[2188,0] ERASMVS ROTERODAMVS CAROLO VTENHOVEO S-. [2188,1] MAGNAM nobis sollicitudinem exemit, mi Carole, qui te nunciauit incolumem peruenisse Patauium. Nam ex quo nos reliquisti, nemo literam abs te reddidit, nihilo plus a Zebridouio. Expectamus te posthac et pulchre Ciceronianum et bene Graecum. [2188,2] Iam quo minus te poeniteat ipsius profectionis, nos ad Idus Apriles toti commigrauimus Friburgum. Ea res cessit opinione felicius. Mihi cogitanti quorsum essent euasura illa rerum indies nouatarum prooemia, nihil laeti praesagiebat animus ; et hic offendi coelum mire amicum meae ualetudini. Postremo, si nihil aliud, effugimus, opinor, Carcinos et Planodorpios. [2188,3] Lodouicus Berquinus proximis ipsius ad me literis promiserat alias ad te scripturum. Eas literas ne frustra expectes ; nam 16- Calend- Maias uitam morte commutauit, exustus Lutetiae in Grauia. De causa nihil certi hactenus potui cognoscere. Tantum audiui iudicibus duodecim delegatam pronunciandi autoritatem : quum instaret dies, hominem fuisse traditum carceri. Hoc parum felix augurium. Pronunciatum est ut exustis libellis et abiuratis articulis, lingua illi ferro perfoderetur, mox perpetuo carceri dederetur. Is audita praeter expectationem atroci sententia, Regem appellauit et Pontificem. Indices indigne ferentes appellandi uerbum, 'Si non recipis' inquiunt, 'hanc sententiam, efficiemus ne posthac quoquam appelles'; et postridie pronunciarunt illum flammis tradendum. Aiunt primum articulum fuisse, quod scripsisset in rem esse pietatis ut sacri libri in linguam uulgarem translati legerentur a populo : id quod Senatus fieri uetuerat. Adhibiti sunt satellites armati sexcenti, qui cohiberent si quid oriretur tumultus. Haec qui rettulit, praeterea nihil certi potuit adferre, nisi quod aiebat Guilhelmum Budaeum, unum, opinor, e iudicum numero, triduo priusquam damnaretur, priuatim egisse cum Berquino ut ab insanis, ut aiebat, erroribus resipisceret. Verum haec audiui tantum, et quidem ab eo qui multa narrabat audita. [2188,4] Montius noster, cuius religiosam nosti fidem, nihil aliud ausus est scribere nisi quod oculis suis cominus uidit. Aderat enim ualde uicinus, quum curru ueheretur ad supplicii locum. Nec uultu nec ullo corporis gestu dedit ullum animi perturbati specimen. Dixisses illum in museo de studiis aut in templo de rebus coelestibus cogitare. Ne tum quidem quum carnifex truculenta uoce crimen ac supplicium pronunciaret, quicquam de uultus constantia mutare uisus est. Iussus de curru descendere, nihil contatus descendit alacriter. Nec erat tale quicquam in eo uel audaciae uel ferociae, quale in maleficis nonnunquam gignit immanitas. Relucebat in eo mentis sibi bene consciae tranquillitas. Ante mortem uerba fecit ad populum, sed unde nemo quisquam potuit aliquid percipere : tantus erat satellitum fremitus, quem data opera putant excitatum fuisse. Quum ad palum praefocaretur, nullus e turba acclamauit nomen Iesu, quod parricidis etiam ac sacrilegis acclamari solet. Sic omnium animos in illum excitarant, qui nusquam non adsunt, et nihil non possunt apud simplices et imperitos. Eat nunc qui uolet, et Phormiones istos lacessito. [2188,5] Aderat illi Franciscanus quidam, quem adiit Montius, rem expiscaturus num uel moriens agnouisset errorem. Is aiebat agnouisse, asseuerans se nihil omnino dubitare quin anima illius transierit in quietem. At ego Franciscani dictis nihil habeo fidei, praesertim quum hoc sit istis solenne, post extinctum hominem spargere rumores quod in incendio cecinerit palinodiam ; quo simul et uindicatae religionis laudem auferant, et multitudinis inuidiam calumniaeque suspicionem effugiant. Nam quum Bruxellae primitias immolassent exustis duobus monachis Augustinensibus, tertio in carcerem reducto et clam interfecto, quum mira constantia mortem oppetissent (quae res iudicibus grauem mouebat inuidiam), sparserunt ridiculam fabulam unum ex illis apparuisse cuidam Augustinensi, qui nunciaret animas illorum esse incolumes, quod in extremis resipuissent, uidelicet iam in ipso incendio ; idque factum precibus Virginis matris. Nam et pridie Visitationis exusti sunt, et Nicolaus Carmelita magno studio sacrificium hoc procurarat. Rogatus carnifex ecquam poenitentiae uocem aedidissent in rogo, negauit ; sed quum ducerentur ad palum, clara uoce testati sunt se mori Christianos, et alligati palo admoto igni canere coeperunt Symbolum fidei, mox Doxologiam, 'Te Deum laudamus', donec flamma uocem intercluderet. [2188,6] Habes Berquini conterranei tui fatum: cui mihi natus fuisse uidetur. De causa, quoniam mihi prorsus ignota est, non habeo quod pronunciem. Si non commeruit supplicium, doleo ; si commeruit, bis doleo. Satius est enim innocentem mori quam nocentem. Illud non dubito, quin sibi persuaserit esse pia quae defendebat. Hinc illa uultus tranquillitas. Verum, ut scis, hominem de facie nunquam noui. Ex his qui propiorem cum illo habuerunt consuetudinem, diligenter sciscitatus sum de singulis : erant autem alioqui, quod ad causam attinet, Berquino parum aequi. Qui aiebant illum annos natum plus minus quadraginta : Berquinii regionis dominum, censu modico, ferme sexcentorum quotannis coronatorum, laicum ac coelibem, sed uitae adeo purae ut ne rumusculus quidem impudicitiae sit unquam in illum exortus. Mire benignus in amicos et egenos, constitutionum ac rituum ecclesiasticorum obseruantissimus ; puta praescriptorum ieiuniorum, dierum sacrorum, ciborum, missarum, concionum, et si qua sunt alia quae cura pietatis fructu reeepta sunt. Alienissimus ab omni fuco, ingenio libero ac recto, quod iniuriam nec cuiquam facere uellet, neque a quoquam perpeti posset, duntaxat insignem. Ab instituto Lutheri plurimum abhorrebat. Quid multis ? Negabant quicquam esse in uita quod non deceret Christianam pietatem. Hoc aiebant in eo crimen esse grauissimum, quod ingenue prae se ferebat odium in morosos quosdam theologos ac monachos non minus feroces quam stolidos. In hos palam debacchabatur, nec stomachum suum dissimulare poterat. [2188,7] Fuerat illi pridem nescio quid conflictatiunculae cum Guilhelmo Querno theologo. Hinc g-archeh g-tou g-polemou. Mox ex libello quem, opinor, aediderat, decerptae sunt aliquot sententiae, quae uiderentur ad fidei negocium ac perinde ad theologorum cognitionem pertinere. Erant quantum memini huius fere generis: 'In concionibus incongrue beatam Virginem inuocari pro Spiritu sancto, nec apte uocari fontem omnis gratiae ' ; et 'In cantico uespertino, praeter Scripturarum consuetudinem, appellari spem et uitam nostram, quum haec magis quadrent in Filium '. Ob huiusmodi naenias ductus est in carcerem, reus haereseos periclitatus est. At iudices ubi uiderunt causam esse nullius momenti, absoluerunt hominem. Qui detulerant, iactabant eum elapsum fauore Regis ; ipse praedicabat se iure uictorem, et apparabat libellum triumphalem. [2188,8] In hoc articulo rerum mihi primum coepit innotescere. Scripsit ad me de causa sua, deque iudicio parum aequo quod Quercus et Bedda tulissent de quibusdam scriptis meis. Ex epistola uisus est mihi uir bonus. Admonui tamen amanter ac libere, si saperet, premeret suum encomium, sineret crabrones, et suis se studiis oblectaret ; deinde ne me inuolueret suae causae, quod utrique nostrum foret incommodum. Ille, ut habebat quiddam cum palma commune, aduersus deterrentem tollebat animos. Eam cantionem semel atque iterum occinui, sed surdo, uaticinans illi futurum quicquid euenit postea. Tametsi tam atrocem exitum non expectabam, magnum tamen omnino malum expectabam. Prorepserunt interim libelli clam excusi, quibus ex meis uersis interiecerat sua quaedam. Id ubi sensi, acrius expostulaui cum homine : quod nec prudenter ageret, sibi pariter ac mihi uersiunculis eiusmodi conflans grauem inuidiam, nullo fructu pietatis ; nec satis amice faceret, qui me plus satis grauatum pergeret magis etiam aggrauare. Si iuuaret ipsum eiusmodi conflictatiunculis exerceri, mihi nihil minus esse cordi. Proinde suam causam sic ageret ne me admisceret. [2188,9] Ille sui similis respondit me tota errare uia, quum diceret non alia ratione magis conflatam inuidiam posse opprimi quam si uulgus mea legeret. Tum enim deprehensum iri monachorum quorundam improbissimam uanitatem, qui suis sycophantiis, fucis, susurris, et malis artibus, plurimorum animos in me concitassent. Addebat exemplum episcopi cuiusdam, uiri non mali quidem sed illiterati, quem isti sic inflammarant in me ut ne nomen quidem Erasmi ferre possit. Huic tradidisse se Pacis Querimoniam Gallice loquentem. Ea