualia, spiritualia; cui corporalia, corporalia: in quibus sic exsoluat omne debitum 0326B spiritus Deo, corpus spiritui, ut si quid fuerit intermissum, si quid imperfectum, suo modo, suo loco, suo tempore non abeat impunitum, uel irrecompensatum. In quibus, extra illas horas, de quibus dicit Propheta, Septies in die laudem dixi tibi (Psal. CXVIII, 164), matutinum, ac uespertinum sacrificium, ac mediae noctis est maxime obseruandum. Non enim frustra ait Propheta, Mane astabo tibi, et uidebo (Psal. V, 5); sed quia tunc a curis exterioribus adhuc sumus ieiuni: et, Dirigatur oratio mea, sicut incensum in conspectu tuo: eleuatio manuum mearum sacrificium uespertinum (Psal. CXL, 2); quia tunc ab huiusmodi impedimentis iam quodammodo inuenimur digesti. Qui et in nocturnis uigiliis nostris (in quibus media nocte surgimus ad confitendum nomini Domini) 0326C confessionis eiusdem ordinem contexens: In die, inquit, tribulationis meae Deum exquisiui, manibus meis nocte contra eum, et non sum deceptus (Psal. LXXVI, 3). Istis enim horis potissimum coram Deo debemus nosmetipsos constituere quasi facie ad faciem, et in lumine uultus eius perspicere, tribulationem et dolorem nobis de nobis ipsis inuenire, et nomen Dei inuocare, scopendo spiritum nostrum, donec incalescat; abiendo ad memoriam abundantiae suauitatis suae, donec ipse in cordibus nostris dulcescat. Sed tunc maxime nobis agendum est, quod dixit Apostolus, Malo in ecclesia quinque loqui uerba sensu meo, quam decem millia uerborum sine intellectu: et illud: Psallam spiritu, psallam et 0326D mente: orabo spiritu, orabo et mente (I Cor. XIV, 19, 15). Tunc enim menti et spiritui aggregandi sunt fructus sui, ut exinde uel in abundantia benedictionis Dei in in quietem noctis relaxemur: uel surgentibus nobis ad laudes Dei, omnis exinde tenor operis nostri in ipsius laudibus formetur ac uiuificetur. Idcirco in praeueniendis nocturnis uigiliis non expedit multitudine psalmorum obruere intellectum, et exhaurire spiritum, uel exstinguere. Sed quandiu sobrius inuenitur, pietati afficiendus est, et suo itinere dirigendus ad Deum: donec dilatato corde currere incipiat usque ad finem operis Dei, postmodum feruoris sui modum, siue tenorem habiturus, nisi magna intercidatur negligentia, uel omittatur uoluntaria miseria. 0327A 30. Scit etiam quicunque sensum Christi habet, quantum pietati christianae expediat, quantum Dei seruum, et seruum redemptionis Christi deceat et utile ei sit, una saltem aliqua diei hora, passionis et redemptionis ipsius attentius recolere beneficia, ad fruendum suauiter in conscientia, et recondendum fideliter in memoria: quod est spiritualiter manducare corpus Christi, et bibere eius sanguinem in memoriam eius, qui omnibus in se credentibus praecepit dicens, Hoc facite in meam commemorationem (Luc. XXII, 19). In quo etiam propter peccatum inobedientiae, quam impium sit hominem tantae Dei pietatis immemorem esse, palam omnibus est: cum amici hominis abeuntis sub quolibet signo commendatam memoriam nefas sit obliuisci. Siquidem sanctae huius 0327B ac reuerendae commemorationis mysterium, suo modo, suo tempore, suo loco celebrare licet paucis hominibus, quibus hoc creditum est mysterium: rem uero sacramenti uel mysterii in omni tempore, et omni loco dominationis Dei, modo quo traditum est, hoc est debitae pietatis affectu, agere, et tractare, et sumere sibi in salutem omnibus 214 in promptu est, quibus dicitur: Vos autem genus electum, regale sacerdotium, gens sancta, populus acquisitionis: ut uirtutes annuntietis eius, qui de tenebris uos uocauit in admirabile lumen suum (I Petr. II, 9). Nam et Sacramentum sicut accipit ad uitam dignus; sic ad mortem suam et iudicium, indignus: rem uero Sacramenti nemo percipit nisi dignus et idoneus. Sacramentum enim sine re Sacramenti sumenti 0327C mors est: res uero Sacramenti, etiam, praeter Sacramentum, sumenti uita aeterna est. Si autem uis, et uere uis, omnibus horis, tam diei quam noctis, hoc tibi in cella tua praesto est. Quoties in commemorationem eius qui pro te passus est, hoc facto eius pie ac fideliter fueris affectus, corpus eius manducas, et sanguinem bibis. Quandiu in eo manes per amorem, et ipse in te per sanctitatis et iustitiae operationem, in eius corpore et membris eius computaris. 31. Deinde etiam certis horis, certae lectioni uacandum est. Fortuita enim et uaria lectio, et quasi casu reperta, non aedificat, sed reddit animum instabilem; et leuiter admissa leuius recedit a memoria. 0327D Sed certis ingeniis immorandum est, et assuefaciendus est animus. Quo enim spiritu Scripturae factae sunt, eo spiritu legi desiderant: ipso etiam intelligendae sunt. Nunquam ingredieris in sensum Pauli donec usu bonae intentionis in lectione eius, et studio assiduae meditationis, spiritum eius imbiberis. Nunquam intelliges Dauid, donec ipsa experientia ipsos Psalmorum affectus indueris. Sicque de reliquis. Et in omni scriptura tantum distat studium a lectione, quantum amicitia ab hospitio, socialis affectio a fortuita salutatione. Sed et de quotidiana lectione aliquid quotidie in uentrem memoriae demittendum est, quod fidelius digeratur, et sursum reuocatum crebrius ruminetur; quod proposito conueniat, quod intentioni proficiat, quod detineat animum, 0328A ut aliena cogitare non libeat. Hauriendus est saepe de lectionis serie affectus, et formanda oratio, quae lectionem interrumpat, et non tam impediat interrumpendo, quam puriorem continuo animum ad intelligentiam lectionis restituat. Intentioni seruit lectio. Si uere in lectione Deum quaerit qui legit, omnia quae legit cooperantur ei in bonum, et captiuat sensus legentis, et in seruitutem redigit omnem lectionis intellectum in obsequium Christi. Si in aliud declinat sensus legentis, omnia trahit post semetipsum, nihilque tam sanctum, tam pium inuenit in Scripturis, quod seu per uanam gloriam, seu per distortum sensum, seu per prauum intellectum non applicet, uel malitiae, uel uanitati. In omnibus enim Scripturis legendis initium debet esse timor 0328B Domini, ut in eo primo solidetur intentio legentis, et ex eo exsurgat et ordinetur totius lectionis intel lectus et sensus. CAPUT XI. Corporalium exercitiorum, item cibi somnique modum tradit. 32. A spiritualibus uero exercitiis in corporalia nunquam longe, uel in totum recedatur: sed facile ad ea posse redire animus assuescat, et cum illis se mutuat, istis semper inhaereat. Sicut enim supra dictum est, non uir propter mulierem, sed mulier propter uirum (I Cor. XI, 9): nec spiritualia propter carnalia, sed carnalia propter spiritualia. Corporalia uero exercitia nunc dicimus, quae manuali opere corporaliter exercentur. Nam sunt et 0328C alia corporis exercitia, in quibus necesse est corpus laborare, sicut sunt uigiliae, ieiunia, et alia huiusmodi: quae spiritualia non impediunt, sed iuuant, si cum ratione discretionis fiant. Quae si ex indiscretionis uitio sic agantur, ut uel deficiente spiritu, uel languente corpore spiritualia impediantur: qui sic est, corpori suo tulit boni operis effectum, spiritui affectum, proximo exemplum, Deo honorem, sacrilegus est, et horum omnium in Deum reus. Non quod secundum Apostoli sensum non uideatur humanum etiam hoc, et non deceat, et non debeat, et iustum non sit caput aliquando dolere in seruitio Dei, quod olim saepe usque ad dolorem laborauit in uanitate saeculi; esurire uentrem usque 0328D ad rugitum, qui saepe repletus est usque 215 ad uomitum: sed modus in omnibus habendus est. Affligendum est corpus aliquando, sed non conterendum. Nam corporalis exercitatio ad modicum quidem ualet, et pietas ad omnia utilis est (I Tim. IV, 8). Propter quod et ad modicum, hoc est non in concupiscentiis, sed tamen cura carnis agenda est. Agenda uero est sobrie, cum spirituali quadam disciplina, ut neque in modo eius, neque in qualitate, neque in quantitate appareat aliquid, quod non deceat seruum Dei. Eis enim quae inhonesta sunt nostra, abundantiorem honorem circumdare debemus. Honesta uero nostra nullius egent (I Cor. XII, 23, 24). Non solum autem hoc, sed et omnem uitam nostram, quamuis hominibus occultam, exhibere debemus 0329A Deo sanctam et honestam, et omnem conuersationem nostram sanctis Angelis conspicabilem agere et delectabilem, quamuis inter domesticos parietes inclusam. Omnia uestra, inquit Apostolus, honeste fiant in uobis (I Cor. XI, 40). Grata Deo res est honestas, et sanctorum Angelorum amica. Propter quod etiam iubet Apostolus uelari mulieres propter Angelos: qui cum procul dubio tam die quam nocte uobiscum sint in cellis uestris, uos custodientes, et uestris studiis congaudentes, et cooperantes; placet eis, ut etiam nullo homine uidente, omnia uestra honeste fiant. 33. Siue ergo manducetis, siue bibatis, siue aliquid aliud faciatis, omnia in Domino agite, pie, sancte, et religiose. Si manducas, mensam tuam, per 0329B se satis sobriam, sobrietas tua perornet. Et cum manducas, nequaquam totus manduces, sed corpore tuo suam refectionem procurante, mens suam non negligat: sed de memoria suauitatis Domini, uel Scripturarum aliquid, quod eam pascat, meditando, uel saltem memorando secum ruminet et digerat. Sed et ipsa necessitas, non saeculariter, non carnaliter expleatur: sed sicut decet monachum, sicut conuenit seruo Dei. Nam etiam quoad sanitatem corporis, cibus quanto honestius et ordinatius sumitur et ingeritur, tanto facilius et salubrius digeritur. Obseruandus est ergo sumendi modus et tempus, cibi quantitas et qualitas: fugienda superflua et adulterina condimenta. Obseruandus est, inquam, sumendi modus, ut non effundat qui comedit super omnem 0329C cibum animam suam: tempus, ne ante horam: qualitas, uti quibus utitur communitas fraternitatis, excepta causa manifestae necessitatis. De condimentis uero sufficiat, obsecro, ut comestibiles fiant cibi nostri, non etiam concupiscibiles, uel delectabiles. Sufficit enim concupiscentiae malitia sua: quae cum uix aut nullo modo pertransire possit ad finem explendae necessitatis, nisi per uiam quantaecumque delectationis, si coeperit accipere irritamenta ab eis qui perpetuum suscepere bellum aduersus eius oblectamenta, fiunt duo contra unum; et sic periclitatur continentia. 34. Deinde sicut de cibo dictum est, sic et de somno. Caue in quantum potes, serue Dei, ne totus aliquando dormias, ne sit somnus tuus non requies 0329D lassi, sed sepultura corporis suffocati: non reparatio, sed exstinctio spiritus tui. Suspecta res est somnus, et ex magna parte ebrietati similis. Exceptis enim uitiis, quibus in dormiente, cum corpore dormitante ratione non est qui contradicat, quantum ad debitum continui profectus, nihil temporis tam deperit de uita nostra, quam quod somno deputatur. Iturus ergo ad somnum semper aliquid defer tecum in memoria uel cogitatione, in quo placide obdormias, quod nonnunquam etiam somniare iuuet: quod etiam euigilantem te excipiens, in statum hesternae intentionis restituat. Sic tibi nox sicut dies illuminabitur, et nox illuminatio tua erit in deliciis tuis (Psal. CXXXVIII, 12, 11). Placide obdormies, in pace quiesces, 0330A facile euigilabis; et surgens facilis et agilis eris ad redeundum in id, unde non totus discessisti. Sobrium enim cibum, sobriumque sensum, sequitur sobrius somnus. Carnalis uero somnus, et brutus, et, sicut dicitur, lethaeus, abominandus est seruo Dei. De quo uero post congruam quietem facile est sensus corporis et mentis euocare, et quasi seruos domus patrisfamilias ad opera necessaria spiritui suscitare et emittere: huiusmodi somnus tempore suo, modo suo aspernandus non est. Sic prudens et Deo deditus animus habere se debet in cella sua et in conscientia sua, sicut prudens paterfamilias 216 in domo sua. Non habeat, sicut Salomon dicit, in domo sua mulierem litigiosam (Prou. XXI, 19) carnem suam, sed ad sobrietatem morigeratam et assuefactam 0330B ad obedientiam, et ad laborem paratam, ubique institutam et esurire, et saturari, et abundare, et penuriam pati. Habeat sensus exteriores non duces, sed seruientes: interiores, sobrios, et efficaces. Habeat omnem omnino domum, uel familiam cogitationum suarum, sic ordinatam et disciplinatam, ut dicat huic, Vade, et uadat: et alii, Veni, et ueniat; et seruo suo corpori, Fac hoc, et absque contradictione faciat. Qui sic semetipsum ordinat, et regit in conscientia sua, optime sibi credendus et committendus est in cella sua. Sed hoc est perfectorum, uel perfici iam incipientium: quod ideo proposuimus incipientibus et nouitiis, ut sciant quid desit sibi, et quo extendere habeant intentionem studii sui. CAPUT XII. Quinam idonei habitatores cellae: sumptuosa aedificia improbantur. 