[0] DE DOMO SVA AD PONTIFICES ORATIO.

[1] I. (1) Cum multa diuinitus, pontifices, a maioribus nostris inuenta atque instituta 
sunt, tum nihil praeclarius quam quod eosdem et religionibus deorum immortalium 
et summae rei publicae praeesse uoluerunt, ut amplissimi et clarissimi ciues rem 
publicam bene gerendo religiones, religiones sapienter interpretando rem 
publicam conseruarent. Quod si ullo tempore magna causa in sacerdotum populi 
Romani iudicio ac potestate uersata est, haec profecto tanta est ut omnis rei 
publicae dignitas, omnium ciuium salus, uita, libertas, arae, foci, di penates, 
bona, fortunae, domicilia uestrae sapientiae, fidei, potestati commissa 
creditaque esse uideantur. (2) Vobis hodierno die constituendum est utrum 
posthac amentis ac perditos magistratus improborum ac sceleratorum ciuium 
praesidio nudare, an etiam deorum immortalium religione armare malitis. Nam si 
illa labes ac flamma rei publicae suum illum pestiferum et funestum tribunatum, 
quem aequitate humana tueri non potest, diuina religione defenderit, aliae 
caerimoniae nobis erunt, alii antistites deorum immortalium, alii interpretes 
religionum requirendi; sin autem uestra auctoritate sapientiaque, pontifices, ea 
quae furore improborum in re publica ab aliis oppressa, ab aliis deserta, ab 
aliis prodita gesta sunt rescinduntur, erit causa cur consilium maiorum in 
amplissimis uiris ad sacerdotia deligendis iure ac merito laudare possimus. (3) 
Sed quoniam ille demens, si ea quae per hos dies ego in senatu de re publica 
sensi uituperasset, aliquem se aditum ad auris uestras esse habiturum putauit, 
omittam ordinem dicendi meum: respondebo hominis furiosi non orationi, qua ille 
uti non potest, sed conuicio, cuius exercitationem cum intolerabili petulantia 
tum etiam diuturna impunitate muniuit.

[2] II. Ac primum illud a te, homine uesano ac furioso, requiro, quae te tanta poena 
tuorum scelerum flagitiorumque uexet ut hos talis uiros, - qui non solum 
consiliis suis sed etiam specie ipsa dignitatem rei publicae sustinent, - quod 
ego in sententia dicenda salutem ciuium cum honore Cn- Pompei coniunxerim mihi 
esse iratos, et aliud de summa religione hoc tempore sensuros ac me absente 
senserint arbitrere? (4) 'Fuisti,' inquit, 'tum apud pontifices superior, sed 
iam, quoniam te ad populum contulisti, sis inferior necesse est.' Itane uero? 
quod in imperita multitudine est uitiosissimum, uarietas et inconstantia et 
crebra tamquam tempestatum sic sententiarum commutatio, hoc tu ad hos 
transferas, quos ab inconstantia grauitas, a libidinosa sententia certum et 
definitum ius religionum, uetustas exemplorum, auctoritas litterarum 
monumentorumque deterret? 'Tune es ille,' inquit, 'quo senatus carere non 
potuit, quem boni luxerunt, quem res publica desiderauit, quo restituto senatus 
auctoritatem restitutam putabamus quam primum adueniens prodidisti?' Nondum de 
mea sententia dico: impudentiae primum respondebo tuae. 

[3] III. (5) Hunc igitur, funesta rei publicae pestis, hunc tu ciuem ferro et armis et exercitus 
terrore et consulum scelere et audacissimorum hominum minis, seruorum dilectu, obsessione 
templorum, occupatione fori, oppressione curiae domo et patria, ne cum improbis 
boni ferro dimicarent, cedere coegisti, quem a senatu, quem a bonis omnibus, 
quem a cuncta Italia desideratum, arcessitum, reuocatum conseruandae rei 
publicae causa confiteris? 'At enim in senatum uenire in Capitolium turbulento 
illo die non debuisti.' (6) Ego uero neque ueni et domo me tenui quam diu 
turbulentum tempus fuit, cum seruos tuos, a te iam pridem ad bonorum caedem 
paratos, cum illa tua consceleratorum ac perditorum manu armatos in Capitolium 
tecum uenisse constabat; quod cum mihi nuntiaretur, scito me domi mansisse et 
tibi et gladiatoribus tuis instaurandae caedis potestatem non fecisse. Postea 
quam mihi nuntiatum est populum Romanum in Capitolium propter metum atque 
inopiam rei frumentariae conuenisse, ministros autem scelerum tuorum perterritos 
partim amissis gladiis, partim ereptis diffugisse, ueni non solum sine ullis 
copiis ac manu, uerum etiam cum paucis amicis. (7) An ego, cum P- Lentulus 
consul optime de me ac de re publica meritus, cum Q- Metellus, qui cum meus 
inimicus esset, frater tuus, et dissensioni nostrae et precibus tuis salutem ac 
dignitatem meam praetulisset, me arcesserent in senatum, cum tanta multitudo 
ciuium tam recenti officio suo me ad referendam gratiam nominatim uocaret, non 
uenirem, cum praesertim te iam illinc cum tua fugitiuorum manu discessisse 
constaret? Hic tu me etiam, custodem defensoremque Capitoli templorumque omnium, 
'hostem Capitolinum' appellare ausus es, quod, cum in Capitolio senatum duo 
consules haberent, eo uenerim? Vtrum est tempus aliquod quo in senatum uenisse 
turpe sit, an ea res erat illa de qua agebatur ut rem ipsam repudiare et eos qui 
agebant condemnare deberem? 

[4] IV. (8) Primum dico senatoris esse boni semper in senatum uenire, nec cum his sentio 
qui statuunt minus bonis temporibus in senatum ipsum non uenire, non intellegentes hanc suam 
nimiam perseuerantiam uehementer iis quorum animum offendere uoluerint et gratam et iucundam 
fuisse. At enim non nulli propter timorem, quod se in senatu tuto non esse 
arbitrabantur, discesserunt. Non reprehendo, nec quaero fueritne aliquid 
pertimescendum: puto suo quemque arbitratu timere oportere. Cur ego non timuerim 
quaeris? quia te illinc abisse constabat. Cur, cum uiri boni non nulli putarint 
tuto se in senatu esse non posse, ego non idem senserim? Cur, cum ego me 
existimassem tuto omnino in ciuitate esse non posse, illi remanserunt? An aliis 
licet, et recte licet, in meo metu sibi nihil timere: mihi uni necesse erit et 
meam et aliorum uicem pertimescere?
(9) An quia non condemnaui sententia mea duo consules, sum reprehendendus? Eos 
igitur ego potissimum damnare debui quorum lege perfectum est ne ego, indemnatus 
atque optime de re publica meritus, damnatorum poenam sustinerem? Quorum etiam 
delicta propter eorum egregiam in me conseruando uoluntatem non modo me sed 
omnis bonos ferre oporteret, eorum optimum consilium ego potissimum per eos in 
meam pristinam dignitatem restitutus meo consilio repudiarem? At quam sententiam 
dixi? Primum eam quam populi sermo in animis nostris iam ante defixerat, deinde 
eam quae erat superioribus diebus agitata in senatu, denique eam quam senatus 
frequens tum cum mihi est adsensus secutus est: ut neque adlata sit a me res 
inopinata ac recens, nec, si quod in sententia uitium est, maius sit eius qui 
dixerit quam omnium qui probarint. (10) At enim liberum senatus iudicium propter 
metum non fuit. Si timuisse eos facis qui discesserunt, concede non timuisse eos 
qui remanserunt; sin autem sine iis qui tum afuerunt nihil decerni libere 
potuit, cum omnes adessent, coeptum est referri de inducendo senatus consulto; 
ab uniuerso senatu reclamatum est. 

[5] V. Sed quaero in ipsa sententia, quoniam princeps ego sum eius atque auctor, quid reprendatur. 
Vtrum causa noui consili capiendi non fuit, an meae partes in ea causa non praecipuae fuerunt, 
an alio potius confugiendum fuit nobis? Quae causa maior quam fames esse potuit, quam 
seditio, quam consilia tua tuorumque, qui facultate oblata ad imperitorum animos 
incitandos renouaturum te tua illis funesta latrocinia ob annonae causam 
putasti? (11) Frumentum prouinciae frumentariae partim non habebant, partim in 
alias terras, credo, propter auaritiam uenditorum miserant, partim, quo gratius 
esset tum cum in ipsa fame subuenissent, custodiis suis clausum continebant, ut 
subito nouum mitterent. Res erat non in opinione dubia, sed in praesenti atque 
ante oculos proposito periculo, neque id coniectura prospiciebamus, sed iam 
experti uidebamus. Nam cum ingrauesceret annona, ut iam plane inopia ac fames 
non caritas timeretur, concursus est ad templum Concordiae factus, senatum illuc 
uocante Metello consule. Qui si uerus fuit ex dolore hominum et fame, certe 
consules causam suscipere, certe senatus aliquid consili capere potuit; sin 
causa fuit annona, seditionis quidem instimulator et concitator tu fuisti, nonne 
id agendum nobis omnibus fuit ut materiem subtraheremus furori tuo? (12) Quid? 
si utrumque fuit, ut et fames stimularet homines et tu in hoc ulcere tamquam 
inguen exsisteres, nonne fuit eo maior adhibenda medicina quae et illud natiuum 
et hoc inlatum malum sanare posset? Erat igitur et praesens caritas et futura 
fames; non est satis; facta lapidatio est. Si ex dolore plebei nullo incitante, 
magnum malum; si P- Clodi impulsu, usitatum hominis facinerosi scelus; si 
utrumque, ut et res esset ea quae sua sponte multitudinis animos incitaret, et 
parati atque armati seditionis duces, uideturne ipsa res publica et consulis 
auxilium implorasse et senatus fidem? Atquin utrumque fuisse perspicuum est; 
difficultatem annonae summamque inopiam rei frumentariae, ut homines non iam 
diuturnam caritatem, sed ut famem plane timerent, nemo negat: hanc istum oti et 
pacis hostem causam arrepturum fuisse ad incendia caedis rapinas nolo, 
pontifices, suspicemini, nisi uideritis. (13) Qui sunt homines a Q- Metello, 
fratre tuo, consule in senatu palam nominati, a quibus ille se lapidibus 
adpetitum, etiam percussum esse dixit? L- Sergium et M- Lollium nominauit. Quis 
est iste Lollius? qui sine ferro ne nunc quidem tecum est, qui te tribuno 
plebis, nihil de me dicam, sed qui Cn- Pompeium interficiendum depoposcit. Quis 
est Sergius? armiger Catilinae, stipator tui corporis, signifer seditionis, 
concitator tabernariorum, damnatus iniuriarum, percussor, lapidator, fori 
depopulator, obsessor curiae. His atque eius modi ducibus cum tu in annonae 
caritate in consules, in senatum, in bona fortunasque locupletium per causam 
inopum atque imperitorum repentinos impetus comparares, cum tibi salus esse in 
otio nulla posset, cum desperatis ducibus decuriatos ac descriptos haberes 
exercitus perditorum, nonne prouidendum senatui fuit ne in hanc tantam materiem 
seditionis ista funesta fax adhaeresceret?
(14) Fuit igitur causa capiendi noui consili: uidete nunc fuerintne partes meae 
paene praecipuae. 

[6] VI. Quem tum Sergius ille tuus, quem Lollius, quem ceterae pestes 
in lapidatione illa nominabant? quem annonam praestare oportere dicebant? nonne 
me? Quid? operarum illa concursatio nocturna non a te ipso instituta me 
frumentum flagitabat? quasi uero ego aut rei frumentariae praefuissem, aut 
compressum aliquod frumentum tenerem, aut in isto genere omnino quicquam aut 
curatione aut potestate ualuissem. Sed homo ad caedem imminens meum nomen operis 
ediderat, imperitis iniecerat. Cum de mea dignitate in templo Iouis Optimi 
Maximi senatus frequentissimus uno isto dissentiente decreuisset, subito illo 
ipso die carissimam annonam necopinata uilitas consecuta est. (15) Erant qui 
deos immortalis - id quod ego sentio - numine suo reditum meum dicerent 
comprobasse; non nulli autem illam rem ad illam rationem coniecturamque 
reuocabant, qui, quod in meo reditu spes oti et concordiae sita uidebatur, in 
discessu autem cotidianus seditionis timor, iam paene belli depulso metu 
commutatam annonam esse dicebant; quae quia rursus in meo reditu facta erat 
durior, a me, cuius aduentu fore uilitatem boni uiri dictitabant, annona 
flagitabatur. 

[7] VII. Ego denique non solum ab operis tuis impulsu tuo nominabar, sed 
etiam, depulsis ac dissipatis tuis copiis, a populo Romano uniuerso, qui tum in 
Capitolium conuenerat, cum illo die minus ualerem, in senatum nominatim uocabar. 
(16) Veni exspectatus; multis iam sententiis dictis rogatus sum sententiam; dixi 
rei publicae saluberrimam, mihi necessariam. Petebatur a me frumenti copia, 
annonae uilitas: possem aliquid in ea re necne ratio non habebatur. Flagitabar 
bonorum etulatione: improborum conuicia sustinere non poteram. Delegaui amico 
locupletiori, non quo illi ita de me merito onus illud imponerem - succubuissem 
enim potius ipse - sed quia uidebam id quod omnes, quod nos de Cn- Pompeio 
polliceremur, id illum fide consilio uirtute auctoritate felicitate denique sua 
facillime perfecturum. (17) Itaque siue hunc di immortales fructum mei reditus 
populo Romano tribuunt, ut, quem ad modum discessu meo frugum inopia, fames, 
uastitas, caedes, incendia, rapinae, scelerum impunitas, fuga, formido, 
discordia fuisset, sic reditu ubertas agrorum, frugum copia, spes oti, 
tranquillitas animorum, iudicia, leges, concordia populi, senatus auctoritas 
mecum simul reducta uideantur, siue egomet aliquid aduentu meo, consilio, 
auctoritate, diligentia pro tanto beneficio populi Romani praestare debui: 
praesto, promitto, spondeo, - nihil dico amplius, hoc quod satis est huic tempori 
dico, - rem publicam annonae nomine in id discrimen quo uocabatur non esse 
uenturam. 

