[2,0] LIBER SECVNDVS.

[2,0] I. (1) Hic cum uterque me intueretur seseque ad audiendum significarent paratos, 
Primum, inquam, deprecor, ne me tamquam philosophum putetis scholam uobis 
aliquam explicaturum, quod ne in ipsis quidem philosophis magnopere umquam 
probaui. quando enim Socrates, qui parens philosophiae iure dici potest, 
quicquam tale fecit? eorum erat iste mos qui tum sophistae nominabantur, quorum 
e numero primus est ausus Leontinus Gorgias in conuentu poscere quaestionem, id 
est iubere dicere, qua de re quis uellet audire. audax negotium, dicerem 
impudens, nisi hoc institutum postea translatum ad philosophos nostros esset. 

(2) Sed et illum, quem nominaui, et ceteros sophistas, ut e Platone intellegi 
potest, lusos uidemus a Socrate. Is enim percontando atque interrogando elicere 
solebat eorum opiniones, quibuscum disserebat, ut ad ea, quae ii respondissent, 
si quid uideretur, diceret. qui mos cum a posterioribus non esset retentus, 
Arcesilas eum reuocauit instituitque ut ii, qui se audire uellent, non de se 
quaererent, sed ipsi dicerent, quid sentirent; quod cum dixissent, ille contra. 
sed eum qui audiebant, quoad poterant, defendebant sententiam suam. apud ceteros 
autem philosophos, qui quaesiuit aliquid, tacet; quod quidem iam fit etiam in 
Academia. ubi enim is, qui audire uult, ita dixit: 'Voluptas mihi uidetur esse 
summum bonum', perpetua oratione contra disputatur, ut facile intellegi possit 
eos, qui aliquid sibi uideri dicant, non ipsos in ea sententia esse, sed audire uelle contraria. 

(3) Nos commodius agimus. non enim solum Torquatus dixit quid sentiret, sed 
etiam cur. ego autem arbitror, quamquam admodum delectatus sum eius oratione 
perpetua, tamen commodius, cum in rebus singulis insistas et intellegas quid 
quisque concedat, quid abnuat, ex rebus concessis concludi quod uelis et ad 
exitum perueniri. cum enim fertur quasi torrens oratio, quamuis multa cuiusque 
modi rapiat, nihil tamen teneas, nihil apprehendas, nusquam orationem rapidam 
coerceas. Omnis autem in quaerendo, quae uia quadam et ratione habetur, oratio 
praescribere primum debet ut quibusdam in formulis ea res agetur, ut, inter quos 
disseritur, conueniat quid sit id, de quo disseratur. 

[2,2] II. (4) Hoc positum in Phaedro a Platone probauit Epicurus sensitque in omni 
disputatione id fieri oportere. sed quod proximum fuit non uidit. negat enim 
definiri rem placere, sine quo fieri interdum non potest, ut inter eos, qui 
ambigunt, conueniat quid sit id, de quo agatur, uelut in hoc ipso, de quo nunc 
disputamus. quaerimus enim finem bonorum. possumusne hic scire qualis sit, nisi 
contulerimus inter nos, cum finem bonorum dixerimus, quid finis, quid etiam sit 
ipsum bonum? 

(5) atqui haec patefactio quasi rerum opertarum, cum quid quidque sit aperitur, 
definitio est. qua tu etiam inprudens utebare non numquam. nam hunc ipsum siue 
finem siue extremum siue ultimum definiebas id esse, quo omnia, quae recte 
fierent, referrentur neque id ipsum usquam referretur. praeclare hoc quidem. 
bonum ipsum etiam quid esset, fortasse, si opus fuisset, definisses aut quod 
esset natura adpetendum aut quod prodesset aut quod iuuaret aut quod liberet 
modo. nunc idem, nisi molestum est, quoniam tibi non omnino displicet definire 
et id facis, cum uis, uelim definias quid sit uoluptas, de quo omnis haec 
quaestio est. 

(6) Quis, quaeso, inquit, est, qui quid sit uoluptas nesciat, aut qui, quo magis 
id intellegat, definitionem aliquam desideret? Me ipsum esse dicerem, inquam, 
nisi mihi uiderer habere bene cognitam uoluptatem et satis firme conceptam animo 
atque comprehensam. Nunc autem dico ipsum Epicurum nescire et in eo nutare 
eumque, qui crebro dicat diligenter oportere exprimi quae uis subiecta sit 
uocibus, non intellegere interdum, quid sonet haec uox uoluptatis, id est quae 
res huic uoci subiciatur. 

[2,3] III. Tum ille ridens: Hoc uero, inquit, optimum, ut is, qui 
finem rerum expetendarum uoluptatem esse dicat, id extremum, id ultimum bonorum, 
id ipsum quid et quale sit, nesciat! Atqui, inquam, aut Epicurus quid sit 
uoluptas aut omnes mortales, qui ubique sunt, nesciunt. Quonam, inquit, modo? 
Quia uoluptatem hanc esse sentiunt omnes, quam sensus accipiens mouetur et 
iucunditate quadam perfunditur. 

(7) Quid ergo? istam uoluptatem, inquit, Epicurus ignorat? Non semper, inquam; 
nam interdum nimis etiam nouit, quippe qui testificetur ne intellegere quidem se 
posse ubi sit aut quod sit ullum bonum praeter illud, quod cibo et potione et 
aurium delectatione et obscena uoluptate capiatur. an haec ab eo non dicuntur? 
Quasi uero me pudeat, inquit, istorum, aut non possim quem ad modum ea dicantur 
ostendere! Ego uero non dubito, inquam, quin facile possis, nec est quod te 
pudeat sapienti adsentiri, qui se unus, quod sciam, sapientem profiteri sit 
ausus. nam Metrodorum non puto ipsum professum, sed, cum appellaretur ab 
Epicuro, repudiare tantum beneficium noluisse; septem autem illi non suo, sed 
populorum suffragio omnium nominati sunt. 

(8) Verum hoc loco sumo uerbis his eandem certe uim uoluptatis Epicurum nosse 
quam ceteros. omnes enim iucundum motum, quo sensus hilaretur. Graece *don®n, 
Latine uoluptatem uocant. Quid est igitur, inquit, quod requiras? Dicam, inquam, 
et quidem discendi causa magis, quam quo te aut Epicurum reprehensum uelim. Ego 
quoque, inquit, didicerim libentius si quid attuleris, quam te reprehenderim. 
Tenesne igitur, inquam, Hieronymus Rhodius quid dicat esse summum bonum, quo 
putet omnia referri oportere? Teneo, inquit, finem illi uideri nihil dolere. 
Quid? idem iste, inquam, de uoluptate quid sentit? 

(9) Negat esse eam, inquit, propter se expetendam. Aliud igitur esse censet 
gaudere, aliud non dolere. Et quidem, inquit, uehementer errat; nam, ut paulo 
ante docui, augendae uoluptatis finis est doloris omnis amotio. Non dolere, 
inquam, istud quam uim habeat postea uidero; aliam uero uim uoluptatis esse, 
aliam nihil dolendi, nisi ualde pertinax fueris, concedas necesse est. Atqui 
reperies, inquit, in hoc quidem pertinacem; dici enim nihil potest uerius. 
Estne, quaeso, inquam, sitienti in bibendo uoluptas? Quis istud possit, inquit, 
negare? Eademne, quae restincta siti? Immo alio genere; restincta enim sitis 
stabilitatem uoluptatis habet, inquit, illa autem uoluptas ipsius restinctionis 
in motu est. Cur igitur, inquam, res tam dissimiles eodem nomine appellas? 

(10) Quid paulo ante, inquit, dixerim nonne meministi, cum omnis dolor detractus 
esset, uariari, non augeri uoluptatem? Memini uero, inquam; sed tu istuc dixti 
bene Latine, parum plane. uarietas enim Latinum uerbum est, idque proprie quidem 
in disparibus coloribus dicitur, sed transfertur in multa disparia: uarium 
poema, uaria oratio, uarii mores, uaria fortuna, uoluptas etiam uaria dici 
solet, cum percipitur e multis dissimilibus rebus dissimilis efficientibus 
uoluptates. eam si uarietatem diceres, intellegerem, ut etiam non dicente te 
intellego; ista uarietas quae sit non satis perspicio, quod ais, cum dolore 
careamus, tum in summa uoluptate nos esse, cum autem uescamur iis rebus, quae 
dulcem motum afferant sensibus, tum esse in motu uoluptatem, qui faciat 
uarietatem uoluptatum, sed non augeri illam non dolendi uoluptatem, quam cur 
uoluptatem appelles nescio. 

[2,4] IV. (11) An potest, inquit ille, quicquam esse suauius quam nihil dolere? Immo sit 
sane nihil melius, inquam (nondum enim id quaero), num propterea idem uoluptas 
est, quod, ut ita dicam, indolentia? Plane idem, inquit, et maxima quidem, qua 
fieri nulla maior potest. Quid dubitas igitur, inquam, summo bono a te ita 
constituto, ut id totum in non dolendo sit, id tenere unum, id tueri, id defendere? 

(12) Quid enim necesse est, tamquam meretricem in matronarum coetum, sic 
uoluptatem in uirtutum concilium adducere? inuidiosum nomen est, infame, 
suspectum. itaque hoc frequenter dici solet a uobis, non intellegere nos, quam 
dicat Epicurus uoluptatem. quod quidem mihi si quando dictum est (est autem 
dictum non parum saepe), etsi satis clemens sum in disputando, tamen interdum 
soleo subirasci. egone non intellego, quid sit g-hehdoneh Graece, Latine uoluptas? 
utram tandem linguam nescio? deinde qui fit, ut ego nesciam, sciant omnes, 
quicumque Epicurei esse uoluerunt? quod uestri quidem uel optime disputant, 
nihil opus esse eum, qui philosophus futurus sit, scire litteras. itaque ut 
maiores nostri ab aratro adduxerunt Cincinnatum illum, ut dictator esset, sic 
uos de pagis omnibus colligitis bonos illos quidem uiros, sed certe non pereruditos. 

(13) Ergo illi intellegunt quid Epicurus dicat, ego non intellego? ut scias me 
intellegere, primum idem esse dico uoluptatem, quod ille g-hehdonehn et quidem saepe 
quaerimus uerbum Latinum par Graeco et quod idem ualeat; hic nihil fuit, quod 
quaereremus. nullum inueniri uerbum potest quod magis idem declaret Latine, quod 
Graece, quam declarat uoluptas. huic uerbo omnes, qui ubique sunt, qui Latine 
sciunt, duas res subiciunt, laetitiam in animo, commotionem suauem iucunditatis 
in corpore. nam et ille apud Trabeam 'uoluptatem animi nimiam' laetitiam dicit 
eandem, quam ille Caecilianus, qui 'omnibus laetitiis laetum' esse se narrat. 
sed hoc interest, quod uoluptas dicitur etiam in animo (uitiosa res, ut Stoici 
putant, qui eam sic definiunt: sublationem animi sine ratione opinantis se magno 
bono frui), non dicitur laetitia nec gaudium in corpore. 

(14) In eo autem uoluptas omnium Latine loquentium more ponitur, cum percipitur 
ea, quae sensum aliquem moueat, iucunditas. hanc quoque iucunditatem, si uis, 
transfer in animum; iuuare enim in utroque dicitur, ex eoque iucundum, modo 
intellegas inter illum, qui dicat: 'Tanta laetitia auctus sum, ut nihil 
constet', et eum, qui: 'Nunc demum mihi animus ardet', quorum alter laetitia 
gestiat, alter dolore crucietur, esse illum medium: 'Quamquam haec inter nos 
nuper notitia admodum est', qui nec laetetur nec angatur, itemque inter eum, qui 
potiatur corporis expetitis uoluptatibus, et eum, qui crucietur summis 
doloribus, esse eum, qui utroque careat. 

[2,5] V. (15) Satisne igitur uideor uim uerborum tenere, an sum etiam nunc uel Graece 
loqui uel Latine docendus? et tamen uide, ne, si ego non intellegam quid 
Epicurus loquatur, cum Graece, ut uideor, luculenter sciam, sit aliqua culpa 
eius, qui ita loquatur, ut non intellegatur. quod duobus modis sine 
reprehensione fit, si aut de industria facias, ut Heraclitus, 'cognomento qui 
g-skoteinos perhibetur, quia de natura nimis obscure memorauit', aut cum rerum 
obscuritas, non uerborum, facit ut non intellegatur oratio, qualis est in Timaeo 
Platonis. Epicurus autem, ut opinor, nec non uult, si possit, plane et aperte 
loqui, nec de re obscura, ut physici, aut artificiosa, ut mathematici, sed de 
illustri et facili et iam in uulgus peruagata loquitur. Quamquam non negatis nos 
intellegere quid sit uoluptas, sed quid ille dicat. e quo efficitur, non ut nos 
non intellegamus quae uis sit istius uerbi, sed ut ille suo more loquatur, 
nostrum neglegat. 

