[3,0] AD QVINTVM FRATREM - LIBER TERTIVS. 

[3,1] I. Scr. mense Septembri (dat. a. d. III. Kal. Oct.) a.u.c. 700.
MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM.
I. 1. Ego ex magnis caloribus—non enim meminimus maiores—in Arpinati summa cum 
amoenitate, tum salubritate fluminis me refeci ludorum diebus, Philotimo 
tribulibus commendatis. In Arcano a. d. IIII. Idus Septembres fui: ibi Mescidium 
cum Philoxeno aquamque, quam ii ducebant non longe a uilla, belle sane fluentem 
uidi, praesertim maxima siccitate, uberioremque aliquanto sese collecturos esse 
dicebant; apud Herum recte erat. In Maniliano offendi Diphilum Diphilo 
tardiorem; sed tamen nihil ei restabat praeter balnearia et ambulationem et 
auiarium. Villa mihi ualde placuit, propterea quod summam dignitatem pauimentata 
porticus habebat, quod mihi nunc denique apparuit, posteaquam et ipsa tota patet 
et columnae politae sunt. Totum in eo est—quod mihi erit curae—, tectorium ut 
concinnum sit. Pauimenta recte fieri uidebantur; cameras quasdam non probaui 
mutarique iussi. 2. Quo loco in porticu te scribere aiunt ut atriolum fiat, 
mihi, ut est, magis placebat; neque enim satis loci uidebatur esse atriolo, 
neque fere solet nisi in iis aedificiis fieri, in quibus est atrium maius, nec 
habere poterat adiuncta cubicula et eiusmodi membra: nunc hoc uel honestate 
testudinis uel ualde boni aestiuum locum obtinebit; tu tamen si aliter sentis, 
rescribe quam primum. In balneariis assa in alterum apodyterii angulum promoui, 
propterea quod ita erant posita, ut eorum uaporarium esset subiectum cubiculis. 
Subgrande cubiculum autem et hibernum altum ualde probaui, quod et ampla erant 
et loco posita, ambulationis uno latere, eo, quod est proximum balneariis. 
Columnas neque rectas neque e regione Diphilus collocarat: eas scilicet 
demolietur; aliquando perpendiculo et linea discet uti. Omnino spero paucis 
mensibus opus Diphili perfectum fore; curat enim diligentissime Caesius, qui tum 
mecum fuit. II. 3. Ex eo loco recta Vitularia uia profecti sumus in Fufidianum 
fundum, quem tibi proximis nundinis Arpini de Fufido HS. CCCICCC.CIC. emeramus. 
Ego locum aestate umbrosiorem uidi numquam; permultis locis aquam profluentem, 
et eam uberem: quid quaeris? iugera L. prati Caesius irrigaturum facile te 
arbitrabatur; equidem hoc, quod melius intelligo, affirmo, mirifica suauitate 
uillam habiturum, piscina et salientibus additis, palaestra et silua uirdicata. 
Fundum audio te hunc Bouillanum uelle retinere: de eo quid uideatur, ipse 
constitues. Calibus aiebat aqua dempta et eius aquae iure constituto et 
seruitute fundo illi imposita tamen nos pretium seruare posse, si uendere 
uellemus. Mescidium mecum habui: is se ternis nummis in pedem tecum transegisse 
dicebat, sese autem mensum pedibus aiebat passuum III CIC. Mihi plus uisum est; 
sed praestabo sumptum nusquam melius posse poni. Cillonem arcessieram Venafro; 
sed eo ipso die quattuor eius conseruos et discipulos Venafri cuniculus 
oppresserat. 4. Idibus Septembr. in Laterio fui: uiam perspexi, quae mihi ita 
placuit, ut opus publicum uideretur esse, praeter CL. passus—sum enim ipse 
mensus ab eo ponticulo, qui est ad Furinae, Satricum uersus—: eo loco puluis, 
non glarea iniecta est—id mutabitur—, et ea uiae pars ualde accliuis est, sed 
intellexi aliter duci non potuisse, praesertim cum tu neque per Locustae neque 
per Varronis uelles ducere. Veluinum ante suum fundum probe munierat; Locusta 
non attigerat, quem ego Romae aggrediar et, ut arbitror, commouebo, et simul M. 
Taurum, quem tibi audio promisisse, qui nunc Romae erat, de aqua per fundum eius 
ducenda rogabo. 5. Nicephorum, uillicum tuum, sane probaui quaesiuique ex eo, 
ecquid ei de illa aedificatiuncula Laterii, de qua mecum locutus es, 
mandauisses: tum is mihi respondit se ipsum eius operis HS. XVI. conductorem 
fuisse, sed te postea multa addidisse ad opus, nihil ad pretium; itaque id se 
omisisse. Mihi mehercule ualde placet te illa, ut constitueras, addere; quamquam 
ea uilla, quae nunc est, tamquam philosopha uidetur esse, quae obiurget 
ceterarum uillarum insaniam; uerumtamen illud additum delectabit. Topiarium 
laudaui: ita omnia conuestiuit hedera, qua basim uillae, qua intercolumnia 
ambulationis, ut denique illi palliati topiariam facere uideantur et hederam 
uendere. Iam apoduthriu nihil alsius, nihil muscosius. 6. Habes fere de rebus 
rusticis: urbanam expolitionem urget ille quidem et Philotimus et Cincius, sed 
etiam ipse crebro interuiso, quod est facile factu; quamobrem ea te cura 
liberatum uolo. III. 7. De Cicerone quod me semper rogas, ignosco equidem tibi, 
sed tu quoque mihi uelim ignoscas; non enim concedo tibi, plus ut illum ames, 
quam ipse amo; atque utinam his diebus in Arpinati, quod et ipse cupierat et ego 
non minus, mecum fuisset! quod ad Pomponiam, si tibi uidetur, scribas uelim, cum 
aliquo exibimus, eat nobiscum puerumque educat: clamores efficiam, si eum mecum 
habuero otiosus, nam Romae respirandi non est locus. Id me scis antea gratis 
tibi esse pollicitum: quid nunc putas, tanta mihi abs te mercede proposita? 