0330C 35. Sciendum uero est, quia cum de carnali, uel de animali sensu, uel de rationali scientia, uel de spirituali sapientia disserimus, unum hominem describimus in quo secundum diuersos profectus et profectuum prouentus, et intentionis affectus, haec omnia diuersis temporibus possibile est inueniri; et tria hominum genera, singula secundum statuum horum proprietates in professione religionis in cellis militantia: quamuis cellae dignitas, et sanctae solitudinis secretum, et solitariae professionis titulus, non nisi perfectis conuenire uidetur; quorum, sicut Apostolus dicit, est solidus cibus: et qui pro consuetudine 0330D exercitatos habent sensus ad discretionem boni et mali (Hebr. V, 14): in quo etsi rationalis, qui proximus est sapienti, utcunque uideretur esse tolerandus; sed certe animalis qui non percipit ea quae Dei sunt, penitus putaretur arcendus. Sed occurrit Petrus apostolus, dicens de quibusdam: Si Spiritum sanctum ipsi acceperunt, sicut et nos, ego quis eram qui prohiberem Deum? (Act. XI, 17.) Spiritus enim sanctus bona uoluntas est. Nec enim sine grandi scrupulo mentis a quacumque professionis altitudine arcendus est, cui testis inhabitantis et trahentis Spiritus sancti bona uoluntas est. Siquidem ex duobus hominum generibus cellarum habitatio supplenda est: scilicet uel de simplicibus, qui et sensu et uoluntate ad assequendam religiosam prudentiam 0331A feruentes apparuerint et humiles: uel de prudentibus, quos religiosae et sanctae simplicitatis constiterit esse aemulatores. Stulta uero superbia, uel superba stultitia, a tabernaculo iustorum semper procul sit. Est autem omnis superbia stulta: quamuis non omnis stultitia sit superba. Stultitia enim sine superbia, nonnunquam simplicitas inuenitur: quae si ignorat, forsan est docibilis; et si nequit doceri, forsan est tractabilis. Et est propria ciuitas refugii simplicitati, cohabitatio religionis: nisi sit talis quae nolit humiliari, uel tam bruta, ut non possit regi uel tractari. Bona tamen uoluntas, etsi multum sit bruta, non tamen est deserenda, sed salutari consilio ad laboriosam et actuosam uitam transmittenda. Superba autem, quantumuis prudens sibi uideatur, 0331B dimittenda sibi est, et abigenda. Si enim admittitur superbus, prima die qua ingreditur habitare, incipit leges dare: nimium uero stultus discere non potest, quas inuenit. Sollicite ergo et prudenter perpendendum est, quis admittatur ad habitandum secum. Qui enim habitat secum, nonnisi se ipsum, qualis ipse est, habet secum. Malus autem homo nunquam tuto secum habitat, quia cum malo homine habitat: et nemo molestior ei est, quam ipse sibi. Nam insani et nimium dementes, et qui non satis quacumque de causa mentis suae bene compotes sunt, custodiri solent, nec sibi relinqui uel committi, ne solitudine sua male utantur. Admittantur ergo animales homines, pauperes spiritu ad cohabitationem cellarum: sed ut fiant ipsi rationales ac spirituales, non 0331C ut propter eos ipsi qui iam hoc esse meruerunt, conuertantur retro, et efficiantur animales. Suscipiantur in omni beneuolentia 217 charitatis: portentur in omni patientia benignitatis. Sed qui eis compatiuntur, non eis conformentur: nec sic quaerant eorum profectum, ut propter eos cogantur incurrere propositi in religione rigoris defectum. 36. Inde enim iam subintrauit de aere alieno sumptuosa, et, quantum pudor uix sinit, ambitiosa cellarum aedificatio: et abiecta sancta simplicitate et rusticitate, sicut Salomon dicit, ab Altissimo creata (Eccli. VII, 16), quasi religiosas quasdam nobis creamus habitationum honestates. In quibus tantum compassum est animalibus, ut pene omnes in hoc 0331D effecti simus animales. Dimissam enim nobis a patribus nostris iure haereditario formam paupertatis, et sanctae simplicitatis speciem, uerum decorem domus Dei, alienantes a nobis et a cellis nostris, per manus artificum exquisitorum cellas, non tam eremiticas, quam aromaticas aedificamus nobis, singulas in titulo centum solidorum, concupiscentias oculorum nostrorum de eleemosynis pauperum. Amputa, Domine, opprobrium centum solidorum a cellis pauperum tuorum. Cur non potius centum denariorum? cur non potius nullorum? cur non potius gratis filii gratiae ipsi sibi aedificant? Quid responsum est Moysi, cum consummaret tabernaculum? Vide, inquit, omnia facito secundum exemplar quod ostensum est tibi in monte (Exod. XXV, 40). Non a saeculi 0332A hominibus decet fieri tabernaculum Dei cum hominibus. Ipsi quibus in altitudine mentis ostenditur exemplar ueri decoris domus Dei, ipsi aedificent sibi. Ipsi quibus sollicitudo interiorum suorum contemptum et negligentiam indicit omnium exteriorum, ipsi aedificent sibi formam paupertatis et sanctae simplicitatis speciem, et paternae frugalitatis lineamenta. Nulla enim sic aptabit artificum industria, sicut eorum negligentia. 37. Ergo, obsecro, in peregrinatione huius saeculi, in militia hac super terram, aedificemus nobis, non domos ad habitandum, sed tabernacula ad deserendum: utpote cito inde uocandi, et emigraturi in patriam et ciuitatem nostram, et in domum aeternitatis nostrae. In castris quippe sumus, in alieno militamus, 0332B in alieno laboramus: facile est quidquid naturale est. Numquid non facile est solitario, et sufficiens naturae, et utile conscientiae, ipsi sibi cellam de uirgis contexere, de luto plasmare, undecunque operire, et decentissime inhabitare? Et quid amplius est requirendum? Credite, fratres, et utinam experiri uobis non contingat: quia pulchritudines istae et forenses honestates cito uirile propositum eneruant, et masculinum animum effeminant. Nam etsi ipso saepe usu sopiuntur earum delectationes, etsi sint aliqui qui utantur huiusmodi quasi non utentes, tamen contemptu melius, quam usu exstirpantur et uincuntur huiusmodi affectiones. Conferunt etiam non modicum interioribus nostris exteriora nostra, ad similitudinem mentis aptata et 0332C composita, et bono proposito suo modo respondentia. Pauperior enim cultus in aliis frenat concupiscentiam: in aliis circa amorem paupertatis afficit conscientiam. Sed et intentum interioribus suis animum magis decent inculta omnia et neglecta exteriora: quibus animus ipse saepius alibi conuersari dignoscitur; seque alibi magis occupatam intentio sancta denuntiat; et efficaciter bonae conscientiae conciliat interiora, cui omnia exteriora uiluisse renuntiat. Obsecro ergo, ut maneant cellae illae delicatiores sicut factae sunt, sed non crescat numerus earum: sintque in ualetudinaria fratribus animalibus et infirmioribus, donec conualescant; hoc est, incipiant desiderare, non 0332D ualetudinaria infirmorum, sed tabernacula militantium in castris Dei. Maneant in exemplum posteris uestris, quia tales habuistis, et spreuistis. CAPUT XIII. Exemplo priscorum monachorum, eremitarum, imo Christi Apostolorum et primorum fidelium, hortatur ad modestiam, otii fugam, et paupertatis amorem. 38. Vos autem qui spirituales estis, sicut Hebraei, id est transeuntes, non habentes hic ciuitatem manentem, sed futuram inquirentes, aedificate uobis, sicut 218 coepistis, casulas in quibus habitetis. In casulis enim habitauerunt patres nostri, habitantes in terra repromissionis quasi in aliena; cum cohaeredibus repromissionis exspectantes fundamenta 0333A habentem ciuitatem, cuius artifex et conditor est Deus: non acceptis repromissionibus, sed a longe eas aspicientes et salutantes, et confitentes, quia hospites sunt et peregrini super terram. Qui enim haec dicunt, significant se patriam inquirere meliorem, hoc est coelestem (Hebr. XI, 9, 10, 13, 14, 16). Idcirco patres nostri in Aegypto et Thebaida, sanctae huius uitae ardentissimi aemulatores, in solitudinibus degentes, angustiati, afflicti, quibus dignus non erat mundus. ipsi sibi cellas aedificabant, in quibus tecti tantummodo et circumsepti a turbine et a pluuia tutabantur, in quibus eremiticae frugalitatis deliciis affluentes, locupletabant multos ipsi egentes. Quos quo nomine dignius appellem nescio, homines coelestes, an angelos terrestres, degentes 0333B in terris, sed conuersationem habentes in coelis. Laborabant manibus suis, et de labore suo pauperes pascebant; esurientes ipsi, de uastitate eremi urbium carceres alebant et infirmos, et in quibuslibet necessitatibus positos sustentabant, uiuentes de labore suo, et habitantes in labore manuum suarum. 39. Quid ad haec dicemus nos, non animales, sed animalia terrena, adhaerentes terrae, et sensibus carnis nostrae, in sensu carnis nostrae ambulantes, et ex alienis manibus pendentes? Quamuis consoletur nos in hoc ipsum aliquatenus ille, qui cum diues esset, pauper pro nobis factus est (II Cor. VIII, 9); et qui uoluntariae paupertatis dedit praeceptum, ipse eiusdem paupertatis in semetipso nobis formam 0333C dignatus est demonstrare. Ut enim sciant euangelici pauperes quid eis faciendum sit, ipse etiam a fidelibus pasci uoluit, nonnunquam et ab infidelibus, sed ut fideles faceret, uitae necessaria accipere non recusauit. Sed etiam in primitiua Ecclesia pauperes illos sanctos, qui pro Christo rapinam bonorum suorum perpessi fuerant, uel secundum perfectionis consilium omnia reliquerant et uendiderant, ac fratribus fidelibus communia effecerant, sollicitudine quanta, quanta pietate sancti Apostoli alendos a fidelibus procurabant, et liber Actuum Apostolorum, et Paulus in Epistolis suis manifeste demonstrat. Quod etsi conceditur liberius, hoc ipsum Domino praecipiente et ordinante, Euangelium annuntiantibus de Euangelio 0333D uiuere, ex Apostolorum tamen auctoritate non negatur, etiam euangelice uiuentibus, sicut sanctis illis pauperibus qui tunc erant in Ierusalem: qui etiam sancti pauperes ob hoc uocantur, quia in professione sanctitatis et communis uitae nomen dederant, et semetipsos in hoc ipsum sponte pauperes effecerant (Luc. XVIII, 22; Act. II, 44, 45; IV, 34, 35; Rom. XV; I Cor. IX; II Cor. VIII). Quod enim Apostolus seuerissima auctoritate quibusdam denuntiat, ut qui non uult operari, non manducet; continuo ostendens de quibus diceret, subiunxit dicens: Audiuimus enim quosdam ambulantes inter uos inquiete, nihil operantes, sed curiose agentes. His autem qui huiusmodi sunt, denuntiamus et obsecramus 0334A in Domino Iesu Christo, ut cum silentio operantes panem suum manducent (II Thess. III, 10-12). Suum, hoc est, suo labore partum et acquisitum. Et tamen ne illos, quamuis inquietos, nihil operantes, et curiose agentes, nomen tamen Domini inuocatum super se habentes, quasi exposuisse uideretur et abiecisse, statim intulit dicens: Vos autem, fratres, nolite deficere benefacientes in Christo Iesu Domino nostro (Ibid., 13). Ac si diceret: Et si illi perseuerant in malitia, siue negligentia sua, uos tamen in sustentandis eis nolite deficere a beneficentia uestra. 40. Cum ergo seuerissime superius denuntiauerit, non manducandum nolentibus operari, postmodum uero uolentibus operari, sed nihil operantibus, aliquanto se exhibuerit clementiorem, possemus dicere, 0334B secundum textum uerborum eius (nec omnino aberraret a uero), non uolentibus quamuis ualentibus, intentatam esse illam seueritatem; uolentibus autem, sed non ualentibus indulgentiam istam. Sed etiam cum istis denuntiet, et obsecret in Domino Iesu Christo, ut cum silentio panem suum manducent, uidentur panem non suum manducare, nisi eum suum efficiant operando, quantum 219 operari possunt testimonio Dei et conscientiae suae. Ignosce, Domine, ignosce: excusamus, tergiuersamur, sed non est qui se abscondat a lumine ueritatis tuae; quod sicut illuminat conuersos, sic etiam ferit auersos. Non est enim occultatum os nostrum a te, quod fecisti in occulto hominum. Nos autem nobismetipsis facimus id occultum, quia uix est 0334C aliquis, in eis quae ad te sunt, qui experiri uelit quid possit, et quod promptissime potest quandoque secundum carnem uel saeculum, siue timor impulerit, siue cupiditas traxerit. Sed et si fallimus homines inscios, non nos permittas, ut quasi uolentes fallere te, fallamus nosmetipsos. Nos non laboramus, quia uel non possumus, uel non posse nobis uidemur, uel consuetudine otii et deliciarum nostrarum nos non posse efficimus. 41. Adoremus ergo semper, et procidamus, et ploremus coram te, qui fecisti nos, et qui in hoc ipsum peccato nostro manifesto, iudicio tuo occulto formasti nos, ut forsitan quia non multum hoc uolumus, non possimus: uel quia non uoluimus cum potuimus, cum uolumus non possumus. Vescamur 0334D saltem secundum poenam Adae pane nostro, si non possumus in sudore uultus nostri, in dolore cordis nostri; in lacrymis doloris, si non possumus in sudore laboris. Magnam hanc iacturam professionis nostrae suppleat pietas, ac deuotio conscientiae humilis. Sint nobis lacrymae nostrae panes die ac nocte, quamdiu dicitur animae nostrae, Ubi est Deus tuus? hoc est, quamdiu peregrinatur a Domino Deo nostro, et a lumine uultus sui. Unum quidem erat necessarium: sed qui nec in uno figimur, nec in multis exercemur, in quo ordine computabimur? Utinam cum illo de quo Apostolus dicit: Ei qui non operatur, credenti autem in eum qui iustificat impium, reputatur fides eius ad iustitiam secundum 0335A propositum gratiae Dei (Rom. IV, 5). Utinam cum peccatrice, cui multum dimissum est, quia multum dilexit (Luc. VII, 47), et beata anima hoc iudicio apud Deum meruerit iustificari, iudicio diligentium nomen Domini, ut omissa omni iustitia operum, et fiducia meritorum, in hoc solo iustificetur, quoniam dilexit multum. Nam in diligendo te, Deus, retributio magna est diligenti conscientiae ipsa dilectio tua, deinde uero uita aeterna. Sic, fratres, obsecro uos, non excusemus nos, sed accusemus nos, et confiteamur. Et qui magni nominis umbram, et personale quoddam figmentum perfectionis apud homines induimus; apud Deum conscientiae nostrae cognoscentes paupertatem, non usquequaque recedamus a ueritate, et ueritas liberabit nos. CAPUT XIV. Quomodo animalis incipiens, seu tiro religiosus docendus sit appropinquare Deo per amorem et orationem. 