[8] VIII. (18) Num igitur in hoc officio, quod fuit praecipue meum, sententia 
mea reprehenditur? Rem maximam fuisse summi<que> periculi, non solum a fame, sed 
etiam a caede incendiis uastitate, nemo negat, cum ad causam caritatis accederet 
iste speculator communium miseriarum, qui semper ex rei publicae malis sceleris 
sui faces inflammaret. Negat oportuisse quicquam uni extra ordinem decerni. Non 
iam tibi sic respondebo ut ceteris, Cn- Pompeio plurima, periculosissima, maxima 
mari terraque bella extra ordinem esse commissa: quarum rerum si quem paeniteat, 
eum uictoriae populi Romani paenitere. (19) Non ita tecum ago; cum his haec a me 
haberi oratio potest qui ita disputant, se, si qua res ad unum deferenda sit, ad 
Cn- Pompeium delaturos potissimum; sed se extra ordinem nihil cuiquam dare; cum 
Pompeio datum sit, id se pro dignitate hominis ornare et tueri solere. Horum ego 
sententiam ne laudem impedior Cn- Pompei triumphis, quibus ille, cum esset extra 
ordinem ad patriam defendendam uocatus, auxit nomen populi Romani imperiumque 
honestauit: constantiam probo, qua mihi quoque utendum fuit, quo ille auctore 
extra ordinem bellum cum Mithridate Tigraneque gessit. (20) Sed cum illis possum 
tamen aliquid disputare: tua uero quae tanta impudentia est ut audeas dicere 
extra ordinem dari nihil cuiquam oportere? qui cum lege nefaria Ptolomaeum, 
regem Cypri, fratrem regis Alexandrini, eodem iure regnantem causa incognita 
publicasses, populumque Romanum scelere obligasses, cum in eius regnum bona 
fortunas patrocinium huius imperi inmisisses, cuius cum patre auo maioribus 
societas nobis et amicitia fuisset, huius pecuniae deportandae et, si ius suum 
defenderet, bello gerendo M- Catonem praefecisti. (21) Dices: Quem uirum! 
sanctissimum, prudentissimum, fortissimum, amicissimum rei publicae, uirtute, 
consilio, ratione uitae mirabili ad laudem et prope singulari! Sed quid ad te, 
qui negas esse uerum quemquam ulli rei publicae extra ordinem praefici? 

[9] IX. Atque in hoc solum inconstantiam redarguo tuam: quem tu in ea re non pro illius 
dignitate produceres, sed pro tuo scelere subduceres, quem tuis Sergiis, Lolliis, Titiis 
ceterisque caedis et incendiorum ducibus obieceras, quem carnificem ciuium, quem 
indemnatorum necis principem, quem crudelitatis auctorem fuisse dixeras, ad hunc 
honorem et imperium extra ordinem nominatim rogatione tua detulisti. Et tanta 
fuisti intemperantia ut illius tui sceleris rationem occultare non posses: (22) 
litteras in contione recitasti quas tibi a C- Caesare missas diceres 'Caesar 
Pulchro,' cum etiam es argumentatus amoris esse hoc signum, <quod> cognominibus 
tantum uteretur neque adscriberet 'pro consule' aut 'tribuno plebi'; dein 
gratulari tibi quod M- Catonem <a> tribunatu tuo remouisses, et quod ei dicendi 
in posterum de extraordinariis potestatibus libertatem ademisses. Quas aut 
numquam tibi ille litteras misit, aut, si misit, in contione recitari noluit. 
At, siue ille misit siue tu finxisti, certe consilium tuum de Catonis honore 
illarum litterarum recitatione patefactum est. (23) Sed omitto Catonem, cuius 
eximia uirtus, dignitas, et in eo negotio quod gessit fides et continentia 
tegere uideretur improbitatem et legis et actionis tuae: quid? homini post 
homines natos turpissimo, sceleratissimo, contaminatissimo quis illam opimam 
fertilemque Syriam, quis bellum <cum> pacatissimis gentibus, quis pecuniam ad 
emendos agros constitutam, ereptam ex uisceribus aerari, quis imperium infinitum 
dedit? Cui quidem cum Ciliciam dedisses, mutasti pactionem et Ciliciam ad 
praetorem item extra ordinem transtulisti: Gabinio pretio amplificato Syriam 
nominatim dedisti. Quid? homini taeterrimo, crudelissimo, fallacissimo, omnium 
scelerum libidinumque maculis notatissimo, L- Pisoni, nonne nominatim populos 
liberos, multis senatus consultis, etiam recenti lege generi ipsius liberatos, 
uinctos et constrictos tradidisti? Nonne, cum ab eo merces tui benefici 
pretiumque prouinciae meo sanguine tibi esset persolutum, tamen aerarium cum eo 
partitus es? (24) Itane uero? tu prouincias consularis, quas C- Gracchus, qui 
unus maxime popularis fuit, non modo non abstulit a senatu, sed etiam ut necesse 
esset quotannis constitui per senatum lege sanxit, eas lege Sempronia per 
senatum decretas rescidisti, extra ordinem sine sorte nominatim dedisti non 
consulibus, sed rei publicae pestibus: nos, quod nominatim rei maximae paene iam 
desperatae summum uirum saepe ad extrema rei publicae discrimina delectum 
praefecimus, a te reprehendemur? 

[10] X. Quid tandem? si quae tum in illis rei publicae tenebris caecisque nubibus et procellis, 
cum senatum a gubernaculis deiecisses, populum e naui exturbasses, ipse archipirata cum grege 
praedonum impurissimo plenissimis uelis nauigares - si quae tum promulgasti constituisti promisisti 
uendidisti perferre potuisses, ecqui locus orbi terrarum uacuus extraordinariis 
fascibus atque imperio Clodiano fuisset?
(25) Sed excitatus aliquando Cn- Pompei - dicam ipso audiente quod sensi et 
sentio, quoquo animo auditurus est -  excitatus, inquam, aliquando Cn- Pompei 
nimium diu reconditus et penitus abstrusus animi dolor subuenit subito rei 
publicae, ciuitatemque fractam malis, imminutam ac debilitatam, abiectam metu ad 
aliquam spem libertatis et pristinae dignitatis erexit. Hic uir extra ordinem 
rei frumentariae praeficiendus non fuit? Scilicet tu helluoni spurcatissimo, 
praegustatori libidinum tuarum, homini egentissimo et facinerosissimo, Sex- 
Clodio, socio tui sanguinis, qui sua lingua etiam sororem tuam a te abalienauit, 
omne frumentum priuatum et publicum, omnis prouincias frumentarias, omnis 
mancipes, omnis horreorum clauis lege tua tradidisti; qua ex lege primum caritas 
nata est, deinde inopia. Impendebat fames, incendia, caedes, direptio: imminebat 
tuus furor omnium fortunis et bonis. (26) Queritur etiam importuna pestis ex ore 
impurissimo Sex- Clodi rem frumentariam esse ereptam, summisque in periculis 
eius uiri auxilium implorasse rem publicam a quo saepe se et seruatam et 
amplificatam esse meminisset! Extra ordinem ferri nihil placet Clodio. Quid? de 
me quod tulisse te dicis, patricida, fratricida, sororicida, nonne extra ordinem 
tulisti? An de peste ciuis, quem ad modum omnes iam di atque homines iudicarunt, 
conseruatoris rei publicae, quem ad modum autem tute ipse confiteris, non modo 
indemnati sed ne accusati quidem, licuit tibi ferre non legem sed nefarium 
priuilegium, lugente senatu, maerentibus bonis omnibus, totius Italiae precibus 
repudiatis, oppressa captaque re publica: mihi populo Romano implorante, senatu 
poscente, temporibus rei publicae flagitantibus, non licuit de salute populi 
Romani sententiam dicere? (27) Qua quidem in sententia si Cn- Pompei dignitas 
aucta est coniuncta cum utilitate communi, certe laudandus essem si eius 
dignitati suffragatus uiderer qui meae saluti opem et auxilium tulisset. 

[11] XI. Desinant, desinant homines isdem machinis sperare me restitutum posse 
labefactari quibus antea stantem perculerunt. Quod enim par amicitiae consularis 
fuit umquam in hac ciuitate coniunctius quam fuimus inter nos ego et Cn- 
Pompeius? quis apud populum Romanum de illius dignitate inlustrius, quis <in> 
senatu saepius dixit? qui tantus fuit labor, quae simultas, quae contentio, quam 
ego non pro illius dignitate susceperim? qui ab illo in me honos, quae 
praedicatio de mea laude, quae remuneratio beniuolentiae praetermissa est? (28) 
Hanc nostram coniunctionem, hanc conspirationem in re publica bene gerenda, hanc 
iucundissimam uitae atque officiorum omnium societatem certi homines fictis 
sermonibus et falsis criminibus diremerunt, cum idem illum ut me metueret, me 
caueret, monerent, idem apud me mihi illum uni esse inimicissimum dicerent, ut 
neque ego ab illo quae mihi petenda essent satis audaciter petere possem, neque 
ille, tot suspicionibus certorum hominum et scelere exulceratus, quae meum 
tempus postularet satis prolixe mihi polliceretur. (29) Data merces est erroris 
mei magna, pontifices, ut me non solum pigeat stultitiae meae sed etiam pudeat, 
qui, cum me non repentinum aliquod tempus meum, sed ueteres multo ante suscepti 
et prouisi labores cum uiro fortissimo et clarissimo coniunxissent, sim passus a 
tali amicitia distrahi <me>, neque intellexerim quibus aut ut apertis inimicis 
obsisterem aut ut insidiosis amicis non crederem. Proinde desinant aliquando me 
isdem inflare uerbis: 'Quid sibi iste uult? nescit quantum auctoritate ualeat, 
quas res gesserit, qua dignitate sit restitutus? Cur ornat eum a quo desertus 
est?' (30) Ego uero neque me tum desertum puto sed paene deditum, nec quae sint 
in illa rei publicae flamma gesta contra me, neque quo modo, neque per quos, 
patefaciundum mihi esse arbitror. Si utile rei publicae fuit haurire me unum pro 
omnibus illam indignissimam calamitatem, etiam hoc utile est, quorum id scelere 
conflatum sit, me occultare et tacere. Illud uero est hominis ingrati tacere, 
itaque libentissime praedicabo Cn- Pompeium studio et auctoritate aeque <atque> 
unum quemque uestrum, opibus, contentione, precibus, periculis denique praecipue 
pro salute mea laborasse. 

[12] XII. Hic tuis, P- Lentule, cum tu nihil aliud dies et noctes nisi de salute mea cogitares, 
consiliis omnibus interfuit; hic tibi grauissimus auctor ad instituendam, fidelissimus socius 
ad comparandam, fortissimus adiutor ad rem perficiendam fuit; hic municipia coloniasque adiit; 
hic Italiae totius auxilium cupientis implorauit, hic in senatu princeps 
sententiae fuit; idemque cum <sententiam> dixisset, tum etiam pro salute mea 
populum Romanum obsecrauit. (31) Qua re istam orationem qua es usus omittas 
licet, post illam sententiam quam dixeram de annona pontificum animos esse 
mutatos; proinde quasi isti aut de Cn- Pompeio aliter atque ego existimo 
sentiant, aut quid mihi pro exspectatione populi Romani, pro Cn- Pompei meritis 
erga me, pro ratione mei temporis faciendum fuerit ignorent, aut etiam, si cuius 
forte pontificis animum, quod certo scio aliter esse, mea sententia offendit, 
alio modo sit constituturus aut de religione pontifex aut de re publica ciuis 
quam eum aut caerimoniarum ius aut ciuitatis salus coegerit.
(32) Intellego, pontifices, me plura extra causam dixisse quam aut opinio 
tulerit aut uoluntas mea; sed cum me purgatum uobis esse cuperem, tum etiam 
uestra in me attente audiendo benignitas prouexit orationem meam. Sed hoc 
compensabo breuitate eius orationis quae pertinet ad ipsam causam cognitionemque 
uestram; quae cum sit in ius religionis et in ius rei publicae distributa, 
religionis partem, quae multo est uerbosior, praetermittam, de iure rei publicae 
dicam. (33) Quid est enim aut tam adrogans quam de religione, de rebus diuinis, 
caerimoniis, sacris pontificum conlegium docere conari, aut tam stultum quam, si 
quis quid in uestris libris inuenerit, id narrare uobis, aut tam curiosum quam 
ea scire uelle de quibus maiores nostri uos solos et consuli et scire uoluerunt? 


[13] XIII. Nego potuisse iure publico, legibus iis quibus haec ciuitas utitur, quemquam 
ciuem ulla eius modi calamitate adfici sine iudicio: hoc iuris in hac ciuitate 
etiam tum cum reges essent dico fuisse, hoc nobis esse a maioribus traditum, hoc 
esse denique proprium liberae ciuitatis, ut nihil de capite ciuis aut de bonis 
sine iudicio senatus aut populi aut eorum qui de quaque re constituti iudices 
sint detrahi possit. (34) Videsne me non radicitus euellere omnis actiones tuas 
neque illud agere, quod apertum est, te omnino nihil gessisse iure, non fuisse 
tribunum plebis, hodie esse patricium? Dico apud pontifices, augures adsunt: 
uersor in medio iure publico.
Quod est, pontifices, ius adoptionis? Nempe ut is adoptet qui neque procreare 
iam liberos possit, et cum potuerit sit expertus. Quae deinde causa cuique sit 
adoptionis, quae ratio generum ac dignitatis, quae sacrorum, quaeri a pontificum 
conlegio solet. Quid est horum in ista adoptione quaesitum? Adoptat annos 
uiginti natus, etiam minor, senatorem. Liberorumne causa? At procreare potest; 
habet uxorem, suscipiet ex ea liberos; exheredabit igitur pater filium. (35) 
Quid? sacra Clodiae gentis cur intereunt, quod in te est? quae omnis notio 
pontificum, cum adoptarere, esse debuit: nisi forte ex te ita quaesitum est, num 
perturbare rem publicam seditionibus uelles et ob eam causam adoptari, non ut 
eius filius esses, sed ut tribunus plebis fieres et funditus euerteres 
ciuitatem. Respondisti, credo, te ita uelle. Pontificibus bona causa uisa est: 
adprobauerunt. Non aetas eius qui adoptabat est quaesita, ut in Cn- Aufidio, M- 
Pupio quorum uterque nostra memoria summa senectute alter Oresten, alter Pisonem 
adoptauit, quas adoptiones sicut alias innumerabilis hereditates nominis 
pecuniae sacrorum secutae sunt. Tu neque Fonteius es, qui esse debebas, neque 
patris heres, neque amissis sacris paternis in haec adoptiua uenisti. Ita 
perturbatis sacris, contaminatis gentibus, et quam deseruisti et quam polluisti, 
iure Quiritium legitimo tutelarum et hereditatium relicto, factus es eius filius 
contra fas cuius per aetatem pater esse potuisti. 