Venio nunc ad tuas litteras, quas pluribus epistulis accepi, dum sum in 
Arpinati; nam mihi uno die tres sunt redditae, et quidem, ut uidebantur, eodem 
abs te datae tempore, una pluribus uerbis, in qua primum erat, quod antiquior 
dies in tuis fuisset ascripta litteris quam in Caesaris: id facit Oppius 
nonnumquam necessario, ut, cum tabellarios constituerit mitter litterasque a 
nobis acceperit, aliqua re noua impediatur et necessario serius, quam 
constituerat, mittat neque nos datis iam epistulis diem commutari curemus. 9. 
Scribis de Caesaris summo in nos amore: hunc et tu fouebis et nos, quibuscumque 
poterimus rebus, augebimus. De Pompeio et facio diligenter et faciam, quod 
mones. Quod tibi mea permissio mansionis tuae grata est, id ego summo meo dolore 
et desiderio tamen ex parte gaudeo. In Hippodamo et nonnullis aliis arcessendis 
quid cogites, non intelligo: nemo istorum est, qui non abs te munus fundi 
suburbani instar exspectet. Trebatium uero meum quod isto admisceas nihil est: 
ego illum ad Caesarem misi, qui mihi iam satisfecit; si ipsi minus, praestare 
nihil debeo teque item ab eo uindico et libero. Quod scribis te a Caesare 
quotidie plus diligi, immortaliter gaudeo; Balbum uero, qui est istius rei, 
quemadmodum scribis, adiutor, in oculis fero. Trebonium meum a te amari teque ab 
illo pergaudeo. 10. De tribunatu quod scribis, ego uero nominatim petiui Curtio, 
et mihi ipse Caesar nominatim Curtio paratum esse rescripsit meamque in rogando 
uerecundiam obiurgauit. Si cui praeterea petiero—id quod etiam Oppio dixi ut ad 
illum scriberet—, facile patiar mihi negari, quoniam illi, qui mihi molesti 
sunt, sibi negari a me non facile patiuntur. Ego Curtium, id quod ipsi dixi, non 
modo rogatione, sed etiam testimonio tuo diligo, quod litteris tuis studium 
illius in salutem nostram facile perspexi. De Britannicis rebus cognoui ex tuis 
litteris nihil esse nec quod metuamus nec quod gaudeamus. De publicis negotiis, 
quae uis ad te Tironem scribere, negligentius ad te ante scribebam, quod omnia 
minima maxima ad Caesarem mitti sciebam. IV. 11. Rescripsi epistulae maximae; 
audi nunc ad minusculam, in qua primum est de Clodii ad Caesarem litteris; in 
quo Caesaris consilium probo, quod tibi amantissime petenti ueniam non dedit, 
uti ullum ad illam furiam uerbum rescriberet. Alterum est, de Caluentii Marii 
oratione quod scribis: miror tibi placere me ad eam rescribere, praesertim cum 
illam nemo lecturus sit, si ego nihil rescripsero, meam in illum pueri omnes 
tamquam dictata perdiscant. Libros meos, {omnes} quos exspectas, inchoaui, sed 
conficere non possum his diebus; orationes efflagitatas pro Scauro et pro 
Plancio absolui. Poema ad Caesarem, quod composueram, incidi; tibi, quod rogas, 
quoniam ipsi fontes iam sitiunt, si quid habebo spatii, scribam. 12. Venio ad 
tertiam. Valbum quod ais mature Romam bene comitatum esse uenturum mecumque 
assidue usque ad Idus Maias futurum, id mihi pergratum perque iucundum. Quod me 
in eadem epistula, sicut saepe antea, cohortaris ad ambitionem et ad laborem, 
faciam equidem, sed quando uiuemus? 13. Quarta epistula mihi reddita est Idibus 
Sept., quam a. d. IIII. Idus Sext. ex Britannia dederas. In ea nihil sane erat 
noui praeter Erigonam—quam si ab Oppio accepero, scribam ad te, quid sentiam, 
nec dubito, quin mihi placitura sit—, et, quod paene praeterii, de eo, quem 
scripsisti de Milonis plausu scripsisse ad Caesarem: ego uero facile patior ita 
Caesarem existimare, illum quam maximum fuisse plausum; et prorsus ita fuit et 
tamen ille plausus, qui illi datur, quodam modo nobis uidetur dari. 14. Reddita 
etiam mihi est peruetus epistula, sed sero allata, in qua de aede Telluris et de 
porticu Catuli me admones: fit utrumque diligenter; ad Telluris quidem etiam 
tuam statuam locaui. Item de hortis me quod admones, nec fui umquam ualde 
cupidus et nunc domus suppeditat mihi hortorum amoenitatem. Romam cum uenissem 
a. d. XIII. Kal. Octobres, absolutum offendi in aedibus tuis tectum, quod supra 
conclauia non placuerat tibi esse multorum fastigiorum: id nunc honeste uergit 
in tectum inferioris porticus. Cicero noster, dum ego absum, non cessauit apud 
rhetorem: de eius eruditione quod labores, nihil est, quoniam ingenium eius 
nosti, studium ego uideo; cetera eius sic suscipio, ut me putem praestare 
debere. V. 15. Gabinium tres adhuc factiones postulant: L. Lentulus, flaminis 
filius, qui iam de maiestate postulauit; Ti. Nero cum bonis subscriptoribus; C. 