0335B 42. Deinde docendus est animalis incipiens, et Christi tirunculus Deo appropinquare, ut et Deus appropinquet ei. Sic enim admonet propheta: Appropinquate Deo, et ipse appropinquabit uobis (Iac. IV, 8). Non solum enim faciendus est homo et formandus, sed et uiuificandus. Primo enim formauit Deus hominem: deinde inspirauit in faciem eius spiraculum uitae, et factus est homo in animam uiuentem (Gen. II, 7). Formatio hominis, institutio est moralis: uita eius, amor Dei. Hunc fides concipit, spes parturit, ipse se format et uiuificat. Amor 0335C enim Dei, uel amor Deus Spiritus sanctus, amori hominis se infundens, afficit eum sibi. Et amans semetipsum de homine Deus, secum unum efficit, et spiritum eius, et amorem eius. Sicut enim non habet corpus unde uiuat, nisi de spiritu suo: sic affectus hominis, qui amor dicitur, non uiuit, hoc est non amat Deum, nisi de Spiritu sancto. Amorem ergo Dei, in homine ex gratia genitum, lactat lectio, meditatio pascit, oratio confortat et illuminat. Animali uero et nouo in Christo homini ad exercitanda eius interiora melius et tutius proponuntur legenda et meditanda Redemptoris nostri exteriora; et ostenditur in eis exemplum humilitatis, 220 prouocatio charitatis, et affectus pietatis: et de Scripturis sanctis et sanctorum tractatibus Patrum 0335D moralia quaeque et planiora. Proponenda sunt ei gesta et passiones sanctorum: ubi nec laborandum ei sit in planitie historiali, et semper aliquid occurrat quod nouitii animum excitet ad amorem Dei et contemptum sui. Porro aliae historiae delectant quidem cum leguntur, sed non aedificant, quin potius mentem inficiunt: et in tempore orationis uel spiritualis meditationis, inutilia quaeque uel noxia faciunt scaturire de memoria. Lectionis quippe modum similis meditatio sequi solet. Difficilium etiam lectio scripturarum fatigat, non reficit teneriorem animum: frangit intentionem, hebetat sensum uel ingenium. 43. Docendus est etiam in oratione sua sursum 0336A cor leuare, spiritualiter orare, a corporibus uel corporum imaginibus, cum Deum cogitat, quantum potest recedere. Admonendus est quanta potest puritate cordis intendere in eum, cui sacrificium orationis suae offert; se ipsum attendere qui offert, intelligere quod offert: quantum enim uidet, uel intelligit eum cui offert, tantum ei in affectu est, et ei amor ipse est intellectus; quantumque ipse ei in affectu est, tantum sapit ei hoc ipsum si dignum Deo est quod offert: et in eo sibi bene est. Huiusmodi homini oranti uel meditanti, melius ac tutius, sicut iam dictum est, proponitur imago Dominicae Humanitatis, Natiuitatis eius, Passionis et Resurrectionis: ut infirmus animus, qui non nouit cogitare nisi corpora et corporalia, habeat aliquid cui 0336B se afficiat, cui iuxta modum suum pietatis intuitu inhaereat. Est quippe in forma Mediatoris, in quo, sicut legitur in Iob, uisitans homo speciem suam, non peccet (Iob V, 24): hoc est, cum intentionis suae intuitum in eum dirigit, humanam in Deo speciem cogitando, a uero non usquequaque recedat, et dum per fidem ab homine Deum non diuidit, Deum aliquando in homine apprehendere addiscat. In quo pauperibus spiritu, et simplicioribus filiis Dei, tanto primum solet esse affectus dulcior, quanto humanae naturae propinquior. Postmodum uero fide migrante in affectum, amplexantes in medio cordis sui dulci amoris amplexu Christum Iesum, totum hominem propter hominem assumptum, totum Deum propter assumentem Deum, incipiunt eum non iam 0336C secundum carnem cognoscere, quamuis eum necdum secundum Deum plene possint cogitare. Et sanctificando eum in cordibus suis offerre ei amant uota sua quae distinxerunt labia sua; obsecrationes, orationes, postulationes, gratiarum actiones, pro tempore, pro causa congruentes. 44. Sunt enim orationes aliae breues ac simplices, sicut eas format uoluntas, seu necessitas orantis pro causa incidenti: aliae prolixiores et rationabiles, sicut in inquisitione ueritatis petentes, quaerentes, pulsantes, donec accipiant, inueniant, et aperiatur eis: aliae alacres, spirituales et fecundae, in affectu fruentis, et gaudio gratiae illuminantis. Et ipsae sunt quas Apostolus alio ordine dinumerat, obsecrationes, orationes, postulationes, gratiarum actiones (I Tim. 0336D II, 1). Nam postulatio, quam primam posuimus, est circa obtinenda temporalia, et necessaria aliqua uitae huius, in qua Deus postulantis quidem approbans bonam uoluntatem, facit tamen ipse quod melius iudicat, et dat libenter ei, quod bene postulat . Ipsa est de qua Psalmista ait: Quoniam adhuc et oratio mea in beneplacitis eorum (Psal. CXL, 5). Haec est etiam hominum impiorum, quia omnium communiter est, sed maxime filiorum saeculi huius, desiderare tranquillitatem pacis, sanitatem corporis, temperiem aeris, et alia quae ad uitae huius usum spectant, et necessitatem, et abutentium uoluptatem. Pro quibus qui fideliter postulant, quamuis non ea postulant nisi ad 0337A necessitatem, tamen in hoc ipso uoluntati Dei suam semper subiiciunt. Obsecratio uero est in exercitiis spiritualibus anxia ad Deum instantia: in quibus ante gratiam succurrentem, qui apponit scientiam, apponit et dolorem (Eccle. I, 18). Oratio uero est hominis Deo adhaerentis affectio, et familiaris quaedam et pia allocutio, et statio illuminatae mentis ad fruendum, quamdiu licet. Porro gratiarum actio est in intellectu, et cognitione gratiae 221 Dei bonae uoluntatis indeficiens ad Deum et indefessa intentio: etiamsi aliquando, uel non sit, uel torpeat, siue actio exterior, siue interior affectio. Haec enim est de qua dicit Apostolus: Velle adiacet mihi, perficere autem bonum non inuenio (Rom. VII, 18). Ac si dicat: Semper quidem uelle adest, sed aliquando 0337B iacet, hoc est inefficax est; quia perficere opus bonum quaero, sed non inuenio. Haec est charitas quae nunquam deficit. Ipsa est enim sine intermissione oratio, seu gratiarum actio, de qua Apostolus ait: Sine intermissione orantes, semper gratias agentes (I Thess. V, 17, 18). Est enim iugis quaedam bonitas mentis et bene compositi animi, et ad Patrem Deum in filiis Dei bonitatis eius quaedam similitudo, orans pro omnibus semper, et gratias agens in omnibus; tot modis in oratione, uel gratiarum actione in Deum se iugiter refundens, quot in suis necessitatibus uel consolationibus, in proximi etiam uel compassionibus, uel congratulationibus causales in hoc materias inuenit pius affectus. Haec autem iugiter in gratiarum actionibus 0337C est; quia qui sic est, semper in gaudio sancti Spiritus est. 45. In postulationibus ergo pie ac fideliter orandum est, sed non est in illis pertinaciter inhaerendum, quia nos nescimus, sed Pater coelestis scit quid in temporalibus istis necesse nobis sit. Obsecrationibus uero insistendum est, sed in omni humilitate et patientia, quia non afferunt fructum, nisi in patientia. Nonnunquam enim cum celerius gratia non subuenit, fit obsecranti coelum aeneum, et terra sua ferrea. Et cum relicta sibi cordis humani 0338A duritia, ad uotum exaudiri non meretur, anxietas desiderantis negari sibi aestimat, quidquid differtur. Cumque sicut Chananaea illa praeteriri se ac despici ingemiscit (Matth. XV, 22-28), quasi immunditiam carnis, praeterita sibi peccata sua imputari, uel improperari imaginatur. Nonnunquam uero non sine labore petens accipit, quaerens inuenit, et pulsanti aperitur: et consolationes ac suauitates orationis inuenire tandem aliquando meretur labor obsecrationis. 46. Nonnunquam etiam purae orationis affectus, et bona illa orationis suauitas non inuenitur, sed quasi inuenit; cum non petentem, non quaerentem, non pulsantem, et quasi nescientem gratia praeuenit: et tanquam genus seruorum recipitur in mensa filiorum, 0338B cum rudis adhuc et incipiens animus in eum orandi assumitur affectum, qui pro praemio sanctitatis reddi solet meritis perfectorum. Quod cum fit, agitur ut uel in iudicium suum non liceat scire negligenti quid negligat , uel ut prouocatio charitatis amorem in eo ultro se offerentis accendat. In quo, proh dolor! plurimi falluntur, quia cum pascuntur pane filiorum, iam se esse filios arbitrantur: et deficientes unde proficere debebant, ex uisitante gratia euanescunt a conscientia sua, arbitrantes se aliquid esse, cum nihil sint, et de bonis Dei non emendantur, sed indurantur, et fiunt de quibus Psalmista dicit, Inimici Domini mentiti sunt ei, et 0338C erit tempus eorum in saecula. Et cibauit illos ex adipe frumenti, et de petra melle saturauit eos (Psal. LXXX, 16, 17). Pascuntur enim a Patre Deo, aliquando de pretiosiore gratiae substantia serui, ut affectent esse filii: ipsi uero gratia Dei abutentes efficiuntur inimici. Ut enim abutantur etiam Scripturis sanctis in peccatis, uel in concupiscentiis suis, redeuntes ad eas per orationes, dicunt sibi illud uxoris Manuae: Si Dominus uoluisset nos occidere, non suscepisset sacrificium de manibus nostris (Iudic. XIII, 23). LIBER SECUNDUS. 0337 CAPUT I. Cellae secretum tironibus et perfectis quam utile. 0337D 1. Quam dilecta tabernacula tua, Domine uirtutum, in quibus passer inuenit sibi domum, et turtur nidum ubi reponat pullos suos! (Psal. LXXXIII, 2, 4.) Passer, inquam, naturaliter animal uitiosum, mobile, leue, importunum, garrulum, ac pronum in libidinem. Et turtur luctus amica, opacae solitudinis familiaris incola, forma simplicitatis, exemplum castitatis. Ille sibi inuenit in eis domum quietis et securitatis: illa nidum sibi, ubi reponat pullos suos. Quae sunt haec, nisi iuuenum naturaliter calidus sanguis, et feruidus animus, aetas labilis, curiositas 0338D inquieta; et uirilis maturitas, serius animus, castus, sobrius, pertaesus exteriorum quantum potest, et intra semetipsum recondens semetipsum? Quorum alterum in tabernaculis Domini uirtutum, in disciplina cellarum inuenit sibi ab 222 omnibus uitiis quietem, firmamentum stabilitatis, et mansionem securitatis: alterum uero, in secreto cellae secretiorem recessum conscientiae, ubi reponat et nutriat sanctarum affectionum suarum fructus, et spiritualis sensus contemplationis. Passer solitarius in tecto, hoc est in altitudine contemplationis, calcare amat habitationem carnalis conuersationis. Turtur in inferioribus fecundatur, et gaudet in fructibus humilitatis. 0339A Perfecti enim quique et spirituales, qui turturis nomine designantur, cum ad firmamentum et robur uirtutis suae per uirtutem obedientiae et subiectionis perueniunt, premunt se semper ac deiiciunt in id quod incipientium est: et unde infra se descendunt, inde ascendunt supra se: et humiliando se magis proficiunt, propter fructus solitudinis, qui sunt frequentes et sublimes excessus contemplationis, non arbitrantes esse negligendam conscientiam uoluntariae subiectionis, usum socialis uitae, et dulcedinem fraternae charitatis. 2. Ideo uir spiritualis et corpore suo spiritualiter utens, seruitutem eius, quam habet animalis homo per uim coactam, rationalis per consuetudinem subactam, accipere meretur quasi naturaliter affectam. 0339B Ubi illi est obedientia necessitatis, iste eam habet charitatis. Ubi ille uirtutes laboris plenas, iste habet eas uersas in mores. Illi uero passeres Dei sursum nitentes ad ea quae sunt perfectorum, non elationis praesumptione, sed pietatis amore, in paupertate spiritus sui sublimati, non repelluntur ut elati, sed suscipiuntur ut deuoti: et aliquando hoc merentur experiri, quo spirituales frui; et semper affectant imitari eorum uitam actiuam, ad quorum ambiunt consolationem contemplatiuam. Sicque uno spiritu, licet non uno gressu gradientes, aeque proficiunt et spirituales in humili, et incipientes in sublimi. Et haec sunt cellarum bene ordinatarum sancta commercia, studia ueneranda, otia negotiosa, quies operosa, charitas ordinata, mutuo in silentio sibi colloqui, 0339C et in absentia ab inuicem se ad inuicem magis frui, proficere de inuicem: et cum se non uident ad inuicem, in alio uidere quod imitandum est, in se ipsis nonnisi quod flendum est. Ego uero, sicut dicit Ieremias, uir uidens paupertatem meam (Thren. III, 1), cum alienas diuitias computo, in memetipso erubesco, et suspiro, quia quod tracto in alieno, mallem experiri in proprio. De duobus quippe malis tolerabilius est quod amas non uidere, quam uidere, et non habere; quamuis non sic de bonis Domini. Bona enim Domini uidere, amare est: amare uero, habere est. Ideo nitamur, in quantum possumus ut uideamus, uidendo intelligamus, et intelligendo amemus, ut amando habeamus. Domine, super hoc ante te 0339D omne desiderium meum, et gemitus meus a te non est absconditus. CAPUT II. De secundo statu uitae religiosae, id est rationali. 3. De animali uero statu transeuntes ad rationalem, ut de rationali transeamus ad spiritualem tractando, et utinam proficiendo, primo scire debemus quia Sapientia, sicut in libro nominis eius legitur, praeoccupat eos qui se concupiscunt, et occurrit eis, et ostendit se in uiis suis hilariter (Sap. VI, 14), sicut 0340A in proficiendo, sic et in meditando et tractando; attingens ubique propter sui munditiam (Sap. VII, 24). Adiuuat enim Deus uultu suo se intuentem, mouet ac promouet, et attrahit species summi boni se contemplantem. Cumque ratio proficiendo in amorem sursum ascendit, amanti et desideranti gratia condescendit. Unum saepe fiunt, quae illos duos status efficiunt quae sunt ratio et amor, et quae ex eis efficiuntur, scilicet scientia et sapientia. Nec iam possunt altrinsecus tractari uel cogitari quae iam unum et unius operationis ac uirtutis sunt, et in sensu intelligentis, et in gaudio fruentis. Quamuis ergo distinguendus sit alter ab altero, tamen cum sic se res obtulerit, et cogitandus et tractandus erit alter cum altero, et in altero. Quia ergo, sicut iam supra dictum est (supra, 0340B lib. I, nn. 14, 19), quemadmodum in profectu religionis, status animalis uigilat circa corpus et hominem exteriorem componendum, et aptandum studio uirtutis; 223 sic rationalis circa animum agere debet, uel faciendum si non est, uel excolendum et ordinandum si est: primo uidendum est quis uel quid sit animus ipse, quem ratio rationalem facit; quid ipsa ratio, quae animal mortale faciendo rationale, hominem perficit. Sed primo dicendum est de anima. 