(16) si enim idem dicit, quod Hieronymus, qui censet summum bonum esse sine ulla 
molestia uiuere, cur mauult dicere uoluptatem quam uacuitatem doloris, ut ille 
facit, qui quid dicat intellegit? sin autem uoluptatem putat adiungendam eam, 
quae sit in motu (sic enim appellat hanc dulcem: 'in motu', illam nihil dolentis 
'in stabilitate'), quid tendit? cum efficere non possit ut cuiquam, qui ipse 
sibi notus sit, hoc est qui suam naturam sensumque perspexerit, uacuitas doloris 
et uoluptas idem esse uideatur. hoc est uim afferre, Torquate, sensibus, 
extorquere ex animis cognitiones uerborum, quibus inbuti sumus. quis enim est, 
qui non uideat haec esse in natura rerum tria? unum, cum in uoluptate sumus, 
alterum, cum in dolore, tertium hoc, in quo nunc equidem sum, credo item uos, 
nec in dolore nec in uoluptate; ut in uoluptate sit, qui epuletur, in dolore, 
qui torqueatur. tu autem inter haec tantam multitudinem hominum interiectam non 
uides nec laetantium nec dolentium? 

(17) Non prorsus, inquit, omnisque, qui sine dolore sint, in uoluptate, et ea 
quidem summa, esse dico. Ergo in eadem uoluptate eum, qui alteri misceat mulsum 
ipse non sitiens, et eum, qui illud sitiens bibat? 

[2,6] VI. Tum ille: Finem, inquit, interrogandi, si uidetur, quod quidem ego a principio ita 
me malle dixeram hoc ipsum prouidens, dialecticas captiones. Rhetorice igitur, inquam, nos 
mauis quam dialectice disputare? Quasi uero, inquit, perpetua oratio rhetorum solum, non 
etiam philosophorum sit. Zenonis est, inquam, hoc Stoici. omnem uim loquendi, ut 
iam ante Aristoteles, in duas tributam esse partes, rhetoricam palmae, 
dialecticam pugni similem esse dicebat, quod latius loquerentur rhetores, 
dialectici autem compressius. obsequar igitur uoluntati tuae dicamque, si 
potero, rhetorice, sed hac rhetorica philosophorum, non nostra illa forensi, 
quam necesse est, cum populariter loquatur, esse interdum paulo hebetiorem. 

(18) sed dum dialecticam, Torquate, contemnit Epicurus, quae una continet omnem 
et perspiciendi quid in quaque re sit scientiam et iudicandi quale quidque sit 
et ratione ac uia disputandi, ruit in dicendo, ut mihi quidem uidetur, nec ea, 
quae docere uult, ulla arte distinguit, ut haec ipsa, quae modo loquebamur. 
summum a uobis bonum uoluptas dicitur. aperiendum est igitur, quid sit uoluptas; 
aliter enim explicari, quod quaeritur, non potest. quam si explicauisset, non 
tam haesitaret. aut enim eam uoluptatem tueretur, quam Aristippus, id est, qua 
sensus dulciter ac iucunde mouetur, quam etiam pecudes, si loqui possent, 
appellarent uoluptatem, aut, si magis placeret suo more loqui, quam ut Omnes 
Danai atque Mycenenses. Attica pubes reliquique Graeci, qui hoc anapaesto 
citantur, hoc non dolere solum uoluptatis nomine appellaret, illud Aristippeum 
contemneret, aut, si utrumque probaret, ut probat, coniungeret doloris 
uacuitatem cum uoluptate et duobus ultimis uteretur. 

(19) multi enim et magni philosophi haec ultima bonorum iuncta fecerunt, ut 
Aristoteles uirtutis usum cum uitae perfectae prosperitate coniunxit, Callipho 
adiunxit ad honestatem uoluptatem, Diodorus ad eandem honestatem addidit 
uacuitatem doloris. idem fecisset Epicurus, si sententiam hanc, quae nunc 
Hieronymi est, coniunxisset cum Aristippi uetere sententia. illi enim inter se 
dissentiunt. propterea singulis finibus utuntur et, cum uterque Graece egregie 
loquatur, nec Aristippus, qui uoluptatem summum bonum dicit, in uoluptate ponit 
non dolere, neque Hieronymus, qui summum bonum statuit non dolere, uoluptatis 
nomine umquam utitur pro illa indolentia, quippe qui ne in expetendis quidem 
rebus numeret uoluptatem. 

[2,7] VII.
(20) Duae sunt enim res quoque, ne tu uerba solum putes. unum est sine dolore 
esse, alterum cum uoluptate. uos ex his tam dissimilibus rebus non modo nomen 
unum (nam id facilius paterer), sed etiam rem unam ex duabus facere conamini, 
quod fieri nullo modo potest. hic, qui utrumque probat, ambobus debuit uti, 
sicut facit re, neque tamen diuidit uerbis. cum enim eam ipsam uoluptatem, quam 
eodem nomine omnes appellamus, laudat locis plurimis, audet dicere ne suspicari 
quidem se ullum bonum seiunctum ab illo Aristippeo genere uoluptatis, atque ibi 
hoc dicit, ubi omnis eius est oratio de summo bono. in alio uero libro, in quo 
breuiter comprehensis grauissimis sententiis quasi oracula edidisse sapientiae 
dicitur, scribit his uerbis, quae nota tibi profecto, Torquate, sunt (quis enim 
uestrum non edidicit Epicuri g-kurias g-doxas, id est quasi maxime ratas, quia 
grauissimae sint ad beate uiuendum breuiter enuntiatae sententiae?) animaduerte 
igitur rectene hanc sententiam interpreter: ' 

(21) Si ea, quae sunt luxuriosis efficientia uoluptatum, liberarent eos deorum 
et mortis et doloris metu docerentque qui essent fines cupiditatum, nihil 
haberemus quod reprehenderemus, cum undique complerentur uoluptatibus nec 
haberent ulla ex parte aliquid aut dolens aut aegrum, id est autem malum.' Hoc 
loco tenere se Triarius non potuit. Obsecro, inquit, Torquate, haec dicit 
Epicurus? quod mihi quidem uisus est, cum sciret, uelle tamen confitentem audire 
Torquatum. At ille non pertimuit saneque fidenter: Istis quidem ipsis uerbis, 
inquit; sed quid sentiat, non uidetis. Si alia sentit, inquam, alia loquitur, 
numquam intellegam quid sentiat; sed plane dicit quod intellegit. idque si ita 
dicit, non esse reprehendendos luxuriosos, si sapientes sint, dicit absurde, 
similiter et si dicat non reprehendendos parricidas, si nec cupidi sint nec deos 
metuant nec mortem nec dolorem. et tamen quid attinet luxuriosis ullam 
exceptionem dari aut fingere aliquos, qui, cum luxuriose uiuerent, a summo 
philosopho non reprehenderentur eo nomine dumtaxat, cetera cauerent? 

(22) Sed tamen nonne reprehenderes, Epicure, luxuriosos ob eam ipsam causam, 
quod ita uiuerent, ut persequerentur cuiusque modi uoluptates, cum esset 
praesertim, ut ais tu, summa uoluptas nihil dolere? atqui reperiemus asotos 
primum ita non religiosos, ut edint de patella, deinde ita mortem non timentes, 
ut illud in ore habeant ex Hymnide: 'Mihi sex menses satis sunt uitae, septimum 
Orco spondeo'. iam doloris medicamenta illa Epicurea tamquam de narthecio 
proment: 'Si grauis, breuis; si longus, leuis.' Unum nescio, quo modo possit, si 
luxuriosus sit, finitas cupiditates habere. 

[2,8] VIII. (23) quid ergo attinet dicere: 'Nihil haberem, quod reprehenderem, si finitas 
cupiditates haberent'? hoc est dicere: 'Non reprehenderem asotos, si non essent 
asoti.' isto modo ne improbos quidem, si essent boni uiri. hic homo seuerus 
luxuriam ipsam per se reprehendendam non putat, et hercule, Torquate, ut uerum 
loquamur, si summum bonum uoluptas est, rectissime non putat. Noli enim mihi 
fingere asotos, ut soletis, qui in mensam uomant, et qui de conuiuiis auferantur 
crudique postridie se rursus ingurgitent, qui solem, ut aiunt, nec occidentem 
umquam uiderint nec orientem, qui consumptis patrimoniis egeant. nemo nostrum 
istius generis asotos iucunde putat uiuere. mundos, elegantis, optimis cocis, 
pistoribus, piscatu, aucupio, uenatione, his omnibus exquisitis, uitantes 
cruditatem, quibus uinum defusum e pleno sit chrysizon, ut ait Lucilius, cui 
nihildum situlus et sacculus abstulerit, adhibentis ludos et quae sequuntur, 
illa, quibus detractis clamat Epicurus se nescire quid sit bonum; adsint etiam 
formosi pueri, qui ministrent, respondeat his uestis, argentum, Corinthium, 
locus ipse, aedificium. Hos ergo asotos bene quidem uiuere aut beate numquam 
dixerim. 

(24) Ex quo efficitur, non ut uoluptas ne sit uoluptas, sed ut uoluptas non sit 
summum bonum. Nec ille, qui Diogenem Stoicum adolescens, post autem Panaetium 
audierat, Laelius, eo dictus est sapiens, quod non intellegeret quid suauissimum 
esset (nec enim sequitur, ut, cui cor sapiat, ei non sapiat palatus), sed quia 
parui id duceret. O lapathe, ut iactare, nec es satis cognitu' qui sis! In quo 
(cognitu) Laelius clamores g-sophos ille so lebat Edere compellans gumias ex ordine 
nostros. praeclare Laelius, et recte g-sophos, illudque uere: O Publi, o gurges, 
Galloni! es homo miser, inquit. Cenasti in uita numquam bene, cum omnia in ista 
Consumis squilla atque acupensere cum decimano. is haec loquitur, qui in 
uoluptate nihil ponens negat eum bene cenare, qui omnia ponat in uoluptate, et 
tamen non negat libenter cenasse umquam Gallonium (mentiretur enim), sed bene. 
ita grauiter et seuere uoluptatem secreuit a bono. ex quo illud efficitur, qui 
bene cenent omnis libenter cenare, qui libenter, non continuo bene. 

(25) semper Laelius bene. quid bene? dicet Lucilius: 'cocto, condito', sed cedo 
caput cenae: 'sermone bono', quid ex eo? 'si quaeris, libenter'; ueniebat enim 
ad cenam, ut animo quieto satiaret desideria naturae. recte ergo is negat umquam 
bene cenasse Gallonium, recte miserum, cum praesertim in eo omne studium 
consumeret. quem libenter cenasse nemo negat. cur igitur non bene? quia, quod 
bene, id recte, frugaliter, honeste; ille porro (male) praue, nequiter, turpiter 
cenabat; non igitur nec lapathi suauitatem acupenseri Gallonii Laelius 
anteponebat, sed suauitatem ipsam neglegebat; quod non faceret, si in uoluptate 
summum bonum poneret. 

[2,9] IX. (26) Semouenda est igitur uoluptas, non solum ut recta sequamini, sed etiam ut 
loqui deceat frugaliter. possumusne ergo in uita summum bonum dicere, cum id ne 
in cena quidem posse uideamur? Quo modo autem philosophus loquitur? 'Tria genera 
cupiditatum, naturales et necessariae, naturales et non necessariae, nec 
naturales nec necessariae.' primum diuisit ineleganter; duo enim genera quae 
erant, fecit tria. hoc est non diuidere, sed frangere. qui haec didicerunt, quae 
ille contemnit, sic solent: 'Duo genera cupiditatum, naturales et inanes, 
naturalium duo, necessariae et non necessariae.' confecta res esset. uitiosum 
est enim in diuidendo partem in genere numerare. 