[14] XIV. (36) Dico apud pontifices: nego istam adoptionem pontificio iure esse factam: 
primum quod eae uestrae sunt aetates ut is qui te adoptauit uel fili tibi loco per aetatem esse 
potuerit, uel eo quo fuit: deinde quod causa quaeri solet adoptandi, ut et is adoptet qui quod 
natura iam adsequi non potest legitimo et pontificio iure quaerat, et ita 
adoptet ut ne quid aut de dignitate generum aut de sacrorum religione minuatur: 
illud in primis, ne qua calumnia, ne qua fraus, ne qui dolus adhibeatur: ut haec 
simulata adoptio fili quam maxime ueritatem illam suscipiendorum liberorum 
imitata esse uideatur. (37) Quae maior calumnia est quam uenire imberbum 
adulescentulum, bene ualentem ac maritum, dicere filium senatorem populi Romani 
sibi uelle adoptare; id autem scire et uidere omnis, non ut ille filius 
instituatur, sed ut e patriciis exeat <et> tribunus plebis fieri possit, idcirco 
adoptari? neque id obscure; nam adoptatum emancipari statim, ne sit eius filius 
qui adoptarit. Cur ergo adoptabat? Probate genus adoptionis: iam omnium sacra 
interierint, quorum custodes uos esse debetis, iam patricius nemo relinquetur. 
Cur enim quisquam uellet tribunum plebis se fieri non licere, angustiorem sibi 
esse petitionem consulatus, in sacerdotium cum possit uenire, quia patricio non 
sit is locus, non uenire? Vt cuique aliquid acciderit qua re commodius sit esse 
plebeium, simili ratione adoptabitur. (38) Ita populus Romanus breui tempore 
neque regem sacrorum neque flamines nec Salios habebit, nec ex parte dimidia 
reliquos sacerdotes neque auctores centuriatorum et curiatorum comitiorum, 
auspiciaque populi Romani, si magistratus patricii creati non sint, intereant 
necesse est, cum interrex nullus sit, quod et ipsum patricium esse et a 
patriciis prodi necesse est. Dixi apud pontifices istam adoptionem nullo decreto 
huius conlegi probatam, contra omne pontificum ius factam, pro nihilo esse 
habendam; qua sublata intellegis totum tribunatum tuum concidisse.

[15] XV. (39) Venio ad augures, quorum ego libros, si qui sunt reconditi, non scrutor; 
non sum in exquirendo iure augurum curiosus; haec quae una cum populo didici, 
quae saepe in contionibus responsa sunt, noui. Negant fas esse agi cum populo 
cum de caelo seruatum sit. Quo die de te lex curiata lata esse dicatur, audes 
negare de caelo esse seruatum? Adest praesens uir singulari uirtute, constantia, 
grauitate praeditus, M- Bibulus: hunc consulem illo ipso die contendo seruasse 
de caelo. 'Infirmas igitur tu acta C- Caesaris, uiri fortissimi?' Minime; neque 
enim mea iam quicquam interest, exceptis iis telis quae ex illius actionibus in 
meum corpus inmissa sunt. (40) Sed haec de auspiciis, quae ego nunc perbreuiter 
attingo, acta sunt a te. Tu tuo praecipitante iam et debilitato tribunatu 
auspiciorum patronus subito exstitisti; tu M- Bibulum in contionem, tu augures 
produxisti; tibi interroganti augures responderunt, cum de caelo seruatum sit, 
cum populo agi non posse; tibi M- Bibulus quaerenti se de caelo seruasse 
respondit, idemque in contione dixit, ab Appio tuo fratre productus, te omnino, 
quod contra auspicia adoptatus esses, tribunum non fuisse. Tua denique omnis 
actio posterioribus mensibus fuit, omnia quae C- Caesar egisset, quod contra 
auspicia essent acta, per senatum rescindi oportere; quod si fieret, dicebas te 
tuis umeris me custodem urbis in urbem relaturum. Videte hominis amentiam, ubi 
per suum tribunatum Caesaris actis inligatus teneretur. (41) Si et sacrorum iure 
pontifices et auspiciorum religione augures totum euertunt tribunatum tuum, quid 
quaeris amplius? an etiam apertius aliquod ius populi atque legum? 

[16] XVI. Hora fortasse sexta diei questus sum in iudicio, cum C- Antonium, conlegam meum, 
defenderem, quaedam de re publica, quae mihi uisa sunt ad illius miseri causam pertinere. 
Haec homines improbi ad quosdam uiros fortis longe aliter atque a me dicta erant 
detulerunt. Hora nona illo ipso die tu es adoptatus. Si quod in ceteris legibus 
trinum nundinum esse oportet, id in adoptione satis est trium esse horarum, 
nihil reprehendo; sin eadem obseruanda sunt, iudicauit senatus M- Drusi legibus, 
quae contra legem Caeciliam et Didiam latae essent, populum non teneri. (42) Iam 
intellegis omni genere iuris, quod in sacris, quod in auspiciis, quod in legibus 
sit, te tribunum plebis non fuisse. At ego hoc totum non sine causa relinquo. 
Video enim quosdam clarissimos uiros, principes ciuitatis, aliquot locis 
iudicasse te cum plebe iure agere potuisse; qui etiam de me ipso, cum tua 
rogatione funere elatam rem publicam esse dicerent, tamen id funus, etsi miserum 
atque acerbum fuisset, iure indictum esse dicebant; quod de me ciui ita de re 
publica merito tulisses, funus te indixisse rei publicae, quod saluis auspiciis 
tulisses, iure egisse dicebant. Qua re licebit, ut opinor, nobis eas actiones 
non infirmare, quibus illi actionibus constitutum tribunatum tuum 
comprobauerunt.
(43) Fueris sane tribunus plebis tam iure legeque, quam fuit hic ipse <P- 
Ser>uilius, uir omnibus rebus clarissimus atque amplissimus: quo iure, quo more, 
quo exemplo legem nominatim de capite ciuis indemnati tulisti? 

[17] XVII. Vetant leges sacratae, uetant xii tabulae leges priuatis hominibus inrogari; id est 
enim priuilegium. Nemo umquam tulit; nihil est crudelius, nihil perniciosius, nihil 
quod minus haec ciuitas ferre possit. Proscriptionis miserrimum nomen illud et 
omnis acerbitas Sullani temporis quid habet quod maxime sit insigne ad memoriam 
crudelitatis? opinor, poenam in ciuis Romanos nominatim sine iudicio 
constitutam. (44) Hanc uos igitur, pontifices, iudicio atque auctoritate uestra 
tribuno plebis potestatem dabitis, ut proscribere possit quos uelit? Quaero enim 
quid sit aliud <nisi> proscribere Velitis iubeatis ut M- Tullius in ciuitate ne 
sit bonaque eius ut mea sint: ita enim re, etsi aliis uerbis, tulit. Hoc plebei 
scitum est? haec lex, haec rogatio est? hoc uos pati potestis, hoc ferre 
ciuitas, ut singuli ciues singulis uersiculis e ciuitate tollantur? Equidem iam 
perfunctus sum; nullam uim, nullum impetum metuo; expleui animos inuidorum, 
placaui odia improborum, saturaui etiam perfidiam et scelus proditorum; denique 
de mea causa, quae uidebatur perditis ciuibus ad inuidiam esse proposita, iam 
omnes urbes, omnes ordines, omnes di atque homines iudicauerunt. (45) Vobismet 
ipsis, pontifices, et uestris liberis ceterisque ciuibus pro uestra auctoritate 
et sapientia consulere debetis. Nam cum tam moderata iudicia populi sint a 
maioribus constituta, primum ut ne poena capitis cum pecunia coniungatur, deinde 
ne improdicta die quis accusetur, ut ter ante magistratus accuset intermissa die 
quam multam inroget aut iudicet, quarta sit accusatio trinum nundinum prodicta 
die, quo die iudicium sit futurum, tum multa etiam ad placandum atque ad 
misericordiam reis concessa sunt, deinde exorabilis populus, facilis suffragatio 
pro salute, denique etiam, si qua res illum diem aut auspiciis aut excusatione 
sustulit, tota causa iudiciumque sublatum est. 

[18] XVIII. Haec cum ita sint in re, ubi crimen est, ubi accusator, ubi testes, quid indignius 
quam, qui neque adesse sit iussus neque citatus neque accusatus, de eius capite, liberis, 
fortunis omnibus conductos et sicarios et egentis et perditos suffragium ferre et eam legem 
putari? (46) Ac si hoc de me potuit, quem honos, quem dignitas, quem causa, quem 
res publica tuebatur, cuius denique pecunia non expetebatur, cui nihil oberat 
praeter conuersionem status et inclinationem communium temporum, quid tandem 
futurum est iis quorum uita remota ab honore populari et ab hac inlustri gratia 
est, pecuniae autem tantae sunt ut eas nimium multi egentes sumptuosi nobiles 
concupiscant? (47) Date hanc tribuno plebis licentiam, et intuemini paulisper 
animis iuuentutem et eos maxime qui inminere iam cupiditate uidentur in 
tribuniciam potestatem: conlegia medius fidius tribunorum plebis tota 
reperientur, hoc iure firmato, quae coeant de hominum locupletissimorum bonis, 
praeda praesertim populari et spe largitionis oblata.
At quid tulit legum scriptor peritus et callidus? Velitis iubeatis ut M- Tullio 
aqua et igni interdicatur? Crudele, nefarium, ne in sceleratissimo quidem ciui 
sine iudicio ferundum! Non tulit ut interdicatur. Quid ergo? ut interdictum sit. 
O caenum, o portentum, o scelus! hanc tibi legem Clodius scripsit spurciorem 
lingua sua, ut interdictum sit cui non sit interdictum? Sexte noster, bona 
uenia, quoniam iam dialecticus <es> et haec quoque liguris, quod factum non est, 
ut sit factum, ferri ad populum aut uerbis ullis sanciri aut suffragiis 
confirmari potest? (48) Hoc tu scriptore, hoc consiliario, hoc ministro omnium 
non bipedum solum sed etiam quadrupedum impurissimo, rem publicam perdidisti; 
neque tu eras tam excors tamque demens ut nescires Clodium esse qui contra leges 
faceret, alios qui leges scribere solerent; sed neque eorum neque ceterorum, in 
quibus esset aliquid modestiae, cuiusquam tibi potestas fuit; neque tu legum 
scriptoribus isdem potuisti uti quibus ceteri, neque operum architectis, neque 
pontificem adhibere quem uelles, postremo ne in praedae quidem societate 
mancipem aut praedem extra tuorum gladiatorum numerum aut denique suffragi 
latorem in ista tua proscriptione quemquam nisi furem ac sicarium reperire potuisti. 

[19] XIX. (49) Itaque cum tu florens ac potens per medium forum scortum populare 
uolitares, amici illi tui te uno amico tecti et beati, qui se populo 
commiserant, ita repellebantur ut etiam Palatinam tuam perderent; qui in 
iudicium uenerant, siue accusatores erant siue rei, te deprecante damnabantur. 
Denique etiam ille nouicius Ligus, uenalis adscriptor et subscriptor tuus, cum 
M- Papiri, sui fratris, esset testamento et iudicio improbatus, mortem eius se 
uelle persequi dixit: nomen Sex- Properti detulit: accusare alienae dominationis 
scelerisque socius propter calumniae metum non est ausus. (50) De hac igitur 
lege dicimus, quasi iure rogata uideatur, cuius quam quisque partem tetigit 
digito uoce praeda suffragio, quocumque uenit, repudiatus conuictusque 
discessit?
Quid si iis uerbis scripta est ista proscriptio ut se ipsa dissoluat? est enim: 
Quod M- Tullius falsum senatus consultum rettulerit. Si igitur rettulit falsum 
senatus consultum, tum est rogatio: si non rettulit, nulla est. Satisne tibi 
uidetur a senatu iudicatum me non modo non ementitum esse auctoritatem eius 
ordinis, sed etiam unum post urbem conditam diligentissime senatui paruisse? 
Quot modis doceo legem istam, quam uocas, non esse legem? Quid? si etiam 
pluribus de rebus uno sortitore tulisti, tamenne arbitraris id quod M- Drusus in 
legibus suis plerisque, perbonus ille uir, M- Scauro et L- Crasso consiliariis 
non obtinuerit, id te posse, omnium facinorum et stuprorum hominem, Decumis et 
Clodiis auctoribus obtinere? 

[20] XX. (51) Tulisti de me ne reciperer, non ut exirem, quem tu ipse non poteras dicere 
non licere esse Romae. Quid enim diceres? 
Damnatum? certe non. Expulsum? qui licuit? Sed tamen ne id quidem est scriptum, 
ut exirem; poena est, qui receperit, quam omnes neglexerunt; eiectio nusquam 
est. Verum sit: quid? operum publicorum exactio, quid? nominis inscriptio tibi 
num aliud uidetur esse ac meorum bonorum direptio? praeterquam quod ne id quidem 
per legem Liciniam, ut ipse tibi curationem ferres, facere potuisti. Quid? hoc 
ipsum quod nunc apud pontifices agis, te meam domum consecrasse, te monumentum 
fecisse in meis aedibus, te signum dedicasse, eaque te ex una rogatiuncula 
fecisse, unum et idem uidetur esse atque id quod de me ipso nominatim tulisti? 
(52) Tam hercule est unum quam quod idem tu lege una tulisti, ut Cyprius rex, 
cuius maiores huic populo socii atque amici semper fuerunt, cum bonis omnibus 
sub praeconem subiceretur et exsules Byzantium reducerentur. 'Eidem,' inquit, 
'utraque de re negotium dedi.' Quid? si eidem negotium dedisset ut in Asia 
cistophorum flagitaret, inde iret in Hispaniam, cum Romam decessisset, 
consulatum ei petere liceret, cum factus esset, prouinciam Syriam 
obtineret, - quoniam de uno homine scriberet, una res esset? (53) Quod si iam 
populus Romanus de ista re consultus esset et non omnia per seruos latronesque 
gessisses, nonne fieri poterat ut populo de Cyprio rege placeret, de exsulibus 
Byzantiis displiceret? Quae est, quaeso, alia uis, quae sententia Caeciliae 
legis et Didiae nisi haec, ne populo necesse sit in coniunctis rebus compluribus 
aut id quod nolit accipere aut id quod uelit repudiare?
Quid? si per uim tulisti, tamenne lex est? aut quicquam iure gestum uideri 
potest quod per uim gestum esse constet? An, si in ipsa latione tua capta iam 
urbe lapides iacti, si manus conlata non est, idcirco tu ad illam labem atque 
eluuiem ciuitatis sine summa ui peruenire potuisti? 

[21] XXI. (54) Cum in tribunali Aurelio conscribebas palam non modo liberos sed etiam seruos, 
ex omnibus uicis concitatos, uim tum uidelicet non parabas; cum edictis tuis tabernas claudi 
iubebas, non uim imperitae multitudinis, sed hominum honestorum modestiam 
prudentiamque quaerebas; cum arma in aedem Castoris comportabas, nihil aliud 
nisi uti ne quid per uim agi posset machinabare; cum uero gradus Castoris 
conuellisti ac remouisti, tum, ut modeste tibi agere liceret, homines audacis ab 
eius templi aditu atque ascensu reppulisti; cum eos qui <in> conuentu uirorum 
bonorum uerba de salute mea fecerant adesse iussisti, eorumque aduocationem 
manibus ferro lapidibus discussisti, tum profecto ostendisti uim tibi maxime 
displicere. (55) Verum haec furiosa uis uaesani tribuni plebis facile superari 
frangique potuit uirorum bonorum uel uirtute uel multitudine. Quid? cum Gabinio 
Syria dabatur, Macedonia Pisoni, utrique infinitum imperium, ingens pecunia, ut 
tibi omnia permitterent, te adiuuarent, tibi manum, copias, tibi suos spectatos 
centuriones, tibi pecuniam, tibi familias compararent, te suis sceleratis 
contionibus subleuarent, senatus auctoritatem inriderent, equitibus Romanis 
mortem proscriptionemque minitarentur, me terrerent minis, mihi caedem et 
dimicationem denuntiarent, meam domum refertam uiris bonis per amicos suos 
complerent proscriptionis metu, me frequentia nudarent uirorum bonorum, me 
praesidio spoliarent senatus, pro me non modo pugnare amplissimum ordinem, sed 
etiam plorare et supplicare mutata ueste prohiberent, ne tum quidem uis erat? 

