[9,0] LIBER NONVS. [9,1] Post hunc Maximinus ex corpore militari primus ad imperium accessit sola militum uoluntate, cum nulla senatus intercessisset auctoritas neque ipse senator esset. Is bello aduersus Germanos feliciter gesto cum a militibus imperator esset appellatus, a Pupieno Aquileiae occisus est deserentibus eum militibus suis cum filio adhuc puero, cum quo imperauerat triennio et paucis diebus. [9,2] Postea tres simul Augusti fuerunt, Pupienus, Balbinus, Gordianus, duo superiores obscurissimo genere, Gordianus nobilis, quippe cuius pater, senior Gordianus, consensu militum, cum proconsulatum Africae gereret, Maximino imperante princeps fuisset electus. Itaque cum Romam uenissent, Balbinus et Pupienus in Palatio interfecti sunt, soli Gordiano imperium reseruatum. Gordianus admodum puer cum Tranquillinam Romae duxisset uxorem, Ianum Geminum aperuit et ad Orientem profectus Parthis bellum intulit, qui iam moliebantur erumpere. Quod quidem feliciter gessit proeliisque ingentibus Persas adflixit. Rediens haud longe a Romanis finibus interfectus est fraude Philippi, qui post eum imperauit. Miles ei tumulum uicesimo miliario a Circesio, quod castrum nunc Romanorum est Euphratae inminens, aedificauit, exequias Romam reuexit, ipsum Diuum appellauit. [9,3] Philippi duo, filius ac pater, Gordiano occiso imperium inuaserunt atque exercitu incolumi reducto ad Italiam ex Syria profecti sunt. His imperantibus millesimus annus Romae urbis ingenti ludorum apparatu spectaculorumque celebratus est. Ambo deinde ab exercitu interfecti sunt, senior Philippus Veronae, Romae iunior. Annis quinque imperauerunt; inter Diuos tamen relati sunt. [9,4] Post hos Decius e Pannonia inferiore Budaliae natus imperium sumpsit. Bellum ciuile, quod in Gallia motum, fuerat oppressit. Filium suum Caesarem fecit. Romae lauacrum aedificauit. Cum imperassent biennio ipse et filius, uterque in Barbarico interfecti sunt. Senior meruit inter Diuos referri. [9,5] Mox imperatores creati sunt Gallus Hostilianus et Galli filius Volusianus. Sub his Aemilianus in Moesia res nouas molitus est; ad quem opprimendum cum ambo profecti essent, Interamnae interfecti sunt non conpleto biennio. Nihil omnino clarum gesserunt. Sola pestilentia et morbis atque aegritudinibus notus eorum principatus fuit. [9,6] Aemilianus obscurissime natus obscurius imperauit ac tertio mense extinctus est. [9,7] Hinc Licinius Valerianus in Raetia et Norico agens ab exercitu imperator et mox Augustus est factus. Gallienus quoque Romae a senatu Caesar est appellatus. Horum imperium Romano nomini perniciosum et paene exitiabile fuit uel infelicitate principum uel ignauia. Germani Rauennam usque uenerunt. Valerianus in Mesopotamia bellum gerens a Sapore, Persarum rege, superatus est, mox etiam captus apud Parthos ignobili seruitute consenuit. [9,8] Gallienus, cum adulescens factus esset Augustus, imperium primum feliciter, mox commode, ad ultimum perniciose gessit. Nam iuuenis in Gallia et Illyrico multa strenue fecit occiso apud Mursam Ingenuo, qui purpuram sumpserat, et Trebelliano. Diu placidus et quietus, mox in omnem lasciuiam dissolutus, tenendae rei publicae habenas probrosa ignauia et desperatione laxauit. Alamanni uastatis Galliis in Italiam penetrauerunt. Dacia, quae a Traiano ultra Danubium fuerat adiecta, tum amissa, Graecia, Macedonia, Pontus, Asia uastata est per Gothos, Pannonia a Sarmatis Quadisque populata est, Germani usque ad Hispanias penetrauerunt et ciuitatem nobilem Tarraconem expugnauerunt, Parthi Mesopotamia occupata Syriam sibi coeperant uindicare. [9,9] Iam desperatis rebus et deleto paene imperio Romano Postumus in Gallia, obscurissime natus, purpuram sumpsit et per annos decem ita imperauit, ut consumptas paene prouincias ingenti uirtute et moderatione reparauerit. Qui seditione militum interfectus est, quod Mogontiacum ciuitatem, quae aduersus eum rebellauerat Laeliano res nouas moliente, diripiendam militibus tradere