(27) sed hoc sane concedamus. contemnit enim disserendi elegantiam, confuse 
loquitur. gerendus est mos, modo recte sentiat. et quidem illud ipsum non nimium 
probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus finiendis. an potest 
cupiditas finiri? tollenda est atque extrahenda radicitus. quis est enim, in quo 
sit cupiditas, quin recte cupidus dici possit? ergo et auarus erit, sed finite, 
et adulter, uerum habebit modum, et luxuriosus eodem modo. qualis ista 
philosophia est, quae non interitum afferat prauitatis, sed sit contenta 
mediocritate uitiorum? quamquam in hac diuisione rem ipsam prorsus probo, 
elegantiam desidero. appellet haec desideria naturae, cupiditatis nomen seruet 
alio, ut eam, cum de auaritia, cum de intemperantia, cum de maximis uitiis 
loquetur, tamquam capitis accuset. 

(28) Sed haec quidem liberius ab eo dicuntur et saepius. quod equidem non 
reprehendo; est enim tanti philosophi tamque nobilis audacter sua decreta 
defendere. sed tamen ex eo, quod eam uoluptatem, quam omnes gentes hoc nomine 
appellant, uidetur amplexari saepe uehementius, in magnis interdum uersatur 
angustiis, ut hominum conscientia remota nihil tam turpe sit, quod uoluptatis 
causa non uideatur esse facturus. deinde, ubi erubuit (uis enim est permagna 
naturae), confugit illuc, ut neget accedere quicquam posse ad uoluptatem nihil 
dolentis. at iste non dolendi status non uocatur uoluptas. 'Non laboro', inquit, 
'de nomine'. Quid, quod res alia tota est? 'Reperiam multos, uel innumerabilis 
potius, non tam curiosos nec tam molestos, quam uos estis, quibus, quid uelim, 
facile persuadeam.' quid ergo dubitamus, quin, si non dolere uoluptas sit summa, 
non esse in uoluptate dolor sit maximus? cur id non ita fit? 'Quia dolori non 
uoluptas contraria est, sed doloris priuatio.' 

[2,10] X. (29) Hoc uero non uidere, maximo argumento esse uoluptatem illam, qua sublata 
neget se intellegere omnino quid sit bonum (eam autem ita persequitur: quae 
palato percipiatur, quae auribus; cetera addit, quae si appelles, honos 
praefandus sit) hoc igitur, quod solum bonum seuerus et grauis philosophus 
nouit, idem non uidet ne expetendum quidem esse, quod eam uoluptatem hoc eodem 
auctore non desideremus, cum dolore careamus. 

(30) quam haec sunt contraria! hic si definire, si diuidere didicisset, si 
loquendi uim, si denique consuetudinem uerborum teneret, numquam in tantas 
salebras incidisset. nunc uides, quid faciat. quam nemo umquam uoluptatem 
appellauit, appellat; quae duo sunt, unum facit. hanc in motu uoluptatem (sic 
enim has suaues et quasi dulces uoluptates appellat), interdum ita extenuat, ut 
M- Curium putes loqui, interdum ita laudat, ut quid praeterea sit bonum neget 
se posse ne suspicari quidem. quae iam oratio non a philosopho aliquo, sed a 
censore opprimenda est. non est enim uitium in oratione solum, sed etiam in 
moribus. luxuriam non reprehendit, modo sit uacua infinita cupiditate et timore. 
hoc loco discipulos quaerere uidetur, ut, qui asoti esse uelint, philosophi ante fiant. 

(31) A primo, ut opinor, animantium ortu petitur origo summi boni. 'Simul atque 
natum animal est, gaudet uoluptate et eam appetit ut bonum, aspernatur dolorem 
ut malum.' De malis autem et bonis ab iis animalibus, quae nondum deprauata 
sint, ait optime iudicari. haec et tu ita posuisti, et uerba uestra sunt. quam 
multa uitiosa! summum enim bonum et malum uagiens puer utra uoluptate 
diiudicabit, stante an mouente? quoniam, si dis placet, ab Epicuro loqui 
discimus. si stante, hoc natura uidelicet uult, saluam esse se, quod concedimus; 
si mouente, quod tamen dicitis, nulla turpis uoluptas erit, quae praetermittenda 
sit, et simul non proficiscitur animal illud modo natum a summa uoluptate, quae 
est a te posita in non dolendo. 

(32) Nec tamen argumentum hoc Epicurus a paruis petiuit aut etiam a bestiis, 
quae putat esse specula naturae, ut diceret ab iis duce natura hanc uoluptatem 
expeti nihil dolendi. nec enim haec mouere potest appetitum animi, nec ullum 
habet ictum, quo pellat animum, status hic non dolendi, itaque in hoc eodem 
peccat Hieronymus. at ille pellit, qui permulcet sensum uoluptate. itaque 
Epicurus semper hoc utitur, ut probet uoluptatem natura expeti, quod ea 
uoluptas, quae in motu sit, et paruos ad se alliciat et bestias, non illa 
stabilis, in qua tantum inest nihil dolere. qui igitur conuenit ab alia 
uoluptate dicere naturam proficisci, in alia summum bonum ponere? 

[2,11] XI. (33) Bestiarum uero nullum iudicium puto. quamuis enim deprauatae non sint, 
prauae tamen esse possunt. ut bacillum aliud est inflexum et incuruatum de 
industria, aliud ita natum, sic ferarum natura non est illa quidem deprauata 
mala disciplina, sed natura sua. nec uero ut uoluptatem expetat, natura mouet 
infantem, sed tantum ut se ipse diligat, ut integrum se saluumque uelit. omne 
enim animal, simul et ortum est, se ipsum et omnes partes suas diligit duasque, 
quae maximae sunt, in primis amplectitur, animum et corpus, deinde utriusque 
partes. nam sunt et in animo praecipua quaedam et in corpore, quae cum leuiter 
agnouit, tum discernere incipit, ut ea, quae prima data sunt natura, appetat 
asperneturque contraria. 

(34) in his primis naturalibus uoluptas insit necne, magna quaestio est. nihil 
uero putare esse praeter uoluptatem, non membra, non sensus, non ingenii motum, 
non integritatem corporis, non ualitudinem (corporis), summae mihi uidetur 
inscitiae. Atque ab isto capite fluere necesse est omnem rationem bonorum et 
malorum. Polemoni et iam ante Aristoteli ea prima uisa sunt, quae paulo ante 
dixi. ergo nata est sententia ueterum Academicorum et Peripateticorum, ut finem 
bonorum dicerent secundum naturam uiuere, id est uirtute adhibita frui primis a 
natura datis. Callipho ad uirtutem nihil adiunxit nisi uoluptatem, Diodorus 
uacuitatem doloris. His omnibus, quos dixi, consequentes fines sunt bonorum, 
Aristippo simplex uoluptas, Stoicis consentire naturae, quod esse uolunt e 
uirtute, id est honeste, uiuere, quod ita interpretantur: uiuere cum 
intellegentia rerum earum, quae natura euenirent, eligentem ea, quae essent 
secundum naturam, reicientemque contraria. 

(35) ita tres sunt fines expertes honestatis, unus Aristippi uel Epicuri, alter 
Hieronymi, Carneadi tertius, tres, in quibus honestas cum aliqua accessione, 
Polemonis, Calliphontis, Diodori, una simplex, cuius Zeno auctor, posita in 
decore tota, id est in honestate; nam Pyrrho, Aristo, Erillus iam diu abiecti. 
reliqui sibi constiterunt, ut extrema cum initiis conuenirent, ut Aristippo 
uoluptas, Hieronymo doloris uacuitas, Carneadi frui principiis naturalibus esset 
extremum. 

[2,12] XII. Epicurus autem cum in prima commendatione uoluptatem dixisset, si eam, 
quam Aristippus, idem tenere debuit ultimum bonorum, quod ille; sin eam, quam 
Hieronymus,  fecisset idem, ut uoluptatem illam Aristippi in prima 
commendatione poneret. 

(36) Nam quod ait sensibus ipsis iudicari uoluptatem bonum esse, dolorem malum, 
plus tribuit sensibus, quam nobis leges permittunt, priuatarum litium 
iudices sumus. nihil enim possumus iudicare, nisi quod est nostri iudicii. In 
quo frustra iudices solent, cum sententiam pronuntiant, addere: 'si quid mei 
iudicii est'; si enim non fuit eorum iudicii, nihilo magis hoc non addito illud 
est iudicatum. quid iudicant sensus? dulce amarum, leue asperum, prope longe, 
stare mouere, quadratum rotundum. 

(37) aequam igitur pronuntiabit sententiam ratio adhibita primum diuinarum 
humanarumque rerum scientia, quae potest appellari rite sapientia, deinde 
adiunctis uirtutibus, quas ratio rerum omnium dominas, tu uoluptatum satellites 
et ministras esse uoluisti. quarum adeo omnium sententia pronuntiabit primum de 
uoluptate nihil esse ei loci, non modo ut sola ponatur in summi boni sede, quam 
quaerimus, sed ne illo quidem modo, ut ad honestatem applicetur. de uacuitate 
doloris eadem sententia erit. 

(38) reicietur etiam Carneades, nec ulla de summo bono ratio aut uoluptatis non 
dolendiue particeps aut honestatis expers probabitur. ita relinquet duas, de 
quibus etiam atque etiam consideret. aut enim statuet nihil esse bonum nisi 
honestum, nihil malum nisi turpe, cetera aut omnino nihil habere momenti aut 
tantum, ut nec expetenda nec fugienda, sed eligenda modo aut reicienda sint, aut 
anteponet eam, quam cum honestate ornatissimam, tum etiam ipsis initiis naturae 
et totius perfectione uitae locupletatam uidebit. quod eo liquidius faciet, si 
perspexerit rerum inter eas uerborumne sit controuersia. 

[2,13] XIII. (39) Huius ego nunc auctoritatem sequens idem faciam. quantum enim potero, 
minuam contentiones omnesque simplices sententias eorum, in quibus nulla inest 
uirtutis adiunctio, omnino a philosophia semouendas putabo, primum Aristippi 
Cyrenaicorumque omnium, quos non est ueritum in ea uoluptate, quae maxima 
dulcedine sensum moueret, summum bonum ponere contemnentis istam uacuitatem 
doloris. 

(40) hi non uiderunt, ut ad cursum equum, ad arandum bouem, ad indagandum canem, 
sic hominem ad duas res, ut ait Aristoteles, ad intellegendum et agendum, esse 
natum quasi mortalem deum, contraque ut tardam aliquam et languidam pecudem ad 
pastum et ad procreandi uoluptatem hoc diuinum animal ortum esse uoluerunt, quo 
nihil mihi uidetur absurdius. 

(41) Atque haec contra Aristippum, qui eam uoluptatem non modo summam, sed solam 
etiam ducit, quam omnes unam appellamus uoluptatem. aliter autem uobis placet. 
sed ille, ut dixi, uitiose. nec enim figura corporis nec ratio excellens ingenii 
humani significat ad unam hanc rem natum hominem, ut frueretur uoluptatibus. Nec 
uero audiendus Hieronymus, cui summum bonum est idem, quod uos interdum uel 
potius nimium saepe dicitis, nihil dolere. non enim, si malum est dolor, carere 
eo malo satis est ad bene uiuendum. hoc dixerit potius Ennius: 'Nimium boni est, 
cui nihil est mali'. nos beatam uitam non depulsione mali, sed adeptione boni 
iudicemus, nec eam cessando, siue gaudentem, ut Aristippus, siue non dolentem, 
ut hic, sed agendo aliquid considerandoue quaeramus. 

(42) quae possunt eadem contra Carneadeum illud summum bonum dici, quod is non 
tam, ut probaret, protulit, quam ut Stoicis, quibuscum bellum gerebat, 
opponeret. id autem eius modi est, ut additum ad uirtutem auctoritatem uideatur 
habiturum et expleturum cumulate uitam beatam, de quo omnis haec quaestio est. 
nam qui ad uirtutem adiungunt uel uoluptatem, quam unam uirtus minimi facit, uel 
uacuitatem doloris, quae etiamsi malo caret, tamen non est summum bonum, 
accessione utuntur non ita probabili, nec tamen, cur id tam parce tamque 
restricte faciant, intellego. quasi enim emendum eis sit, quod addant ad 
uirtutem, primum uilissimas res addunt, dein singulas potius, quam omnia, quae 
prima natura approbauisset, ea cum honestate coniungerent. 

(43) Quae quod Aristoni et Pyrrhoni omnino uisa sunt pro nihilo, ut inter optime 
ualere et grauissime aegrotare nihil prorsus dicerent interesse, recte iam 
pridem contra eos desitum est disputari. dum enim in una uirtute sic omnia esse 
uoluerunt, ut eam rerum selectione expoliarent nec ei quicquam, aut unde 
oriretur, darent, aut ubi niteretur, uirtutem ipsam, quam amplexabantur, 
sustulerunt. Erillus autem ad scientiam omnia reuocans unum quoddam bonum uidit, 
sed nec optimum nec quo uita gubernari possit. itaque hic ipse iam pridem est 
reiectus; post enim Chrysippum non sane est disputatum. 