Memmius tribunus pl. cum L. Capitone. Ad urbem accessit a. d. XII. Kal. Octobr.: 
nihil turpius nec desertius; sed his iudiciis nihil audeo confidere. Quod Cato 
non ualebat, adhuc de pecuniis repetundis non erat postulatus. Pompeius a me 
ualde contendit de reditu in gratiam, sed adhuc nihil profecit nec, si ullam 
partem libertatis tenebo, proficiet. 16. Tuas litteras uehementer exspecto. Quod 
scribis te audisse, in candidatorum consularium coitione me interfuisse, id 
falsum est; eiusmodi enim pactiones in ea coitione factae sunt, quas postea 
Memmius patefecit, ut nemo bonus interesse debuerit, et simul mihi committendum 
non fuit, ut iis coitionibus interessem, quibus Messala excluderetur. Cui quidem 
uehementer satisfacio rebus omnibus, ut arbitror, etiam Memmio; Domitio ipsi 
multa iam feci, quae uoluit quaeque a me petiuit; Scaurum beneficio defensionis 
ualde obligaui. Adhuc erat ualde incertum, et quando comitia et qui consules 
futuri essent. 17. Cum hanc iam epistulam complicarem, tabellarii a uobis 
uenerunt a. d. XI. Kal. Septembr. uicesimo die. O me sollicitum! quantum ego 
dolui in Caesaris suauissimis litteris! Scilicet, quo erant suauiores, eo 
maiorem dolorem illius ille casus afferebat. Sed ad tuas uenio litteras. Primum 
tuam remansionem etiam atque etiam probo, praesertim cum, ut scribis, cum 
Caesare communicaris. Oppium miror quidquam cum Publio; mihi enim non placuerat. 
18. Quod interiore epistula scribis, me Idibus Septembribus Pompeio legatum iri, 
id ego non audiui scripsique ad Caesarem neque Vibullium Caesaris mandata de mea 
mansione ad Pompeium pertulisse nec Oppium. Quo consilio? quamquam Oppium ego 
tenui, quod priores partes Vibullii erant; cum eo enim coram Caesar egerat, ad 
Oppium scripserat. Ego uero nullas deut°raw front¤daw habere possum in Caesaris 
rebus: ille mihi secundum te et liberos nostros ita est, ut sit paene par. 
Videor id iudicio facere—iam enim debeo—; sed tamen amore sum incensus. VI. 19. 
Cum scripsissem haec infima, quae sunt mea manu, uenit ad nos Cicero tuus ad 
coenam, cum Pomponia foris coenaret. Dedit mihi epistulam legendam tuam, quam 
paullo ante acceperat, Aristophaneo modo ualde mehercule et suauem et grauem; 
qua sum admodum delectatus. Dedit etiam alteram illam mihi, qua iubes eum mihi 
esse affixum tamquam magistro. Quam illum epistulae illae delectarunt, quam me! 
nihil puero illo suauius, nihil nostri amantius. Haec inter coenam Tironi 
dictaui, ne mirere alia manu esse. 20. Annali pergratae litterae tuae fuerunt, 
quod et curares de se diligenter et tamen consilio se uerissimo iuuares. P. 
Seruilius pater ex litteris, quas sibi a Caesare missas esse dicebat, significat 
ualde te sibi gratum fecisse, quod de sua uoluntate erga Caesarem humanissime 
diligentissimeque locutus esses. 21. Cum Romam ex Arpinati reuertissem, dictum 
mihi est Hippodamum ad te profectum esse. Non possum scribere me miratum esse 
illum tam inhumaniter fecisse, ut sine meis litteris ad te proficisceretur: 
illud scribo, mihi molestum fuisse; iam enim diu cogitaueram ex eo, quod tu ad 
me scripseras, ut, si quid esset, quod ad te diligentius perferri uellem, illi 
darem, quod mehercule hisce litteris, quas uulgo ad te mitto, nihil fere scribo, 
quod si in alicuius manus inciderit, moleste ferendum sit. Minucio me et Saluio 
et Labeoni reseruabam: Labeo aut tarde proficiscetur aut hic manebit. 22. 
Hippodamus ne numquid uellem quidem rogauit. T. Pinarius amabiles ad me de te 
litteras mittit: se maxime litteris, sermonibus, coenis denique tuis delectari. 