4. Anima est res incorporea, rationis capax, uiuificando corpori accommodata. Haec animales constituit homines, quae carnis sunt sapientes, sensibus corporis inhaerentes. Quae ubi perfectae rationis incipit esse, non tantum capax, sed et princeps, continuo 0340C abdicat a se nomen generis feminini, et efficitur animus particeps rationis, regendo corpori accommodatus, uel se ipsum habens spiritus. Quamdiu enim anima est, cito in id quod carnale est, effeminatur: animus uero uel spiritus, nonnisi quod uirile est et spirituale meditatur. Spiritus enim hominibus in appetitu boni subtilis et efficacis naturae conditus, et in arte creatricis sapientiae omni corpore melior, omni etiam luce corporea lucidior ac dignior ob imaginem conditoris, et capacitatem rationis; uitio tamen carnalis originis implicitus, peccati seruus effectus est, et captiuus in lege peccati, quae est in membris. Nec tamen omnino amisit arbitrium, id est iudicium rationis in iudicando et discernendo, quanquam 0340D libertatem suam amiserit in uolendo et agendo. Nam in poenam peccati, et testimonium amissae dignitatis naturalis, positum est in signum ei arbitrium, sed captiuum. Quod etiam ante conuersionem et liberationem uoluntatis, nunquam perdere potest ex toto ulla auersione ipsius uoluntatis. In quo etiam cum eo abutitur in eligendo malum pro bono, sicut dictum est, melior est et dignior omni corporea creatura, et in se, et in arte creatricis ueritatis. Liberatur uero uoluntas, quando efficitur charitas: cum charitas Dei diffunditur in cordibus 0341A nostris per Spiritum sanctum, qui datur nobis (Rom. V, 5). Et nunc uere est ratio, hoc est habitus mentis per omnia conueniens ueritati. Cum enim liberata uoluntate per liberantem gratiam, spiritus agi incipit libera ratione, tunc suus est, hoc est se ipso libere utens efficitur, et fit animus, et bonus animus. Animus, inquam, in quantum bene animans, et perficiens animal suum supplemento liberae rationis. Bonus autem, in quantum iam amans bonum suum, quo bonus fit, et sine quo nec bonus, nec animus esse potuit. Fit autem bonus animus et rationalis, diligens Dominum Deum suum in toto corde suo, et in tota anima sua, et in tota mente sua, et in omnibus uiribus suis, et nonnisi in ipso se ipsum, et proximum suum sicut se ipsum. Fit autem bonus 0341B animus Deum timens, et mandata eius obseruans: hoc est enim omnis homo (Eccle. XII, 13). Ratio uero sic definitur a definientibus, uel describitur a describentibus: Aspectus animi est, quo per se ipsum, non per corpus, uerum intuetur: aut ipsa ueri contemplatio, aut ipsum uerum quod contemplatur, aut uita rationalis, uel rationale obsequium, in quo conformatur ueritati contemplatae. Ratiocinatio uero est rationis inquisitio, hoc est aspectus eius motio per ea quae aspicienda sunt. Ratiocinatio quaerit, ratio inuenit. Aspectus hic in rem aliquam coniectus cum eam uidet, scientia est; cum non ualet, ignorantia est hominis. Haec ergo ratio est, et instrumentum per quod operatur, et opus quod operatur. Haec semper exerceri amat in eo quod utile 0341C est et honestum, exercitio proficiens, desidia uero in semetipsa marcescens. 5. Nullum uero dignius et utilius exercitium est homini eam habenti, quam in eo quod melius habet, et in quo caeteris animalibus, et caeteris partibus suis praeeminet, quae est ipsa mens uel animus. Menti uero uel animo, cui caetera pars hominis regenda subdita est, nec dignius est aliquid ad quaerendum, nec dulcius ad inueniendum, nec utilius ad habendum, quam quod solum ipsam mentem supereminet, qui est solus Deus. Nec longe est ab unoquoque nostrum, quia in ipso uiuimus, mouemur, et sumus (Act. XVII, 27, 28). Et non sicut in aere isto, sic in Domino 224 Deo nostro; sed in ipso uiuimus per fidem, mouemur et promouemur 0341D per spem, figimur per amorem. Ab ipso enim et ad ipsum conditus est rationalis animus, ut ad ipsum sit conuersio eius, ut sit ipse bonum eius. Hic autem ex illo bono bonus, ad imaginem et similitudinem eius conditus est: ut quamdiu hic uiuitur, quam propius potest, accedat ad eum similitudine, a quo sola receditur dissimilitudine; ut sit is sanctus, sicut ille sanctus est; in futuro futurus beatus, sicut ille beatus est. Denique hoc solum magnum et bonum est, cum magnus et bonus animus suspicit, miratur et affectat quod supra eum est, et adhaerere festinat similitudini suae deuota imago. Ipse enim imago Dei est. Et per hoc quod imago Dei est, intelligibile ei fit, et se posse et debere inhaerere 0342A ei cuius imago est. Ideo etsi in terris regit corpus sibi commissum, meliore tamen parte sui scilicet memoria, intelligentia, et amore ibi semper conuersari amat, unde quidquid est, quidquid habet, se nouit accepisse, et ubi in perpetuum se mansurum, et cum plena Dei uisione plenam Dei similitudinem adepturum, quantum in hoc homini sperandum est, sperare ei licet, si bonae spei uitam suam non negligat conformare. Illuc ergo spectat, inde pendet, plus cum hominibus commorans, ut uiuificet eos uita Dei ad quaerenda et capienda diuina, quam ut animet uita ista mortali et humana. Sicut enim corpus quod animat, naturali statu suo erigitur in coelum, quod natura et loco, et dignitate, et loca omnia et corpora supereminet: sic spiritualis ipse natura, ad 0342B ea quae in spiritualibus praeeminent, hoc est ad Deum, et diuina erigere semper amat semetipsum, non superbe sapiendo, sed pie amando, sobrie, et iuste, et pie uiuendo: qui quanto altius est quo nititur, tanto fortioribus exercitiorum studiis exercendus est, et quae eum non perfundant, sed intingant, sicque afficiant ut perficiant. 6. Studia uero haec etsi litteris aliquando adiuuentur et utantur, non tamen litteratoria sunt, non cauillantia, non disputantia, non garrula; sed spiritualia, pacifica, et humilia, humilibus consentientia. Quae etsi foris exercentur, intus potius aguntur in spiritu mentis, ubi renouatur homo de die in diem, induens nouum hominem qui secundum Deum creatus est in sanctitate et iustitia ueritatis. Ibi enim fit 0342C animus, ibi fit intellectus bonus omnibus facientibus eum, cum secundum regulam ab Apostolo datam, in omnibus exhibemus nos sicut Dei ministros in multa patientia, in tribulationibus, in necessitatibus, in angustiis, in laboribus, in uigiliis, in carcere cellae, in ieiuniis, in castitate, in scientia, in longanimitate, in suauitate, in Spiritu sancto, in charitate non ficta, in uerbo ueritatis, et uirtute Dei; per arma iustitiae a dextris et a sinistris; per gloriam et ignobilitatem, per infamiam et bonam famam; ut seductores et ueraces; sicut qui ignoti et cogniti; quasi morientes, et ecce uiuimus; ut castigati et non mortificati; quasi tristes, semper autem gaudentes; sicut egentes, multos autem locupletantes; tanquam nihil habentes, et omnia possidentes (II Cor. VI, 4-10): in labore et 0342D aerumna, in fame et siti, in frigore et nuditate (II Cor. XI, 27). Haec et huiusmodi sunt studia sancta, exercitia apostolica, in quibus discutit se animus, et inuenit, et emendat, mundans se ab omni inquinamento carnis ac spiritus, perficiens sanctificationem in timore Dei. Studia haec silentium amant, quietem desiderant cordis in labore corporis, paupertatem spiritus, et pacem in exterioribus pressuris, et bonam conscientiam in omni puritate cordis et corporis. Haec faciunt animum, quia unde faciant, habent. Vana uero illa, nugigerula, uerbosa, contentiosa, curiosa, ambitiosa, etiam sanctum animum uel iam perfectum dissipant et corrumpunt. Haec studia scrutantur uirtutum, non tam flores quam radices, non 0343A ut luceant, sed ut sint: non ut sciantur, sed ut habeantur. 7. Vitiorum uero plus in semetipsis metuunt appetitum, quam ab aliis impetum; plus contagium, quam malitiam. Sicut enim aliquando magno labore, et studio perseuerante, uirtutes trahuntur in affectum et mentem bonam, sic uitia leuissima remissioris licentiae opportunitate transeunt in conspersionem, et quasi naturalia efficiuntur. Sed nullum uitium naturale est; uirtus uero 225 omnis homini naturalis est. Consuetudo tamen uel uoluntatis corruptae, uel inolitae negligentiae, plurima saepe uitia quasi naturalia in neglecta conscientia efficere solet. Consuetudo quippe, sicut philosophi dicere solent, est secunda natura. Omnis tamen malus animus 0343B priusquam indurescat, molliri potest malitia eius: sed nec postquam induruerit, desperandus est. Haec enim maledictio est Adae, ut in terra laboris nostri, et in agro cordis uel corporis nostri, noxia uel inutilia gratuito passim ubique proueniant: utilia uero uel necessaria, et salubria, cum labore. Virtus tamen quoniam naturae res est, cum uenit in animum aliquando, non uenit sine labore, sed uenit in locum suum, et sedet fideliter, et bene cum ea naturae conuenit, cum nullum praemium potius sit ei, quam in Deo conscientia sui. Vitium uero cum nihil aliud esse credatur, quam priuatio uirtutis, tamen uastitas eius et enormitas tanta nonnunquam quasi sentitur, ut obruat et opprimat: foeditas tanta, ut inquinet et inficiat; adhaesio tam pertinax consuetudinis, 0343C ut uix a se eam natura excutiat. Omnis enim uitii frustra siccatur riuus, si fons non fuerit obturatus. Verbi gratia, remissa uoluntas facit mentis leuitatem, ex qua prodeunt instabilitas mentis, inconstantia morum, uana laetitia saepe usque ad lasciuiam carnis, uana tristitia nonnunquam usque ad aegritudinem corporis, et multa alia in negligentia uel transgressione propositi ex leuitatis uitio uenientia. Sic etiam superba ex usu uoluntas in magna saepe cordis inopia tumentem efficit animum. Unde procedunt uana gloria, fiducia sui, negligentia Dei, iactantia, inobedientia, contemptus, praesumptio, et caeterae animi pestes, quae profluere solent ex tumore et usu superbiae. Et in hunc modum omnia genera 0343D uitiorum ex aliquo malae uoluntatis affectu, uel malae consuetudinis usu, suam singula ducunt matricem originem: quae quanto diutius menti inolita est, tanto fortius haeret, et fortioribus remediis eget, et curam requirit diligentiorem. Huiusmodi enim pestes uitiorum usque in ultimam solitudinem solitarium persequuntur. Et sicut bene concreta uirtus, et fideliter animo insidens, possessorem suum in nulla deserit multitudine, sic uitium consuetudinis possessum suum liberum esse non patitur in qualibet solitudine. Nam nisi pertinaci studio, et prudenti opera expugnata fuerit consuetudo, leniri potest, uinci uix potest: et quomodocumque se componat animus, et in quauis solitudine habitet, secretum uel silentium cordis esse non patitur. Cui 0344A quo maiorem contigerit inesse usum consuetudinis et uoluntatis, eo nequior et rebellior in eo inuenitur, non tam malitia spiritualis, quam quasi manibus expellenda multiplex quaedam collectio et dura corpulentia necessitatis. 8. Sed redeamus ad laudem uirtutis. Quid est uirtus? Filia rationis, sed magis gratiae. Vis enim quaedam est ex natura. Ut autem uirtus sit, habet ex gratia. Vis est ex iudicio approbantis rationis: uirtus autem ex appetitu illuminatae uoluntatis. Virtus enim est uoluntarius in bonum assensus. Virtus est aequalitas quaedam uitae, per omnia congruens rationi. Virtus est ad iudicium rationis usus liberae uoluntatis. Virtus quaedam est humilitas. Virtus quaedam est patientia. Virtus quaedam est obedientia. Virtutes, sunt prudentia, 0344B temperantia, fortitudo, iustitia, et aliae quamplures: in quibus singulis non est aliud uirtus, quam, sicut dictum est, ad iudicium rationis usus liberae uoluntatis. Bona enim uoluntas in animo est origo omnium bonorum, et omnium mater uirtutum. Sic e conuerso mala uoluntas est origo omnium malorum et uitiorum. Ideo custos animae suae, ualde sollicitus esse debet circa custodiam uoluntatis suae, ut prudenter intelligat, et discernat quid in totum uelit, uel uolendum sibi sit, sicut est amor Dei: quid propter illud, sicut est amor proximi. Ut enim in illo tuta sit omnis indiscretio, in hoc semper secundum obedientiae regulas cauta et prudens debet esse dilectio. In dilectione quippe Dei non alia ratio, non alia discretio est, nisi ut sicut ille cum dilexisset 0344C nos, in finem dilexit nos: sic, si fieri potest, in infinitum diligamus eum nos, sicut beatus uir qui in mandatis eius cupit nimis (Psal. CXI, 1). 