[2,14] XIV. Restatis igitur uos; nam cum Academicis incerta luctatio est, qui nihil affirmant 
et quasi desperata cognitione certi id sequi uolunt, quodcumque ueri simile uideatur. 

(44) cum Epicuro autem hoc plus est negotii, quod e duplici genere uoluptatis 
coniunctus est, quodque et ipse et amici eius et multi postea defensores eius 
sententiae fuerunt, et nescio quo modo, is qui auctoritatem minimam habet, 
maximam uim, populus cum illis facit. quos nisi redarguimus, omnis uirtus, omne 
decus, omnis uera laus deserenda est. ita ceterorum sententiis semotis 
relinquitur non mihi cum Torquato, sed uirtuti cum uoluptate certatio. quam 
quidem certationem homo et acutus et diligens, Chrysippus, non contemnit 
totumque discrimen summi boni in earum comparatione positum putat. ego autem 
existimo, si honestum esse aliquid ostendero, quod sit ipsum ui sua propter 
seque expetendum, iacere uestra omnia. itaque eo, quale sit, breuiter, ut tempus 
postulat, constituto accedam ad omnia tua, Torquate, nisi memoria forte defecerit. 

(45) Honestum igitur id intellegimus, quod tale est, ut detracta omni utilitate 
sine ullis praemiis fructibusue per se ipsum possit iure laudari. quod quale 
sit, non tam definitione, qua sum usus, intellegi potest, quamquam aliquantum 
potest, quam communi omnium iudicio et optimi cuiusque studiis atque factis, qui 
permulta ob eam unam causam faciunt, quia decet, quia rectum, quia honestum est, 
etsi nullum consecuturum emolumentum uident. homines enim, etsi aliis multis, 
tamen hoc uno plurimum a bestiis differunt, quod rationem habent a natura datam 
mentemque acrem et uigentem celerrimeque multa simul agitantem et, ut ita dicam, 
sagacem, quae et causas rerum et consecutiones uideat et similitudines 
transferat et disiuncta coniungat et cum praesentibus futura copulet omnemque 
complectatur uitae consequentis statum. eademque ratio fecit hominem hominum 
adpetentem cumque iis natura et sermone et usu congruentem, ut profectus a 
caritate domesticorum ac suorum serpat longius et se implicet primum ciuium, 
deinde omnium mortalium societate atque, ut ad Archytam scripsit Plato, non sibi 
se soli natum meminerit, sed patriae, sed suis, ut perexigua pars ipsi relinquatur. 

(46) et quoniam eadem natura cupiditatem ingenuit homini ueri uidendi, quod 
facillime apparet, cum uacui curis etiam quid in caelo fiat scire auemus, his 
initiis inducti omnia uera diligimus, id est fidelia, simplicia, constantia, tum 
uana, falsa, fallentia odimus, ut fraudem, periurium, malitiam, iniuriam. eadem 
ratio habet in se quiddam amplum atque magnificum, ad imperandum magis quam ad 
parendum accommodatum, omnia humana non tolerabilia solum, sed etiam leuia 
ducens, altum quiddam et excelsum, nihil timens, nemini cedens, semper inuictum. 

(47) atque his tribus generibus honestorum notatis quartum sequitur et in eadem 
pulchritudine et aptum ex illis tribus, in quo inest ordo et moderatio. cuius 
similitudine perspecta in formarum specie ac dignitate transitum est ad 
honestatem dictorum atque factorum. nam ex his tribus laudibus, quas ante dixi, 
et temeritatem reformidat et non audet cuiquam aut dicto proteruo aut facto 
nocere uereturque quicquam aut facere aut eloqui, quod parum uirile uideatur. 

[2,15] XV. (48) Habes undique expletam et perfectam, Torquate, formam honestatis, 
quae tota quattuor his uirtutibus, quae a te quoque commemoratae sunt, continetur. hanc 
se tuus Epicurus omnino ignorare dicit quam aut qualem esse uelint qui honestate 
summum bonum metiantur. Si enim ad honestatem omnia referant neque in ea 
uoluptatem dicant inesse, ait eos uoce inani sonare (his enim ipsis uerbis 
utitur) neque intellegere nec uidere sub hanc uocem honestatis quae sit 
subicienda sententia. ut enim consuetudo loquitur, id solum dicitur honestum, 
quod est populari fama gloriosum. 'Quod', inquit, 'quamquam uoluptatibus 
quibusdam est saepe iucundius, tamen expetitur propter uoluptatem.' 

(49) Videsne quam sit magna dissensio? philosophus nobilis, a quo non solum 
Graecia et Italia, sed etiam omnis barbaria commota est, honestum quid sit, si 
id non sit in uoluptate, negat se intellegere, nisi forte illud, quod 
multitudinis rumore laudetur. ego autem hoc etiam turpe esse saepe iudico et, si 
quando turpe non sit, tum esse non turpe, cum id a multitudine laudetur, quod 
sit ipsum per se rectum atque laudabile, non ob eam causam tamen illud dici esse 
honestum, quia laudetur a multis, sed quia tale sit, ut, uel si ignorarent id 
homines, uel si obmutuissent, sua tamen pulchritudine esset specieque laudabile. 
itaque idem natura uictus, cui obsisti non potest, dicit alio loco id, quod a te 
etiam paulo ante dictum est, non posse iucunde uiui nisi etiam honeste. 

(50) quid nunc 'honeste' dicit? idemne, quod iucunde? ergo ita: non posse 
honeste uiui, nisi honeste uiuatur? an nisi populari fama? sine ea igitur 
iucunde negat posse uiui? quid turpius quam sapientis uitam ex 
insipientium sermone pendere? quid ergo hoc loco intellegit honestum? certe 
nihil nisi quod possit ipsum propter se iure laudari. nam si propter uoluptatem, 
quae est ista laus, quae possit e macello peti? non is uir est, ut, cum 
honestatem eo loco habeat, ut sine ea iucunde neget posse uiui, illud honestum, 
quod populare sit, sentiat et sine eo neget iucunde uiui posse, aut quicquam 
aliud honestum intellegat, nisi quod sit rectum ipsumque per se sua ui, sua 
natura, sua sponte laudabile. 

[2,16] XVI. (51) Itaque, Torquate, cum diceres clamare Epicurum non posse iucunde uiui, 
nisi honeste et sapienter et iuste uiueretur, tu ipse mihi gloriari uidebare. tanta 
uis inerat in uerbis propter earum rerum, quae significabantur his uerbis, 
dignitatem, ut altior fieres, ut interdum insisteres, ut nos intuens quasi 
testificarere laudari honestatem et iustitiam aliquando ab Epicuro. quam te 
decebat iis uerbis uti, quibus si philosophi non uterentur, philosophia omnino 
non egeremus! istorum enim uerborum amore, quae perraro appellantur ab Epicuro, 
sapientiae, fortitudinis, iustitiae, temperantiae, praestantissimis ingeniis 
homines se ad philosophiae studium contulerunt. 

(52) 'Oculorum', inquit Plato, 'est in nobis sensus acerrimus, quibus sapientiam 
non cernimus. quam illa ardentis amores excitaret sui!' Cur tandem? an quod ita 
callida est, ut optime possit architectari uoluptates? Cur iustitia laudatur? 
aut unde est hoc contritum uetustate prouerbium: 'quicum in tenebris'? hoc 
dictum in una re latissime patet, ut in omnibus factis re, non teste moueamur. 

(53) sunt enim leuia et perinfirma, quae dicebantur a te, animi conscientia 
improbos excruciari, tum etiam poenae timore, qua aut afficiantur aut semper 
sint in metu ne afficiantur aliquando. non oportet timidum aut inbecillo animo 
fingi non bonum illum uirum, qui, quicquid fecerit, ipse se cruciet omniaque 
formidet, sed omnia callide referentem ad utilitatem, acutum, uersutum, 
ueteratorem, facile ut excogitet quo modo occulte, sine teste, sine ullo conscio 
fallat. 

(54) an tu me de L- Tubulo putas dicere? qui cum praetor quaestionem inter 
sicarios exercuisset, ita aperte cepit pecunias ob rem iudicandam, ut anno 
proximo P- Scaeuola tribunus plebis ferret ad plebem uellentne de ea re quaeri. 
quo plebiscito decreta a senatu est consuli quaestio Cn- Caepioni. profectus in 
exilium Tubulus statim nec respondere ausus; erat enim res aperta. 

[2,17] XVII. Non igitur de improbo, sed de callide improbo quaerimus, qualis 
Q- Pompeius in foedere Numantino infitiando fuit, nec uero omnia timente, sed primum 
qui animi conscientiam non curet, quam scilicet comprimere nihil est negotii. is enim, qui 
occultus et tectus dicitur, tantum abest ut se indicet, perficiet etiam ut 
dolere alterius improbe facto uideatur. quid est enim aliud esse uersutum? 

(55) memini me adesse P- Sextilio Rufo, cum is rem ad amicos ita deferret, se 
esse heredem Q- Fadio Gallo, cuius in testamento scriptum esset se ab eo rogatum 
ut omnis hereditas ad filiam perueniret. id Sextilius factum negabat. poterat 
autem inpune; quis enim redargueret? nemo nostrum credebat, eratque ueri 
similius hunc mentiri, cuius interesset, quam illum, qui id se rogasse 
scripsisset, quod debuisset rogare. addebat etiam se in legem Voconiam iuratum 
contra eam facere non audere, nisi aliter amicis uideretur. aderamus nos quidem 
adolescentes, sed multi amplissimi uiri, quorum nemo censuit plus Fadiae dandum, 
quam posset ad eam lege Voconia peruenire. tenuit permagnam Sextilius 
hereditatem, unde, si secutus esset eorum sententiam, qui honesta et recta 
emolumentis omnibus et commodis anteponerent, nummum nullum attigisset. num 
igitur eum postea censes anxio animo aut sollicito fuisse? nihil minus, 
contraque illa hereditate diues ob eamque rem laetus. magni enim aestimabat 
pecuniam non modo non contra leges, sed etiam legibus partam. quae quidem uel 
cum periculo est quaerenda uobis; est enim effectrix multarum et magnarum uoluptatum. 

(56) ut igitur illis, qui, recta et honesta quae sunt, ea statuunt per se 
expetenda, adeunda sunt saepe pericula decoris honestatisque causa, sic uestris, 
qui omnia uoluptate metiuntur, pericula adeunda sunt, ut adipiscantur magnas 
uoluptates. si magna res, magna hereditas agetur, cum pecunia uoluptates 
pariantur plurimae, idem erit Epicuro uestro faciendum, si suum finem bonorum 
sequi uolet, quod Scipioni magna gloria proposita, si Hannibalem in Africam 
retraxisset. itaque quantum adiit periculum! ad honestatem enim illum omnem 
conatum suum referebat, non ad uoluptatem. sic uester sapiens magno aliquo 
emolumento commotus cicuta, si opus erit, dimicabit. 

(57) occultum facinus esse potuerit, gaudebit; deprehensus omnem poenam 
contemnet. erit enim instructus ad mortem contemnendam, ad exilium, ad ipsum 
etiam dolorem. quem quidem uos, cum improbis poenam proponitis, inpetibilem 
facitis, cum sapientem semper boni plus habere uultis, tolerabilem. 

[2,18] XVIII. Sed finge non solum callidum eum, qui aliquid improbe faciat, uerum 
etiam praepotentem, ut M. Crassus fuit, qui tamen solebat uti suo bono, ut hodie est 
noster Pompeius, cui recte facienti gratia est habenda; esse enim quam uellet iniquus 
iustus poterat inpune. quam multa uero iniuste fieri possunt, quae nemo possit 
reprehendere! 

(58) si te amicus tuus moriens rogauerit, ut hereditatem reddas suae filiae, nec 
usquam id scripserit, ut scripsit Fadius, nec cuiquam dixerit, quid facies? tu 
quidem reddes; ipse Epicurus fortasse redderet, ut Sextus Peducaeus, Sex- F-, is 
qui hunc nostrum reliquit effigiem et humanitatis et probitatis suae filium, cum 
doctus, tum omnium uir optimus et iustissimus, cum sciret nemo eum rogatum a 
Caio Plotio, equite Romano splendido, Nursino, ultro ad mulierem uenit eique 
nihil opinanti uiri mandatum euit hereditatemque reddidit. sed ego ex te quaero, 
quoniam idem tu certe fecisses, nonne intellegas eo maiorem uim esse naturae, 
quod ipsi uos, qui omnia ad uestrum commodum et, ut ipsi dicitis, ad uoluptatem 
referatis, tamen ea faciatis, e quibus appareat non uoluptatem uos, sed officium 
sequi, plusque rectam naturam quam rationem prauam ualere. 