[22] XXII. (56) Quid igitur ego cessi, aut qui timor fuit? non dicam in me: fac me timidum 
esse natura: quid? illa tot uirorum fortissimorum milia, quid? nostri equites 
Romani, quid? senatus, quid? denique omnes boni, si nulla erat uis, cur me 
flentes potius prosecuti sunt quam aut increpantes retinuerunt aut irati 
reliquerunt? An hoc timebam, si mecum ageretur more institutoque maiorum, ut 
possem praesens sustinere? (57) Vtrum, si dies dicta esset, iudicium mihi fuit 
pertimescendum an sine iudicio priuilegium? Iudiciumne? Causa tam turpis 
scilicet, homo qui eam, si iam esset ignota, dicendo non possem explicare. An 
quia causam probare non poteram? cuius tanta bonitas est ut ea ipsa non modo se, 
sed etiam me absentem per se probarit. An senatus, an ordines <omnes>, an ii qui 
cuncta ex Italia ad me reuocandum conuolauerunt, segniores me praesente ad me 
retinendum et conseruandum fuissent, in ea causa quam ipse iam parricida talem 
dicat fuisse ut me ab omnibus ad meam pristinam dignitatem exspectatum atque 
reuocatum queratur? (58) An uero in iudicio periculi nihil fuit: priuilegium 
pertimui, ne, mihi praesenti si multa inrogaretur, nemo intercederet? Tam inops 
autem ego eram ab amicis aut tam nuda res publica a magistratibus? Quid? si 
uocatae tribus essent, proscriptionem non dicam in me, ita de sua salute merito, 
sed omnino in ullo ciui comprobauissent? An, si ego praesens fuissem, ueteres 
illae copiae coniuratorum tuique perditi milites atque egentes et noua manus 
sceleratissimorum consulum corpori meo pepercissent? qui cum eorum omnium 
crudelitati scelerique cessissem, ne absens quidem luctu meo mentis eorum 
satiare potui. 

[23] XXIII. (59) Quid enim uos uxor mea misera uiolarat, quam uexauistis, 
raptauistis, omni crudelitate lacerastis? quid mea filia, cuius fletus adsiduus 
sordesque lugubres uobis erant iucundae, ceterorum omnium mentis oculosque 
flectebant? quid paruus filius, quem, quam diu afui, nemo nisi lacrimantem 
confectumque uidit: quid fecerat quod eum totiens per insidias interficere 
uoluistis? quid frater meus? qui cum aliquanto post meum discessum ex prouincia 
uenisset neque sibi uiuendum nisi me restituto putaret, cum eius maeror, squalor 
incredibilis et inauditus omnibus mortalibus miserabilis uidebatur, quotiens est 
ex uestro ferro ac manibus elapsus! (60) Sed quid ego uestram crudelitatem 
exprobro quam in ipsum me ac meos adhibuistis, qui parietibus, qui tectis, qui 
columnis ac postibus meis hostificum quoddam et nefarium omni imbutum odio 
bellum intulistis? Non enim te arbitror, cum post meum discessum omnium 
locupletium fortunas, omnium prouinciarum fructus, tetrarcharum ac regum bona 
spe atque auaritia deuorasses, argenti et supellectilis meae cupiditate esse 
caecatum: non existimo Campanum illum consulem cum saltatore conlega, cum alteri 
totam Achaiam, Thessaliam, Boeotiam, Graeciam, Macedoniam omnemque barbariam, 
bona ciuium Romanorum condonasses, alteri Syriam, Babylonem, Persas, 
integerrimas pacatissimasque gentis, ad diripiendum tradidisses, illos tam 
cupidos liminum meorum et columnarum et ualuarum fuisse. (61) Neque porro illa 
manus copiaeque Catilinae caementis ac testis tectorum meorum se famem suam 
expleturas putauerunt; sed ut hostium urbes, nec omnium hostium, uerum eorum 
quibuscum acerbum bellum interneciuumque suscepimus, non praeda adducti sed odio 
solemus exscindere, quod, in quos propter eorum crudelitatem inflammatae mentes 
nostrae fuerunt, cum horum etiam tectis et sedibus residere aliquod bellum 
semper uidetur ---.

[24] XXIV. (62) Nihil erat latum de me; non adesse eram iussus, non citatus afueram; 
eram etiam tuo iudicio ciuis incolumis, cum domus in Palatio, uilla in Tusculano, 
altera ad alterum consulem transferebatur - scilicet eos consules 
uocabant - columnae marmoreae ex aedibus meis inspectante populo Romano ad socrum 
consulis portabantur, in fundum autem uicini consulis non instrumentum aut 
ornamenta uillae, sed etiam arbores transferebantur, cum ipsa uilla non praedae 
cupiditate  - quid enim erat praedae? - sed odio et crudelitate funditus 
euerteretur. Domus ardebat in Palatio non fortuito, sed oblato incendio; 
consules epulabantur et in coniuratorum gratulatione uersabantur, cum alter se 
Catilinae delicias, alter Cethegi consobrinum fuisse diceret. (63) Hanc ego uim, 
pontifices, hoc scelus, hunc furorem meo corpore opposito ab omnium bonorum 
ceruicibus depuli, omnemque impetum discordiarum, omnem diu conlectam uim 
improborum, quae inueterata compresso odio atque tacito iam erumpebat nancta tam 
audacis duces, excepi meo corpore. In me uno consulares faces iactae manibus 
tribuniciis, in me omnia, quae ego quondam rettuderam, coniurationis nefaria 
tela adhaeserunt. Quod si, ut multis fortissimis uiris placuit, ui et armis 
contra uim decertare uoluissem, aut uicissem cum magna internecione improborum, 
sed tamen ciuium, aut interfectis bonis omnibus, quod illis optatissimum erat, 
una cum re publica concidissem. (64) Videbam uiuo senatu populoque Romano 
celerem mihi summa cum dignitate reditum, nec intellegebam fieri diutius posse 
ut mihi non liceret esse in ea re publica quam ipse seruassem. Quod si non 
liceret, audieram et legeram clarissimos nostrae ciuitatis uiros se in medios 
hostis ad perspicuam mortem pro salute exercitus iniecisse: ego pro salute 
uniuersae rei publicae dubitarem hoc meliore condicione esse quam Decii, quod 
illi ne auditores quidem suae gloriae, ego etiam spectator meae laudis esse potuissem? 

[25] XXV. Itaque infractus furor tuus inanis faciebat impetus; omnem enim uim 
omnium sceleratorum acerbitas mei casus exceperat; non erat in tam immani 
iniuria tantisque ruinis nouae crudelitati locus. (65) Cato fuerat proximus. 
Quid ageres? non erat ut, qui modus <a>moribus fuerat, idem esset iniuriae. Quid 
posses? extrudere ad Cypriam pecuniam? Praeda perierit. Alia non deerit; hinc 
modo amandandus est. Sic M- Cato inuisus quasi per beneficium Cyprum relegatur. 
Eiciuntur duo, quos uidere improbi non poterant, alter per honorem turpissimum, 
alter per honestissimam calamitatem. (66) Atque ut sciatis non hominibus istum 
sed uirtutibus hostem semper fuisse, me expulso, Catone amandato, in eum ipsum 
se conuertit quo auctore, quo adiutore in contionibus ea quae gerebat omnia 
quaeque gesserat se et fecisse et facere dicebat: Cn- Pompeium, quem omnium 
iudicio longe principem esse ciuitatis uidebat, diutius furori suo ueniam 
daturum non arbitrabatur. Qui ex eius custodia per insidias regis amici filium 
hostem captiuum surripuisset, et ea iniuria uirum fortissimum lacessisset, 
sperauit isdem se copiis cum illo posse confligere quibuscum ego noluissem 
bonorum periculo dimicare, et primo quidem adiutoribus consulibus; postea fregit 
foedus Gabinius, Piso tamen in fide mansit. (67) Quas iste tum caedis, quas 
lapidationes, quas fugas fecerit, quam facile ferro cotidianisque insidiis, cum 
iam a firmissimo robore copiarum suarum relictus esset, Cn- Pompeium foro 
curiaque priuarit domique continuerit, uidistis: ex quo iudicare potestis quanta 
uis illa fuerit oriens et congregata, cum haec Cn- Pompeium terruerit iam 
distracta et exstincta.

[26] XXVI. (68) Hoc uidit in sententia dicenda Kalendis Ianuariis uir prudentissimus 
et cum rei publicae, cum mihi, tum etiam ueritati amicissimus, L- Cotta, qui legem 
de meo reditu ferendam non censuit; qui me consuluisse rei publicae, cessisse 
tempestati, amiciorem uobis ceterisque ciuibus quam mihi exstitisse, ui, armis, 
dissensione hominum et caede instituta nouoque dominatu pulsum esse dixit; nihil 
de meo capite potuisse ferri, nihil esse iure scriptum aut posse ualere, omnia 
contra leges moremque maiorum temere, turbulente, per uim, per furorem esse 
gesta. Quod si illa lex esset, nec referre ad senatum consulibus nec sententiam 
dicere sibi licere; quorum utrumque cum fieret, non oportere ut de me lex 
ferretur decerni, ne illa quae nulla esset esse lex iudicaretur. Sententia 
uerior, grauior, melior, utilior rei publicae nulla esse potuit; hominis enim 
scelere et furore notato similis a re publica labes in posterum demouebatur. 
(69) Neque hoc Cn- Pompeius, qui ornatissimam de me sententiam dixit, uosque, 
pontifices, qui me uestris sententiis auctoritatibusque defendistis, non 
uidistis, <legem> illam esse nullam, atque esse potius flammam temporis, 
interdictum sceleris, uocem furoris; sed prospexistis ne quae popularis in nos 
aliquando inuidia redundaret, si sine populi iudicio restituti uideremur. 
Eodemque consilio M- Bibuli, fortissimi uiri, senatus sententiam secutus est, ut 
uos de mea domo statueretis, non quo dubitaret quin ab isto nihil legibus, nihil 
religionibus, nihil iure esset actum, sed ne quis oreretur aliquando in tanta 
ubertate improborum qui in meis aedibus aliquam religionem residere diceret. Nam 
legem quidem istam nullam esse, quotienscumque de me senatus sententiam dixit, 
totiens iudicauit. Quoniam quidem scripto illo istius sententiam dicere 
uetabatur, (70) atque hanc rem par illud simile, Piso et Gabinius, uidit, 
homines legum iudiciorumque metuentes, cum frequentissimus senatus eos ut de me 
referrent cotidie flagitaret, non se rem improbare dicebant, sed lege istius 
impediri. Erat hoc uerum; nam impediebantur, uerum ea lege quam idem iste de 
Macedonia Syriaque tulerat. 

[27] XXVII. Hanc tu, P- Lentule, neque priuatus neque consul legem esse umquam putasti. 
Nam tribunis plebis referentibus sententiam de me designatus consul saepe dixisti; ex Kalendis 
Ianuariis, quoad perfecta res est, de me rettulisti, legem promulgasti, tulisti; quorum tibi, si esset 
illa lex, nihil liceret. At etiam Q- Metellus, conlega tuus, clarissimus uir, quam legem 
esse homines alienissimi a P- Clodio iudicarent, Piso et Gabinius, eam nullam 
esse frater P- Clodi, cum de me ad senatum tecum una rettulit, iudicauit. (71) 
Sed uero isti qui Clodi leges timuerunt, quem ad modum ceteras obseruarunt? 
Senatus quidem, cuius est grauissimum iudicium de iure legum, quotienscumque de 
me consultus est, totiens eam nullam esse iudicauit. Quod idem tu, Lentule, 
uidisti in ea lege quam de me tulisti. Nam non est ita latum ut mihi Romam 
uenire liceret, sed ut uenirem; non enim uoluisti id quod licebat ferre ut 
liceret, sed me ita esse in re publica magis ut arcessitus imperio populi Romani 
uiderer quam ad administrandam ciuitatem restitutus.
(72) Hunc tu etiam, portentosa pestis, exsulem appellare ausus es, cum tantis 
sceleribus esses et flagitiis notatus ut omnem locum quo adisses exsili 
simillimum redderes? Quid est enim exsul? ipsum per se nomen calamitatis, non 
turpitudinis. Quando igitur est turpe? re uera, cum est poena peccati, opinione 
autem hominum etiam, si est poena damnati. Vtrum igitur peccato meo nomen subeo 
an re iudicata? Peccato? Iam neque tu id dicere audes, quem isti satellites tui 
'felicem Catilinam' nominant, neque quisquam eorum qui solebant. Non modo iam 
nemo est tam imperitus qui ea quae gessi in consulatu peccata esse dicat, sed 
nemo est tam inimicus patriae qui non meis consiliis patriam conseruatam esse fateatur. 

[28] XXVIII. (73) Quod enim est in terris commune tantum tantulumue consilium, quod 
non de meis rebus gestis ea quae mihi essent optatissima et pulcherrima 
iudicarit? Summum est populi Romani populorumque et gentium omnium ac regum 
consilium senatus: decreuit ut omnes qui rem publicam saluam esse uellent ad me 
unum defendendum uenirent, ostenditque nec stare potuisse rem publicam si ego 
non fuissem, nec futuram esse ullam si non redissem. (74) Proximus est huic 
dignitati ordo equester: omnes omnium publicorum societates de meo consulatu ac 
de meis rebus gestis amplissima atque ornatissima decreta fecerunt. Scribae, qui 
nobiscum in rationibus monumentisque publicis uersantur, non obscurum de meis in 
rem publicam beneficiis suum iudicium decretumque esse uoluerunt. Nullum est in 
hac urbe conlegium, nulli pagani aut montani, quoniam plebei quoque urbanae 
maiores nostri conuenticula et quasi concilia quaedam esse uoluerunt, qui non 
amplissime non modo de salute mea sed etiam de dignitate decreuerint. (75) Nam 
quid ego illa diuina atque immortalia municipiorum et coloniarum et totius 
Italiae decreta commemorem, quibus tamquam gradibus mihi uideor in caelum 
ascendisse, non solum in patriam reuertisse? Ille uero dies qui fuit cum te, P- 
Lentule, legem de me ferente populus Romanus ipse uidit sensitque quantus et 
quanta dignitate esset! Constat enim nullis umquam comitiis campum Martium tanta 
celebritate, tanto splendore omnis generis hominum aetatum ordinum floruisse. 
Omitto ciuitatium, nationum, prouinciarum, regum, orbis denique terrarum de meis 
in omnis mortalis meritis unum iudicium unumque consensum: aduentus meus atque 
introitus in urbem qui fuit? Vtrum me patria sic accepit ut lucem salutemque 
redditam sibi ac restitutam accipere debuit, an ut crudelem tyrannum, quod uos 
Catilinae gregales de me dicere solebatis? (76) Itaque ille unus dies, quo die 
me populus Romanus a porta in Capitolium atque inde domum sua celebritate 
laetitiaque comitatum honestauit, tantae mihi iucunditati fuit ut tua mihi 
conscelerata illa uis non modo non propulsanda, sed etiam <excitanda> fuisse 
uideatur. Qua re illa calamitas, si ita est appellanda, exussit hoc genus totum 
maledicti, ne quisquam iam audeat reprehendere consulatum meum tot tantis tam 
ornatis iudiciis, testimoniis, auctoritatibus comprobatum. 