noluisset. Post eum Marius, uilissimus opifex, purpuram accepit et secundo die interfectus est. Victorinus postea Galliarum accepit imperium, uir strenuissimus, sed cum nimiae libidinis esset et matrimonia aliena corrumperet, Agrippinae occisus est actuario quodam dolum machinante, imperii sui anno secundo. [9,10] Huic successit Tetricus senator, qui Aquitaniam honore praesidis administrans absens a militibus imperator electus est et apud Burdigalam purpuram sumpsit. Seditiones multas militum pertulit. Sed dum haec in Gallia geruntur, in Oriente per Odenathum Persae uicti sunt. Defensa Syria, recepta Mesopotamia usque ad Ctesiphontem Odenathus penetrauit. [9,11] Ita Gallieno rem publicam deserente Romanum imperium in Occidente per Postumum, per Odenathum in Oriente seruatum est. Gallienus interea Mediolani cum Valeriano fratre occisus est imperii anno nono Claudiusque ei successit a militibus electus, a senatu appellatus Augustus. Hic Gothos Illyricum Macedoniamque uastantes ingenti proelio uicit. Parcus uir ac modestus et iusti tenax ac rei publicae gerendae idoneus, qui tamen intra imperii biennium morbo interiit. Diuus appellatus est. Senatus eum ingenti honore decorauit, scilicet ut in curia clipeus ipsi aureus, item in Capitolio statua aurea poneretur. [9,12] Quintillus post eum, Claudii frater, consensu militum imperator electus est, unicae moderationis uir et ciuilitatis, aequandus fratri uel praeponendus. Consensu senatus appellatus Augustus septimo decimo imperii die occisus est. [9,13] Post eum Aurelianus suscepit imperium, Dacia Ripensi oriundus, uir in bello potens, animi tamen inmodici et ad crudelitatem propensioris. Is quoque Gothos strenuissime uicit. Romanam dicionem ad fines pristinos uaria bellorum felicitate reuocauit. Superauit in Gallia Tetricum apud Catalaunos ipso Tetrico prodente exercitum suum, cuius adsiduas seditiones ferre non poterat. Quin etiam per litteras occultas Aurelianum ita fuerat deprecatus, ut inter alia uersu Vergiliano uteretur: "Eripe me his, inuicte, malis". Zenobiam quoque, quae occiso Odenatho marito Orientem tenebat, haud longe ab Antiochia sine graui proelio cepit, ingressusque Romam nobilem triumphum quasi receptor Orientis Occidentisque egit praecedentibus currum Tetrico et Zenobia. Qui quidem Tetricus corrector Lucaniae postea fuit ac priuatus diutissime uixit; Zenobia autem posteros, qui adhuc manent, Romae reliquit. [9,14] Hoc imperante etiam in urbe monetarii rebellauerunt uitiatis pecuniis et Felicissimo rationali interfecto. Quos Aurelianus uictos ultima crudelitate conpescuit. Plurimos nobiles capite damnauit. Saeuus et sanguinarius ac necessarius magis in quibusdam quam in ullo amabilis imperator. Trux omni tempore, etiam filii sororis interfector, disciplinae tamen militaris et morum dissolutorum magna ex parte corrector. [9,15] Urbem Romam muris firmioribus cinxit. Templum Soli aedificauit, in quo infinitum auri gemmarumque constituit. Prouinciam Daciam, quam Traianus ultra Danubium fecerat, intermisit, uastato omni Illyrico et Moesia, desperans eam posse retinere, abductosque Romanos ex urbibus et agris Daciae in media Moesia collocauit appellauitque eam Daciam, quae nunc duas Moesias diuidit et est in dextra Danubio in mare fluenti, cum antea fuerit in laeua. Occiditur serui sui fraude, qui ad quosdam militares uiros, amicos ipsius, nomina pertulit adnotata, falso manum eius imitatus, tamquam Aurelianus ipsos pararet occidere; itaque ut praeueniretur, ab isdem interfectus est in itineris medio, quod inter Constantinopolim et Heracleam est stratae ueteris; locus Caenophrurium appellatur. Mors tamen eius inulta non fuit. Meruit quoque inter Diuos referri. [9,16] Tacitus post hunc suscepit imperium, uir egregie moratus et rei publicae gerendae idoneus. Nihil tamen clarum potuit ostendere intra sextum mensem imperii morte praeuentus. Florianus, qui Tacito successerat, duobus mensibus et diebus XX in imperio fuit neque