(59) si scieris, inquit Carneades, aspidem occulte latere uspiam, et uelle 
aliquem inprudentem super eam assidere, cuius mors tibi emolumentum futura sit, 
improbe feceris, nisi monueris ne assidat, sed inpunite tamen; scisse enim te 
quis coarguere possit? Sed nimis multa. perspicuum est enim, nisi aequitas, 
fides, iustitia proficiscantur a natura, et si omnia haec ad utilitatem 
referantur, uirum bonum non posse reperiri; deque his rebus satis multa in 
nostris de re publica libris sunt dicta a Laelio. 

[2,19] XIX. (60) Transfer idem ad modestiam uel temperantiam, quae est moderatio 
cupiditatum rationi oboediens. satisne ergo pudori consulat, si quis sine teste libidini 
pareat? an est aliquid per se ipsum flagitiosum, etiamsi nulla comitetur 
infamia? Quid? fortes uiri uoluptatumne calculis subductis proelium ineunt, 
sanguinem pro patria profundunt, an quodam animi ardore atque impetu concitati? 
utrum tandem censes, Torquate, Imperiosum illum, si nostra uerba audiret, tuamne 
de se orationem libentius auditurum fuisse an meam, cum ego dicerem nihil eum 
fecisse sua causa omniaque rei publicae, tu contra nihil nisi sua? si uero id 
etiam explanare uelles apertiusque diceres nihil eum fecisse nisi uoluptatis 
causa, quo modo eum tandem laturum fuisse existimas? 

(61) esto, fecerit, si ita uis, Torquatus propter suas utilitates (malo enim 
dicere quam uoluptates, in tanto praesertim uiro), num etiam eius collega P- 
Decius, princeps in ea familia consulatus, cum se deuouerat et equo admisso in 
mediam aciem Latinorum irruebat, aliquid de uoluptatibus suis cogitabat? ubi ut 
eam caperet aut quando? cum sciret confestim esse moriendum eamque mortem 
ardentiore studio peteret, quam Epicurus uoluptatem petendam putat. quod quidem 
eius factum nisi esset iure laudatum, non esset imitatus quarto consulatu suo 
filius, neque porro ex eo natus cum Pyrrho bellum gerens consul cecidisset in 
proelio seque e continenti genere tertiam uictimam rei publicae praebuisset. 

(62) Contineo me ab exemplis. Graecis hoc modicum est: Leonidas, Epaminondas, 
tres aliqui aut quattuor; ego si nostros colligere coepero, perficiam illud 
quidem, ut se uirtuti tradat constringendam uoluptas, sed dies me deficiet, et, 
ut Aulus Varius, qui est habitus iudex durior, dicere consessori solebat, cum 
datis testibus alii tamen citarentur: 'Aut hoc testium satis est, aut nescio, 
quid satis sit,' sic a me satis datum est testium. Quid enim? te ipsum, 
dignissimum maioribus tuis, uoluptasne induxit, ut adolescentulus eriperes P- 
Sullae consulatum? quem cum ad patrem tuum rettulisses, fortissimum uirum, 
qualis ille uel consul uel ciuis cum semper, tum post consulatum fuit! quo 
quidem auctore nos ipsi ea gessimus, ut omnibus potius quam ipsis nobis 
consuluerimus. 

(63) At quam pulchre dicere uidebare, cum ex altera parte ponebas cumulatum 
aliquem plurimis et maximis uoluptatibus nullo nec praesenti nec futuro dolore, 
ex altera autem cruciatibus maximis toto corpore nulla nec adiuncta nec sperata 
uoluptate, et quaerebas, quis aut hoc miserior aut superiore illo beatior; 
deinde concludebas summum malum esse dolorem, summum bonum uoluptatem! 

[2,20] XX. Lucius Thorius Balbus fuit, Lanuuinus, quem meminisse tu non potes. is ita 
uiuebat, ut nulla tam exquisita posset inueniri uoluptas, qua non abundaret. erat et cupidus 
uoluptatum et eius generis intellegens et copiosus, ita non superstitiosus, ut 
illa plurima in sua patria sacrificia et fana contemneret, ita non timidus ad 
mortem, ut in acie sit ob rem publicam interfectus. 

(64) cupiditates non Epicuri diuisione finiebat, sed sua satietate. habebat 
tamen rationem ualitudinis: utebatur iis exercitationibus, ut ad cenam et 
sitiens et esuriens ueniret, eo cibo, qui et suauissimus esset et idem 
facillimus ad concoquendum, uino et ad uoluptatem et ne noceret. cetera illa 
adhibebat, quibus demptis negat se Epicurus intellegere quid sit bonum. aberat 
omnis dolor, qui si adesset, nec molliter ferret et tamen medicis plus quam 
philosophis uteretur. color egregius, integra ualitudo, summa gratia, uita 
denique conferta uoluptatum omnium uarietate.
 
(65) hunc uos beatum; ratio quidem uestra sic cogit. at ego quem huic anteponam 
non audeo dicere; dicet pro me ipsa uirtus nec dubitabit isti uestro beato M- 
Regulum anteponere, quem quidem, cum sua uoluntate, nulla ui coactus praeter 
fidem, quam dederat hosti, ex patria Karthaginem reuertisset, tum ipsum, cum 
uigiliis et fame cruciaretur, clamat uirtus beatiorem fuisse quam potantem in 
rosa Thorium. bella magna gesserat, bis consul fuerat, triumpharat nec tamen sua 
illa superiora tam magna neque tam praeclara ducebat quam illum ultimum casum, 
quem propter fidem constantiamque susceperat, qui nobis miserabilis uidetur 
audientibus, illi perpetienti erat uoluptarius. non enim hilaritate nec lasciuia 
nec risu aut ioco, comite leuitatis, saepe etiam tristes firmitate et constantia 
sunt beati. 

(66) stuprata per uim Lucretia a regis filio testata ciuis se ipsa interemit. 
hic dolor populi Romani duce et auctore Bruto causa ciuitati libertatis fuit, ob 
eiusque mulieris memoriam primo anno et uir et pater eius consul est factus. 
tenuis Lucius Verginius unusque de multis sexagesimo anno post libertatem 
receptam uirginem filiam sua manu occidit potius, quam ea Ap- Claudii libidini, 
qui tum erat summo in imperio, dederetur. 

[2,21] XXI. (67) Aut haec tibi, Torquate, sunt uituperanda aut patrocinium uoluptatis 
repudiandum. quod autem patrocinium aut quae ista causa est uoluptatis, quae nec 
testes ullos e claris uiris nec laudatores poterit adhibere? ut enim nos ex 
annalium monimentis testes excitamus eos, quorum omnis uita consumpta est in 
laboribus gloriosis, qui uoluptatis nomen audire non possent, sic in uestris 
disputationibus historia muta est. numquam audiui in Epicuri schola Lycurgum, 
Solonem, Miltiadem, Themistoclem, Epaminondam nominari, qui in ore sunt 
ceterorum omnium philosophorum. nunc uero, quoniam haec nos etiam tractare 
coepimus, suppeditabit nobis Atticus noster e thesauris suis quos et quantos uiros! 

(68) nonne melius est de his aliquid quam tantis uoluminibus de Themista loqui? 
sint ista Graecorum; quamquam ab iis philosophiam et omnes ingenuas disciplinas 
habemus; sed tamen est aliquid, quod nobis non liceat, liceat illis. Pugnant 
Stoici cum Peripateticis. alteri negant quicquam esse bonum, nisi quod honestum 
sit, alteri plurimum se et longe longeque plurimum tribuere honestati, sed tamen 
et in corpore et extra esse quaedam bona. et certamen honestum et disputatio 
splendida! omnis est enim de uirtutis dignitate contentio. at cum tuis cum 
disseras, multa sunt audienda etiam de obscenis uoluptatibus, de quibus ab 
Epicuro saepissime dicitur. 

(69) non potes ergo ista tueri, Torquate, mihi crede, si te ipse et tuas 
cogitationes et studia perspexeris; pudebit te, inquam, illius tabulae, quam 
Cleanthes sane commode uerbis depingere solebat. iubebat eos, qui audiebant, 
secum ipsos cogitare pictam in tabula Voluptatem pulcherrimo uestitu et ornatu 
regali in solio sedentem, praesto esse Virtutes ut ancillulas, quae nihil aliud 
agerent, nullum suum officium ducerent, nisi ut Voluptati ministrarent et eam 
tantum ad aurem admonerent, si modo id pictura intellegi posset, ut caueret ne 
quid faceret inprudens, quod offenderet animos hominum, aut quicquam, e quo 
oriretur aliquis dolor. 'Nos quidem Virtutes sic natae sumus, ut tibi 
seruiremus, aliud negotii nihil habemus.' 

[2,22] XXII. (70) At negat Epicurus (hoc enim uestrum lumen est) quemquam, qui honeste 
non uiuat, iucunde posse uiuere. quasi ego id curem, quid ille aiat aut neget. illud 
quaero, quid ei, qui in uoluptate summum bonum ponat, consentaneum sit dicere. 
quid affers, cur Thorius, cur Caius Postumius, cur omnium horum magister, Orata, 
non iucundissime uixerit? ipse negat, ut ante dixi, luxuriosorum uitam 
reprehendendam, nisi plane fatui sint, id est nisi aut cupiant aut metuant. 
quarum ambarum rerum cum medicinam pollicetur, luxuriae licentiam pollicetur. 
his enim rebus detractis negat se reperire in asotorum uita quod reprehendat. 

(71) Non igitur potestis uoluptate omnia dirigentes aut tueri aut retinere 
uirtutem. nam nec uir bonus ac iustus haberi debet qui, ne malum habeat, 
abstinet se ab iniuria. nosti, credo, illud: 'Nemo pius est, qui pietatem ---'; 
caue putes quicquam esse uerius. nec enim, dum metuit, iustus est, et certe, si 
metuere destiterit, non erit; non metuet autem, siue celare poterit, siue opibus 
magnis quicquid fecerit optinere, certeque malet existimari bonus uir, ut non 
sit, quam esse, ut non putetur. ita, quod certissimum est, pro uera certaque 
iustitia simulationem nobis iustitiae traditis praecipitisque quodam modo ut 
nostram stabilem conscientiam contemnamus, aliorum errantem opinionem aucupemur. 

(72) Quae dici eadem de ceteris uirtutibus possunt, quarum omnium fundamenta uos 
in uoluptate tamquam in aqua ponitis. quid enim? fortemne possumus dicere eundem 
illum Torquatum? delector enim, (quamquam te non possum, ut ais, corrumpere), 
delector, inquam, et familia uestra et nomine. et hercule mihi uir optimus 
nostrique amantissimus, Aulus Torquatus, uersatur ante oculos, cuius quantum 
studium et quam insigne fuerit erga me temporibus illis, quae nota sunt omnibus, 
scire necesse est utrumque uestrum. quae mihi ipsi, qui uolo et esse et haberi 
gratus, grata non essent, nisi eum perspicerem mea causa mihi amicum fuisse, non 
sua, nisi hoc dicis sua, quod interest omnium recte facere. si id dicis, 
uicimus. id enim uolumus, id contendimus, ut officii fructus sit ipsum officium. 

(73) hoc ille tuus non uult omnibusque ex rebus uoluptatem quasi mercedem 
exigit. sed ad illum redeo. si uoluptatis causa cum Gallo apud Anienem 
depugnauit prouocatus et ex eius spoliis sibi et torquem et cognomen induit 
ullam aliam ob causam, nisi quod ei talia facta digna uiro uidebantur, fortem 
non puto. iam si pudor, si modestia, si pudicitia, si uno uerbo temperantia 
poenae aut infamiae metu coercebuntur, non sanctitate sua se tuebuntur, quod 
adulterium, quod stuprum, quae libido non se proripiet ac proiciet aut 
occultatione proposita aut inpunitate aut licentia? Quid? 