Is homo semper me delectauit fraterque eius mecum est multum: quare, uti 
instituisti, complectere adolescentem. VII. 23. Quod multos dies epistulam in 
manibus habui propter commorationem tabellariorum, ideo multa coniecta sunt 
aliud alio tempore, uelut hoc: T. Anicius mihi saepe iam dixit sese tibi, 
suburbanum si quod inuenisset, non dubitaturum esse emere. In eius sermone ego 
utrumque soleo admirari, et te de suburbano emendo, cum ad illum scribas, non 
modo ad me non scribere, sed etiam aliam in sententiam scribere, et, cum ad 
illum scribas, nihil te recordari de epistulis illis, quas in Tusculano eius tu 
mihi ostendisti, nihil de praeceptis Epicharmi, {uerba graeca}, totum 
denique uultum, sermonem, animum eius, quemadmodum coniicio, quasi 
{dedidicisse.} 24. Sed haec tu uideris: de suburbano cura ut sciam, quid uelis, et 
simul, ne quid ille turbet, uide. Quid praeterea? quid? Etiam. Gabinius a. d. 
IIII. Kal. Octobr. noctu in urbem introierat: {et} hodie hora VIII., cum edicto 
C. Alfii de maiestate eum adesse oporteret, concursu magno et odio uniuersi 
populi paene afflictus est. Nihil illo turpius; proximus tamen est Piso: itaque 
mirificum embolium cogito in secundum librorum meorum includere, dicentem 
Apollinem in concilio deorum, qualis reditus duorum imperatorum futurus esset, 
quorum alter exercitum perdidisset, alter uendidisset. 25. Ex Britannia Caesar 
ad me Kal. Septembr. dedit litteras, quas ego accepi, a. d. IIII. Kal. Octobr., 
satis commodas de Britannicis rebus, quibus, ne admirer, quod a te nullas 
acceperim, scribit se sine te fuisse, cum ad mare accesserit. Ad eas ego ei 
litteras nihil rescripsi, ne gratulandi quidem causa, propter eius luctum. Te 
oro etiam atque etiam, mi frater, ut ualeas. 

[3,2] II. Scr. Romae a. d. V. Idus Octobres a.u.c. 700.
MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM.
1. A. d. VI. Idus Octobr. Saluius Ostiam uesperi naui profectus erat cum iis 
rebus, quas tibi domo mitti uolueras. Eodem die Gabinium ad populum luculente 
calefecerat Memmius sic, ut Calidio uerbum facere pro eo non licuerit. Postridie 
autem eius diei, qui erat tum futurus, cum haec scribebam ante lucem, apud 
Catonem erat diuinatio in Gabinium futura inter Memmium et Ti. Neronem et C. et 
L. Antonios M. f.: putabamus fore, ut Memmio daretur, etsi erat Neronis mira 
contentio. Quid quaeris? probe premitur, nisi noster Pompeius dis hominibusque 
inuitis negotium euerterit. 2. Cognosce nunc hominis audaciam et aliquid in re 
publica perdita delectare: cum Gabinius, quacumque ueniebat, triumphum se 
postulare dixisset subitoque bonus imperator noctu in urbem hostium plane 
inuasisset, in senatum se non committebat. Interim ipso decimo die, quo eum 
oportebat hostiarum numerum et militum renuntiare, irrepsit summa infrequentia. 
Cum uellet exire, a consulibus retentus est, introducti publicani: homo undique 
atius et cum a me maxime uulneraretur, non tulit et me trementi uoce exsulem 
appellauit. Hic—o di! nihil umquam honorificentius nobis accidit—consurrexit 
senatus cum clamore ad unum sic, ut ad corpus eius accederet, pari clamore atque 
impetu publicani. Quid quaeris? omnes, tamquam si tu esses, ita fuerunt. Nihil 
hominum sermone foris clarius. Ego tamen me teneo ab accusando, uix mehercule, 
sed tamen teneo, uel quod nolo cum Pompeio pugnare—satis est, quod instat de 
Milone—, uel quod iudices nullos habemus. 'g-Apohteugma formido, addo etiam 
maleuolentiam hominum, et timeo, ne illi me accusante aliquid accidat, nec 
despero rem et sine me et nonnihil per me confici posse. 3. De ambitu postulati 
sunt omnes, qui consulatum petunt: a Memmio Domitius, a Q. Acutio, bono et 
erudito adolescente, Memmius, a Q. Pompeio Messala, a Triario Scaurus. Magno res 
in motu est, propterea quod aut hominum aut legum interitus ostenditur. Opera 
datur, ut iudicia ne fiant. Res uidetur spectare ad interregnum. Consules 
comitia habere cupiunt; rei nolunt et maxime Memmius, quod Caesaris aduentu se 
sperat futurum consulem, sed mirum in modum iacet. Domitius cum Messala certus 
esse uidebatur; Scaurus refrixerat. Appius sine lege curiata confirmat se 
Lentulo nostro successurum; qui quidem mirificus illo die, quod paene praeterii, 
fuit in Gabinium: accusauit maiestatis; nomina data, cum ille uerbum nullum. 
Habes forensia: domi recte est; ipsa domus a redemptoribus tractatur non 
indiligenter. 

[3,3] III. Scr. Romae mense Octobri (a. d. XII. Kal. Nou.?) a.u.c. 700.
MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM.
1. Occupationum mearum tibi signum sit librarii manus: diem scito esse nullum, 
quo die non dicam pro reo; ita, quidquid conficio aut cogito, in ambulationis 
tempus fere confero. Negotia se nostra sic habent: domestica uero, ut uolumus: 
ualent pueri, studiose discunt, diligenter docentur, et nos et inter se amant. 