226 9. Sed cum nullum finem, uel terminum habere debeat deuotio amantis, tamen terminos suos, fines et regulas habere debet actio operantis. Ubi ne aliquando oberret nimia uoluntas, necesse est quod semper adsit mediante obedientia custodiens ueritas. Nihil enim in bonum hominis in Deum proficientis, tam sibi conuenit, quam uoluntas et ueritas. Haec duo sunt, quae, sicut dicit Dominus, si consenserint in unum, quodcunque petierint, fiet eis a Deo Patre (Matth. XVIII, 19). Si duo haec in unum perfecte consenserint, omnem in se continent 0344D uirtutum plenitudinem sine uitio intercurrente; omnia possunt in homine etiam languente, omnia habent et possident in homine nihil habente: dant, mutuant, conferunt, prosunt in homine secum quiescente. Gloria et diuitiae in conscientia sancti uiri illius, ex fructibus bonae uoluntatis eius. Foris uero non ex uno latere, sicut scutum huius mundi, sed undique eum circumdat scutum ueritatis Dei. Hilarem enim eum et iucundum intus semper efficit bona uoluntas: in exteriori uero actione serium et grauem, tutum ac securum reddit ueritas. Ideoque supergressus humana homo ille, semper in sereno est: sicut de aere illo homines ferunt, qui super globum lunae est. 10. Voluntas, naturalis quidam animi appetitus 0345A est, alius in Deum, et circa interiora sua: alius circa corpus, et circa exteriora et corporalia. Haec cum sursum tendit, sicut ignis ad locum suum, hoc est, cum sociatur ueritati, et mouetur ad altiora, amor est. Cum uero promouetur, et lactatur a gratia, dilectio est. Cum apprehendit, cum tenet, cum fruitur, charitas est, unitas spiritus est, Deus est: Deus enim charitas est (I Ioan. IV, 16). In his autem cum consummauerit homo, tunc incipit (Eccli. VIII, 6); quia nulla horum in hac uita plena perfectio est. Cum uero declinat in ea quae carnis sunt, concupiscentia carnis est. Cum in curiositatem saeculi, concupiscentia oculorum est. Cum uero in ambitionem gloriae uel honoris, superbia uitae est. Quandiu tamen in huiusmodi utilitati seu necessitati naturae 0345B seruit, natura est, uel appetitus eius. Cum uero in superflua se exponit uel noxia, uitium naturae est, uel sui ipsius. Quorum primo appetitu uel accessu, de temetipso tibi hoc capere licet argumentum. Cum in eis quae ad corpus spectant, in rebus necessariis uoluntas primo appetitui finem facit, naturalis animi appetitus est. Cum uero in appetendo semper ad ulteriora progreditur, ipsum se prodit, quia iam non tam uoluntas quam uitium uoluntatis est, auaritia, uel cupiditas, uel aliquid huiusmodi. Voluntati enim in huiusmodi cito satis est, uitiis uero eius nunquam satis est. 11. Haec in spiritualibus, et in eis, quae ad Deum sunt, cum uult quod potest, laudanda est: cum uult quod non potest, et plus quam potest, regenda 0345C est: cum non uult quod potest, excitanda est et prouocanda. Saepe enim si non frenatur, impetum facit, et agitur in praeceps. Saepe si non excitatur, dormit, et tardat, et obliuiscitur quo tendebat, et facile declinat quasi a latere in obligationes oblatae delectationis. Ideoque sicut in corpore etiam solet fieri (melius enim corpus hominis ab alio uidetur, quam se ipsum uideat), in huiusmodi nos saepe melius uidet alienus oculus, quam noster; et alius qui non est pariter in feruore eiusdem uoluntatis, rectior saepe iudex est actionis: quia saepe uel negligentia, uel priuato amore nostri erramus in nobis. Bona ergo custos uoluntatis est obedientia, siue imperii illa sit, siue consilii; 0345D siue subiectionis, siue solius charitatis. Purius enim ac dulcius saepe, secundum apostolum Petrum, ad pares, seu etiam ad minores suos, filii obedientiae castificant corda sua in obedientia charitatis, quam ad maiores subigant per obedientiam necessitatis (I Petr. I, 22; V, 2, 3). In illa enim sola uel praecipit, uel consulit, et obedit charitas: hic autem poenam timet, uel minatur imperiosa auctoritas et meticulosa necessitas. Et in illa obedienti saepe debetur maior gloria: in ista uero inobedienti maior semper intentatur poena. Ergo in homine sursum cor habente propter exteriora sua regenda, moderanda, componenda, palam omnibus est quam necessaria sit uoluntati custodia sua, amplius autem propter interiora sua. Animo enim saepe se ipsum 0346A uel Deum cogitanti, ipsa uoluntas in omni cogitatione princeps est; et 227 necessario principium uoluntatis sequitur omnis tenor cogitationis. 12. Tria enim sunt quae cogitationem faciunt; uoluntas, memoria, et intellectus. Voluntas cogit memoriam ut proferat materiam, cogit etiam intellectum ad formandum quod profertur, adhibens intellectum memoriae ut inde formetur; intellectui uero, aciem cogitantis, ut inde cogitetur. Quae quia in unum cogit uoluntas, et facili quodam nutu copulat, a cogendo cogitatio nomen accepisse uidetur. Hinc fiunt cogitationes omnes, aliae bonae et sanctae, et dignae Deo: aliae malae et peruersae, quae separant a Deo: aliae otiosae et uanae, a quibus aufert se Deus. 0346B Hinc enim dicitur quod peruersae cogitationes separant a Deo, et quia Spiritus sanctus aufert se a cogitationibus quae sunt sine intellectu (Sap. I, 3, 5). In quibus uerbis aduertendum est, quia sine omni intellectu nullatenus cogitari potest, et nulla omnino cogitatio sine omni intellectu est. Sed alius est intellectus ex ui naturalis rationis, alius ex uirtute mentis rationalis. Intellectus quidem idem ipse est, qui quocunque seu in bonum, seu in malum applicitus fuerit, naturaliter uiget: sed alius inuenitur sibi relictus, alius a gratia illuminatus. Ille saeculi rebus et seriis et nugatoriis se non negat: hic autem nonnisi dignis se rebus, et similibus sibi se ipsum accommodat. Ille saepe operatur sicut sibi relictus, et uitio infectus ex uitio rationis, et uitio corruptae 0346C uoluntatis, texens peruersas cogitationes, quibus semetipsum qui cogitat, sponte separat a Deo: hic autem semper sicut illuminatus, et uirtuti affectus, operatur pietatem, quae cogitantem coniungit Deo. 13. Quae uero secundo loco ponuntur cogitationes sine intellectu, ipsae sunt uanae illae et otiosae, neutro intellectui per cogitantis intentionem se applicantes, non repente perimentes, sed sensim et paulatim corrumpentes, occupantes tempus, necessaria impedientes, et animum inficientes: non tam cogitationes, quam ex ueris uel imaginariis recordationibus simulacra quaedam cogitationum, seu ipsae recordationes ultro et multipliciter de memoria scaturientes. In quibus passio quaedam uoluntatis 0346D potius uidetur esse quam actio, cum nulla sit in eis cogitantis intentio: cum quod sponte ebullit de memoria, formandum se offert intellectui non curanti, et quidquid agitur, uidetur potius agi in somnio dormientis, quam in acie cogitantis. Ubi tametsi a se repellere Spiritum sanctum non est in uoto cogitantis, fit tamen ex culpa negligentis, ut spiritus disciplinae merito auferat se a cogitationibus indisciplinatis. Quae quamuis fiant per uim quamdam occultam rationis, non tamen fiunt ex ratione, ut attrahatur in eas intellectus, cum nullus sit in eis intelligentis assensus. Ubi uero serio de rebus seriis bene cogitatur, uoluntas libero arbitrio de memoria euocat quodcunque opus habet, et intellectum formantem memoriae adhibet, formatumque quidquid illud 0347A est intellectus adhibet aciei cogitantis, et sic peragitur negotium cogitationis. CAPUT III. Tertium statum uitae religiosae, id est spiritualem, explicat. 14. Cum uero de his quae de Deo uel ad Deum sunt cogitatur, et uoluntas eo proficit ut amor fiat, continuo per uiam amoris infundit se Spiritus sanctus, spiritus uitae; et omnia uiuificat, adiuuans seu in oratione, seu in meditatione, seu in tractatu infirmitatem cogitantis. Et continuo memoria efficitur sapientia, cum suauiter ei sapiunt bona Dei, et quod ex eis cogitatum est formandum in affectu, adhibet intellectui. Intellectus uero cogitantis, efficitur contemplatio amantis, et formans illud in quasdam spiritualis, 0347B uel diuinae suauitatis experientias afficit ex eis aciem cogitantis; illa uero efficitur gaudium fruentis. Et tunc de Deo bene cogitatur secundum humanum modum; si tamen cogitatio dicenda est, ubi nil cogit nec cogitur, sed tantummodo in memoriam abundantiae suauitatis Dei exsultatur, iubilatur, et uere sentitur de eo in bonitate, ab eo, qui in simplicitate 228 cordis quaesiuit illum. Sed modus hic cogitandi de Deo non est in arbitrio cogitantis, sed in gratia donantis: scilicet cum Spiritus sanctus, qui ubi uult spirat, quando uult, et quomodo uult, et quibus uult, in hoc aspirat. Sed hominis est iugiter praeparare cor, uoluntatem expediendo ab affectionibus alienis, rationem uel intellectum a sollicitudinibus, memoriam ab otiosis et negotiosis, nonnumquam 0347C et a necessariis occupationibus; ut in die bona Domini, et in hora beneplaciti eius, cum audierit uocem spiritus spirantis, ea quae cogitationem faciunt, continuo libere concurrant sibi, et cooperentur in bonum, et quasi symbolum faciant in gaudium cogitantis: uoluntas exhibendo in gaudium Domini puram affectionem; memoria, materiam fidelem; intellectus, experientiae suauitatem. 15. Sic ergo uoluntas neglecta facit cogitationes otiosas, et indignas Deo: corrupta, peruersas, quae separant a Deo: recta, necessarias ad usum uitae huius: pia, efficaces ad fructum Spiritus, et ad fruendum Deo. Fructus autem Spiritus sunt, sicut Apostolus dicit, charitas, pax, gaudium, patientia, 0347D longanimitas, bonitas, benignitas, mansuetudo, fides, modestia, continentia, castitas (Galat. V, 22, 23). Et in omni genere cogitationis, omnia quaecumque cogitanti occurrunt, conformantur intentioni uoluntatis, agente in eis misericordia et iudicio Dei, ut iustus iustificetur adhuc, et qui in sordibus est sordescat adhuc (Apoc. XXII, 11). Ideo homini Deum amare uolenti, uel iam amanti, suus semper consulendus est animus, examinanda conscientia, quid sit quod in totum uult, et propter quod uult: quidquid aliud uult spiritus uel odit, quidquid contra illud caro concupiscit. Incidentes enim quasi extrinsecus et decedentes cogitationes, et praeteruolitantes uoluntates, quibus modo uult, modo non uult, nequaquam inter uoluntates, sed pene inter otiosas deputandae 0348A sunt cogitationes. Nam etsi aliquando fiunt usque ad delectationem animi, cito tamen inde se excutit animus compos sui. Quod autem in totum uult, primo considerandum est ei quid illud sit quod sic uelit; deinde, quantum uelit, et quomodo uelit. Si quod in totum uult, Deus est, discutiendum est ei Deum quantum et quomodo uelit, et utrum usque in contemptum sui ipsius, omniumque quae sunt uel esse possunt; et hoc non tantum ex iudicio rationis, sed etiam ex affectu mentis: ut iam uoluntas plus quam uoluntas sit, ut amor sit, ut dilectio sit, ut sit charitas, sit unitas spiritus. Sic enim diligendus est Deus. Magna enim uoluntas ad Deum, amor est; dilectio, adhaesio siue coniunctio; charitas, fruitio. Unitas uero spiritus cum Deo homini sursum cor 0348B habenti, proficientis in Deum uoluntatis est perfectio, cum iam non solummodo uult quod Deus uult, sed sic est non tantum affectus, sed in affectu perfectus, ut non possit uelle nisi quod Deus uult. Velle autem quod Deus uult, hoc est iam similem Deo esse: non posse uelle nisi quod Deus uult, hoc est iam esse quod Deus est, cui uelle et esse, id ipsum est. Unde bene dicitur, quod tunc plene uidebimus eum sicuti est, cum similes ei erimus (I Ioan. III, 2); hoc est, erimus quod ipse est. Quibus enim potestas data est filios Dei fieri, data est potestas, non quidem ut sint Deus, sed sint tamen quod Deus est, sint sancti, futuri plene beati, quod Deus est. Nec aliunde hic sancti, nec ibi futuri beati, quam 0348C ex Deo, qui eorum et sanctitas et beatitudo est. 16. Et haec hominis est perfectio, similitudo Dei. Perfectum autem nolle esse, delinquere est. Et ideo huic perfectioni nutrienda est semper uoluntas, amor praeparandus, uoluntas cohibenda, ne in aliena dissipetur; amor seruandus, ne inquinetur. Propter hoc enim solum creati sumus et uiuimus, ut Deo similes simus, cum ad Dei imaginem creati simus. Est autem Dei similitudo quaedam quam nemo uiuens nisi cum uita exuit, quam omni homini in testimonium amissae melioris et dignioris similitudinis creator omnium hominum reliquit; quam habet et uolens et nolens et qui eam cogitare potest, et qui tam hebes est ut eam cogitare non possit: scilicet quod sicut ubique Deus est, et ubique 0348D totus est in creatura sua, sic et in corpore suo omnis uiuens anima. Et sicut semper sibi indissimilis Deus indissimiliter dissimilia in 229 creatura operatur; sic anima hominis quamuis totum corpus uiuificans indissimili uita, in sensibus tamen corporis et in cogitationibus cordis indissimiliter operatur assidue dissimilia. Haec similitudo Dei in homine, quantum ad meritum eius, nullius apud Deum est momenti, cum naturae, non uoluntatis eius sit uel laboris. Sed est alia magis Deo propinqua similitudo, in quantum uoluntaria, quae in uirtutibus consistit: in qua animus uirtutis magnitudine summi boni quasi imitari gestit magnitudinem; et perseuerantiae in bono constantia, aeternitatis eius incommutabilitatem. Super hanc autem alia est adhuc similitudo 0349A Dei. Haec est de qua iam aliquanta dicta sunt, in tantum proprie propria, ut non iam similitudo, sed unitas spiritus nominetur; cum fit homo unum cum Deo, unus spiritus, non tantum unitate uolendi idem, sed expressiore quadam unitate uirtutis (sicut iam dictum est) aliud uelle non ualendi. Dicitur autem haec unitas spiritus, non tantum quia efficit eam, uel afficit ei spiritum hominis Spiritus sanctus, sed quia ipsa ipse est Spiritus sanctus Deus charitas: cum per eum qui est amor Patris et Filii, et unitas, et suauitas, et bonum, et osculum, et amplexus, et quidquid commune potest esse amborum in summa illa unitate ueritatis, et ueritate unitatis; hoc idem homini suo modo fit ad Deum, quod cum substantiali unitate Filio est ad Patrem, uel 0349B Patri ad Filium; cum in amplexu et osculo Patris et Filii mediam quodammodo se inuenit beata conscientia; cum modo ineffabili inexcogitabilique fieri meretur homo Dei non Deus, sed tamen quod Deus est ex natura, homo ex gratia. 17. Unde in catalogo spiritualium exercitiorum Apostolus prudenter interseruit Spiritum sanctum, dicens: In castitate, in scientia, in longanimitate, in suauitate, in Spiritu sancto, in charitate non ficta, in uerbo ueritatis, in uirtute Dei (II Cor. VI, 6, 7). Vide enim quomodo tanquam omnia facientem, ordinantem, et uiuificantem, in medio bonarum uirtutum, sicut cor in medio corporis, constituit Spiritum sanctum. Ipse est enim omnipotens artifex creans hominis ad Deum bonam uoluntatem, 0349C Dei ad hominem faciens propitiationem, formans affectionem, dans uirtutem, iuuans operationem, agens omnia fortiter, et disponens omnia suauiter. Ipse uiuificat spiritum hominis, et continet in unum: sicut et ille uiuificat, et in unum continet corpus suum. Homines doceant Deum quaerere; Angeli adorare: solus ipse est qui docet inuenire, habere, et frui. Ipse enim est et sollicitudo bene quaerentis, et pietas in spiritu et ueritate adorantis, et sapientia inuenientis, et amor habentis, et gaudium fruentis. Quidquid tamen de uisione et cognitione Dei hic fidelibus impertitur, speculum est et aenigma; tantum distans a futura uisione et cognitione, quantum a ueritate distat fides, uel tempus ab aeternitate, nisi cum aliquando fit quod de eo in libro Iob legitur: 0349D Qui abscondit lucem in manibus, et praecipit ei ut rursum oriatur, et annuntiat de ea dilecto suo quod possessio eius sit, et ad eam possit peruenire (Iob XXXVI, 32, 33). 