(74) illud, Torquate, quale tandem uidetur, te isto nomine, ingenio, gloria, 
quae facis, quae cogitas, quae contendis quo referas, cuius rei causa perficere 
quae conaris uelis, quid optimum denique in uita iudices non audere in conuentu 
dicere? quid enim mereri uelis, iam cum magistratum inieris et in contionem 
ascenderis (est enim tibi edicendum quae sis obseruaturus in iure dicendo, et 
fortasse etiam, si tibi erit uisum, aliquid de maioribus tuis et de te ipso 
dices more maiorum), quid merearis igitur, ut dicas te in eo magistratu omnia 
uoluptatis causa facturum esse, teque nihil fecisse in uita nisi uoluptatis 
causa? 'An me', inquis, 'tam amentem putas, ut apud imperitos isto modo loquar?' 
At tu eadem ista dic in iudicio aut, si coronam times, dic in senatu. numquam 
facies. cur, nisi quod turpis oratio est? mene ergo et Triarium dignos 
existimas, apud quos turpiter loquare? 

[2,23] XXIII. (75) Verum esto: uerbum ipsum uoluptatis non habet dignitatem, nec 
nos fortasse intellegimus. hoc enim identidem dicitis, non intellegere nos quam dicatis 
uoluptatem. rem uidelicet difficilem et obscuram! indiuidua cum dicitis et 
intermundia, quae nec sunt ulla nec possunt esse, intellegimus, uoluptas, quae 
passeribus omnibus nota est, a nobis intellegi non potest? quid, si efficio ut 
fateare me non modo quid sit uoluptas scire (est enim iucundus motus in sensu), 
sed etiam quid eam tu uelis esse? tum enim eam ipsam uis, quam modo ego dixi, et 
nomen inponis, in motu ut sit et faciat aliquam uarietatem, tum aliam quandam 
summam uoluptatem, quo addi nihil possit; eam tum adesse, cum dolor omnis absit; 
eam stabilem appellas. sit sane ista uoluptas. 

(76) dic in quouis conuentu te omnia facere, ne doleas. si ne hoc quidem satis 
ample, satis honeste dici putas, dic te omnia et in isto magistratu et in omni 
uita utilitatis tuae causa facturum, nihil nisi quod expediat, nihil denique 
nisi tua causa: quem clamorem contionis aut quam spem consulatus eius, qui tibi 
paratissimus est, futuram putas? eamne rationem igitur sequere, qua tecum ipse 
et cum tuis utare, profiteri et in medium proferre non audeas? at uero illa, 
quae Peripatetici, quae Stoici dicunt, semper tibi in ore sunt in iudiciis, in 
senatu. officium, aequitatem, dignitatem, fidem, recta, honesta, digna imperio, 
digna populo Romano, omnia pericula pro re publica, mori pro patria, haec cum 
loqueris, nos barones stupemus, tu uidelicet tecum ipse rides. 

(77) nam inter ista tam magnifica uerba tamque praeclara non habet ullum 
uoluptas locum, non modo illa, quam in motu esse dicitis, quam omnes urbani 
rustici, omnes, inquam, qui Latine loquuntur, uoluptatem uocant, sed ne haec 
quidem stabilis, quam praeter uos nemo appellat uoluptatem. 

[2,24] XXIV. Vide igitur ne non debeas uerbis nostris uti, sententiis tuis. quodsi uultum 
tibi, si incessum fingeres, quo grauior uiderere, non esses tui similis; uerba tu fingas et ea 
dicas, quae non sentias? aut etiam, ut uestitum, sic sententiam habeas aliam 
domesticam, aliam forensem, ut in fronte ostentatio sit, intus ueritas 
occultetur? uide, quaeso, rectumne sit. mihi quidem eae uerae uidentur 
opiniones, quae honestae, quae laudabiles, quae gloriosae, quae in senatu, quae 
apud populum, quae in omni coetu concilioque profitendae sint, ne id non pudeat 
sentire, quod pudeat dicere. 

(78) Amicitiae uero locus ubi esse potest aut quis amicus esse cuiquam, quem non 
ipsum amet propter ipsum? quid autem est amare, e quo nomen ductum amicitiae 
est, nisi uelle bonis aliquem affici quam maximis, etiamsi ad se ex iis nihil 
redundet? 'Prodest', inquit, 'mihi eo esse animo.' Immo uideri fortasse. esse 
enim, nisi eris, non potes. qui autem esse poteris, nisi te amor ipse ceperit? 
quod non subducta utilitatis ratione effici solet, sed ipsum a se oritur et sua 
sponte nascitur. 'At enim sequor utilitatem.' Manebit ergo amicitia tam diu, 
quam diu sequetur utilitas, et, si utilitas amicitiam constituet, tollet eadem. 

(79) sed quid ages tandem, si utilitas ab amicitia, ut fit saepe, defecerit? 
relinquesne? quae ista amicitia est? retinebis? qui conuenit? quid enim de 
amicitia statueris utilitatis causa expetenda uides. 'Ne in odium ueniam, si 
amicum destitero tueri.' Primum cur ista res digna odio est, nisi quod est 
turpis? quodsi, ne quo incommodo afficiare, non relinques amicum, tamen, ne sine 
fructu alligatus sis, ut moriatur optabis. Quid, si non modo utilitatem tibi 
nullam afferet, sed iacturae rei familiaris erunt faciendae, labores 
suscipiendi, adeundum uitae periculum? ne tum quidem te respicies et cogitabis 
sibi quemque natum esse et suis uoluptatibus? uadem te ad mortem tyranno dabis 
pro amico, ut Pythagoreus ille Siculo fecit tyranno? aut, Pylades cum sis, dices 
te esse Orestem, ut moriare pro amico? aut, si esses Orestes, Pyladem 
refelleres, te indicares et, si id non probares, quo minus ambo una necaremini 
non precarere? 

[2,25] XXV. (80) Faceres tu quidem, Torquate, haec omnia; nihil enim arbitror esse 
magna laude dignum, quod te praetermissurum credam aut mortis aut doloris metu. non 
quaeritur autem quid naturae tuae consentaneum sit, sed quid disciplinae. ratio 
ista, quam defendis, praecepta, quae didicisti, quae probas, funditus euertunt 
amicitiam, quamuis eam Epicurus, ut facit, in caelum efferat laudibus. At coluit 
ipse amicitias. Quis, quaeso, illum negat et bonum uirum et comem et humanum 
fuisse? de ingenio eius in his disputationibus, non de moribus quaeritur. sit 
ista in Graecorum leuitate peruersitas, qui maledictis insectantur eos, a quibus 
de ueritate dissentiunt. sed quamuis comis in amicis tuendis fuerit, tamen, si 
haec uera sunt (nihil enim affirmo), non satis acutus fuit. 

(81) At multis se probauit. Et quidem iure fortasse, sed tamen non grauissimum 
est testimonium multitudinis. in omni enim arte uel studio uel quauis scientia 
uel in ipsa uirtute optimum quidque rarissimum est. ac mihi quidem, quod et ipse 
bonus uir fuit et multi Epicurei et fuerunt et hodie sunt et in amicitiis 
fideles et in omni uita constantes et graues nec uoluptate, sed officio consilia 
moderantes, hoc uidetur maior uis honestatis et minor uoluptatis. ita enim 
uiuunt quidam, ut eorum uita refellatur oratio. atque ut ceteri dicere 
existimantur melius quam facere, sic hi mihi uidentur facere melius quam dicere. 

[2,26] XXVI. (82) Sed haec nihil sane ad rem; illa uideamus, quae a te de amicitia dicta 
sunt. e quibus unum mihi uidebar ab ipso Epicuro dictum cognoscere, amicitiam a 
uoluptate non posse diuelli ob eamque rem colendam esse, quod, sine ea 
tuto et sine metu uiui non posset, ne iucunde quidem posset. satis est ad hoc 
responsum. Attulisti aliud humanius horum recentiorum, numquam dictum ab ipso 
illo, quod sciam, primo utilitatis causa amicum expeti, cum autem usus 
accessisset, tum ipsum amari per se etiam omissa spe uoluptatis. hoc etsi 
multimodis reprehendi potest, tamen accipio, quod dant. mihi enim satis est, 
ipsis non satis. nam aliquando posse recte fieri dicunt nulla expectata nec 
quaesita uoluptate. 

(83) Posuisti etiam dicere alios foedus quoddam inter se facere sapientis, ut, 
quem ad modum sint in se ipsos animati, eodem modo sint erga amicos; id et fieri 
posse et saepe esse factum et ad uoluptates percipiendas maxime pertinere. hoc 
foedus facere si potuerunt, faciant etiam illud, ut aequitatem, modestiam, 
uirtutes omnes per se ipsas gratis diligant. an uero, si fructibus et 
emolumentis et utilitatibus amicitias colemus, si nulla caritas erit, quae 
faciat amicitiam ipsam sua sponte, ui sua, ex se et propter se expetendam, 
dubium est, quin fundos et insulas amicis anteponamus? 

(84) Licet hic rursus ea commemores, quae optimis uerbis ab Epicuro de laude 
amicitiae dicta sunt. non quaero, quid dicat, sed quid conuenienter possit 
rationi et sententiae suae dicere. 'Utilitatis causa amicitia est quaesita.' Num 
igitur utiliorem tibi hunc Triarium putas esse posse, quam si tua sint Puteolis 
granaria? collige omnia, quae soletis: 'Praesidium amicorum.' Satis est tibi in 
te, satis in legibus, satis in mediocribus amicitiis praesidii. iam contemni non 
poteris. odium autem et inuidiam facile uitabis. ad eas enim res ab Epicuro 
praecepta dantur. et tamen tantis uectigalibus ad liberalitatem utens etiam sine 
hac Pyladea amicitia multorum te beniuolentia praeclare tuebere et munies. 

(85) 'At quicum ioca seria, ut dicitur, quicum arcana, quicum occulta omnia?' 
Tecum optime, deinde etiam cum mediocri amico. sed fac ista esse non inportuna; 
quid ad utilitatem tantae pecuniae? uides igitur, si amicitiam sua caritate 
metiare, nihil esse praestantius, sin emolumento, summas familiaritates 
praediorum fructuosorum mercede superari. me igitur ipsum ames oportet, non mea, 
si ueri amici futuri sumus. 

[2,27] XXVII. Sed in rebus apertissimis nimium longi sumus. 
perfecto enim et concluso neque uirtutibus neque amicitiis usquam locum esse, si 
ad uoluptatem omnia referantur, nihil praeterea est magnopere dicendum. ac 
tamen, ne cui loco non uideatur esse responsum, pauca etiam nunc dicam ad 
reliquam orationem tuam. 

(86) quoniam igitur omnis summa philosophiae ad beate uiuendum refertur, idque 
unum expetentes homines se ad hoc studium contulerunt, beate autem uiuere alii 
in alio, uos in uoluptate ponitis, item contra miseriam omnem in dolore, id 
primum uideamus, beate uiuere uestrum quale sit. atque hoc dabitis, ut opinor, 
si modo sit aliquid esse beatum, id oportere totum poni in potestate sapientis. 
nam si amitti uita beata potest, beata esse non potest. quis enim confidit 
semper sibi illud stabile et firmum permansurum, quod fragile et caducum sit? 
qui autem diffidet perpetuitati bonorum suorum, timeat necesse est, ne aliquando 
amissis illis sit miser. beatus autem esse in maximarum rerum timore nemo potest. 

(87) nemo igitur esse beatus potest. neque enim in aliqua parte, sed in 
perpetuitate temporis uita beata dici solet, nec appellatur omnino uita, nisi 
confecta atque absoluta, nec potest quisquam alias beatus esse, alias miser; qui 
enim existimabit posse se miserum esse beatus non erit. nam cum suscepta semel 
est beata uita, tam permanet quam ipsa illa effectrix beatae uitae sapientia 
neque expectat ultimum tempus aetatis, quod Croeso scribit Herodotus praeceptum 
a Solone. At enim, quem ad modum tute dicebas, negat Epicurus diuturnitatem 
quidem temporis ad beate uiuendum aliquid afferre, nec minorem uoluptatem 
percipi in breuitate temporis, quam si illa sit sempiterna. 

(88) haec dicuntur inconstantissime. cum enim summum bonum in uoluptate ponat, 
negat infinito tempore aetatis uoluptatem fieri maiorem quam finito atque 
modico. qui bonum omne in uirtute ponit, is potest dicere perfici beatam uitam 
perfectione uirtutis; negat enim summo bono afferre incrementum diem. qui autem 
uoluptate uitam effici beatam putabit, qui sibi is conueniet, si negabit 
uoluptatem crescere longinquitate? igitur ne dolorem quidem. an dolor 
longissimus quisque miserrimus, uoluptatem non optabiliorem diuturnitas facit? 
quid est igitur, cur ita semper deum appellet Epicurus beatum et aeternum? 
dempta enim aeternitate nihilo beatior Iuppiter quam Epicurus; uterque enim 
summo bono fruitur, id est uoluptate. 'At enim hic etiam dolore.' At eum nihili 
facit; ait enim se, si uratur, 'Quam hoc suaue!' dicturum. 