[29] XXIX. Quod si in isto tuo maledicto probrum non modo mihi nullum obiectas, sed 
etiam laudem inlustras meam, quid te aut fieri aut fingi dementius potest? Vno enim maledicto 
bis a me patriam seruatam esse concedis: semel, cum id feci quod omnes non negant 
immortalitati, si fieri potest, mandandum, tu supplicio puniendum putasti, 
iterum, cum tuum multorumque praeter te inflammatum in bonos omnis impetum meo 
corpore excepi, ne eam ciuitatem quam seruassem inermis armatus in discrimen 
adducerem.
(77) Esto, non fuit in me poena ulla peccati; at fuit iudici. Cuius? quis me 
umquam ulla lege interrogauit? quis postulauit? quis diem dixit? Potest igitur 
damnati poenam sustinere indemnatus? est hoc tribunicium, est populare? Quamquam 
ubi tu te popularem, nisi cum pro populo fecisti, potes dicere? Sed, cum hoc 
iuris a maioribus proditum sit, ut nemo ciuis Romanus aut libertatem aut 
ciuitatem possit amittere, nisi ipse auctor factus sit, quod tu ipse potuisti in 
tua causa discere (credo enim, quamquam in illa adoptatione legitime factum est 
nihil, tamen te esse interrogatum auctorne esses, ut in te P- Fonteius uitae 
necisque potestatem haberet, ut in filio), quaero, si aut negasses aut 
tacuisses, si tamen id xxx curiae iussissent, num id iussum esset ratum? certe 
non. Quid ita? quia ius a maioribus nostris, qui non ficte et fallaciter 
populares sed uere et sapienter fuerunt, ita comparatum est ut ciuis Romanus 
libertatem nemo possit inuitus amittere. (78) Quin etiam si decemuiri 
sacramentum in libertatem iniustum iudicassent, tamen, quotienscumque uellet 
quis, hoc in genere solo rem iudicatam referri posse uoluerunt; ciuitatem uero 
nemo umquam ullo populi iussu amittet inuitus. 

[30] XXX. Qui ciues Romani in colonias Latinas proficiscebantur fieri non poterant Latini, 
nisi erant auctores facti nomenque dederant: qui erant rerum capitalium condemnati non prius 
hanc ciuitatem amittebant quam erant in eam recepti, quo uertendi, hoc est mutandi, 
soli causa uenerant. Id autem ut esset faciundum, non ademptione ciuitatis, sed 
tecti et aquae et ignis interdictione faciebant. (79) Populus Romanus L- Sulla 
dictatore ferente comitiis centuriatis municipiis ciuitatem ademit: ademit 
eisdem agros. De agris ratum est; fuit enim populi potestas; de ciuitate ne tam 
diu quidem ualuit quam diu illa Sullani temporis arma ualuerunt. An uero 
Volaterranis, cum etiam tum essent in armis, L- Sulla uictor re publica 
reciperata comitiis centuriatis ciuitatem eripere non potuit, hodieque 
Volaterrani non modo ciues, sed etiam optimi ciues fruuntur nobiscum simul hac 
ciuitate: consulari homini P- Clodius euersa re publica ciuitatem adimere potuit 
concilio aduocato, conductis operis non solum egentium, sed etiam seruorum, 
Fidulio principe, qui se illo die confirmat Romae non fuisse? (80) Quod si non 
fuit, quid te audacius, qui eius nomen incideris? quid desperatius, qui ne 
ementiendo quidem potueris auctorem adumbrare meliorem? Sin autem is primus 
sciuit, quod facile potuit, <qui> propter inopiam tecti in foro pernoctasset, 
cur non iuret se Gadibus fuisse, cum tu te fuisse Interamnae probaueris? Hoc tu 
igitur, homo popularis, iure munitam ciuitatem et libertatem nostram putas esse 
oportere, ut, si tribuno plebis rogante 'Velitis iubeatisne' Fidulii centum se 
uelle et iubere dixerint, possit unus quisque nostrum amittere ciuitatem? Tum 
igitur maiores nostri populares non fuerunt, qui de ciuitate et libertate ea 
iura sanxerunt quae nec uis temporum nec potentia magistratuum nec <praetorum 
decreta> nec denique uniuersi populi Romani potestas, quae ceteris in rebus est 
maxima, labefactare possit. (81) At tu etiam, ereptor ciuitatis, legem de 
iniuriis publicis tulisti Anagnino nescio cui Menullae pergratam, qui tibi ob 
eam legem statuam in meis aedibus posuit, ut locus ipse in tanta tua iniuria 
legem et inscriptionem statuae refelleret; quae res municipibus Anagninis multo 
maiori dolori fuit quam quae idem ille gladiator scelera Anagniae fecerat. (82) 

[31] XXI. Quid? si ne scriptum quidem umquam est in ista ipsa rogatione, quam se Fidulius 
negat sciuisse, tu autem, ut acta tui praeclari tribunatus hominis dignitate 
cohonestes, auctorem amplexeris - sed tamen, si nihil de me tulisti quo minus 
essem non modo in ciuium numero, sed etiam in eo loco in quo me honores populi 
Romani conlocarunt, tamenne eum tua uoce uiolabis quem post nefarium scelus 
consulum superiorum tot uides iudiciis senatus, populi Romani, Italiae totius 
honestatum, quem ne tunc quidem cum aberam negare poteras esse tua lege 
senatorem? Vbi enim tuleras ut mihi aqua et igni interdiceretur? quod C- 
Gracchus de P- Popilio, Saturninus de Metello tulit, homines seditiosissimi de 
optimis ac fortissimis ciuibus: non ut esset interdictum, quod ferri non 
poterat, tulerunt, sed ut interdiceretur. Vbi cauisti ne meo me loco censor in 
senatum legeret? quod de omnibus, etiam quibus damnatis interdictum est, 
scriptum est in legibus. (83) Quaere haec ex Clodio, scriptore legum tuarum, 
iube adesse; latitat omnino, sed, si requiri iusseris, inuenient hominem apud 
sororem tuam occultantem se capite demisso. Sed si patrem tuum, ciuem medius 
fidius egregium dissimilemque uestri, nemo umquam sanus exsulem appellauit, qui, 
cum de eo tribunus plebis promulgasset, adesse propter iniquitatem illius 
Cinnani temporis noluit, eique imperium est abrogatum  - si in illo poena 
legitima turpitudinem non habuit propter uim temporum, in me, cui dies dicta 
numquam est, qui reus non fui, qui numquam sum a tribuno plebis citatus, damnati 
poena esse potuit, ea praesertim quae ne in ipsa quidem rogatione praescripta est? 

[32] XXXII. (84) Ac uide quid intersit inter illum iniquissimum patris tui casum et 
hanc fortunam condicionemque nostram. Patrem tuum, ciuem optimum, clarissimi 
uiri filium, qui si uiueret, qua seueritate fuit, tu profecto non uiueres, L- 
Philippus censor auunculum suum praeteriit in recitando senatu. Nihil enim 
poterat dicere qua re rata non essent quae erant acta in ea re publica, in qua 
se illis ipsis temporibus censorem esse uoluisset: me L- Cotta, homo censorius, 
in senatu iuratus dixit se, si censor tum esset cum ego aberam, meo loco 
senatorem recitaturum fuisse. (85) Quis in meum locum iudicem subdidit? quis 
meorum amicorum testamentum discessu meo fecit qui mihi non idem tribuerit quod 
(et) si adessem? quis me non modo ciuis, sed socius recipere contra tuam legem 
et iuuare dubitauit? Denique uniuersus senatus, multo ante quam est lata lex de 
me, gratias agendas censuit ciuitatibus iis quae M- Tullium - tantumne? immo 
etiam - ciuem optime de re publica meritum, recepissent. Et tu unus pestifer 
ciuis eum restitutum negas esse ciuem quem eiectum uniuersus senatus non modo 
ciuem, sed etiam egregium ciuem semper putauit? (86) At uero, ut annales populi 
Romani et monumenta uetustatis loquuntur, Kaeso ille Quinctius et M- Furius 
Camillus et C- Seruilius Ahala, cum essent optime de re publica meriti, tamen 
populi incitati uim iracundiamque subierunt, damnatique comitiis centuriatis cum 
in exsilium profugissent, rursus ab eodem populo placato sunt in suam pristinam 
dignitatem restituti. Quod si his damnatis non modo non imminuit calamitas 
clarissimi nominis gloriam, sed etiam honestauit (nam etsi optabilius est cursum 
uitae conficere sine dolore et sine iniuria, tamen ad immortalitatem gloriae 
plus adfert desideratum esse a suis ciuibus quam omnino numquam esse uiolatum), 
mihi sine ullo iudicio populi profecto, cum amplissimis omnium iudiciis 
restituto, maledicti locum aut criminis obtinebit? (87) Fortis et constans in 
optima ratione ciuis P- Popilius semper fuit; tamen eius in omni uita nihil est 
ad laudem inlustrius quam calamitas ipsa; quis enim iam meminisset eum bene de 
re publica meritum, nisi et ab improbis expulsus esset et per bonos restitutus? 
Q- Metelli praeclarum imperium in re militari fuit, egregia censura, omnis uita 
plena grauitatis; tamen huius uiri laudem ad sempiternam memoriam temporis 
calamitas propagauit. 

[33] XXXIII. Quod si (et) illis, qui expulsi sunt inique, sed tamen 
legibus, reducti inimicis interfectis rogationibus tribuniciis, non auctoritate 
senatus, non comitiis centuriatis, non decretis Italiae, non desiderio 
ciuitatis, iniuria inimicorum probro non fuit, in me, qui profectus sum integer, 
afui simul cum re publica, redii cum maxima dignitate te uiuo, fratre tuo 
<alieno>, altero consule reducente, altero (praetore) patiente, tuum scelus meum 
probrum putas esse oportere? (88) Ac si me populus Romanus, incitatus iracundia 
aut inuidia, e ciuitate eiecisset idemque postea mea in rem publicam beneficia 
recordatus se conlegisset, temeritatem atque iniuriam suam restitutione mea 
reprehendisset, tamen profecto nemo tam esset amens qui mihi tale populi 
iudicium non dignitati potius quam dedecori putaret esse oportere. Nunc uero cum 
me in iudicium populi nemo omnium uocarit, condemnari non potuerim qui accusatus 
non sim, denique ne pulsus quidem ita sim ut, si contenderem, superare non 
possem, contraque a populo Romano semper sim defensus, amplificatus, ornatus, 
quid est qua re quisquam mihi se ipsa populari ratione anteponat? (89) An tu 
populum Romanum esse illum putas qui constat ex iis qui mercede conducuntur, qui 
impelluntur ut uim adferant magistratibus, ut obsideant senatum, optent cotidie 
caedem, incendia, rapinas? quem tu tamen populum nisi tabernis clausis 
frequentare non poteras, cui populo duces Lentidios, Lollios, Plaguleios, 
Sergios praefeceras. O speciem dignitatemque populi Romani, quam reges, quam 
nationes exterae, quam gentes ultimae pertimescant, multitudinem hominum ex 
seruis, ex conductis, ex facinerosis, ex egentibus congregatam! (90) Illa fuit 
pulchritudo populi Romani, illa forma quam in campo uidisti tum cum etiam tibi 
contra senatus totiusque Italiae auctoritatem et studium dicendi potestas fuit. 
Ille populus est dominus regum, uictor atque imperator omnium gentium, quem illo 
clarissimo die, scelerate, uidisti tum cum omnes principes ciuitatis, omnes 
<homines> ordinum atque aetatum omnium suffragium se non de ciuis sed de 
ciuitatis salute ferre censebant, cum denique homines in campum non tabernis sed 
municipiis clausis uenerant. 

[34] XXXIV. (91) Hoc ego populo, si tum consules aut fuissent 
in re publica aut omnino non fuissent, nullo labore tuo praecipiti furori atque 
impio sceleri restitissem. Sed publicam causam contra uim armatam sine publico 
praesidio suscipere nolui, non quo mihi P- Scipionis, fortissimi uiri, uis in 
Ti- <Graccho>, priuati hominis, displiceret, sed Scipionis factum statim P- 
Mucius consul, qui in gerenda re (publica) putabatur fuisse segnior, gesta 
multis senatus consultis non modo defendit, sed etiam ornauit: mihi aut te 
interfecto cum consulibus, aut te uiuo et tecum et cum illis armis decertandum 
fuit. (92) Erant eo tempore multa etiam alia metuenda. Ad seruos medius fidius 
res publica uenisset; tantum homines impios ex uetere illa coniuratione inustum 
nefariis mentibus bonorum odium tenebat.
Hic tu me etiam gloriari uetas; negas esse ferenda quae soleam de me praedicare, 
et homo facetus inducis etiam sermonem urbanum ac uenustum, me dicere solere 
esse me Iouem, eundemque dictitare Mineruam esse sororem meam. Non tam insolens 
sum, quod Iouem esse me dico, quam ineruditus, quod Mineruam sororem Iouis esse 
existimo; sed tamen ego mihi sororem uirginem adscisco, tu sororem tuam uirginem 
esse non sisti. Sed uide ne tu te soleas Iouem dicere, quod tu iure eandem 
sororem et uxorem appellare possis. 