delectatum episcopum coepisse in nos amico esse animo, et illos delatores uehementer detestari. [2188,10] Interim Beddaici quidam collectis pluribus articulis, curarunt hominem rursus pertrahendum in carcerem. Horum aliquot ad me misit simul cum censuris iudicum. Erant, ni fallor, monachi tres ; Prior Cartusianorum, Prior Celestinorum, tertius nescio quis. Responsionem ad illum remisi, declarans quam illic nihil uideretur impium. Quum subinde mitteret noua capita, ad quaedam respondi quae decerpserat e meis libellis ; ad ea quae ex se proposuerat, nunquam respondi. Quid multis ? Monachi pronunciarunt in carcere sententiam definitiuam, iamque nihil supererat nisi ut exustis libellis ac peracta palinodia reciperet praescriptam satisfactionem, quae nunquam non immitis est, a monachis, aut, si id recusaret, iret ad ignem. Ille uir fortis ne in uno quidem illis cessit ; ac perierat, nisi quidam e Senatu cordatiores, perspicientes rem calidis monachorum ac Beddaicorum odiis geri, respondissent se totam causam a capite usque ad calcem denuo uelle cognoscere, idque non sine fremitu eorum qui pronunciarant. Hoc enim nihil aliud uidebatur quam illorum sententiam rescindere. Id fauore regiae matris procuratum autumant. [2188,11] Dum haec aguntur, Rex commodum reuersus est ex Hispania. Is admonitus Berquinum suum inter monachos ac Beddaicos periclitari, primum per caduceatorem, mox per literas denunciauit Senatui ne quid temere paterentur fieri in suum consiliarium : se breui adfuturum, ac diligentius de toto negocio uelle cognoscere. Aliquanto post exemptus e carcere seruatus est in aula satis commoda, nihilominus sub custodia. Tandem suae libertati redditus est, quo posset facilius suae causae consulere. Ibi dictu mirum quantum fiduciae conceperit animo. Non enim solum promittebat sibi absolutionem uerumetiam uictoriam, et quidem speciosam. Aiebat uictoriam esse in manibus, sed malle serius aliquanto finiri causam, quo magnificentius triumpharet. Iamque mutatis uicibus, ipsam Facultatem sacratissimam, monachos et Beddaicos reos peragebat impietatis. Nam quaedam arcana deprehenderat in illorum actis. [2188,12] Quo magis sibi placebat, eo magis timebam homini. Proinde crebris epistolis hortatus sum ut uel arte quapiam semet extricaret a causa, puta curarent amici ut praetextu regiae legationis longius proficisceretur: fortassis theologos passuros ut causa tempore euanesceret, nunquam passuros ut impietatis crimen quod illis obiiciebat, agnoscerent. Etiam atque etiam cogitaret qualis excetra esset Bedda, quotque capitibus efflaret uenenum. Tum expenderet sibi cum immortali aduersaria rem esse; Facultas enim non moritur. Simul illud cogitaret, qui cum tribus monachis belligeratur, eum cum multis phalangibus habere rem, non solum opulentis ac potentibus uerum etiam improbissimis, et in omni malarum artium genere instructis. Illos non conquieturos donec ei procurassent exitium, etiamsi causam haberet meliorem quam habuit Christus ; neque plus satis fideret Regis praesidio. Principum enim fauores esse temporarios, ac delatorum artibus facile in diuersum trahi illorum affectus. Postremo, ut nihil horum accidat, magnos etiam principes uel delassari talium improbitate, uel metu nonnunquam cogi ut cedant ; praesertim cum Franciscus Rex, ipse quidem humanissimus, parum secundis fortunae flatibus uteretur. Non esse tutum quamuis imbecillem hostem contemnere, nedum tam multos ac tam potentes. Obtestatus sum ut si suam incolumitatem pro nihilo duceret, uir doctus ac bonus, certe se seruaret studiis et amicis, quibus intolerabilem excitaret inuidiam si quid secus quam uellemus accidisset. Quod si nihil horum moueret illius animum, cerce suam causam ageret seorsum : me neque cum monachorum agminibus neque cum Theologica Facultate uelle habere dissidium, si modo liceat. [2188,13] Quaeris quid profecerim ? Tot modis deterrens, addidi animum. Interim ueteris comoediae licentia ferebatur in monachos ac theologos, praesertim in Syndicum Beddam ; ac propemodum g-pro g-tehs g-nikehs g-egkomion peragebat. Mox impetratum est a Rege ut Beddae libros in Fabrum ac me scriptos distrahi uetaret. Ad haec impetratae sunt Regis ad Theologicam Facultatem literae, ut duodecim Articulos qui in Beddae libris uiderentur habere