18. Electo enim et dilecto Dei, aliquando uicissim lumen quoddam uultus Dei ostenditur (sicut lumen clausum in manibus patet et latet ad arbitrium tenentis), ut per hoc quod quasi in transcursu, uel in puncto permittitur uidere, inardescat animus ad plenam possessionem luminis aeterni, et haereditatem plenae uisionis Dei: cui ut innotescat aliquatenus id quod ei deest, nonnunquam quasi pertransiens gratia perstringit sensum amantis, et eripit ipsum sibi, et rapit in diem qui est a tumultu rerum 0350A ad gaudia silentii, et pro modulo suo ad momentum, ad punctum id ipsum ostendens ei uidendum sicuti est; interim etiam et ipsum efficit in id ipsum, ut sit suo modo sicut illud est. Ubi cum didicerit quid intersit inter mundum et immundum, redditur sibi, et remittitur ad mundandum cor ad uisionem, ad aptandum animum ad similitudinem: ut, si aliquando rursum admittatur, sit purior adhuc ad uidendum, et stabilior ad fruendum. Nusquam enim se melius deprehendit modus humanae imperfectionis, quam in lumine uultus Dei, in speculo diuinae uisionis. Ubi in die qui est, plus et plus uidens quid sibi deest, emendat in dies similitudine, quidquid 230 deliquit dissimilitudine: similitudine ei appropinquans, a quo longe factus est per dissimilitudinem; 0350B et sic expressiorem uisionem expressior semper similitudo comitatur. Impossibile quippe est uideri summum bonum, et non amari; nec non tantum amari, quantum datum fuerit uideri; quousque amor proficiat in aliquam similitudinem amoris illius, qui Deum similem fecit homini per humiliationem humanae conditionis, ut hominem similem Deo constituat per glorificationem diuinae participationis. Et tunc dulce est homini cohumiliari summae maiestati, compauperari Filio Dei, diuinae sapientiae conformari, hoc sentienti in se ipso, quod et in Christo Iesu Domino nostro. 19. Haec enim est sapientia cum pietate, amor cum timore, exsultatio cum tremore, cum cogitatur et intelligitur Deus humiliatus usque ad mortem, 0350C mortem autem crucis, ut hominem exaltet usque ad similitudinem diuinitatis. Hinc emanat fluminis impetus laetificans ciuitatem Dei, memoria abundantiae suauitatis eius in intelligendis et cogitandis circa nos bonis eius. In quo cum ad Deum amandum facile hominem adducant pensata, uel etiam contemplata eius amabilia, per se ipsa in affectu contemplantis elucentia, potentia eius, uirtutes eius, gloria, maiestas, bonitas, beatitudo: hoc potissimum amantem rapit in amabilem, quod ipse in semetipso est quidquid in eo amabile est, qui est totum quod est, si tamen totum est ubi pars non est. Cui bono, amore ipsius boni sic se intendit pius affectus, ut non se inde reuocet, donec unum uel unus cum eo spiritus fuerit effectus. Quod cum in eo fuerit perfectum, 0350D iam solo mortalitatis huius uelo diuiditur ac differtur a sanctis sanctorum, et summa illa beatitudine supercoelesti: qua tamen cum iam in fide et spe eius quem amat fruitur in conscientia, iam quod superest uitae huius, tolerabiliori praestolatur patientia. 20. Et haec est destinatio solitarii certaminis, hic finis, hoc praemium, haec requies laborum, consolatio dolorum. Et ipsa est perfectio et uera hominis sapientia; omnes in se amplectens et continens uirtutes, non aliunde collectas, sed uelut naturaliter insitas sibi, ad similitudinem illam Dei, qua est ipse quidquid est: cum sicut Deus est id quod est, sic circa bonum uirtutis, habitus bonae uoluntatis in bonam mentem sic consolidatus et affectus est, ut 0351A ex ardentissima boni incommutabilis adhaesione, nullatenus uideatur iam posse mutari ab eo quod est. Cum enim fit circa hominem Dei assumptio illa Domini et Sancti Israel regis nostri, sapiens et pius animus per illuminantem et adiuuantem gratiam in contemplatione summi boni, speculatur etiam regulas incommutabilis ueritatis, in quantum ad eas pertingere meretur intellectu amoris: et exinde format sibi modum conuersationis cuiusdam coelestis, et formam sanctitatis. Speculatur enim summam ueritatem, et quae ex ea uera sunt; summum bonum, et quae ex eo bona sunt; summam aeternitatem, et quae ex ea sunt. Illi ueritati, illi charitati, illi aeternitati se conformans, in istis se ordinans, illis non superuolitans iudicando, sed suspiciens desiderando, 0351B uel inhaerens amando; ista suspiciens, et eis se coaptans et conformans, non sine discretionis iudicio, non sine examine ratiocinationis, et iudicio rationis. Ex quo concipiuntur et oriuntur uirtutes sanctae, et imago Dei reformatur in homine, et uita illa Dei ordinatur, a qua homines quosdam alienatos conqueritur Apostolus (Ephes. IV, 18), et colligitur robur uirtutis, et duo illa in quibus contemplatiuae uitae perfectio constat, et actiuae: de quibus iuxta antiquos illos Interpretes legitur in Iob, Ecce pietas est sapientia: abstinere uero a malo, scientia est (Iob XXVIII, 28, iuxta LXX). Sapientia enim pietas est, hoc est cultus Dei, amor quo eum uidere desideramus, et uidentes in speculo et in aenigmate credimus et speramus: 0351C et in hoc proficimus ut eum uideamus in manifestatione. Abstinere uero a malis, scientia temporalium est, in quibus nos sumus: in quibus in tantum abstinemus a malis, in quantum ad bona studemus. 21. Ad hanc scientiam et ad hanc abstinentiam spectare inueniuntur primo omnium uirtutum exercitia; deinde, omnium artium uitae huius in qua uersamur, disciplina. Quorum alterum, id est studium uirtutum, respicere 231 potius uidetur ad superiora, quasi superioris sapientiae praeferentia uirtutem, et redolentia suauitatem. Alterum quod circa corporalia fit exercitia, nisi fidei religione religetur, defluit in inferiorum uanitatem. In quibus, cum scientia sit res, siue ratione, siue sensibus corporis 0351D comprehensa, et memoriae commendata; si bene res perpenditur, id proprie quod apprehendimus sensibus, omnino scientiae deputandum est. Quod uero per semetipsam ratio in huiusmodi apprehendit, hoc iam est in quo se sibi scientia atque sapientia conterminant. Quidquid enim aliunde discitur, scilicet per sensus corporis, quasi alienum et aduentitium menti ingeritur. Quod uero sponte uenit in mentem, siue ex ipsa ui rationis, siue ex incommutabilium legum incommutabilis ueritatis naturali intelligentia, ex qua etiam impiissimi homines nonnunquam rectissime iudicare inueniuntur; hoc sic ipsi inest rationi, ut hoc ipsum ipsa ratio sit: nec tam commendatur ei per doctrinam aliquam ut scientia sit, quam uel alio commonente, 0352A uel ipsa commemorante hoc ipsum sibi inesse naturaliter intelligit. In quo hoc potissimum est, cum quod notum est Dei, Deo naturaliter reuelante, manifestum fit homini, etiam impio. Deinde affectus uirtutum naturalis, de quo licuit dicere ethnicum poetam, Oderunt peccare boni uirtutis amore. HORAT., Epist. lib. I, ep. 16, u. 52. Deinde per inquisitionem ratiocinationum quaelibet discretio rationabilium. Infima uero pars est scientiae et deorsum uergens sensibilium animalis experientia, quae fit per quinque sensus corporis, et concupiscentiam, et experientiam carnis, siue oculorum, siue superbiae huius uitae. 22. Cum ergo ratio sapientiae conformata, format 0352B sibi conscientiam, et ordinat uitam, in inferioribus scientiae aptat sibi seruitutem, et sufficientiam naturae, in ratiocinationibus et rationabilibus ordinem uitae, in obtentu uirtutum formam conscientiae. Sicque ab inferioribus promota, a superioribus adiuta, pergens in id quod rectum est, et iudicio rationis, et assensu uoluntatis, et mentis affectu, et operis effectu erumpere festinat in libertatem spiritus et unitatem: ut, sicut iam saepe dictum est, fidelis homo unus spiritus efficiatur cum Deo. Et ipsa est, de qua paulo ante diximus, uita Dei, quae non tam rationis est profectus, quam iam in sapientia perfectionis affectus. Haec enim quia iam sapiunt sapienti, sapiens est: quia factus est unus spiritus 0352C cum Deo, spiritualis est. Et haec in hac uita hominis perfectio est. 23. Iam enim qui hactenus fuit solitarius uel solus, efficitur unus, et solitudo ei corporis uertitur in unitatem mentis. Et impletur in eo, quod Dominus pro discipulis in clausula omnis perfectionis orauit dicens: Pater, uolo ut sicut ego et tu unum sumus, ita et ipsi in nobis unum sint (Ioan. XVII, 11, 21). Haec enim unitas hominis cum Deo, uel similitudo ad Deum, in quantum propinquat Deo, in tantum inferius suum conformat sibi, infimum illi: ut spiritus et anima et corpus suo modo ordinata, suis locis disposita, suis meritis aestimata, suis etiam proprietatibus cogitentur: ut incipiat homo perfecte nosse se ipsum, et per cognitionem sui proficiendo, 0352D ascendere ad cognoscendum Deum. Quo cum primum exsurgere et aspirare incipit proficientis affectus, in cogitatione huius similitudinis plurimum cauendus est error dissimilitudinis: scilicet ut spiritualibus spiritualia, et diuinis diuina comparando, non aliter de eis cogitetur, quam quod res habet. Cogitans ergo animus similitudinem Dei et sui, primo in hoc formet et aptet cogitationem suam, ut omnino fugiat secundum corpus cogitare se ipsum: Deum uero non solum non secundum corpus, sicut locale, sed neque secundum spiritum, sicut mutabile. Quae enim spiritualia sunt, tantum diuersa sunt a corporum qualitate et natura, quantum ab omni locali circumscriptione remota. Quae uero diuina sunt tantum supereminent omnia et corporalia 0353A et spiritualia, quantum ab omni loci uel temporis lege, uel mutabilitatis suspicione aliena, in suae incommutabilitatis et aeternitatis beatitudine incommutabilia manent et aeterna. In quibus sicut quae corporalia sunt discernit animus per corporis sensus, sic quae sunt rationabilia uel spiritualia discernere non potest nisi per semetipsum. Quae uero sunt Dei, nonnisi a Deo quaerat uel 232 exspectet intellectus. Et quidem de nonnullis quae ad Deum spectant, fas est et possibile homini rationem habenti aliquando cogitare et disquirere, sicut de dulcedine bonitatis eius, de potentia uirtutis, et aliis huiusmodi. Ipsum uero quod est id ipsum, id quod est cogitari omnino non potest, nisi quantum ad hoc sensu illuminati amoris attingi potest. 0353B 24. Credendus est tamen Deus, et in quantum Spiritus sanctus adiuuerit cogitandus quaedam uita aeterna, uiuens et uiuificans, immutabilis, mutabilia omnia immutabiliter faciens, intelligens, et creans omnem intellectum et intelligentem, sapientia faciens omnem sapientem; ueritas fixa, stans indeclinabilis, ex qua uera sunt omnia quae uera sunt, in qua sunt aeternaliter rationes rerum omnium euenientium temporaliter. Cuique uita ipsa essentia est, ipsa natura: et uita uiuens ipse sibi est, quae est ipsa diuinitas, aeternitas, magnitudo, bonitas, et uirtus in se ipsa existens et subsistens, excedens omnem locum uirtute naturae illocalis, aeternitate uero omne tempus quod uel ratione, uel opinione comprehendi potest: quae longe uerius est et excellentius, 0353C quam quolibet sentiendi genere sentiatur. Certius tamen sensu humilis et illuminati amoris, quam quolibet cogitatu rationis attingitur, et semper melius est quam cogitatur; melius tamen cogitatur quam dicitur. Ipsa est enim summa essentia, ex qua omne esse proficiscitur: ipsa est summa substanti non subiecta praedicamentis uocum, sed rerum omnium subsistens causale principium, in quo esse nostrum non moritur, intellectus noster 0354A non errat, amor non offenditur: qui semper quaeritur, ut dulcius inueniatur; dulcissime inuenitur, ut diligentius quaeratur. 25. Hoc ergo ineffabile (cum nonnisi ineffabiliter uideatur) qui uult uidere, cor mundet, quia nulla corporis similitudine dormienti, nulla corporea specie uigilanti, nulla rationis indagine, nisi mundo corde humiliter amanti, uideri potest, uel apprehendi. Haec est enim facies Domini, quam nemo potest uidere, et uiuere mundo: haec est species, cui contemplandae suspirat omnis qui affectat diligere Dominum Deum suum in toto corde suo, in tota anima sua, in omni mente sua, et in omnibus uiribus suis. Ad quod etiam non desinit excitare proximum suum, si diligit eum sicut se ipsum. Ad quod cum aliquando 0354B admittitur, in ipso lumine ueritatis indubitanter uidet praeuenientem gratiam: cum inde repellitur, in ipsa sui caecitate intelligit puritati eius non conuenire immunditiam suam. Et si amat, flere dulce habet, et non sine multo gemitu cogitur redire in conscientiam suam. Ad quod cogitandum omnino impares sumus: sed ignoscit quem amamus, et de quo digne nos non posse, uel dicere, uel cogitare confitemur: et tamen ut dicamus et cogitemus, amore eius uel amore amoris eius prouocamur et trahimur. Cogitantis ergo est, in omnibus humiliare semetipsum, glorificare in semetipso Dominum Deum suum: in contemplatione Dei uilescere sibi: in amore Creatoris subiectum esse omni humanae creaturae: exhibere corpus suum hostiam uiuentem, sanctam, 0354C Deo placentem, rationabile obsequium suum. Prae omnibus autem non plus sapere quam oportet sapere, sed sapere ad sobrietatem: et secundum datam a Deo mensuram fidei (Rom. XII, 1, 3), bona sua non ponere in ore hominum, sed celare in cella sua, et recondere in conscientia, ut hunc quasi titulum, et in fronte conscientiae, et in fronte cellae semper habeat: Secretum meum mihi, secretum meum mihi, (Isai. XXIV, 16). LIBER TERTIUS. 0353 CAPUT I. Superna beatitudine nihil praestabilius. 