quicquam dignum memoria egit. [9,17] Post hunc Probus, uir inlustris gloria militari, ad administrationem rei publicae accessit. Gallias a barbaris occupatas ingenti proeliorum felicitate restituit. Quosdam imperium usurpare conatos, scilicet Saturninum in Oriente, Proculum et Bonosum Agrippinae, certaminibus oppressit. Vineas Gallos et Pannonios habere permisit, opere militari Almam montem apud Sirmium et Aureum apud Moesiam superiorem uineis conseruit et prouincialibus colendos dedit. Hic cum bella innumera gessisset, pace parata dixit breui milites necessarios non futuros. Vir acer, strenuus, iustus et qui Aurelianum aequaret gloria militari, morum autem ciuilitate superaret. Interfectus tamen est Sirmii tumultu militari in turri ferrata. [9,18] Post hunc Carus est factus Augustus, Narbone natus in Gallia. Is confestim Carinum et Numerianum filios Caesares fecit. Sed dum bellum aduersus Sarmatas gerit, nuntiato Persarum tumultu ad Orientem profectus res contra Persas nobiles gessit. Ipsos proelio fudit, Cochen et Ctesiphontem, urbes nobilissimas, cepit. Et cum castra super Tigridem haberet, ui diuini fulminis periit. Numerianus quoque, filius eius, quem secum Caesarem ad Persas duxerat, adulescens egregiae indolis, cum oculorum dolore correptus in lecticula ueheretur, inpulsore Apro, qui socer eius erat, per insidias occisus est. Et cum dolo occultaretur ipsius mors, quousque Aper inuadere posset imperium, foetore cadaueris prodita est. Milites enim, qui eum sequebantur, putore commoti deductis lecticulae palliis post aliquot dies mortem eius notam habere potuerunt. [9,19] Interea Carinus, quem Caesarem ad Parthos proficiscens Carus in Illyrico, Gallia, Italia reliquerat, omnibus se sceleribus inquinauit. Plurimos innoxios fictis criminibus occidit, matrimonia nobilia corrupit, condiscipulis quoque, qui eum in auditorio uel leui fatigatione taxauerant, perniciosus fuit. Ob quae omnibus hominibus inuisus non multo post poenas dedit. Nam de Perside uictor exercitus rediens, cum Carum Augustum fulmine, Numerianum Caesarem insidiis perdidisset, Diocletianum imperatorem creauit, Dalmatia oriundum, uirum obscurissime natum, adeo ut a plerisque scribae filius, a nonnullis Anullini senatoris libertinus fuisse credatur. [9,20] Is prima militum contione iurauit Numerianum nullo suo dolo interfectum, et cum iuxta eum Aper, qui Numeriano insidias fecerat, constitisset, in conspectu exercitus manu Diocletiani percussus est. Postea Carinum omnium odio et detestatione uiuentem apud Margum ingenti proelio uicit, proditum ab exercitu suo, quem fortiorem habebat, aut certe desertum, inter Viminacium atque Aureum montem. Ita rerum Romanarum potitus cum tumultum rusticani in Gallia concitassent et factioni suae Bacaudarum nomen inponerent, duces autem haberent Amandum et Aelianum, ad subigendos eos Maximianum Herculium Caesarem misit, qui leuibus proeliis agrestes domuit et pacem Galliae reformauit. [9,21] Per haec tempora etiam Carausius qui uilissime natus strenuae militiae ordine famam egregiam fuerat consecutus, cum apud Bononiam per tractum Belgicae et Armorici pacandum mare accepisset, quod Franci et Saxones infestabant. Multis barbaris saepe captis nec praeda integra aut prouincialibus reddita aut imperatoribus missa cum suspicio esse coepisset consulto ab eo admitti barbaros, ut transeuntes cum praeda exciperet atque hac se occasione ditaret, a Maximiano iussus occidi purpuram sumpsit et Britannias occupauit. [9,22] Ita cum per omnem orbem terrarum res turbatae essent, Carausius in Britanniis rebellaret, Achilleus in Aegypto, Africam Quinquegentiani infestarent, Narseus Orienti bellum inferret, Diocletianus Maximianum Herculium ex Caesare fecit Augustum, Constantium et Maximianum Caesares, quorum Constantius per filiam nepos Claudii traditur, Maximianus Galerius in Dacia haud longe a Serdica natus. Atque ut eos etiam adfinitate coniungeret, Constantius priuignam Herculii Theodoram