manifestam impietatem atque adeo blasphemiam, aut damnarent omnium suffragiis, aut sacrarum Scripturarum testimoniis comprobarent. Haec quum illi pollicerentur certam uictoriam, ego respondi nihil aliud esse quam iritamenta hostium, qui sua sponte plus satis insanirent. Nam frigidum Regis aedictum obfuit etiam Fabri meaeque causae. Eo siquidem factum est ut liber clam distractus non nisi in hostium manibus uersaretur ; ac, ne quid haberet detrimenti typographus, in Germaniam et Angliam deportaretur. Ipsum autem uehementer errare, si crederet talibus nugis aduersarios opprimi posse. [2188,14] Nihil profeci monitor, nisi quod illi magis ac magis accreuit fiducia. Interea prodiit aedictum Gymnasiarchae, ne magistri Collegiorum discipulis praelegerent mea Colloquia. Hic sibi pollicebatur futurum ut tanta contumelia prouocatus, causam opera communi capesserem ; ac subornauit quendam qui me uehementibus literis eodem prouocaret : uictoriam esse in manibus, nec defutura magnatum auxilia. Nunc esse tempus ut theologis in posterum omnis detraheretur autoritas. Ambobus respondi me demirari illorum animos, qui crederent me, relictis omnibus negociis, per omnem uitam uelle cum Theologica Facultate contendere : imo sic potius animatum esse, ut citius passurus sim meos libros praeter aequum ab illis damnari, quam hac aetate, quae flagitaret quietem, sine fine belligerari. Et, si meae potestatis esset, malle efficere ut omnes plurimum tribuerent theologorum autoritati quam ut nemo quicquam illis crederet. [2188,15] Omnibus epistolis inculcaui meum animum mihi nihil laetum praesagire, utcunque ille sibi plauderet ; animaduertere spes illi adesse mire pertinaces, sed misere timere ne fallacissimas : fiduciam adesse strennuam, sed mendacissimam. Obtestabar ut sibi consuleret, si sibi charus esset : profugeret potius aliquo, uel in Germaniam, ubi nulli facessitur negocium ob huiusmodi articulos, ne apud orthodoxos quidem, nisi si quis palam profiteatur populumque commoueat. Addebam me iam dudum pigere nostrae amicitiae, quae mihi plus mali conciliasset quam multorum capitales inimicitiae. [2188,16] Haec toties occinens nihil profeci. Post haec tamen rarius ac frigidius ad me scripsit, praesentiens, opinor, non omnia praeclaris istis spebus responsura. Equidem dolebam hominis fatum: quem arbitror, si quid errauit (causam enim, ut dixi, non noui), persuasione errasse, non malicia. Sed quid facias homini ultro morti deuoto, et suo iumento, quod aiunt, sibi exitium accersenti ? Imposuit illi sua fiducia, nocuit ingenuitas, neque minus nocuerunt quorundam inepti tumultus, qui ad quamuis occasionem gestiunt ac triumphant. Vt igitur his cohercendis profuerit mors Berquini, ita periculum est ne Beddis sua sponte plus satis insanientibus nimium accedat animorum. Inter errores et haereses uaria sunt discrimina; neque parum interest inter eum qui persuasione seductus est, et eum qui maliciosa pertinacia tuetur impium dogma. Rursus, refert simpliciterne quis erret, an colligenda factione turbet publicam tranquillitatem. Ob quemlibet errorem exuri hominem nouum exemplum est, ac miror unde petitum. Gallorum tamen religiosam mentem uehementer approbarem, si quantum nunc propendet ad superstitionem, tantum ualeret iudicio spirituali. Certe hactenus se praestiterunt Romano Pontifici frugi mancipia. Digni principibus optimis, qui qualescunque contigerunt, bona fide seruiunt. Et tamen fortassis in hanc partem peccare praestat quam effrenem licentiam moliri, quam in aliquot Germaniae ciuitatibus exoriri uidemus ; in quibus Pontifex est Antichristus, cardinales creaturae Antichristi, episcopi laruae, sacerdotes porci, monasteria conuenticula Satanae, principes tyranni. Summa rerum est penes plebem Euangelicam, sed armatam et ad pugnandum quam ad disputandum instructiorem. [2188,17] Tantum habui, quod de Berquino scriberem : qui si decessit cum bona conscientia, quod admodum spero, quid eo felicius ? Damnari, dissecari, suspendi, exuri, decollari, piis cum impiis sunt communia. Damnare, dissecare, in crucem agere, exurere, decollare, bonis iudicibus cum piratis ac tyrannis communia sunt. Varia sunt hominum iudicia. Ille felix qui iudice Deo absoluitur. Bene uale. Datum apud Friburgum Brisgoae Calen- Iuliis AN- MDXXIX-.