[35] XXXV. (93) Et quoniam hoc reprehendis, quod solere me dicas de me ipso gloriosius 
praedicare, quis umquam audiuit cum ego de me nisi coactus ac necessario dicerem? Nam si, 
cum mihi furta largitiones libidines obiciuntur, ego respondere soleo meis consiliis periculis 
laboribus patriam esse seruatam, non tam sum existimandus de gestis rebus gloriari quam de 
obiectis confiteri. Sed si mihi ante haec durissima rei publicae tempora nihil umquam 
aliud obiectum est nisi crudelitas eius unius temporis, cum a patria perniciem 
depuli, quid? me huic maledicto utrum non respondere an demisse respondere 
decuit? (94) Ego uero etiam rei publicae semper interesse putaui me illius 
pulcherrimi facti, quod ex auctoritate senatus consensu bonorum omnium pro 
salute patriae gessissem, splendorem uerbis dignitatemque retinere, praesertim 
cum mihi uni in hac re publica audiente populo Romano opera mea hanc urbem et 
hanc rem publicam esse saluam iurato dicere fas fuisset. Exstinctum est iam 
illud maledictum crudelitatis, quod me non ut crudelem tyrannum, sed ut 
mitissimum parentem omnium ciuium studiis desideratum, repetitum, arcessitum 
uident. (95) Aliud exortum est: obicitur mihi meus ille discessus: cui ego 
crimini respondere sine mea maxima laude non possum. Quid enim, pontifices, 
debeo dicere? Peccatine conscientia me profugisse? at id quod mihi crimini 
dabatur non modo peccatum non erat, sed erat res post natos homines pulcherrima. 
Iudicium populi pertimuisse? at id nec propositum ullum fuit, et, si fuisset, 
duplicata gloria discessissem. Bonorum mihi praesidium defuisse? falsum est. Me 
mortem timuisse? turpe est. 

[36] XXXVI. (96) Dicendum igitur est id, quod non dicerem nisi coactus,  
- nihil enim umquam de me dixi sublatius adsciscendae laudis causa 
potius quam criminis depellendi, - dico igitur, et quam possum maxima uoce dico: 
cum omnium perditorum et coniuratorum incitata uis, duce tribuno plebis, 
consulibus auctoribus, adflicto senatu, perterritis equitibus Romanis, suspensa 
ac sollicita tota ciuitate, non tam in me impetum faceret quam per me in omnis 
bonos, me uidisse, si uicissem, tenuis rei publicae reliquias, si uictus essem, 
nullas futuras. Quod cum iudicassem, defleui coniugis miserae discidium, 
liberorum carissimorum solitudinem, fratris absentis amantissimi atque optimi 
casum, subitas fundatissimae familiae ruinas; sed his omnibus rebus uitam 
anteposui meorum ciuium, remque publicam concidere unius discessu quam omnium 
interitu occidere malui. Speraui, id quod accidit, me iacentem posse uiuis uiris 
fortibus excitari; si una cum bonis interissem, nullo modo posse <rem publicam> 
recreari. (97) Accepi, pontifices, magnum atque incredibilem dolorem: non nego, 
neque istam mihi adscisco sapientiam quam non nulli in me requirebant, qui me 
animo nimis fracto esse atque adflicto loquebantur. An ego poteram, cum a tot 
rerum tanta uarietate diuellerer, quas idcirco praetereo quod ne nunc quidem 
sine fletu commemorare possum, infitiari me esse hominem et communem naturae 
sensum repudiare? Tum uero neque illud meum factum laudabile nec beneficium 
ullum a me in rem publicam profectum dicerem, si quidem ea rei publicae causa 
reliquissem quibus aequo animo carerem, eamque animi duritiam, sicut corporis, 
quod cum uritur non sentit, stuporem potius quam uirtutem putarem. (98) 

[37] XXXVII. Suscipere tantos animi dolores, atque ea quae capta urbe accidunt uictis 
stante urbe unum perpeti, et iam se uidere distrahi a complexu suorum, disturbari 
tecta, diripi fortunas, patriae denique causa patriam ipsam amittere, spoliari 
populi Romani beneficiis amplissimis, praecipitari ex altissimo dignitatis 
gradu, uidere praetextatos inimicos nondum morte complorata arbitria petentis 
funeris: haec omnia subire conseruandorum ciuium causa, atque id cum dolenter 
adsis non tam sapiens quam ii qui nihil curant, sed tam amans tuorum ac tui quam 
communis humanitas postulat, ea laus praeclara atque diuina est. Nam qui ea quae 
numquam cara ac iucunda duxit animo aequo rei publicae causa deserit, nullam 
beniuolentiam insignem in rem publicam declarat; qui autem ea relinquit rei 
publicae causa a quibus cum summo dolore diuellitur, ei cara patria est, cuius 
salutem caritati anteponit suorum. (99) Qua re dirumpatur licet ista furia atque 
<pestis>, audiet haec ex me, quoniam lacessiuit: bis seruaui <rem publicam>, qui 
consul togatus armatos uicerim, priuatus consulibus armatis cesserim. Vtriusque 
temporis fructum tuli maximum: superioris, quod ex senatus auctoritate et 
senatum et omnis bonos meae salutis causa mutata ueste uidi, posterioris, quod 
et senatus et populus Romanus et omnes mortales et priuatim et publice 
iudicarunt sine meo reditu rem publicam saluam esse non posse.
(100) Sed hic meus reditus, pontifices, uestro iudicio continetur. Nam si uos me 
in meis aedibus conlocatis, id quod in omni mea causa semper studiis consiliis 
auctoritatibus sententiisque fecistis, uideo me plane ac sentio restitutum; sin 
mea domus non modo mihi non redditur, sed etiam monumentum praebet inimico 
doloris mei, sceleris sui, publicae calamitatis, quis erit qui hunc reditum 
potius quam poenam sempiternam putet? In conspectu prope totius urbis domus est 
mea, pontifices; in qua si manet illud non monumentum uirtutis, sed sepulcrum 
inimico nomine inscriptum, demigrandum potius aliquo est quam habitandum in ea 
urbe in qua tropaea de me et de re publica uideam constituta. 

[38] XXXVIII. (101) An ego tantam aut animi duritiam habere aut oculorum impudentiam possim 
ut, cuius urbis seruatorem me esse senatus omnium adsensu totiens iudicarit, in ea possim 
intueri domum meam euersam, non ab inimico meo sed ab hoste communi, et ab eodem 
<aedem> exstructam et positam in oculis ciuitatis, ne umquam conquiescere possit 
fletus bonorum? Sp- Maeli regnum adpetentis domus est complanata, et, quia illud 
'aequum' accidisse populus Romanus 'Maelio' iudicauit, nomine ipso 'Aequimaeli' 
iustitia poenae comprobata est. Sp- Cassi domus ob eandem causam <est> euersa 
atque in eo loco aedis posita Telluris. In Vacci pratis domus fuit M- Vacci, 
quae publicata est et euersa ut illius facinus memoria et nomine loci notaretur. 
M- Manlius cum ab ascensu Capitoli Gallorum impetum reppulisset, non fuit 
contentus benefici sui gloria; regnum adpetisse est iudicatus; ergo eius domum 
euersam duobus lucis conuestitam uidetis. Quam igitur maiores nostri sceleratis 
ac nefariis ciuibus maximam poenam constitui posse arbitrati sunt, eandem ego 
subibo ac sustinebo, ut apud posteros nostros non exstinctor coniurationis et 
sceleris sed auctor et dux fuisse uidear? (102) Hanc uero, pontifices, labem 
turpitudinis et inconstantiae poterit populi Romani dignitas sustinere, uiuo 
senatu, uobis principibus publici consili, ut domus M- Tulli Ciceronis cum domo 
Fului Flacci ad memoriam poenae publice constitutae coniuncta esse uideatur? M- 
Flaccus quia cum C- Graccho contra salutem rei publicae fecerat ex senatus 
sententia est interfectus; eius domus euersa et publicata est; in qua porticum 
post aliquanto Q- Catulus de manubiis Cimbricis fecit. Ista autem fax ac furia 
patriae cum urbem Pisone et Gabinio ducibus cepisset, occupasset, teneret, uno 
eodemque tempore et clarissimi uiri mortui monumenta delebat et meam domum cum 
Flacci domo coniungebat, ut, qua poena senatus adfecerat euersorem ciuitatis, 
eadem iste oppresso senatu adficeret eum quem patres conscripti custodem patriae 
iudicassent. 

[39] XXXIX. (103) Hanc uero in Palatio atque in pulcherrimo urbis loco porticum 
esse patiemini, furoris tribunici, sceleris consularis, crudelitatis 
coniuratorum, calamitatis rei publicae, doloris mei defixum indicium ad memoriam 
omnium gentium sempiternam? quam porticum, pro amore quem habetis in rem 
publicam et semper habuistis, non modo sententiis sed, si opus esset, manibus 
uestris disturbare cuperetis, nisi quem forte illius castissimi sacerdotis 
superstitiosa dedicatio deterret.
(104) O rem quam homines soluti ridere non desinant, tristiores autem sine 
maximo dolore audire non possint! Publiusne Clodius, qui ex pontificis maximi 
domo religionem eripuit, is in meam intulit? Huncin uos, qui estis antistites 
caerimoniarum et sacrorum, auctorem habetis et magistrum publicae religionis? O 
di immortales! - uos enim haec audire cupio - P- Clodius uestra sacra curat, 
uestrum numen horret, res omnis humanas religione uestra contineri putat? Hic 
non inludit auctoritati horum omnium qui adsunt summorum uirorum, non uestra, 
pontifices, grauitate abutitur? Ex isto ore religionis uerbum excidere aut elabi 
potest? quam tu eodem ore, accusando senatum quod seuere de religione 
decerneret, impurissime taeterrimeque uiolasti. 

[40] XL. (105) Adpicite, adspicite, pontifices, hominem religiosum et, si uobis uidetur, 
quod est bonorum pontificum, monete eum modum quendam esse religionis: nimium esse 
superstitiosum non oportere. 
Quid tibi necesse fuit anili superstitione, homo fanatice, sacrificium quod alienae 
domi fieret inuisere? quae autem te tanta mentis imbecillitas tenuit ut non 
putares deos satis posse placari nisi etiam muliebribus religionibus te 
implicuisses? Quem umquam audisti maiorum tuorum, qui et sacra priuata coluerunt 
et publicis sacerdotiis praefuerunt, cum sacrificium Bonae Deae fieret 
interfuisse? neminem, ne illum quidem qui caecus est factus. Ex quo intellegitur 
multa in uita falso homines opinari, cum ille, qui nihil uiderat sciens quod 
nefas esset, lumina amisit, istius, qui non solum aspectu sed etiam incesto 
flagitio et stupro caerimonias polluit, poena omnis oculorum ad caecitatem 
mentis est conuersa. Hoc auctore tam casto, tam religioso, tam sancto, tam pio 
potestis, pontifices, non commoueri, cum suis dicat se manibus domum ciuis 
optimi euertisse et eam isdem manibus consecrasse?
(106) Quae tua fuit consecratio? 'Tuleram,' inquit, 'ut mihi liceret.' Quid? non 
exceperas ut, si quid ius non esset rogari, ne esset rogatum? Ius igitur 
statuetis esse unius cuiusque uestrum sedis, aras, focos, deos penatis subiectos 
esse libidini tribuniciae? in quem quisque per homines concitatos inruerit, quem 
impetu perculerit, huius domum non solum adfligere, quod est praesentis insaniae 
quasi tempestatis repentinae, sed etiam in posterum tempus sempiterna religione obligare? 

[41] XLI. (107) Equidem sic accepi, pontifices, in religionibus suscipiendis 
caput esse interpretari quae uoluntas deorum immortalium esse uideatur; nec est 
ulla erga deos pietas <nisi sit> honesta de numine eorum ac mente opinio, ut 
expeti nihil ab iis, quod sit iniustum atque inhonestum, <iustum aut honestum> 
arbitrere. Hominem inuenire ista labes, tum cum omnia tenebat, neminem potuit 
cui meas aedis addiceret, cui traderet, cui donaret. Ipse cum loci illius, cum 
aedium cupiditate flagraret ob eamque causam unam funesta illa rogatione sua uir 
bonus dominum se in meis bonis esse uoluisset, tamen illo ipso in furore suo non 
est ausus meam domum, cuius cupiditate inflammatus erat, possidere: deos 
immortalis existimatis, cuius labore et consilio sua ipsi templa tenuerunt, in 
eius domum adflictam et euersam per (uim) hominis sceleratissimi nefarium 
latrocinium inmigrare uoluisse? (108) Ciuis est nemo tanto in populo, extra 
contaminatam illam et cruentam P- Clodi manum, qui rem ullam de meis bonis 
attigerit, qui non pro suis opibus in illa tempestate me defenderit. At qui 
aliqua se contagione praedae, societatis, emptionis contaminauerunt, nullius 
neque priuati neque publici iudici poenam effugere potuerunt. Ex his igitur 
bonis, <ex> quibus nemo rem ullam attigit qui non omnium iudicio sceleratissimus 
haberetur, di immortales domum meam concupiuerunt? Ista tua pulchra Libertas 
deos penatis et familiaris meos lares expulit, ut se ipsa tamquam in captiuis 
sedibus conlocaret? (109) Quid est sanctius, quid omni religione munitius quam 
domus unius cuiusque ciuium? Hic arae sunt, hic foci, hic di penates, hic sacra, 
religiones, caerimoniae continentur; hoc perfugium est ita sanctum omnibus ut 
inde abripi neminem fas sit. 

[42] XLII. Quo magis est istius furor ab auribus uestris repellendus qui, quae maiores 
nostri religionibus tuta nobis et sancta esse uoluerunt, ea iste non solum contra religionem 
labefactauit, sed etiam ipsius religionis nomine euertit.
(110) At quae dea est? Bonam esse oportet, quoniam quidem est abs te dedicata. 
'Libertas,' inquit, 'est.' Tu igitur domi meae conlocasti, quam ex urbe tota 
sustulisti? Tu cum conlegas tuos summa potestate praeditos negares liberos esse, 
cum in templum Castoris aditus esset apertus nemini, cum hunc clarissimum uirum, 
summo genere natum, summis populi beneficiis usum, pontificem et consularem et 
singulari bonitate et modestia praeditum, quem satis mirari quibus oculis 
aspicere audeas non queo, audiente populo Romano a pedisequis conculcari 
iuberes, cum indemnatum <me> exturbares priuilegiis tyrannicis inrogatis, cum 
principem orbis terrae uirum inclusum domi contineres, cum forum armatis 
cateruis perditorum hominum possideres, Libertatis simulacrum in ea domo 
conlocabas, quae domus erat ipsa indicium crudelissimi tui dominatus et 
miserrimae populi Romani seruitutis? Eumne potissimum Libertas domo sua debuit 
pellere, qui nisi fuisset in seruorum potestatem ciuitas tota uenisset? 