accepit, ex qua postea sex liberos, Constantini fratres, habuit, Galerius filiam Diocletiani Valeriam, ambo uxores, quas habuerant, repudiare conpulsi. Cum Carausio tamen, cum bella frustra temptata essent contra uirum rei militaris peritissimum, ad postremum pax conuenit. Eum post septennium Allectus, socius eius, occidit atque ipse post eum Britannias triennio tenuit. Qui ductu Asclepiodoti, praefecti praetorio, oppressus est. Ita Britanniae decimo anno receptae. [9,23] Per idem tempus a Constantio Caesare in Gallia bene pugnatum est. Circa Lingonas die una aduersam et secundam fortunam expertus est. Nam cum repente barbaris ingruentibus intra ciuitatem esset coactus tam praecipiti necessitate, ut clausis portis in murum funibus tolleretur, uix quinque horis mediis aduentante exercitu sexaginta fere milia Alamannorum cecidit. Maximianus quoque Augustus bellum in Africa profligauit domitis Quinquegentianis et ad pacem redactis. Diocletianus obsessum Alexandriae Achilleum octauo fere mense superauit eumque interfecit. Victoria acerbe usus est; totam Aegyptum grauibus proscriptionibus caedibusque foedauit. Ea tamen occasione ordinauit prouide multa et disposuit, quae ad nostram aetatem manent. [9,24] Galerius Maximianus primum aduersus Narseum proelium insecundum habuit inter Callinicum Carrasque congressus, cum inconsulte magis quam ignaue dimicasset; admodum enim parua manu cum copiosissimo hoste commisit. Pulsus igitur et ad Diocletianum profectus cum ei in itinere occurrisset, tanta insolentia a Diocletiano fertur exceptus, ut per aliquot passuum milia purpuratus tradatur ad uehiculum cucurrisse. [9,25] Mox tamen per Illyricum Moesiamque contractis copiis rursus cum Narseo, Hormisdae et Saporis auo, in Armenia maiore pugnauit successu ingenti nec minore consilio, simul fortitudine, quippe qui etiam speculatoris munus cum altero aut tertio equite susceperit. Pulso Narseo castra eius diripuit; uxores, sorores, liberos cepit, infinitam extrinsecus Persarum nobilitatem, gazam Persicam copiosissimam. Ipsum in ultimas regni solitudines egit. Quare a Diocletiano in Mesopotamia cum praesidiis tum morante ouans regressus ingenti honore susceptus est. Varia deinceps et simul et uiritim bella gesserunt Carpis et Basternis subactis, Sarmatis uictis, quarum nationum ingentes captiuorum copias in Romanis finibus locauerunt. [9,26] Diocletianus moratus callide fuit, sagax praeterea et admodum subtilis ingenii, et qui seueritatem suam aliena inuidia uellet explere. Diligentissimus tamen et sollertissimus princeps et qui imperio Romano primus regiae consuetudinis formam magis quam Romanae libertatis inuexerit adorarique se iussit, cum ante eum cuncti salutarentur. Ornamenta gemmarum uestibus calciamentisque indidit. Nam prius imperii insigne in chlamyde purpurea tantum erat, reliqua communia. [9,27] Herculius autem propalam ferus et inciuilis ingenii, asperitatem suam etiam uultus horrore significans. Hic naturae suae indulgens Diocletiano in omnibus est saeuioribus consiliis obsecutus. Cum tamen ingrauescente aeuo parum se idoneum Diocletianus moderando imperio esse sentiret, auctor Herculio fuit, ut in uitam priuatam concederent et stationem tuendae rei publicae uiridioribus iunioribusque mandarent. Cui aegre collega obtemperauit. Tamen uterque uno die priuato habitu imperii insigne mutauit, Nicomediae Diocletianus, Herculius Mediolani, post triumphum inclitum, quem Romae ex numerosis gentibus egerant, pompa ferculorum inlustri, qua Narsei coniuges sororesque et liberi ante currum ducti sunt. Concesserunt tamen Salonas unus, alter in Lucaniam. [9,28] Diocletianus priuatus in uilla, quae haud procul a Salonis est, praeclaro otio consenuit, inusitata uirtute usus, ut solus omnium post conditum Romanum imperium ex tanto fastigio sponte ad priuatae uitae statum ciuilitatemque remearet. Contigit igitur ei, quod nulli post natos homines, ut cum priuatus obisset, inter Diuos tamen referretur.