Expolitiones utriusque nostrum sunt in manibus: sed tua ad perfectum iam res 
rustica Arcani et Laterii. Praeterea de aqua, de uia nihil praetermisi quadam 
epistula quin enucleate ad te perscriberem. Sed me illa cura sollicitat angitque 
uehementer, quod dierum iam amplius quinquaginta interuallo nihil a te, nihil a 
Caesare, nihil ex istis locis non modo litterarum, sed ne rumoris quidem 
affluxit; me autem iam et mare istuc et terra sollicitat, neque desino, ut fit 
in amore, ea, quae minime uolo, cogitare. Quare non equidem iam te rogo, ut ad 
me de te, de rebus istis scribas—numquam enim, cum potes, praetermittis—, sec 
hoc te scire uolo, nihil fere umquam me sic exspectasse, ut, cum haec scribebam, 
tuas litteras. 2. Nunc cognosce ea, quae sunt in re publica: comitiorum quotidie 
singuli dies tolluntur obnuntiationibus magna uoluntate bonorum omnium: tanta 
inuidia sunt consules propter suspicionem pactorum a candidatis praemiorum. 
Candidati consulares quattuor omnes rei: causae sunt difficiles, sed enitemur, 
ut Messala noster saluus sit, quod est etiam cum reliquorum salute coniunctum. 
Gabinium de ambitu reum fecit P. Sulla subscribente priuigno Memmio, fratre 
Caecilio, Sulla filio; contra dixit L. Torquatus omnibusque libentibus non 
obtinuit. 3. Quaeris: "quid fiet de Gabinio?" Sciemus de maiestate triduo: quo 
quidem in iudicio odio premitur omnium generum, maxime testibus caeditur, 
accusatoribus frigidissimis utitur; consilium uarium, quaesitor grauis et firmus 
Alfius, Pompeius uehemens in iudicibus rogandis. Quid futurum sit, nescio; locum 
tamen illi in ciuitate non uideo. Animum praebeo ad illius perniciem moderatum, 
ad rerum euentum lenissimum. 4. Habes fere de omnibus rebus; unum illud addam: 
Cicero tuus nosterque summo studio est Paeonii sui rhetoris, hominis, opinor, 
ualde exercitati et boni; sed nostrum instituendi genus esse paullo eruditius et 
yetix‰teron non ignoras: quare neque ego impediri Ciceronis iter atque illam 
disciplinam uolo et ipse puer magis illo declamatorio genere duci et delectari 
uidetur, in quo quoniam ipsi quoque fuimus, patimur illum ire nostris 
itineribus—eodem enim peruenturum esse confidimus—, sed tamen, si nobiscum eum 
rus aliquo eduxerimus, in hanc nostram rationem consuetudinemque inducemus; 
magna enim nobis a te proposita merces est, quam certe nostra culpa numquam 
minus assequemur. Quibus in locis et qua spe hiematurus sis, ad me quam 
diligentissime scribas uelim. 

[3,4] IV. Scr. Romae IX. Kal. Nou. a.u.c. 700.
MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM.
1. Gabinius absolutus est. Omnino nihil accusatore Lentulo subscriptoribusque 
eius infantius, nihil illo consilio sordidius; sed tamen, nisi incredibilis 
contentio precesque Pompeii, dictaturae etiam rumor plenus timoris fuisset, ipsi 
Lentulo non respondisset, qui tum, illo accusatore illoque consilio, sententiis 
condemnatus sit XXXII., cum LXX. tulissent. Est omnino tam graui fama hoc 
iudicium, ut uideatur reliquis iudiciis periturus, et maxime de pecuniis 
repetundis; sed uides nullam esse rem publicam, nullum senatum, nulla iudicia, 
nullam in ullo nostrum dignitatem. Quid plura de iudicibus? duo praetorii 
sederunt, Domitius Caluinus: is aperte absoluit, ut omnes uiderent; et Cato: is 
diribitis tabellis de circulo se subduxit et Pompeio primus nuntiauit. 2. Aiunt 
nonnulli, etiam Sallustius, me oportuisse accusare. His ego iudicibus 
committerem? quid essem, si me agente esset elapsus? sed me alia mouerunt: non 
putasset sibi Pompeius de illius salute, sed de sua dignitate mecum esse 
certamen; in urbem introisset; ad inimicitias res uenisset; cum Aesernino 
Samnite Pacideianus comparatus uiderer; auriculam fortasse mordicus abstulisset, 
cum Clodio quidem certe redisset in gratiam. Ego uero meum consilium, si 
praesertim tu non improbas, uehementer approbo: ille, cum a me singularibus meis 
studiis ornatus esset cumque ego illi nihil deberem, ille mihi omnia, tamen in 
re publica me a se dissentientem non tulit—nihil dicam grauius—et minus potens 
eo tempore, quid in me florentem posset, ostendit; nunc, cum ego ne curem quidem 
multum posse, res publica certe nihil possit, unus ille omnia possit, cum illo 
ipso contenderem—sic enim faciendum fuisset—? non existimo te putare id mihi 
suscipiendum fuisse. 3. "Alterutrum," inquit idem Sallustius; "defendisses idque 
Pompeio contendenti dedisses, etenim uehementer orabat." Lepidum amicum 
Sallustium, qui mihi aut inimicitias putet periculosas subeundas fuisse aut 
infamiam sempiternam! Ego uero hac mediocritate delector, ac mihi illud iucundum 
est, quod, cum testimonium secundum fidem et religionem grauissime dixissem, 
reus dixit, si in ciuitate licuisset sibi esse, mihi se satisfacturum, neque me 
quidquam interrogauit. 4. De uersibus, quos tibi a me scribi uis, deest mihi 
quidem opera, quae non modo tempus, sed etiam animum uacuum ab omni cura 
desiderat; sed abest etiam g-Enthousiasmoh, non enim sumus omnino sine cura 