0353D 1. Notandum est duas esse beatitudines, duas miserias: una enim est beatitudo quam Adam habuit in paradiso et perdidit; altera est in coelo, quam habent sancti Angeli quos Dominus asumpsit. Una autem miseria est in terra, quam singulis horis patimur; altera in ergastulo infernorum, quam perditi post mortem patiuntur. Illa itaque beatitudo quam habuit Adam in paradiso, fuit temporalis: illa uero est coelestis, propter quam factus est aeternalis. Illa itidem miseria uel tribulatio quam in praesenti patimur, finem habet: illa uero quae in inferno est, omni fine caret, quae etiam mors secunda appellatur. 0354D 2. Beatitudo igitur quae sanctis promittitur, tam magna est, tamque mirabilis, ut eam nec oculus uiderit, nec auris audierit, nec in cor hominis ascenderit. Cum itaque prae sui magnitudine uidere nequeamus, consideremus quid in praesenti uita nos naturaliter delectet, quid bonum uel honestum uideatur, si aliquid forte possit inueniri, unde illud admirabile, oculum non uidisse et aurem non audisse, lucidius nobis appareat, et saporem gratiorem habeat. Nimis etenim paucis uerbis comprehensum est totum illud quod electis promittitur, et quia hoc ita est occultum, ita inclusum et ab infirmis mentibus ualde separatum, conemur de tam excellenti gratia aliquid dicere, ac illud in plures partes, ut limpidius clareat, diuidendo statuere. Si enim grossum 0355A pomum ad mandendum infanti porrigeretur, prae nimia teneritudine sui paruuli oris illud nequiret mordere uel manducare: quod si particulatim incideretur, paruulus inde cibatus reficeretur; et quod prius scire non poterat, cuius saporis esset, dum integrum maneret, iam per frusta diuisum comederet. Seruata itaque illa inuisibili promissione Dei, donec ueniamus ubi eam uidebimus sicuti est, intenti rimemur quid corporibus, quidue animabus nostris conueniat, quid appetere, quo etiam delectari libere et sine offensa ualeant; firmiter tenentes, nihil honoris uel alicuius bonitatis deesse omnibus, quibus in illa felicitate contigerit esse. CAPUT II. Corporum beatorum dotes recensentur et explicantur. 0355B 3. Septem igitur uidentur esse quae possunt corporibus aptari, et sunt decentissima, et ad beatitudinem et commoditatem ipsorum corporum sufficientissima. Sunt autem haec, pulchritudo, uelocitas, fortitudo, libertas, sanitas, uoluptas, diuturnitas. Porro si aliqua in his sunt quae sancti uiri magis fugiant quam desiderent, ut est corporis pulchritudo atque uoluptas, sciendum est non esse illa fugienda quia bona per se non sint, sed ne eorum occasione in culpam offensionis aliquatenus cadant. Nam si ea amplectendo scirent se a bonitate non impediri, nec Deo displicere, profecto nollent eis carere: non enim in futuro parua in his quoque erit sanctae dulcedinis delectatio, ubi nulla erit offensionis formido. 0355C Animabus uero sanctis haec conuenienter aptari uidentur, sapientia, amicitia, concordia, potestas, honor, securitas, gaudium. Haec electos Dei in illo beato regno habituros dubium non est: cum illos inhabitet, ac illis praesideat de quo est quidquid usquam bonum est, et qui potens est et gloriosus super omnia ineffabilis. 4. Sed iam ad coepta redeamus, et de singulis quae proposita sunt, aliquid scrutando breuiter dicamus. Quaeris de pulchritudine; audi quid scriptum est: Iusti fulgebunt sicut sol (Matth. XIII, 43); et sol septempliciter sicut lux septem dierum (Isai. XXX, 26). Si ergo corpora nostra fulgebunt sicut sol, qui multiplicatum lumen septem dierum habebit, magna incomparabiliter erit illa gloriosa pulchritudo. Accipe 0355D et aliud: Saluatorem exspectamus, ait Apostolus, Dominum nostrum Iesum Christum, qui reformabit corpus humilitatis nostrae configuratum corpori claritatis suae (Philipp. III, 20, 21). Certe quoniam Dominus transfiguratus est in monte coram discipulis suis, resplenduit facies eius sicut sol, cuius claritatis pulchritudine delectatus beatus Petrus, Domine, inquit, bonum est nos hic esse (Matth. XVII, 2, 4). Aspectus quoque angeli qui sedit ad sepulcrum Domini, apparuit splendens sicut fulgur (Matth. XXVIII, 3). Cum igitur tanta claritas unius angeli hic fuerit, quam, putas, gloriosa, quam magnifica pulchritudo erit, quando sanctorum millia, numeroque carentia, claro corpori Domini nostri Iesu Christi assimilata 0356A apparebunt cum illo? Hanc beatitudinem pulchram et beatam pulchritudinem Dauid sanctus considerabat, cum diceret: Unam petii a Domino, hanc requiram, ut inhabitem in domo Domini omnibus diebus uitae meae (Psal. XXVI, 4). De ista pulchritudine, quae uere est magna beatitudo, multa inueniuntur in sacro eloquio. 5. Huic autem pulchritudini subiecta est uelocitas. Velocitatem enim tantam habebunt hi qui cum Deo erunt, quantam habet radius solis, uel oculi alicuius hominis clare uidentis. Sol quippe ut in oriente super terram uenit, mox in occidentem radium suum porrigit; similiter radius oculi, dum palpebra aperitur, in coelum aut quouis alio, non impediente obice, in longum dirigitur: sic nimirum 0356B corpora nostra cum spiritualia fuerint, et ad instar Angelorum pondus et grauitatem non senserint, facillime transmigrabunt quocumque uoluerint. Nam et in resurrectione corporum singulae partes uniuscuiusque hominis coadunabuntur, ita ut si manus uel pes alicuius, aut quodlibet aliud membrum in oriente sepultum, aut a bestiis deuoratum fuerit, et reliquum corporis in occidente uel septentrione iacuerit, aut in diuisis mundi partibus dispersum sit, tam uelociter totum corpus congregabitur, quam cito clauditur oculus aut aperitur. Babyloniam namque a Iudaea multa intercapedo dirimit; et tamen in momento angelus Habacuc prophetam de Iudaea in Babyloniam sustulit, quem super lacum leonum posuit, qui Danieli prandium porrexit: quo facto Habacuc 0356C protinus restitutus est in locum suum (Dan. XIV, 32-38). Mirari certe potuit ubi fuerit, quando se in loco proprio tam cito inuenit. Talem itaque agilitatem quicumque habebit, magnum munus magnae felicitatis procul dubio obtinebit. 6. Nec tamen iste felix ista sola felicitate erit contentus. Sequitur enim fortitudo, quam unusquisque beatorum tantam habebit, quantam nemo habere in praesenti uita poterit: nam mensura eiusdem ualetudinis tanta erit, quanta is qui eam habiturus est elegerit. Si enim totam molem totius terrae uno digito mouere uoluerit, utique facillime poterit. Diabolus enim, Dei inimicus, ex fortitudine suae naturae mouet aera, excitat uentum et tempestates, facit interdum terrae motum, multaque alia satis admiranda: 0356D unde et armatus fortis dicitur (Luc. XI, 21); et Deus electis suis non dabit uel parem fortitudinem, uel certe multo meliorem et maiorem? Absit ut hoc aliquis sentiat, qui sano capite ut homo sapiat. Voluntatem enim timentium se faciet Dominus (Psal. CXLIV, 19); quibus etiam, ut alibi dicitur, nihil deerit (Psal. XXII, 1); si uero nihil eis deerit, fortitudo non deerit: aderit itaque et non modica. 7. Verum quia nec fortitudo, nec uelocitas, nec pulchritudo adeo appretiantur ab illo qui liber non est, quod illa beata multitudo libera erit, dubium non est. Nam nulla maceria, nullus ignis uel aqua, siue alia quaelibet materies, poterit eos praepedire ne intrent et exeant quocumque uoluerint intrare uel 0357A exire. Libere enim Dominus clauso monumento exiuit, libere infernum spoliauit, libere ad discipulos ianuis clausis intrauit: libere sancti Dei, si uoluerint, infernum intrabunt, libere per ignem et ardentem picem transibunt; libere, quantum uoluerint, absque sui laesione morabuntur, quia in illa gehennali flamma nihil ardebit, nisi tantum delicta; et quoniam illa sancta societas ab omni inquinamento peccati purgata erit, per gelida et aestiuata, per diuersa tormenta et stagna uaporantia transibit illaesa. Iterum uero illud, uel consideratio eorumdem locorum erit in arbitrio beatorum; et, ad confusionem reproborum, tanta erit eorum libertas, quanta fuerit habendi uoluntas. 232 bis 8. Beatae igitur libertati et tam liberae beatitudini 0357B comitabitur gratissima sanitas. Sanitas itaque erit magna, quoniam absterget Deus omnem lacrymam ab oculis sanctorum, et iam non erit amplius neque luctus, neque clamor, sed nec ullus dolor, quoniam priora transierunt (Apoc. XXI, 4). Qui uero bene considerare uoluerit, nulla perfecta est in nobis in praesenti saeculo sanitas. Nam in omnibus membrorum nostrorum partibus, si aliquando durius tacti fuerimus, dolemus, confestimque laesi conquerimur: et quare hoc, nisi quia debiles ubique et infirmi sumus? Electis autem Dei nulla laesio superuenire poterit: non ferrum, non ignis, non aqua, non aliqua malorum mentio eis nocebit. Nulla memoria alicuius rei, quam passus est quiuis eorum, nocere ei poterit, quoniam tanta abundantia iucunditatis 0357C ibi erit, ut de his quae iam transierunt, nulla in eis turbatio mentis ex praeteritorum recordatione fieri possit. Porro quod dicitur, Stabunt iusti in magna constantia aduersus eos qui se angustiauerunt (Sap. V, 1); non hoc facient propter suae iniuriae uindictam, sed potius propter Dei iustitiam in qua tunc robusti ac stabiles uidebuntur. Ipsa quippe Dei iustitia, sicut bonis erit dulcis et firma constantia, sic malis erit acerba, et confusionis moestitia. Hoc autem uideat qui Deo placere desiderat, ut ex toto suae iniuriae illi uindictam committat, cum ipse dicat: Mihi uindictam ego retribuam (Deut. XXXII, 35; Rom. XII, 19). Si uero semetipsum uindicare coeperit, uindicem Deum eiusdem iniuriae nequaquam habebit, quoniam quidem illam super se praesumptuose accepit. 0357D Cui dicet Dominus: Quia maluisti te ipsum uindicare, quam me exspectare, non debes amodo me de uindicta interpellare. Si uero Dei consilium secutus, uindictam suspenderit, felix erit: quia nulla offensa, nulla ei erit egestas, nulla imbecillitas, sed sana felicitas, et felicissima sanitas. 9. Haec quae dicta sunt, ualde bona sunt; sed si saporem non habent, quasi penitus infructuosa sunt: si autem saporem haberent, incomparabiliter bona essent. Necessario igitur aderit uoluptas, quae beatis illis saporem tribuat, ut sapiant et intelligant quam sint dilecta et iucunda tabernacula Domini, et quam melior est dies una in atriis Ierusalem super millia. Voluptas ergo maxima erit, et cunctos immensitate 0358A iucunditatis inebriabit. Propheta namque clamat: Inebriabuntur ab ubertate domus tuae, et torrente uoluptatis tuae potabis eos, quoniam apud te est fons uitae (Psal. XXXV, 9, 10). Vere mirabilis ebrietas illa, mirabilis illa ubertas, mirabilis est domus illa; utpote enim torrens praecipitando defluit. Sic admirabili dulcedine domus suae nos Deus omnipotens replebit. Et quia exemplum sufficiens tantae suauitatis, tantaeque dulcedinis, uel tantae bonitatis inuenire nequimus, consideremus dolorem amarissimum quem sunt habituri reprobi, contra iucundissimam suauitatem quam habebunt probi et uere beati. Porro si quis mihi pupillam ignito ferro perforaret, non modicum dolorem haberem: et si aliam simili tormento infigeret, multo maiorem dolorem 0358B sustinerem. Quod si per omnia membra eadem mihi poena fieret, et idem dolor me ubique teneret, quid, putas, mihi esset? Nonne tanto dolore coactus insanirem? nonne penitus alterius mentis fierem? cum me flamma undique lamberet, combureret, cuius memoriae anima mea fieret? Sic utique suo modo replebimur iucunditate a facie Dei, saturabimur ab ubertate domus Dei, inebriabimur a torrente uoluptatis siue dulcedinis ipsius Domini. Temporalis quidem delectatio uel transitoria uoluptas, in qualibet corporis parte solummodo sentitur; illa uero delectatio, quemadmodum ignis, per totum sentietur, ita et per omnes partes corporis et animae sentietur. Quasi enim totum corpus sit gula, sic delectabitur sancta illa iucunditate: si enim mali male habebunt 0358C in omnibus suis partibus, quia bene agere noluerunt, multo iustius boni bene habebunt in omnibus partibus animae et corporis, quia bene egerunt. 10. Habebunt itaque sancti hanc beatam uoluptatem, quae ueraciter est delectabilis et magna beatitudo: sed parum est hanc et alias supra dictas habere, nisi eas sine defectu ualeant detinere. Accedat igitur diuturnitas quae nullius finis nouit metas, quia iusti in perpetuum uiuent (Sap. V, 16). Diuturnitas haec non nouit finem, quia beatitudo, pulchritudo, uelocitas, fortitudo, libertas, sanitas et uoluptas non habebunt finem. Haec quicunque habuerit, laeto ore cantabit, Lauda, Ierusalem, Dominum; lauda Deum tuum, Sion: quoniam confortauit seras portarum tuarum, benedixit filiis tuis in te (Psal. CXLVII, 12, 0358D 13); quia multum laetabitur qui tali benedictione benedicetur. CAPUT III. Animarum beatarum dotes explicantur. 