[43] XLIII. (111) At unde est ista inuenta Libertas? quaesiui enim diligenter. Tanagraea 
quaedam meretrix fuisse dicitur. Eius non longe a Tanagra simulacrum e marmore in 
sepulcro positum fuit. Hoc quidam homo nobilis, non alienus ab hoc religioso 
Libertatis sacerdote, ad ornatum aedilitatis suae deportauit; etenim cogitarat 
omnis superiores muneris splendore superare. Itaque omnia signa, tabulas, 
ornamentorum quod superfuit in fanis et locis communibus in tota Graecia atque 
insulis omnibus honoris populi Romani causa sane frugaliter domum suam 
deportauit. (112) Is postea quam intellexit posse se interuersa aedilitate a L- 
Pisone consule praetorem renuntiari, si modo eadem prima littera competitorem 
habuisset aliquem, aedilitatem duobus in locis, partim in arca, partim in hortis 
suis conlocauit: signum de busto meretricis ablatum isti dedit, quod esset 
signum magis istorum quam publicae libertatis. Hanc deam quisquam uiolare 
audeat, imaginem meretricis, ornamentum sepulcri, a fure sublatam, a sacrilego 
conlocatam? haec me domo mea pellet? haec uictrix adflictae ciuitatis rei 
publicae spoliis ornabitur? haec erit in eo monumento quod positum est ut esset 
indicium oppressi senatus ad memoriam sempiternae turpitudinis? (113) O Q- 
Catule! - patremne appellem <ante> an filium? recentior enim memoria fili est et 
cum meis rebus gestis coniunctior - tantumne te fefellit, cum mihi summa et 
cotidie maiora praemia in re publica fore putabas? Negabas fas esse duo consules 
esse in hac ciuitate inimicos rei publicae: sunt inuenti qui senatum tribuno 
furenti constrictum traderent, qui pro me patres conscriptos deprecari et populo 
supplices esse edictis atque imperio uetarent, quibus inspectantibus domus mea 
disturbaretur, diriperetur, qui denique ambustas fortunarum mearum reliquias 
suas domos comportari iuberent. (114) Venio nunc ad patrem. Tu, Q- Catule, M- 
Fului domum, cum is fratris tui socer fuisset, monumentum tuarum manubiarum esse 
uoluisti, ut eius qui perniciosa rei publicae consilia cepisset omnis memoria 
funditus ex oculis hominum ac mentibus tolleretur. Hoc si quis tibi aedificanti 
illam porticum diceret, fore tempus cum is tribunus plebis, qui auctoritatem 
senatus, iudicium bonorum omnium neglexisset, tuum monumentum consulibus non 
modo inspectantibus uerum adiuuantibus disturbaret, euerteret, idque cum eius 
ciuis qui rem publicam ex senatus auctoritate consul defendisset domo 
coniungeret, nonne responderes id nisi euersa ciuitate accidere non posse?

[44] XLIV. (115) At uidete hominis intolerabilem audaciam cum proiecta quadam et 
effrenata cupiditate. Monumentum iste umquam aut religionem ullam excogitauit? Habitare 
laxe et magnifice uoluit duasque et magnas et nobilis domos coniungere. Eodem 
puncto temporis quo meus discessus isti causam caedis eripuit, a Q- Seio 
contendit ut sibi domum uenderet: cum ille id negaret, primo se luminibus eius 
esse obstructurum minabatur. Adfirmabat Postumus se uiuo illam domum istius 
numquam futuram. Acutus adulescens ex ipsius sermone intellexit quid fieri 
oporteret; hominem ueneno apertissime sustulit; emit domum licitatoribus 
defatigatis prope dimidio carius quam aestimabatur. Quorsum igitur haec oratio 
pertinet? (116) Domus illa mea prope tota uacua est; uix pars aedium mearum 
decima ad Catuli porticum accessit. Causa fuit ambulatio et monumentum et ista 
Tanagraea oppressa libertate Libertas. In Palatio pulcherrimo prospectu porticum 
cum conclauibus pauimentatam trecentum pedum concupierat, amplissimum 
peristylum, cetera eius modi facile ut omnium domos et laxitate et dignitate 
superaret. Et homo religiosus cum aedis meas idem emeret et uenderet, tamen 
illis tantis tenebris non est ausus suum nomen emptioni illi adscribere. Posuit 
Scatonem illum, hominem sua uirtute egentem, ut is qui in Marsis, ubi natus est, 
tectum quo imbris uitandi causa succederet iam nullum haberet, aedis in Palatio 
nobilissimas emisse se diceret. Inferiorem aedium partem adsignauit non suae 
genti Fonteiae, sed Clodiae, quam reliquit, quem in numerum ex multis Clodiis 
nemo nomen dedit nisi aut egestate aut scelere perditus. 

[45] XLV. Hanc uos, pontifices, tam uariam, tam nouam in omni genere uoluntatem, 
impudentiam, audaciam, cupiditatem comprobabitis?
(117) 'Pontifex,' inquit, 'adfuit.' Non te pudet, cum apud pontifices res 
agatur, pontificem dicere et non conlegium pontificum adfuisse, praesertim cum 
tribunus plebis uel denuntiare potueris uel etiam cogere? Esto, conlegium non 
adhibuisti: quid? de conlegio quis tandem adfuit? Opus erat enim auctoritate, 
quae est in his omnibus, sed tamen auget et aetas et honos dignitatem; opus erat 
etiam scientia, quam si omnes consecuti sunt, tamen certe peritiores uetustas 
facit. (118) Quis ergo adfuit? 'Frater,' inquit, 'uxoris meae.' Si auctoritatem 
quaerimus, etsi id est aetatis ut nondum consecutus sit, tamen, quanta est in 
adulescente auctoritas, ea propter tantam coniunctionem adfinitatis minor est 
putanda; sin autem scientia est quaesita, quis erat minus peritus quam is qui 
paucis illis diebus in conlegium uenerat? qui etiam tibi erat magis obstrictus 
beneficio recenti, cum se fratrem uxoris tuae fratri tuo germano antelatum 
uidebat. Etsi in eo prouidisti ne frater te accusare possit. Hanc tu igitur 
dedicationem appellas, ad quam non conlegium, non honoribus populi Romani 
ornatum pontificem, non denique adulescentem quemquam , cum haberes in conlegio 
familiarissimos, adhibere potuisti? Adfuit is, si modo adfuit, quem tu 
impulisti, soror rogauit, mater coegit. (119) Videte igitur, pontifices, quid 
statuatis in mea causa de omnium fortunis: uerbone pontificis putetis, si is 
postem tenuerit et aliquid dixerit, domum unius cuiusque consecrari posse, an 
istae dedicationes et templorum et delubrorum religiones ad honorem deorum 
immortalium sine ulla ciuium calamitate a maioribus nostris constitutae sint. 
Est inuentus tribunus plebis qui, consularibus copiis instructus, omni impetu 
furoris in eum ciuem inruerit quem perculsum ipsa res publica suis manibus 
extolleret. 

[46] XLVI. (120) Quid? si qui similis istius  - neque enim iam deerunt qui 
imitari uelint - aliquem mei dissimilem, cui res publica non tantum debeat, per 
uim adflixerit, domum eius per pontificem dedicauerit, id uos ista auctoritate 
constituetis ratum esse oportere? Dicitis: 'Quem reperiet pontificem?' Quid? 
pontifex et tribunus plebis idem esse non potest? M- Drusus, ille clarissimus 
uir, tribunus plebis, pontifex fuit. Ergo si is Q- Caepionis, inimici sui, 
postem aedium tenuisset et pauca uerba fecisset, aedes Caepionis essent 
dedicatae? (121) Nihil loquor de pontificio iure, nihil de ipsius uerbis 
dedicationis, nihil de religione, caerimoniis; non dissimulo me nescire ea quae, 
etiam si scirem, dissimularem, ne aliis molestus, uobis etiam curiosus uiderer; 
etsi effluunt multa ex uestra disciplina quae etiam ad nostras auris saepe 
permanant. Postem teneri in dedicatione oportere uideor audisse templi; ibi enim 
postis est ubi templi aditus et ualuae. Ambulationis postis nemo umquam tenuit 
in dedicando; simulacrum autem aut aram si dedicasti, sine religione loco moueri 
potest. Sed iam hoc dicere tibi non licebit, quoniam pontificem postem tenuisse dixisti.

[47] XLVII. (122) Quamquam quid ego de dedicatione loquor, aut quid de uestro iure et 
religione contra quam proposueram disputo? Ego uero, si omnia sollemnibus 
uerbis, ueteribus et traditis institutis acta esse dicerem, tamen me rei 
publicae iure defenderem. An cum tu, eius ciuis discessu cuius unius opera 
senatus atque omnes boni ciuitatem esse incolumem totiens iudicassent, oppressam 
taeterrimo latrocinio cum duobus sceleratissimis consulibus rem publicam 
teneres, domum eius qui patriam a se seruatam perire suo nomine noluisset per 
pontificem aliquem dedicasses, posset recreata res publica sustinere? (123) Date 
huic religioni aditum, pontifices: iam nullum fortunis communibus exitum 
reperietis. An si postem tenuerit pontifex et uerba ad religionem deorum 
immortalium composita ad perniciem ciuium transtulerit, ualebit in iniuria nomen 
sanctissimum religionis: si tribunus plebis uerbis non minus priscis et aeque 
sollemnibus bona cuiuspiam consecrarit, non ualebit? Atqui C- Atinius patrum 
memoria bona Q- Metelli, qui eum ex senatu censor eiecerat, aui tui, Q- Metelle, 
et tui, P- Seruili, et proaui tui, P- Scipio, consecrauit foculo posito in 
rostris adhibitoque tibicine. Quid tum? num ille furor tribuni plebis ductus ex 
non nullis perueterum temporum exemplis fraudi Metello fuit, summo illi et 
clarissimo uiro? (124) Certe non fuit. Vidimus hoc idem Cn- Lentulo censori 
tribunum plebis facere: num qua igitur is bona Lentuli religione obligauit? Sed 
quid ego ceteros? Tu, tu, inquam, capite uelato, contione aduocata, foculo 
posito bona tui Gabini, cui regna omnia Syrorum Arabum Persarumque donaras, 
consecrasti. Quod si tum nihil est actum, quid in meis bonis agi potuit? sin est 
ratum, cur ille gurges, helluatus tecum simul rei publicae sanguine, ad caelum 
tamen exstruit uillam in Tusculano uisceribus aerari, mihi meas ruinas, quarum 
ego similem totam urbem esse passus non sum, aspicere non licuit? 

[48] XLVIII. (125) Omitto Gabinium; quid? exemplo tuo bona tua nonne L- Ninnius, uir 
omnium fortissimus atque optimus, consecrauit? Quod si, quia ad te pertinet, ratum esse 
negas oportere, ea iura constituisti in praeclaro tribunatu tuo quibus in te conuersis 
recusares, alios euerteres; sin ista consecratio legitima est, quid est quod 
profanum in tuis bonis esse possit? An consecratio nullum habet ius, dedicatio 
est religiosa? Quid ergo illa tua tum obtestatio tibicinis, quid foculus, quid 
preces, quid <uerba> prisca ualuerunt? ementiri, fallere, abuti deorum 
immortalium numine ad hominum timorem quid uoluisti? Nam si est illud 
ratum - mitto Gabinium - tua domus certe et quicquid habes aliud Cereri est 
consecratum; sin ille ludus fuit, quid te impurius, qui religiones omnis 
pollueris aut ementiundo aut stuprando? (126) 'Iam fateor,' inquit, 'me in 
Gabinio nefarium fuisse.' Quippe uides poenam illam a te in alium institutam in 
te ipsum esse conuersam. Sed, homo omnium scelerum flagitiorumque documentum, 
quod in Gabinio fateris, cuius impudicitiam pueritiae, libidines adulescentiae, 
dedecus et egestatem reliquae uitae, latrocinium consulatus uidimus, cui ne ista 
quidem ipsa calamitas iniuria potuit accidere, id in me infirmas, et grauius 
esse dicis quod uno adulescente quam quod contione tota teste fecisti?

[49] XLIX. (127) 'Dedicatio magnam,' inquit, 'habet religionem.' Nonne uobis Numa 
Pompilius uidetur loqui? Discite orationem, pontifices, et uos, flamines; etiam tu, rex, 
disce a gentili tuo, quamquam ille gentem istam reliquit, sed tamen disce ab 
homine religionibus dedito ius totum omnium religionum. Quid? in dedicatione 
nonne et quis dedicet et quid et quo modo quaeritur? An tu haec ita confundis et 
perturbas ut, quicumque uelit, quod uelit quo modo uelit possit dedicare? Quis 
eras tu qui dedicabas? Quo iure? qua lege? quo exemplo? qua potestate? Vbi te 
isti rei populus Romanus praefecerat? Video enim esse legem ueterem tribuniciam 
quae uetet iniussu plebis aedis, terram, aram consecrari; neque tum hoc ille Q- 
Papirius, qui hanc legem rogauit, sensit, neque suspicatus est fore periculum ne 
domicilia aut possessiones indemnatorum ciuium consecrarentur. Neque enim id 
fieri fas erat, neque quisquam fecerat, neque erat causa cur prohibendo non tam 
deterrere uideretur quam admonere. (128) Sed quia consecrabantur aedes, non 
priuatorum domicilia, sed quae sacrae nominantur, consecrabantur agri, non ita 
ut nostra praedia, si qui uellet, sed ut imperator agros de hostibus captos 
consecraret, statuebantur arae, quae religionem adferrent ipsi <ei> loco <quo> 
essent consecratae, haec nisi plebs iussisset fieri uetuit. Quae si tu 
interpretaris de nostris aedibus atque agris scripta esse, non repugno; sed 
quaero quae lex lata sit ut tu aedis meas consecrares, ubi tibi haec potestas 
data sit, quo iure feceris. Neque ego nunc de religione sed de bonis omnium 
nostrum, nec de pontificio sed de iure publico disputo. 

[50] L. Lex Papiria uetat aedis iniussu plebis consecrari. Sit sane hoc de nostris aedibus 
ac non de publicis templis: unum ostende uerbum consecrationis in ipsa tua lege, si illa lex 
est ac non uox sceleris et crudelitatis tuae. (129) Quod si tibi tum in illo rei 
publicae naufragio omnia in mentem uenire potuissent, aut si tuus scriptor in 
illo incendio ciuitatis non syngraphas cum Byzantiis exsulibus et cum legatis 
Brogitari faceret, sed uacuo animo tibi ista non scita sed portenta 
conscriberet, esses omnia, si minus re, at uerbis legitimis consecutus. Sed uno 
tempore cautiones fiebant pecuniarum, foedera feriebantur prouinciarum, regum 
appellationes uenales erant, seruorum omnium uicatim celebrabatur tota urbe 
discriptio, inimici in gratiam reconciliabantur, imperia scribebantur noua 
iuuentuti, Q- Seio uenenum misero parabatur, de Cn- Pompeio, propugnatore et 
custode imperi, interficiendo consilia inibantur, senatus ne quid esset, ut 
lugerent semper boni, ut capta res publica consulum proditione ui tribunicia 
teneretur. Haec cum tot tantaque agerentur, non mirum est, praesertim in furore 
animi et caecitate, multa illum et te fefellisse.
(130) At uidete quanta sit uis huius Papiriae legis in re tali, non qualem tu 
adfers sceleris plenam et furoris. Q- Marcius censor signum Concordiae fecerat 
idque in publico conlocarat. Hoc signum C- Cassius censor cum in curiam 
transtulisset, conlegium uestrum consuluit num quid esse causae uideretur quin 
id signum curiamque Concordiae dedicaret. 