uenientis anni, etsi sumus sine timore. Simul et illud—sine ulla mehercule 
ironia loquor—: tibi istius generis in scribendo priores partes tribuo quam 
mihi. 5. De bibliotheca tua Graeca supplenda, libris commutandis, Latinis 
comparandis, ualde uelim ista confici, praesertim cum ad meum quoque usum 
spectent; sed ego, mihi ipsi ista per quem agam, non habeo—neque enim uenalia 
sunt, quae quidem placeant, et confici nisi per hominem et peritum et diligentem 
non possunt—, Chrysippo tamen imperabo et cum Tyrannione loquar. De fisco quid 
egerit Scipio, quaeram; quod uidebitur rectum esse, curabo. De Ascanione, tu 
uero, quod uoles, facies; me nihil interpono. De suburbano, quod non properas, 
laudo, ut habeas, hortor. 6. Haec scripsi a. d. VIIII. Kal. Nouembr., quo die 
ludi committebantur, in Tusculanum proficiscens ducensque mecum Ciceronem meum 
in ludum discendi, non lusionis, ea re non longius cum uellem, quod Pomptino ad 
triumphum a. d. III. Nonas Nouembr. uolebam adesse; etenim erit nescio quid 
negotioli: nam Cato et Seruilius praetores prohibituros se minantur, nec, quid 
possint, scio—ille enim et Appium consulem secum habebit et praetores et 
tribunos pl.—, sed minantur tamen, in primisque {uerba graeca} Q. Scaeuola. Cura, mi 
suauissime et carissime frater, ut ualeas. 

[3,5] V. & VI. Scr. in Tusculano exeunte mense Oct. aut ineunte Nouembri a.u.c. 700.
MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM.
1. Quod quaeris, quid de illis libris egerim, quos, cum essem in Cumano, 
scribere institui, non cessaui neque cesso, sed saepe iam scribendi totum 
consilium rationemque mutaui; nam iam duobus factis libris, in quibus 
nouendialibus iis ferris, quae fuerunt Tuditano et Aquilio consulibis, sermo est 
a me institutus Africano paullo ante mortem et Laelii, Phili, Manilii, P. 
Rutilii, Q. Tuberonis et Laelii generorum, Fannii et Scaeuolae, sermo autem in 
nouem et dies et libros distributus de optimo statu ciuitatis et de optimo 
ciue—sane texebatur opus luculente hominumque dignitas aliquantum orationi 
ponderis afferebat—, ii libri cum in Tusculano mihi legerentur audiente 
Sallustio, admonitus sum ab illo multo maiore auctoritate illis de rebus dici 
posse, si ipse loquerer de re publica, praesertim cum essem non Heraclides 
Ponticus, sed consularis et is, qui in maximis uersatus in re publica rebus 
essem; quae tam antiquis hominibus attribuerem, ea uisum iri ficta esse; 
oratorum sermonem in illis nostris libris, qui essent de ratione dicendi, belle 
a me remouisse, ad eos tamen rettulisse, quos ipse uidissem; Aristotelem 
denique, quae de re publica et praestanti uiro scribat, ipsum loqui. 2. Commouit 
me, et eo magis, quod maximos motus nostrae ciuitatis attingere non poteram, 
quod erant inferiores quam illorum aetas, qui loquebantur; ego autem id ipsum 
tum eram secutus, ne in nostra tempora incurrens offenderem quempiam. Nunc et id 
uitabo et loquar ipse tecum, et tamen illa, quae institueram, ad te, si Romam 
uenero, mittam; puto enim te existimaturum a me illos libros non sine aliquo meo 
stomacho esse relictos. 3. Caesaris amore, quem ad me perscripsit, unice 
delector; promissis iis, quae ostendit, non ualde pendeo: nec sitio honores nec 
desidero gloriam, magisque eius uoluntatis perpetuitatem quam promissorum etiam 
exspecto; uiuo tamen in ea ambitione et labore, quam id, quod non postulo, 
exspectem. Quod me de uersibus faciendis rogas, incredibile est, mi frater, quam 
egeam tempore, nec sane satis commoueor animo ad ea, quae uis, canenda. ampôeis 
uero ad ea, quae ipse ego ne cogitando quidem consequor, tu, qui omnes isto 
eloquendi et exprimendi genere superasti, a me petis? Facerem tamen, ut possem, 
sed, quod te minime fugit, opus est ad poema quadam animi alacritate, quam plane 
mihi tempora eripiunt. Abduco me equidem ab omni rei publicae cura dedoque 
litteris, sed tamen indicabo tibi, quod mehercule in primis te celatum uolebam: 
angor, mi suauissime frater, angor nullam esse rem publicam, nulla iudicia, 
nostrumque hoc tempus aetatis, quod in illa auctoritate senatoria florere 
debebat, aut forensi labore iactari aut domesticis litteris sustentari, illud 
uero, quod a puero adamaram, 
g-Pollon g-aristeuein g-kai g-hupeirochon g-emmenai g-allohn 
totum occidisse, inimicos a me partim non oppugnatos, partim etiam esse 
defensos, meum non modo animum, sed ne odium quidem esse liberum, unumque ex 
omnibus Caesarem esse inuentum, qui me tantum, quantum ego uellem, amaret, aut 
etiam, sicut alii putant, hunc unum esse, qui uelit: quorum tamen nihil est 
eiusmodi, ut ego me non multa consolatione quotidie leniam; sed illa erit 
consolatio maxima, si una erimus: nunc ad illa uel grauissimum accedit 
desiderium tui. 5. Gabinius si, ut Pansa putat oportuisse, defendissem, 
concidissem; qui illum oderunt—ii sunt toti ordines—, propter quem oderunt, me 
ipsum odisse coepissent. Tenui me, ut puto, egregie, tantum ut facerem, quantum 
omnes uiderunt; et in omni summa, ut mones, ualde me ad otium pacemque conuerto. 