(89) qua igitur re ab deo uincitur, si aeternitate non uincitur? in qua quid est 
boni praeter summam uoluptatem, et eam sempiternam? quid ergo attinet gloriose 
loqui, nisi constanter loquare? In uoluptate corporis (addam, si uis, 'animi', 
dum ea ipsa, ut uultis, sit e corpore) situm est uiuere beate. Quid? istam 
uoluptatem perpetuam quis potest praestare sapienti? nam quibus rebus 
efficiuntur uoluptates, eae non sunt in potestate sapientis. non enim in ipsa 
sapientia positum est beatum esse, sed in iis rebus, quas sapientia comparat ad 
uoluptatem. totum autem id externum est, et quod externum, id in casu est. ita 
fit beatae uitae domina fortuna, quam Epicurus ait exiguam interuenire sapienti. 

[2,28] XXVIII. (90) Age, inquies, ista parua sunt. Sapientem locupletat ipsa natura, 
cuiusdiuitias Epicurus parabiles esse docuit. Haec bene dicuntur, nec ego repugno, 
sed inter sese ipsa pugnant. negat enim tenuissimo uictu, id est contemptissimis 
escis et potionibus, minorem uoluptatem percipi quam rebus exquisitissimis ad 
epulandum. huic ego, si negaret quicquam interesse ad beate uiuendum quali 
uteretur uictu, concederem, laudarem etiam; uerum enim diceret, idque Socratem, 
qui uoluptatem nullo loco numerat, audio dicentem, cibi condimentum esse famem, 
potionis sitim. sed qui ad uoluptatem omnia referens uiuit ut Gallonius, 
loquitur ut Frugi ille Piso, non audio nec eum, quod sentiat, dicere existimo. 

(91) naturales diuitias dixit parabiles esse, quod paruo esset natura contenta. 
Certe, nisi uoluptatem tanti aestimaretis. Non minor, inquit, uoluptas 
percipitur ex uilissimis rebus quam ex pretiosissimis. Hoc est non modo cor non 
habere, sed ne palatum quidem. qui enim uoluptatem ipsam contemnunt, iis licet 
dicere se acupenserem maenae non anteponere. cui uero in uoluptate summum bonum 
est, huic omnia sensu, non ratione sunt iudicanda, eaque dicenda optima, quae 
sint suauissima. 

(92) Verum esto; consequatur summas uoluptates non modo paruo, sed per me 
nihilo, si potest; sit uoluptas non minor in nasturcio illo, quo uesci Persas 
esse solitos scribit Xenophon, quam in Syracusanis mensis, quae a Platone 
grauiter uituperantur; sit, inquam, tam facilis, quam uultis, comparatio 
uoluptatis, quid de dolore dicemus? cuius tanta tormenta sunt, ut in iis beata 
uita, si modo dolor summum malum est, esse non possit. ipse enim Metrodorus, 
paene alter Epicurus, beatum esse describit his fere uerbis: 'cum corpus bene 
constitutum sit et sit exploratum ita futurum.' an id exploratum cuiquam potest 
esse, quo modo se hoc habiturum sit corpus, non dico ad annum, sed ad uesperum? 
dolor ergo, id est summum malum, metuetur semper, etiamsi non aderit; iam enim 
adesse poterit. qui potest igitur habitare in beata uita summi mali metus? 

(93) Traditur, inquit, ab Epicuro ratio neglegendi doloris. Iam id ipsum 
absurdum, maximum malum neglegi. sed quae tandem ista ratio est? Maximus dolor, 
inquit, breuis est. Primum quid tu dicis breue? deinde dolorem quem maximum? 
quid enim? summus dolor plures dies manere non potest? uide, ne etiam menses! 
nisi forte eum dicis, qui, simul atque arripuit, interficit. quis istum dolorem 
timet? illum mallem leuares, quo optimum atque humanissimum uirum, Cn- Octauium, 
Marci filium, familiarem meum, confici uidi, nec uero semel nec ad breue tempus, 
sed et saepe et plane diu. quos ille, di inmortales, cum omnes artus ardere 
uiderentur, cruciatus perferebat! nec tamen miser esse, quia summum id malum non 
erat, tantum modo laboriosus uidebatur; at miser, si in flagitiosa et uitiosa 
uita afflueret uoluptatibus. 

[2,29] XXIX. (94) Quod autem magnum dolorem breuem, longinquum leuem esse dicitis, 
id non intellego quale sit. uideo enim et magnos et eosdem bene longinquos dolores, 
quorum alia toleratio est uerior, qua uti uos non potestis, qui honestatem ipsam 
per se non amatis. fortitudinis quaedam praecepta sunt ac paene leges, quae 
effeminari uirum uetant in dolore. quam ob rem turpe putandum est, non dico 
dolere (nam id quidem est interdum necesse), sed saxum illud Lemnium clamore 
Philocteteo funestare, Quod eiulatu, questu, gemitu, fremitibus Resonando mutum 
flebiles uoces refert. Huic Epicurus comparet se, si potest, cui uiperino 
morsu uenae uiscerum Veneno inbutae taetros cruciatus cient! Sic Epicurus: 
'Philocteta, si grauis dolor, breuis.' At iam decimum annum in spelunca iacet. 'Si 
longus, leuis; dat enim interualla et relaxat.' 

(95) Primum non saepe, deinde quae est ista relaxatio, cum et praeteriti doloris 
memoria recens est et futuri atque inpendentis torquet timor? 'Moriatur', 
inquit. Fortasse id optimum, sed ubi illud: 'Plus semper uoluptatis'? si enim 
ita est, uide ne facinus facias, cum mori suadeas. potius ergo illa dicantur: 
turpe esse, uiri non esse debilitari dolore, frangi, succumbere. nam ista 
uestra: 'Si grauis, breuis; si longus, leuis' dictata sunt. uirtutis, 
magnitudinis animi, patientiae, fortitudinis fomentis dolor mitigari solet. 

[2,30] XXX. (96) Audi, ne longe abeam, moriens quid dicat Epicurus, ut intellegas facta eius 
cum dictis discrepare: 'Epicurus Hermarcho salutem. Cum ageremus', inquit, 
'uitae beatum et eundem supremum diem, scribebamus haec. tanti autem aderant 
uesicae et torminum morbi, ut nihil ad eorum magnitudinem posset accedere.' 
Miserum hominem! Si dolor summum malum est, dici aliter non potest. sed audiamus 
ipsum: 'Compensabatur', inquit, 'tamen cum his omnibus animi laetitia, quam 
capiebam memoria rationum inuentorumque nostrorum. sed tu, ut dignum est tua 
erga me et philosophiam uoluntate ab adolescentulo suscepta, fac ut Metrodori 
tueare liberos.' 

(97) non ego iam Epaminondae, non Leonidae mortem huius morti antepono, quorum 
alter cum uicisset Lacedaemonios apud Mantineam atque ipse graui uulnere 
exanimari se uideret, ut primum dispexit, quaesiuit saluusne esset clipeus. cum 
saluum esse flentes sui respondissent, rogauit essentne fusi hostes. cum id 
quoque, ut cupiebat, audiuisset, euelli iussit eam, qua erat transfixus, hastam. 
ita multo sanguine profuso in laetitia et in uictoria est mortuus. Leonidas 
autem, rex Lacedaemoniorum, se in Thermopylis trecentosque eos, quos eduxerat 
Sparta, cum esset proposita aut fuga turpis aut gloriosa mors, opposuit 
hostibus. praeclarae mortes sunt imperatoriae; philosophi autem in suis lectulis 
plerumque moriuntur. refert tamen, quod sibi uidetur esse morienti 
magna laus. 'Compensabatur', inquit, 'cum summis doloribus laetitia.' 

(98) Audio equidem philosophi uocem, Epicure, sed quid tibi dicendum sit oblitus 
es. primum enim, si uera sunt ea, quorum recordatione te gaudere dicis, hoc est, 
si uera sunt tua scripta et inuenta, gaudere non potes. nihil enim iam habes, 
quod ad corpus referas; est autem a te semper dictum nec gaudere quemquam nisi 
propter corpus nec dolere. 'Praeteritis', inquit, 'gaudeo.' Quibusnam 
praeteritis? si ad corpus pertinentibus, rationes tuas te uideo compensare cum 
istis doloribus, non memoriam corpore perceptarum uoluptatum; sin autem ad 
animum, falsum est, quod negas animi ullum esse gaudium, quod non referatur ad 
corpus. cur deinde Metrodori liberos commendas? quid ex isto egregio tuo 
officio et tanta fide (sic enim existimo) ad corpus refers? 

[2,31] XXXI. (99) Huc et illuc, Torquate, uos uersetis licet, nihil in hac praeclara epistula 
scriptum ab Epicuro congruens et conueniens decretis eius reperietis. ita 
redarguitur ipse a sese, conuincunturque scripta eius probitate ipsius ac 
moribus. nam ista commendatio puerorum, memoria et caritas amicitiae, summorum 
officiorum in extremo spiritu conseruatio indicat innatam esse homini probitatem 
gratuitam, non inuitatam uoluptatibus nec praemiorum mercedibus euocatam. quod 
enim testimonium maius quaerimus, quae honesta et recta sint, ipsa esse 
optabilia per sese, cum uideamus tanta officia morientis? 

(100) Sed ut epistulam laudandam arbitror eam, quam modo totidem fere uerbis 
interpretatus sum, quamquam ea cum summa eius philosophia nullo modo congruebat, 
sic eiusdem testamentum non solum a philosophi grauitate, sed etiam ab ipsius 
sententia iudico discrepare. scripsit enim et multis saepe uerbis et breuiter 
arteque in eo libro, quem modo nominaui, mortem nihil ad nos pertinere. quod 
enim dissolutum sit, id esse sine sensu, quod autem sine sensu sit, id nihil ad 
nos pertinere omnino. hoc ipsum elegantius poni meliusque potuit. nam quod ita 
positum est, quod dissolutum sit, id esse sine sensu, id eius modi est, ut non 
satis plane dicat quid sit dissolutum. 

(101) sed tamen intellego quid uelit. quaero autem quid sit, quod, cum 
dissolutione, id est morte, sensus omnis extinguatur, et cum reliqui nihil sit 
omnino, quod pertineat ad nos, tam accurate tamque diligenter caueat et sanciat 
ut Amynomachus et Timocrates, heredes sui, de Hermarchi sententia dent quod 
satis sit ad diem agendum natalem suum quotannis mense Gamelione itemque omnibus 
mensibus uicesimo die lunae dent ad eorum epulas, qui una secum philosophati 
sint, ut et sui et Metrodori memoria colatur. 

(102) haec ego non possum dicere non esse hominis quamuis et belli et humani, 
sapientis uero nullo modo, physici praesertim, quem se ille esse uult, putare 
ullum esse cuiusquam diem natalem. quid? idemne potest esse dies saepius, qui 
semel fuit? certe non potest. an eiusdem modi? ne id quidem, nisi multa annorum 
intercesserint milia, ut omnium siderum eodem, unde profecta sint, fiat ad unum 
tempus reuersio. nullus est igitur cuiusquam dies natalis. 'At habetur!' Et ego 
id scilicet nesciebam! Sed ut sit, etiamne post mortem coletur? idque testamento 
cauebit is, qui nobis quasi oraculum ediderit nihil post mortem ad nos 
pertinere? haec non erant eius, qui innumerabilis mundos infinitasque regiones, 
quarum nulla esset ora, nulla extremitas, mente peragrauisset. num quid tale 
Democritus? ut alios omittam, hunc appello, quem ille unum secutus est. 

(103) quodsi dies notandus fuit, eumne potius, quo natus, an eum, quo sapiens 
factus est? Non potuit, inquies, fieri sapiens, nisi natus esset. Et isto 
modo, ne si auia quidem eius nata non esset. res tota, Torquate, non doctorum 
hominum, uelle post mortem epulis celebrari memoriam sui nominis. quos quidem 
dies quem ad modum agatis et in quantam hominum facetorum urbanitatem 
incurratis, non dico (nihil opus est litibus); tantum dico, magis fuisse 
uestrum agere Epicuri diem natalem, quam illius testamento cauere ut ageretur. 