[51] LI. Quaeso, pontifices, et hominem cum homine et tempus cum tempore et rem cum re 
comparate. Ille erat summa modestia et grauitate censor: hic tribunus plebis scelere et audacia 
singulari. Tempus illud erat tranquillum et in libertate populi et gubernatione positum senatus: 
tuum porro tempus libertate populi Romani oppressa, senatus auctoritate deleta. 
(131) Res illa plena iustitiae, sapientiae, dignitatis (censor enim, penes quem 
maiores nostri, id quod tu sustulisti, iudicium senatus de dignitate esse 
uoluerunt, Concordiae signum uolebat in curia curiamque ei deae dedicare), 
praeclara uoluntas atque omni laude digna; praescribere enim se arbitrabatur ut 
sine studiis dissensionis sententiae dicerentur, si sedem ipsam ac templum 
publici consili religione Concordiae deuinxisset. Tu cum ferro, cum metu, cum 
edictis, cum priuilegiis, cum praesentibus copiis perditorum, absentis exercitus 
terrore et minis, consulum societate et nefario foedere seruitute oppressam 
ciuitatem teneres, Libertatis signum posuisti magis ad ludibrium impudentiae 
quam ad simulationem religionis. Ille in curia quae poterat sine cuiusquam 
incommodo dedicari, tu in ciuis optime de re publica meriti cruore ac paene 
ossibus simulacrum non libertatis publicae, sed licentiae conlocasti. (132) 
Atque ille tamen ad conlegium rettulit, tu ad quem rettulisti? Si quid 
deliberares, si quid tibi aut piandum aut instituendum fuisset religione 
domestica, tamen instituto ceterorum uetere ad pontificem detulisses: nouum 
delubrum cum in urbis clarissimo loco nefando quodam atque inaudito instituto 
inchoares, referendum ad sacerdotes publicos non putasti? At si conlegium 
pontificum adhibendum non uidebatur, nemone horum tibi idoneus uisus est, qui 
aetate honore auctoritate antecellunt, cum quo <de> dedicatione communicares? 
Quorum quidem tu non contempsisti sed pertimuisti dignitatem. 

[52] LII. An tu auderes quaerere ex P- Seruilio aut ex M- Lucullo, quorum ego consilio atque 
auctoritate rem publicam consul ex uestris manibus ac faucibus eripui, quibusnam uerbis aut 
quo ritu -  primum hoc dico - ciuis domum consecrares, deinde ciuis eius cui 
princeps senatus, tum autem ordines omnes, deinde Italia tota, post cunctae 
gentes testimonium huius urbis atque imperi conseruati dedissent? (133) Quid 
diceres, o nefanda et perniciosa labes ciuitatis? 'Ades, Luculle, ades Seruili, 
dum dedico domum Ciceronis, ut mihi praeeatis postemque teneatis!' Es tu quidem 
cum audacia tum impudentia singulari, sed tibi tamen oculi, uultus, uerba 
cecidissent, cum te uiri, qui sua dignitate personam populi <Romani> atque 
auctoritatem imperi sustinerent, uerbis grauissimis proterruissent, neque sibi 
fas esse dixissent furori interesse tuo atque in patriae parricidio exsultare. 
(134) Quae cum uideres, tum te ad tuum adfinem non delectum a te, sed relictum a 
ceteris contulisti. Quem ego tamen credo, si est ortus ab illis quos memoriae 
proditum est ab ipso Hercule perfuncto iam laboribus sacra didicisse, in uiri 
fortis aerumnis non ita crudelem fuisse ut in uiui etiam et spirantis capite 
bustum suis manibus imponeret; qui aut nihil dixit nec fecit omnino, poenamque 
hanc maternae temeritatis tulit ut mutam in delicto personam nomenque praeberet, 
aut, si dixit aliquid uerbis haesitantibus postemque tremebunda manu tetigit, 
certe nihil rite, nihil caste, nihil more institutoque perfecit. Viderat ille 
Murenam, uitricum suum, consulem designatum, ad me consulem cum Allobrogibus 
communis exiti indicia adferre, audierat ex illo se a me bis salutem accepisse, 
separatim semel, iterum cum uniuersis. (135) Qua re quis est qui existimare 
possit huic nouo pontifici, primam hanc post sacerdotium initum religionem 
instituenti uocemque mittenti, non et linguam obmutuisse et manum obtorpuisse et 
mentem debilitatam metu concidisse, praesertim cum ex conlegio tanto non regem, 
non flaminem, non pontificem uideret, fierique particeps inuitus alieni sceleris 
cogeretur, et grauissimas poenas adfinitatis impurissimae sustineret?

[53] LIII. (136) Sed ut reuertar ad ius publicum dedicandi, quod ipsi pontifices semper 
non solum ad suas caerimonias sed etiam ad populi iussa adcommodauerunt, habetis in 
commentariis uestris C- Cassium censorem de signo Concordiae dedicando ad 
pontificum conlegium rettulisse, eique M- Aemilium pontificem maximum pro 
conlegio respondisse, nisi eum populus Romanus nominatim praefecisset atque eius 
iussu faceret, non uideri eam posse recte dedicari. Quid? cum Licinia, uirgo 
Vestalis summo loco nata, sanctissimo sacerdotio praedita, T- Flaminio Q- 
Metello consulibus aram et aediculam et puluinar sub Saxo dedicasset, nonne eam 
rem ex auctoritate senatus ad hoc conlegium Sex- Iulius praetor rettulit? cum P- 
Scaeuola pontifex maximus pro conlegio respondit, Quod in loco publico Licinia, 
Gai filia, iniussu populi dedicasset, sacrum non uiderier. Quam quidem rem 
quanta <tractauerit> seueritate quantaque diligentia senatus, ex ipso senatus 
consulto facile cognoscetis.
(137) Videtisne praetori urbano negotium datum ut curaret ne id sacrum esset, et 
ut, si quae essent incisae aut inscriptae litterae, tollerentur? O tempora, o 
mores! Tum censorem, hominem sanctissimum, simulacrum Concordiae dedicare 
pontifices in templo inaugurato prohibuerunt, post autem senatus in loco augusto 
consecratam iam aram tollendam ex auctoritate pontificum censuit neque ullum est 
passus ex ea dedicatione litterarum exstare monumentum: tu, procella patriae, 
turbo ac tempestas pacis atque oti, quod in naufragio rei publicae, tenebris 
offusis, demerso populo Romano, euerso atque eiecto senatu dirueris, 
aedificaris, religione omni uiolata religionis tamen nomine contaminaris, in 
uisceribus eius qui urbem suis laboribus ac periculis conseruasset monumentum 
deletae rei publicae conlocaris,  ab aequitum nota doloris bonorum omnium 
sublato Q- Catuli nomine incideris, id sperasti rem publicam diutius quam quoad 
mecum simul expulsa careret his moenibus esse laturam?
(138) Ac si, pontifices, neque is cui licuit, neque id quod fas fuit dedicauit, 
quid me attinet iam illud tertium quod proposueram docere, non iis institutis ac 
uerbis quibus caerimoniae postulant dedicasse? 

[54] LIV. Dixi a principio nihil me de scientia uestra, nihil de sacris, nihil de abscondito 
pontificum iure dicturum. 
Quae sunt adhuc a me de iure dedicandi disputata, non sunt quaesita ex occulto 
aliquo genere litterarum, sed sumpta de medio, ex rebus palam per magistratus 
actis ad conlegiumque delatis, ex senatus consulto, ex lege. Illa interiora iam 
uestra sunt, quid dici, quid praeiri, quid tangi, quid teneri ius fuerit. (139) 
Quae si omnia e Ti. Coruncani scientia, qui peritissimus pontifex fuisse 
dicitur, acta esse constaret, aut si M- Horatius ille Puluillus, qui, cum eum 
multi propter inuidiam fictis religionibus impedirent, restitit et 
constantissima mente Capitolium dedicauit, huius modi alicui dedicationi 
praefuisset, tamen in scelere religio non ualeret, ne ualeat id quod imperitus 
adulescens, nouus sacerdos, sororis precibus, matris minis adductus, ignarus, 
inuitus, sine conlegis, sine libris, sine auctore, sine fictore, furtim, mente 
ac lingua titubante fecisse dicatur: praesertim cum iste impurus atque impius 
hostis omnium religionum, qui contra fas et inter uiros saepe mulier et inter 
mulieres uir fuisset, ageret illam rem ita raptim et turbulente uti neque mens 
neque uox neque lingua consisteret? 

[55] LV. (140) Delata tum sunt <ea> ad uos, pontifices, et post omnium sermone celebrata, 
quem ad modum iste praeposteris uerbis, ominibus obscenis, identidem se ipse reuocans, 
dubitans, timens, haesitans omnia aliter ac uos in monumentis habetis et pronuntiarit et fecerit. 
Quod quidem minime mirum est, in tanto scelere tantaque dementia ne audaciae 
quidem locum ad timorem comprimendum fuisse. Etenim si nemo umquam praedo tam 
barbarus atque immanis fuit, qui cum fana spoliasset, deinde aram aliquam in 
litore deserto somniis stimulatus aut religione aliqua consecraret, non horreret 
animo cum diuinum numen scelere uiolatum placare precibus cogeretur, qua tandem 
istum perturbatione mentis omnium templorum atque tectorum totiusque urbis 
praedonem fuisse censetis, cum pro detestatione tot scelerum unam aram nefarie 
consecraret? (141) Non potuit ullo modo - quamquam et insolentia dominatus 
extulerat animos et erat incredibili armatus audacia - non in agendo ruere ac 
saepe peccare, praesertim illo pontifice et magistro qui cogeretur docere ante 
quam ipse didicisset. Magna uis est cum in deorum immortalium numine tum uero in 
ipsa re publica. Di immortales, suorum templorum custodem ac praesidem 
sceleratissime pulsum cum uiderent, ex suis templis in eius aedis immigrare 
nolebant, itaque istius uaecordissimi mentem cura metuque terrebant; res uero 
publica quamquam erat exterminata mecum, tamen obuersabatur ante oculos 
exstinctoris sui, et ab istius inflammato atque indomito furore iam tum se meque 
repetebat. Qua re quid est mirum si iste metu <exagitatus>, furore instinctus, 
scelere praeceps, neque institutas caerimonias persequi neque uerbum ullum 
sollemne potuit effari?

[56] LVI. (142) Quae cum ita sint, pontifices, reuocate iam animos uestros ab hac subtili 
nostra disputatione ad uniuersam rem publicam, quam antea cum uiris fortibus 
multis, in hac uero causa solis uestris ceruicibus sustinetis. Vobis uniuersi 
senatus perpetua auctoritas, cui uosmet ipsi praestantissime semper in mea causa 
praefuistis, uobis Italiae magnificentissimus ille motus municipiorumque 
concursus, uobis campus centuriarumque una uox omnium, quarum uos principes 
atque auctores fuistis, uobis omnes societates, omnes ordines, omnes qui aut re 
aut spe denique sunt bona, omne suum erga meam dignitatem studium et iudicium 
non modo commissum uerum etiam commendatum esse arbitrabuntur. (143) Denique 
ipsi di immortales qui hanc urbem atque hoc imperium tuentur, ut esset omnibus 
gentibus posteritatique perspicuum diuino me numine esse rei publicae redditum, 
idcirco mihi uidentur fructum reditus et gratulationis meae ad suorum sacerdotum 
potestatem iudiciumque reuocasse. Hic est enim reditus, pontifices, haec 
restitutio in domo, in sedibus, in aris, in focis, in dis penatibus 
reciperandis; quorum si iste suis sceleratissimis manibus tecta sedisque 
conuellit, ducibusque consulibus tamquam urbe capta hanc unam domum quasi 
acerrimi propugnatoris sibi delendam putauit, iam illi di penates ac familiares 
mei per uos in meam domum mecum erunt restituti. 

[57] LVII. (144) Quocirca te, Capitoline, quem propter beneficia populus Romanus Optimum, 
propter uim Maximum nominauit, teque, Iuno Regina, et te, custos urbis, Minerua, quae semper 
adiutrix consiliorum meorum, testis laborum exstitisti, precor atque quaeso, uosque qui 
maxime <me> repetistis atque reuocastis, quorum de sedibus haec mihi est 
proposita contentio, patrii penates familiaresque, qui huic urbi et rei publicae 
praesidetis, uos obtestor, quorum ego a templis atque delubris pestiferam illam 
et nefariam flammam depuli, teque, Vesta mater, cuius castissimas sacerdotes ab 
hominum amentium furore et scelere defendi, cuiusque ignem illum sempiternum non 
sum passus aut sanguine ciuium restingui aut cum totius urbis incendio 
commisceri, (145) ut, si in illo paene fato rei publicae obieci meum caput pro 
uestris caerimoniis atque templis perditissimorum ciuium furori atque ferro, et 
si iterum, cum ex mea contentione interitus bonorum omnium quaereretur, uos sum 
testatus, uobis me ac meos commendaui, meque atque meum caput ea condicione 
deuoui ut, si et eo ipso tempore et ante in consulatu meo commodis meis omnibus, 
emolumentis, praemiis praetermissis cura, cogitatione, uigiliis omnibus nihil 
nisi de salute meorum ciuium laborassem, tum mihi re publica aliquando restituta 
liceret frui, sin autem mea consilia patriae non profuissent, ut perpetuum 
dolorem auulsus a meis sustinerem: hanc ego deuotionem capitis mei, cum ero in 
meas sedis restitutus, tum denique conuictam esse et commissam putabo. (146) Nam 
nunc quidem, pontifices, non solum domo, de qua cognostis, sed tota urbe careo, 
in quam uideor esse restitutus. Vrbis enim celeberrimae et maximae partes 
aduersum illud non monumentum, sed uulnus patriae contuentur. Quem cum mihi 
conspectum morte magis uitandum fugiendumque esse uideatis, nolite, quaeso, eum 
cuius reditu restitutam rem publicam fore putastis non solum dignitatis 
ornamentis, sed etiam urbis patriae usu uelle esse priuatum. 

[58] LVIII. Non me bonorum direptio, non tectorum excisio, non depopulatio praediorum, 
non praeda consulum ex meis fortunis crudelissime capta permouet: caduca semper et mobilia 
haec esse duxi, non uirtutis atque ingeni, sed fortunae et temporum munera, quorum ego non 
tam facultatem umquam et copiam expetendam putaui quam et in utendo rationem et 
in carendo patientiam. (147) Etenim ad nostrum usum prope modum iam est definita 
moderatio rei familiaris, liberis autem nostris satis amplum patrimonium paterni 
nominis ac memoriae nostrae relinquemus: domo per scelus erepta, per latrocinium 
occupata, per religionis uim sceleratius etiam aedificata quam euersa, carere 
sine maxima ignominia rei publicae, meo dedecore ac dolore non possum. 
Quapropter si dis immortalibus, si senatui, si populo Romano, si cunctae 
Italiae, si prouinciis, si exteris nationibus, si uobismet ipsis, qui in mea 
salute principem semper locum auctoritatemque tenuistis, gratum et iucundum meum 
reditum intellegitis esse, quaeso obtestorque uos, pontifices, ut me, quem 
auctoritate studio sententiis restituistis, nunc, quoniam senatus ita uult, 
manibus quoque uestris in sedibus meis conlocetis.