6. De libris, Tyrannio est cessator; Chrysippo dicam, sed res operosa est et 
hominis perdiligentis: sentio ipse, qui in summo studio nihil assequor. De 
Latinis uero, quo me uertam, nescio: ita mendose et scribuntur et ueneunt; sed 
tamen, quod fieri poterit, non negligam. Crebrius, ut ante ad te scripsi, Romae 
est, et qui omnia adnuat, debere tibi ualde renuntiant. Ab aerario puto 
confectum esse, dum absum. 7. Quattuor tragoedias sedecim diebus absoluisse cum 
scribas, tu quidquam ab alio mutuaris? et {uerbum graecum} quaeris, cum Electram et Troadas 
scripseris? cessator esse noli et illud gnôthi seauton noli putare ad 
arrogantium minuendam solum esse dictum, uerum etiam ut bona nostra norimus. Sed 
et istas et Erigonam mihi uelim mittas. Habes ad duas epistulas proximas. 

[3,6] - - -.

[3,7] VII. Scr. in Tusculano mense Nouembri a.u.c. 700.
MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM.
1. Romae et maxime et Appia ad Martis mira luuies: Crassipedis ambulatio ablata, 
horti, tabernae plurimae; magna uis aquae usque ad piscinam publicam. Viget 
illud Homeri: 
{uerbe graeca}
cadit enim in abolutionem Gabinii: 
{uerba graeca}
2. Sed haec non curare decreui. Romam cum uenero, quae perspexero, scribam ad te 
et maxime de dictatura, et ad Labienum et ad Ligurium litteras dabo. Hanc 
scripsi ante lucem ad lychnuchum ligneolum, qui mihi erat periucundus, quod eum 
te aiebant, cum esses Sami, curasse faciendum. Vale mi suauissime et optime 
frater. 

[3,8] VIII. Scr. Romae exeunte mense Nouembri a.u.c. 700.
MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM.
1. Superiori epistulae quod respondeam, nihil est, quae plena stomachi et 
querelarum est, quo in genere alteram quoque te scribis pridie Labieno dedisse, 
qui adhuc non uenerat; deleuit enim mihi omnem molestiam recentior epistula. 
Tantum te et moneo et rogo, ut in istis molestiis et laboribus et desideriis 
recordere, consilium nostrum quod fuerit profectionis tuae; non enim commoda 
quaedam sequebamur parua ac mediocria, quid enim erat, quod discessu nostro 
emendum putaremus? praesidium firmissimum petebamus ex optimi et potentissimi 
uiri beneuolentia ad omnem statum nostrae dignitatis. Plura ponuntur in spe, 
quam petimus: reliqua ad iacturam reseruentur. Quare, si crebro referes animum 
tuum ad rationem et ueteris consilii nostri et spei, facilius istos militiae 
labores ceteraque, quae te offendunt, feres, et tamen, cum uoles, depones, sed 
eius rei maturitas nequedum uenit et tamen iam appropinquat. 2. Etiam illud te 
admoneo, ne quid ullis litteris committas, quod si prolatum sit, moleste 
feramus: multa sunt, quae ego nescire malo quam cum aliquo periculo fieri 
certior. Plura ad te uacuo animo scribam, cum, ut spero, se Cicero meus belle 
habebit. Tu uelim cures, ut sciam, quibus nos dare oporteat eas, quas ad te 
deinde litteras mittemus, an Labieni; ubi enim isti sint Neruii et quam longe 
absint, nescio. 3. De uirtute et grauitate Caesaris, quam in summo dolore 
adhibuisset, magnam ex epistula tua accepi uoluptatem. Quod me institutum ad 
illum poema iubes perficere, etsi distentus cum opera, tum animo sumo multo 
magis, tamen, quoniam ex epistula, quam ad te miseram, cognouit Caesar me 
aliquid esse exorsum, reuertar ad institutum idque perficiam his supplicationum 
otiosis diebus, quibus Messallam iam nostrum reliquosque molestia leuatos 
uehementer gaudeo, eumque quod certum consulem cum Domitio numeratis, nihil a 
nostra opinione dissentitis. Ego Messallam Caesari praestabo. Sed Memmius in 
aduentu Caesaris habet spem, in quo illum puto errare; hic quidem friget, 
Scaurum autem iampridem Pompeius abiecit. 4. Res prolatae; ad interregnum 
comitia adducta; rumor dictatoris iniucundus bonis, mihi etiam magis, quae 
loquuntur, sed tota res et timetur et refrigescit. Pompeius plane se negat 
uelle; antea mihi ipse non negabat. Hirrus auctor fore uidetur: o di, quam 
ineptus! quam se ipse amans sine riuali! Crassum Iunianum, hominem mihi deditum, 
per me deterruit. Velit nolit, scire difficile est; Hirro tamen agente nolle se 
non probabit. Aliud hoc tempore de re publica nihil loquebantur; agebatur quidem 
certe nihil. 5. Serrani Domestici filii funus perluctuosum fuit a. d. VIII. Kal. 