[2,32] XXXII. (104) Sed ut ad propositum reuertamur (de dolore enim cum diceremus, ad 
istam epistulam delati sumus), nunc totum illud concludi sic licet: qui in summo malo est, is 
tum, cum in eo est, non est beatus; sapiens autem semper beatus est et est 
aliquando in dolore; non est igitur summum malum dolor. Iam illud quale tandem 
est, bona praeterita non effluere sapienti, mala meminisse non oportere? primum 
in nostrane potestate est, quid meminerimus? Themistocles quidem, cum ei 
Simonides an quis alius artem memoriae polliceretur, 'Obliuionis', inquit, 
'mallem. Nam memini etiam quae nolo, obliuisci non possum quae uolo.' 

(105) Magno hic ingenio, sed res se tamen sic habet, ut nimis imperiosi 
philosophi sit uetare meminisse. uide ne ista sint Manliana uestra aut maiora 
etiam, si imperes quod facere non possim. quid, si etiam iucunda memoria est 
praeteritorum malorum? ut prouerbia non nulla ueriora sint quam uestra dogmata. 
uulgo enim dicitur: 'Iucundi acti labores', nec male Euripides (concludam, si 
potero, Latine; Graecum enim hunc uersum nostis omnes): 'Suauis laborum est 
praeteritorum memoria.' Sed ad bona praeterita redeamus. quae si a uobis talia 
dicerentur, qualibus Caius Marius uti poterat, ut expulsus, egens, in palude 
demersus tropaeorum recordatione leuaret dolorem suum, audirem et plane 
probarem. nec enim absolui beata uita sapientis neque ad exitum perduci poterit, 
si prima quaeque bene ab eo consulta atque facta ipsius obliuione obruentur. 

(106) sed uobis uoluptatum perceptarum recordatio uitam beatam facit, et quidem 
corpore perceptarum. nam si quae sunt aliae, falsum est omnis animi uoluptates 
esse e corporis societate. corporis autem uoluptas si etiam praeterita delectat, 
non intellego, cur Aristoteles Sardanapalli epigramma tantopere derideat, in quo 
ille rex Syriae glorietur se omnis secum libidinum uoluptates abstulisse. Quod 
enim ne uiuus quidem, inquit, diutius sentire poterat, quam dum fruebatur, quo 
modo id potuit mortuo permanere? effluit igitur uoluptas corporis et prima 
quaeque auolat saepiusque relinquit causam paenitendi quam recordandi. itaque 
beatior Africanus cum patria illo modo loquens: 'Desine, Roma, tuos hostes' 
reliquaque praeclare: 'Nam tibi moenimenta mei peperere labores.' Laboribus hic 
praeteritis gaudet, tu iubes uoluptatibus, et hic se ad ea reuocat, e quibus 
nihil umquam rettulerit ad corpus, tu totus haeres in corpore. 

[2,33] XXXIII. (107) Illud autem ipsum qui optineri potest, quod dicitis, omnis animi et 
uoluptates et dolores ad corporis uoluptates ac dolores pertinere? nihilne te 
delectat umquam (uideo, quicum loquar), te igitur, Torquate, ipsum per se 
nihil delectat? omitto dignitatem, honestatem, speciem ipsam uirtutum, de quibus 
ante dictum est, haec leuiora ponam: poema, orationem cum aut scribis aut legis, 
cum omnium factorum, cum regionum conquiris historiam, signum, tabula, locus 
amoenus, ludi, uenatio, uilla Luculli (nam si 'tuam' dicerem, latebram haberes; 
ad corpus diceres pertinere), sed ea, quae dixi, ad corpusne refers? an est 
aliquid, quod te sua sponte delectet? aut pertinacissimus fueris, si in eo 
perstiteris ad corpus ea, quae dixi, referri, aut deserueris totam Epicuri 
uoluptatem, si negaueris. 

(108) Quod uero a te disputatum est maiores esse uoluptates et dolores animi 
quam corporis, quia trium temporum particeps animus sit, corpore autem 
praesentia solum sentiantur, qui id probari potest, ut is, qui propter me 
aliquid gaudeat, plus quam ego ipse gaudeat? (animo uoluptas oritur propter 
uoluptatem corporis, et maior est animi uoluptas quam corporis. ita fit, ut 
gratulator laetior sit quam is, cui gratulatu). Sed dum efficere uultis beatum 
sapientem, cum maximas animo uoluptates percipiat omnibusque partibus maiores 
quam corpore, quid occurrat non uidetis. animi enim quoque dolores percipiet 
omnibus partibus maiores quam corporis. ita miser sit aliquando necesse est is, 
quem uos beatum semper uultis esse, nec uero id, dum omnia ad uoluptatem 
doloremque referetis, efficietis umquam. 

(109) Quare aliud aliquod, Torquate, hominis summum bonum reperiendum est, 
uoluptatem bestiis concedamus, quibus uos de summo bono testibus uti soletis. 
quid, si etiam bestiae multa faciunt duce sua quaeque natura partim indulgenter 
uel cum labore, ut in gignendo, in educando, perfacile appareat aliud quiddam 
iis propositum, non uoluptatem? partim cursu et peragratione laetantur, 
congregatione aliae coetum quodam modo ciuitatis imitantur; 

(110) uidemus in quodam uolucrium genere non nulla indicia pietatis, 
cognitionem, memoriam, in multis etiam desideria uidemus. ergo in bestiis erunt 
secreta e uoluptate humanarum quaedam simulacra uirtutum, in ipsis hominibus 
uirtus nisi uoluptatis causa nulla erit? et homini, qui ceteris animantibus 
plurimum praestat, praecipue a natura nihil datum esse dicemus? 

[2,34] XXXIV. (111) Nos uero, si quidem in uoluptate sunt omnia, longe multumque 
superamur a bestiis, quibus ipsa terra fundit ex sese pastus uarios atque abundantes nihil 
laborantibus, nobis autem aut uix aut ne uix quidem suppetunt multo labore 
quaerentibus. nec tamen ullo modo summum pecudis bonum et hominis idem mihi 
uideri potest. quid enim tanto opus est instrumento in optimis artibus 
comparandis? quid tanto concursu honestissimorum studiorum, tanto uirtutum 
comitatu, si ea nullam ad aliam rem nisi ad uoluptatem conquiruntur? 

(112) ut, si Xerxes, cum tantis classibus tantisque equestribus et pedestribus 
copiis Hellesponto iuncto Athone perfosso mari ambulauisset terra nauigauisset, 
si, cum tanto impetu in Graeciam uenisset, causam quis ex eo quaereret tantarum 
copiarum tantique belli, mel se auferre ex Hymetto uoluisse diceret, certe sine 
causa uideretur tanta conatus, sic nos sapientem plurimis et grauissimis artibus 
atque uirtutibus instructum et ornatum non, ut illum, maria pedibus peragrantem, 
classibus montes, sed omne caelum totamque cum uniuerso mari terram mente 
complexum uoluptatem petere si dicemus, mellis causa dicemus tanta molitum. 

(113) ad altiora quaedam et magnificentiora, mihi crede, Torquate, nati sumus, 
nec id ex animi solum partibus, in quibus inest memoria rerum innumerabilium, in 
te quidem infinita, inest coniectura consequentium non multum a diuinatione 
differens, inest moderator cupiditatis pudor, inest ad humanam societatem 
iustitiae fida custodia, inest in perpetiendis laboribus adeundisque periculis 
firma et stabilis doloris mortisque contemptio. Ergo haec in animis, tu autem 
etiam membra ipsa sensusque considera, qui tibi, ut reliquae corporis partes, 
non comites solum uirtutum, sed ministri etiam uidebuntur. 

(114) Quid? si in ipso corpore multa uoluptati praeponenda sunt, ut uires, 
ualitudo, uelocitas, pulchritudo, quid tandem in animis censes? in quibus 
doctissimi illi ueteres inesse quiddam caeleste et diuinum putauerunt. Quodsi 
esset in uoluptate summum bonum, ut dicitis, optabile esset maxima in uoluptate 
nullo interuallo interiecto dies noctesque uersari, cum omnes sensus dulcedine 
omni quasi perfusi mouerentur. quis est autem dignus nomine hominis, qui unum 
diem totum uelit esse in genere isto uoluptatis? Cyrenaici quidem non recusant; 
uestri haec uerecundius, illi fortasse constantius. 

(115) sed lustremus animo non has maximas artis, quibus qui carebant inertes a 
maioribus nominabantur, sed quaero num existimes, non dico Homerum, Archilochum, 
Pindarum, sed Phidian, Polyclitum, Zeuxim ad uoluptatem artes suas direxisse. 
ergo opifex plus sibi proponet ad formarum quam ciuis excellens ad factorum 
pulchritudinem? quae autem est alia causa erroris tanti tam longe lateque 
diffusi, nisi quod is, qui uoluptatem summum bonum esse decernit, non cum ea 
parte animi, qua inest ratio atque consilium, sed cum cupiditate, id est cum 
animi leuissima parte, deliberat? Quaero enim de te, si sunt di, ut uos etiam 
putatis, qui possint esse beati, cum uoluptates corpore percipere non possint, 
aut, si sine eo genere uoluptatis beati sint, cur similem animi usum in sapiente 
esse nolitis. 

[2,35] XXXV. (116) Lege laudationes, Torquate, non eorum, qui sunt ab Homero laudati, 
non Cyri, non Agesilai, non Aristidi aut Themistocli, non Philippi aut Alexandri, 
lege nostrorum hominum, lege uestrae familiae; neminem uidebis ita laudatum, ut 
artifex callidus comparandarum uoluptatum diceretur. non elogia monimentorum id 
significant, uelut hoc ad portam: 'Hunc unum plurimae consentiunt gentes populi 
primarium fuisse uirum.' 

(117) Idne consensisse de Calatino plurimas gentis arbitramur, primarium populi 
fuisse, quod praestantissimus fuisset in conficiendis uoluptatibus? ergo in iis 
adolescentibus bonam spem esse dicemus et magnam indolem, quos suis commodis 
inseruituros et quicquid ipsis expediat facturos arbitrabimur? nonne uidemus 
quanta perturbatio rerum omnium consequatur, quanta confusio? tollitur 
beneficium, tollitur gratia, quae sunt uincla concordiae. nec enim, cum tua 
causa cui commodes, beneficium illud habendum est, sed faeneratio, nec gratia 
deberi uidetur ei, qui sua causa commodauerit. maximas uero uirtutes iacere 
omnis necesse est uoluptate dominante. sunt etiam turpitudines plurimae, quae, 
nisi honestas natura plurimum ualeat, cur non cadant in sapientem non est facile 
defendere. 

(118) Ac ne plura complectar (sunt enim innumerabilia), bene laudata uirtus 
uoluptatis aditus intercludat necesse est. quod iam a me expectare noli. tute 
introspice in mentem tuam ipse eamque omni cogitatione pertractans percontare 
ipse te perpetuisne malis uoluptatibus perfruens in ea, quam saepe usurpabas, 
tranquillitate degere omnem aetatem sine dolore, adsumpto etiam illo, quod uos 
quidem adiungere soletis, sed fieri non potest, sine doloris metu, an, cum de 
omnibus gentibus optime mererere, cum opem indigentibus salutemque ferres, uel 
Herculis perpeti aerumnas. sic enim maiores nostri labores non fugiendos 
tristissimo tamen uerbo aerumnas etiam in deo nominauerunt. 

(119) elicerem ex te cogeremque, ut responderes, nisi uererer ne Herculem ipsum 
ea, quae pro salute gentium summo labore gessisset, uoluptatis causa gessisse 
diceres. Quae cum dixissem, Habeo, inquit Torquatus, ad quos ista referam, et, 
quamquam aliquid ipse poteram, tamen inuenire malo paratiores. Familiares 
nostros, credo, Sironem dicis et Philodemum, cum optimos uiros, tum homines 
doctissimos. Recte, inquit, intellegis. Age sane, inquam. sed erat aequius 
Triarium aliquid de dissensione nostra iudicare. Eiuro, inquit adridens, 
iniquum, hac quidem de re; tu enim ista lenius, hic Stoicorum more nos uexat. 
Tum Triarius: Posthac quidem, inquit, audacius. nam haec ipsa mihi erunt in 
promptu, quae modo audiui, nec ante aggrediar, quam te ab istis, quos dicis, 
instructum uidero. Quae cum essent dicta, finem fecimus et ambulandi et disputandi.