11. Breuiter igitur insinuatis partibus beatitudinis quae corpori competere uidentur, partes quoque illas, quas supra diximus animae conuenire, Domino adiuuante, perspiciamus. Partium quidem illarum prima est sapientia; hanc beati uiri pleniter habebunt, ut nihil eis desit de omnibus quae scire uoluerint: omnia quippe praeterita, praesentia et futura scient, nec aliquid eorum notitiae subtrahetur, quae creator scienda creauit; nec indigentia erit ut quisquam interroget, quis eius proauus fuerit et de cuius stirpe 0359A prodierit, et quis ille uel ille sit. Omnium etiam linguarum et omnium creaturarum, omnium artium notitiam habebunt, et suos inuicem uidebunt. Quidquid feci uel facio in praesenti uita illi omnes aperte uidebunt; et quidquid aliquis eorum fecit, et ego uidebo, si ibi fuero: nec inde ruborem aliquis habebit, si in hac uita Deo per poenitentiam satisfecit. Ut igitur habeas unde conditori tuo non solum pro te, sed etiam pro illis qui tecum erunt, gratiosus semper existas, prae oculis de quanta miseria nos extraxerit habebis, non quidem ad confusionem, sed ad maiorem laetitiae glorificationem. Tanto enim erit maior mutuae cognitionis exsultatio, quanto manifestior erit ipsa cohabitantium cognitio. Omnes quippe scimus, Petrum apostolum Deum negasse, et 0359B Mariam Magdalenam peccatricem fuisse, nec eos latet quia nos scimus; nec eos magis pudet quam illum, qui sanissimus esset, nunc puderet quod olim grauiter in praelio saucius fuisset. Quare hoc, fratres? Certe quia facti sui poenituerunt, et indulgentiam inuenerunt. Sic et nos, si pro commissis ueniam consecuti fuerimus, de perpetratis culpis non erubescemus. Nam si quis nobis in hac aetate improperaret quod in infantia faciebamus, parum nobis satis constaret, eo quod tempus et aetas illa pertransierit: cum enim essemus paruuli, sapiebamus ut paruuli, cogitabamus et agebamus ut paruuli; quando autem facti sumus uiri, euacuauimus quae erant paruuli (I Cor. XIII, 11). In illa itaque uita pudor non erit, quando alter alterius facta uidebit, si hinc 0359C per satisfactionem illuc, donante Deo, peruenerint: quod enim Deus mundauit, nullus immundum iudicabit, nemo improperandum fore putabit; imo pro se et pro his quibus sociati fuerint, Deum indesinenter laudabit. Porro si angelus te sui societate pro peccatis tuis indignum iudicaret, haberes quid ei rationabiliter diceres. Si enim ipse uel indignaretur, dicens, Tu, homo cum sis, puluis et cinis, intumuisti, et Dei mandatum neglexisti, putridus in delictis; quo iure, quo merito, uis nobis coaequari, quos cernis in obsequio Creaioris conuersari? responderes: Cum sim puluis et cinis, non est mirum si uento tentationis impulsus aliquando corrui: sed ubi Creatorem meum cognoui, poenitendo correxi 0359D quidquid praue commisi; hinc mihi tribulatio, ieiunia, uigiliae, plagae, opprobria pro eius satisfactione grata fuerunt. Quis autem uestrum tale quid unquam pro illo sustinuit? Quod uero non peccastis, donum illius fuit. Praeterea cuius gratia tanti estis, ne peccaretis, illius me sanguis a peccati macula redemit, qui et homo fieri uoluit, ut me regni sui participem efficeret. Cum itaque mors eius sit meae sufficiens causa salutis, quiuis uestrum iuste laetari debet me fieri participem uestrae beatitudinis. 12. In hac societate sancta erit quoque indeficiens et perfecta amicitia. Nam unusquisque sigillatim omnesque simul ac Dominum Deum suum plus quam semetipsos incomparabiliter amabunt, et quisque quemlibet alium sicut semetipsum habebit 0360A charum. Quod si dicat quis, patrem aut parentes se amplius caeteris uelle diligere, discutiat quod sentit. Et quidem tuum parentem, quisquis es qui hoc cupis, quem tu ueraci et ardenti amore diligis, affectas ut omnes diligant, et non minore amore quam tu eum diligis. Idem ego de meo amico sentio, uolo atque desidero; idem omnes alii de amicis suis. Quapropter, ut sancti amoris omni ex parte plenitudo fiat, et omnis ibi compos suae uoluntatis existat, necessario amabis omnes alios sicut te, quatenus omnes diligant te sicut se. Quod cum fuerit, erit magna et perfecta amicitia, quia in singulis singulariter et in omnibus erit communiter affectus perfecti amoris. 13. Beata igitur amicitia, quae tot beatorum spiritus 0360B copulat in aeterna gloria. Hinc nascetur amica concordia, quae ad instar concordiae membrorum manebit iugiter inuiolata. Haec tanta erit, ut nullus aliud uelit quam hoc quod te uelle constiterit. Nam sicut una sponsa, una Ecclesia, unum corpus erimus; sic non minor concordia quam nunc est inter membra unius corporis. Membra siquidem nostra tantam habent inter se concordiam, ut puta oculi, ut nullo modo alter sine altero quidquam uelit operari. Nam si unus sursum uel deorsum, dextera uel laeua uelit intendere, non indiget ut alterum moneat secum conspicere, quia nullo modo naturaliter uult aspicere absque alterius insociabili conspectione: tantam namque inter se habent concordiam, ut quidquid unus uoluerit, hoc idem et alius uelit. Caetera 0360C quoque membra multa inter se copulantur concordia: nam pro pedibus et toto corpore operantur manus, pro manibus uero et toto corpore prospicit oculus, et pro oculo et toto corpore incedit pes, etiam nudis interdum plantis; nec dicit, licet aliquando grauiter cruentetur spinarum aculeis, se nolle quoquam amplius ire: nec manus quamuis uulneretur, se nolle amplius operari. Nec, si contigerit ut manus siromaste, id est cuspide, pedem suum transfodiat, aliqua aduersus manum ira pes ipse mouetur. Tanta siquidem inter se amoris adunantur concordia, ut nulla ualeant ratione dissentire occasione aliqua imo quidquid alicui impenditur, omnibus placet, quasi sibimet impenderetur. Omnia capiti seruiunt 0360D et se pro illo periculis opponunt: ex quo manifestum est, omnia caput plus quam se ueraciter amare; ipsum autem dubium non est, omnium uotis per omnia concordare. Sic quoque in coelesti patria Deum ineffabiliter amabis; et omnium, ad quaecumque uolueris, ipsius etiam Dei, tecum uelle habebis. Nam sicut tu a uoluntate Dei non discrepas, sic ille tuae uoluntati per omnia concordabit: caput enim a suo corpore discordare nequit. 14. Sed forte quis dicet: Si Deus et omnes electi uoluerint quod ego; cum ibi fuero, inter maiores esse uolo. Cui respondendum puto, quia in gloria inter maiores erit, sed in persona esse aliquis maiorum, qui ibi erit, uelle nequibit, nisi se ipsum non esse uelit, quod fieri non poterit. Sed nec in gloria 0361A maioribus par fieri uelle poterit, si meritis impar exstiterit, quoniam quidem illius pulcherrima corporis compositio iam uideretur uiolari; quod cum amore ipso et pulchritudine eiusdem compositionis nulla ratione consentire poterit. Nam sicut in humano corpore, nec manus fungitur officio pedis, nec oculus petit esse nasus, nec auditus odoratus, nec auricularis digitus medius uult esse uel pollex: sic in illa gloriosa compositione ciuitatis Dei, nemo suum statum gradu potiori uolet mutare. In tantum quidem quod suum est quisque amabit, quia sibi sufficiens erit. Si enim is qui in beatitudine illa erit locatus, maius aliquid habere cuperet, quam adeptus esset, eo ipso miser existeret, quia nondum haberet quod desideraret. Nam quantum cuique 0361B deest quod honeste desideratur, in tantum miser esse ratione reprobatur: miseria quippe est absentia alicuius commodi contra uoluntatem. Sed ibi nulla est miseria, imo sufficiens concordia, ut concors sufficientia. Quare omnipotens tuae uoluntatis eris, cum Omnipotentem tibi concordem per omnia habueris. 232 ter 15. Potestas et beatis tanta erit, quantam quis eorum habere uoluerit: nam quodcumque aliquis eorum siue in coelo, siue in terra, uel in mari uel in profundo inferni imperauerit, absque ulla contradictione et mora fiet. Mirum fortasse uidetur quod dicimus; sed si bene consideratur ubi tunc locati, uel cuius capitis membra tunc erimus, et quia etiam nihil deerit his qui diligunt Deum, nequaquam incredibile 0361C erit quod asserimus. Hanc potestatem habebunt sancti Dei qui ueraciter omnia possidebunt cum Filio Dei. Erunt itaque omnipotentes suae uoluntatis. Potestas uero haec erit potestas aeterna, et idcirco his qui eam habuerint erit beatitudo non parua. Honor quoque illis beatis magnus erit, quia nimis honorati sunt amici tui, Deus (Psal. CXXXVIII, 17) 16. Honor iste tam magnus erit, ut ab humano ingenio comprehendi non possit. Ponatur tamen id exempli, ut seruus aliquis honoretur a domino. Certe si imperator aut rex aliquis seruum suum in magno languore inueniret, quem et ab inualetudine eriperet et honoraret, ita ut a seruitute liberaret, et in ordine suorum militum poneret; multum ille debitor 0361D domini sui et amicus fieret. Quod si eum inter primates suos poneret, regia dignitate exaltaret, quanto, putas, gaudio exsultaret? quo amore domini sui recte ille flagraret? Domini gratia ab omnibus impenderetur ei, omnes seruirent illi ne indignationem domini, qui eum honoraret, incurrerent. Si autem herus ille in tantum adhuc eumdem diligeret, ut illum sibi in filium adoptaret, et haeredem suum statueret; iam procul dubio serui exsultatio maior existeret. Qua ex re propendi potest mirabilem esse honorem illum qui datur in aeterna uita per ipsius uitae et hominum Conditorem, qui sibi seruientes non modo in aeterna pace perenniter uiuere uel suos amicos uocari et esse faciet, sed et deos et Dei filios et haeredes Dei cohaeredes autem 0362A et Christi, ciues patriae coelestis constituet, sicut scriptum est: Ego dixi, Dii estis, et filii Excelsi omnes (Psal. LXXXI, 6). Nullum iustorum ab ista diuinitate excepit benignus Deus. Sed tentemus sub exemplo intueri qualiter possit homo, diuinitatem participando, deificari. Sit itaque unus ignis, in quo diuersi generis materiae ponantur: omnes quidem igniuntur, sed alia plus, alia minus; unaquaequo tamen seruata sui natura, iuxta modum locutionis, quia ignita est, ignis dicitur: sic utique, sed tamen suo quodam altiori modo, omnes beati participando deitatem, etiam deificantur; qui, licet alii plus, alii minus, omnes tamen qui deificati sunt, aequali nomine dicentur dii. Qualem igitur honorem ab omni creatura ille habebit, quem Deus omnis creaturae 0362B amicum censebit, fratrem appellabit, pro filio tenebit? omnis enim creatura inclinata erit, quod magnus et incomparabilis honor erit. 17. Satis magna et gloriosa sunt haec dona Dei; sed si per annum, uel certe toto tempore durarent, putas, gauderes? an pretium dares? Gaudenter, inquis. Oportet igitur ut securitatem habeant, quatenus id quod habent semper seruare ualeant: securitas ergo sufficiens erit, quoniam neque luctus, neque dolor amplius ullus erit. Nunquam potero perdere tam admirabilem beatitudinem, nisi uoluero, aut nisi Deus mihi eam auferre uoluerit, aut quiuis fortior illo, qui eam auferat, regnum eius inuadat. Sed sum securus, quia si eam adeptus fuero, perdere nolo: securus quoque sum, eo quod Deus apud 0362C quem non est transmutatio, nec uicissitudinis obumbratio, eam non auferet mihi, postquam semel dederit: securus quoque sum et ero quod nullus fortior illo superuenire poterit. Quare, postquam ita est, ibi esse plenariam securitatem dubium non est. 18. Erit igitur gaudium quod ultimo gradu accedat, pro his omnibus inaestimabile, quod penitus sensibus omnium supereminet. Quis enim cogitare potest gaudium quod de semetipso unusquisque habebit, quando tantam pulchritudinem, uelocitatem, fortitudinem, libertatem, sanitatem, uoluptatem, diuturnitatem, sapientiam, amicitiam, concordiam potestatem, honorem, securitatem habebit? Nullus 0362D sane hoc gaudium dicere potest quantum est uel erit, quia nemo in praesenti uita illud expertus est. Verum si alicui amico tuo, tu quisquis es qui illuc uenturus es, idem gaudium daret Omnipotens, quid tibi uideretur? Nonne multum gauderes? Et si duobus uel tribus, uel certe pluribus, et illis quos non te minus amares, quid diceres? Vere magnum gaudium haberes, et ultra quam dici possit exsultares. Haec itaque donatio nullo modo deerit, si uere amicis et parentibus nostris charissimis, qui ibi per misericordiam Dei erimus, illud idem gaudium dabit Dominus, quatenus de illo qui supra erit gaudeamus, et de nobis ipsis et de proximis nostris exsultemus. Nempe gaudium illud tam magnum est eritque ut omnes capiat in se: omnibus enim superabundabit, 0363A omnes circumdabit, omnibus ex omni parte erit. Sicut namque pisces maris undique circa se habent mare, sic sancti Dei illam magnificam suauitatem gaudii circa se habebunt undique, de qua bono seruo dicitur, Intra in gaudium Domini tui (Matth. XXV, 21, 23). 19. Breuiter igitur perspectis quatuordecim partibus beatitudinis, siue commoditatis, erit forsitan qui quaerat ad quid tanta pulchritudo, uelocitas et aliae nonnullae partes deceant uel proficiant, cum solummodo beate uiuere et illa habere, quibus uita carere non potest, satis sufficere posset. Sed sciendum est quod Deus indigens nullo est: et sicut ille in omnibus est sufficiens, sic amici et ministri eius in omnibus erunt omnem sufficientiam habentes. Si 0363B enim quisquis eorum in qualibet re sentiret se impotentem esse, non tantum gauderet quantum faciet, cum se ueraciter suae uoluntatis cognouerit esse omnipotentem. Proinde, ut gaudium nostrum sit plenum, nihil deerit timentibus, imo diligentibus Deum, CAPUT IV. Summa damnatorum miseria. 29. Cum itaque tanta beatitudo sit amicis Dei, de inimicis quid erit? Utique non sic impii non sic (Psal. I, 4); sed contra hoc quod sancti erunt pulcherrimi, credendum puto quod ipsi erunt turpissimi, nec in resurrectione immutabuntur in melius: 0364A sed sicut boni in die reuelationis Domini glorificabuntur, sic ipsi in damnationem aeternam praecipitati dehonestabuntur. Felices et sancti erunt ad omne quod uoluerint uelocissimi: infelices et mali erunt pigerrimi; contra maximam beatorum fortitudinem habebunt miseri maximam debilitatem. Iusti libertatem eundi quocumque uoluerint habebunt; iniusti uero aeterna clausura damnati, nusquam ire poterunt. Electi Dei iugi sanitate potientur: damnati uero languore perpetuo cruciabuntur. Boni satiabuntur uoluptate domus Dei: et mali replebuntur amarissimo poculo domus diaboli. Boni in bonis diuturnitatem habebunt: mali in malis nunquam fine carebunt. Probi maxima sapientia erunt praediti: improbi autem sua insipientia confundentur 0364B ut miseri. Amici Dei summam inter se habebunt amicitiam: inimici uero maximam inter se inimicitiam. Erunt pace perpetua concordes beati: erunt miseri iugi dissensione dissordes. Iusti habebunt regiam potestatem praecipiendi: iniusti quoque carebunt potestate sese quoquam mouendi. Sancti Dei honore magno sublimabuntur: damnati uero multo dedecore opprimentur. Securi erunt boni quod nunquam bonum eorum peribit: timore mali cruciabuntur, qui omni fine carebit. Moeror et desolatio his qui Dominum Christum contempserunt: gaudium et delectatio his qui eum dilexerunt et diligunt; cui honor, gloria et imperium in saecula saeculorum. Amen.