Decembr.: laudauit pater scripto meo. 6. Nunc de Milone. Pompeius ei nihil 
tribuit, omnia Guttae dicitque se perfecturum, ut in illum Caesar incumbat: hoc 
horret Milo, nec iniuria, et, si ille dictator factus sit, paene diffidit. 
Intercessorem dictaturae si iuuerit manu et praesidio suo, Pompeium metuit 
inimicum; si non iuuerit, timet, ne per uim perferatur. Ludos apparat 
magnificentissimos, sic, inquam, ut nemo sumptuosiores: stulte bis terque non 
postulatos, uel quia munus magnificum dederat, uel quia facultates non erant, 
uel quia potuerat magistrum se, non aedilem putare. Omnia fere scripsi. Cura, mi 
carissime frater, ut ualeas. 

[3,9] IX. Scr. Romae mense Decembri a.u.c. 700.
MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM.
1. De Gabinio nihil fuit faciendum istorum, quae a te amantissime cogitata sunt. 
Tote moi chanoi. Feci summa cum grauitate, ut omnes sentiunt, et summa cum 
lenitate, quae feci; illum neque ursi neque leuaui: testis uehemens fui, 
praeterea quieui. Exitum iudicii foedum et perniciosum leuissime tuli; quod 
quidem bonum mihi nunc denique redundat, ut iis malis rei publicae licentiaque 
audacium, qua ante rumpebar, nunc ne mouear quidem, nihil est enim perditius his 
hominibus, his temporibus; 2. itaque, ex re publica quoniam nihil iam uoluptatis 
capi potest, cur stomacher nescio. Litterae me et studia nostra et otium 
uillaeque delectant maximeque pueri nostri. Angit unus Milo; sed uelim finem 
afferat consulatus eius, in quo enitar non minus, quam sum enisus in nostro, 
tuque istinc, quod facis, adiuuabis. De quo cetera, nisi plane uis eripuerit, 
recte sunt; de re familiari timeo: 
g-ho g-de g-mainetai g-ouk g-et' g-anektohs,
qui ludos HS. CCCC comparet. Cuius in hoc uno inconsiderantiam et ego sustinebo, 
ut potero, et, tu ut possis, est tuorum neruorum. 3. De motu temporum uenientis 
anni, nihil te intelligere uolueram domestici timoris, sed de communi rei 
publicae statu, in quo etiamsi nihil procuro, tamen nihil curare uix possum; 
quam autem te uelim cautum esse in scribendo, ex hoc coniicito, quod ego ad te 
ne haec quidem scribo, quae palam in re publica turbantur, ne cuiusquam animum 
meae litterae interceptae offendant. Quare domestica cura te leuatum uolo; in re 
publica scio quam sollicitus esse soleas. Video Messalam nostrum consulem: si 
per interregem, sine iudicio; si per dictatorem, tamen sine periculo: odii nihil 
habet; Hortensii calor multum ualebit; Gabinii absolutio lex impunitatis 
putatur. {uerba graeca} : de dictatore tamen actum adhuc nihil est: Pompeius abest, 
Appius miscet; Hirrus parat, multi intercessores numerantur; populus non curat, 
principes nolunt, ego quiesco. 4. De mancipiis quod mihi polliceris, ualde te 
amo, et sum equidem, uti scribis, et Romae et in praediis infrequens, sed caue, 
amabo, quidquam, quod ad meum commodum attineat, nisi maximo tuo commodo et 
maxima tua facultate, mi frater, cogitaris. 5. De epistula Vatinii, risi; sed me 
ab eo ita obseruari scio, ut eius ista odia non sorbeam solum, sed etiam 
concoquam. 6. Quod me hortaris, ut absoluam, habeo absolutum suaue, mihi quidem 
uti uidetur, {uerbum graecum} ad Caesarem, sed quaero locupletem tabellarium, ne accidat 
quod Erigonae tuae, cui soli Caesare imperatore iter ex Gallia tutum non fuit. 
7. Quid? si caementum bonum non haberem, deturbem aedificium? quod quidem mihi 
quotidie magis placet, in primisque inferior porticus et eius conclauia fiunt 
recte. De Arcano, Caesaris opus est uel mehercule etiam elegantioris alicuius; 
imagines enim istae et palaestra et piscina et Nilus multorum Philotimorum est, 
non Diphilorum; sed et ipsi ea adibimus et mittemus et mandabimus. 8. De Felicis 
testamento tum magis querere, si scias: quas enim tabulas se putauit obsignare, 
in quibus in unciis firmissimum tenes, eas uero—lapsus est per errorem et suum 
et Sicurae serui—non obsignauit, quas noluit, eas obsignauit. g-All' g-oimohzetoh nos 
modo ualeamus. 9. Ciceronem et ut rogas amo et ut meretur et debeo; dimitto 
autem a me, et ut a magistris ne abducam et quod mater Porcia non discedit, sine 
qua edacitatem pueri pertimesco; sed sumus una tamen ualde multum. Rescipsi ad 
omnia. Mi suauissime et optime frater, uale.