 ľ01

[1] Gallia est omnis diuisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae, aliam 
Aquitani, tertiam qui ipsorum lingua Celtae, nostra Galli appellantur. Hi omnes 
lingua, institutis, legibus inter se differunt. Gallos ab Aquitanis Garumna 
flumen, a Belgis Matrona et Sequana diuidit. Horum omnium fortissimi sunt 
Belgae, propterea quod a cultu atque humanitate prouinciae longissime absunt, 
minimeque ad eos mercatores saepe commeant atque ea quae ad effeminandos animos 
pertinent important, proximique sunt Germanis, qui trans Rhenum incolunt, 
quibuscum continenter bellum gerunt. Qua de causa Heluetii quoque reliquos 
Gallos uirtute praecedunt, quod fere cotidianis proeliis cum Germanis 
contendunt, cum aut suis finibus eos prohibent aut ipsi in eorum finibus bellum 
gerunt. Eorum una, pars, quam Gallos obtinere dictum est, initium capit a 
flumine Rhodano, continetur Garumna flumine, Oceano, finibus Belgarum, attingit 
etiam ab Sequanis et Heluetiis flumen Rhenum, uergit ad septentriones. Belgae ab 
extremis Galliae finibus oriuntur, pertinent ad inferiorem partem fluminis 
Rheni, spectant in septentrionem et orientem solem. Aquitania a Garumna flumine 
ad Pyrenaeos montes et eam partem Oceani quae est ad Hispaniam pertinet; spectat 
inter occasum solis et septentriones.
[2] Apud Heluetios longe nobilissimus fuit et ditissimus Orgetorix. Is M. 
Messala, [et P.] M. Pisone consulibus regni cupiditate inductus coniurationem 
nobilitatis fecit et ciuitati persuasit ut de finibus suis cum omnibus copiis 
exirent: perfacile esse, cum uirtute omnibus praestarent, totius Galliae imperio 
potiri. Id hoc facilius iis persuasit, quod undique loci natura Heluetii 
continentur: una ex parte flumine Rheno latissimo atque altissimo, qui agrum 
Heluetium a Germanis diuidit; altera ex parte monte Iura altissimo, qui est 
inter Sequanos et Heluetios; tertia lacu Lemanno et flumine Rhodano, qui 
prouinciam nostram ab Heluetiis diuidit. His rebus fiebat ut et minus late 
uagarentur et minus facile finitimis bellum inferre possent; qua ex parte 
homines bellandi cupidi magno dolore adficiebantur. Pro multitudine autem 
hominum et pro gloria belli atque fortitudinis angustos se fines habere 
arbitrabantur, qui in longitudinem milia passuum CCXL, in latitudinem CLXXX 
patebant.
[3] His rebus adducti et auctoritate Orgetorigis permoti constituerunt ea quae 
ad proficiscendum pertinerent comparare, iumentorum et carrorum quam maximum 
numerum coemere, sementes quam maximas facere, ut in itinere copia frumenti 
suppeteret, cum proximis ciuitatibus pacem et amicitiam confirmare. Ad eas res 
conficiendas biennium sibi satis esse duxerunt; in tertium annum profectionem 
lege confirmant. Ad eas res conficiendas Orgetorix deligitur. Is sibi legationem 
ad ciuitates suscipit. In eo itinere persuadet Castico, Catamantaloedis filio, 
Sequano, cuius pater regnum in Sequanis multos annos obtinuerat et a senatu 
populi Romani amicus appellatus erat, ut regnum in ciuitate sua occuparet, quod 
pater ante habuerit; itemque Dumnorigi Haeduo, fratri Diuiciaci, qui eo tempore 
principatum in ciuitate obtinebat ac maxime plebi acceptus erat, ut idem 
conaretur persuadet eique filiam suam in matrimonium dat. Perfacile factu esse 
illis probat conata perficere, propterea quod ipse suae ciuitatis imperium 
obtenturus esset: non esse dubium quin totius Galliae plurimum Heluetii possent; 
se suis copiis suoque exercitu illis regna conciliaturum confirmat. Hac oratione 
adducti inter se fidem et ius iurandum dant et regno occupato per tres 
potentissimos ac firmissimos populos totius Galliae sese potiri posse sperant.
[4] Ea res est Heluetiis per indicium enuntiata. Moribus suis Orgetoricem ex 
uinculis causam dicere coegerunt; damnatum poenam sequi oportebat, ut igni 
cremaretur. Die constituta causae dictionis Orgetorix ad iudicium omnem suam 
familiam, ad hominum milia decem, undique coegit, et omnes clientes obaeratosque 
suos, quorum magnum numerum habebat, eodem conduxit; per eos ne causam diceret 
se eripuit. Cum ciuitas ob eam rem incitata armis ius suum exequi conaretur 
multitudinemque hominum ex agris magistratus cogerent, Orgetorix mortuus est; 
neque abest suspicio, ut Heluetii arbitrantur, quin ipse sibi mortem 
consciuerit.
[5] Post eius mortem nihilo minus Heluetii id quod constituerant facere 
conantur, ut e finibus suis exeant. Ubi iam se ad eam rem paratos esse arbitrati 
sunt, oppida sua omnia, numero ad duodecim, uicos ad quadringentos, reliqua 
priuata aedificia incendunt; frumentum omne, praeter quod secum portaturi erant, 
comburunt, ut domum reditionis spe sublata paratiores ad omnia pericula subeunda 
essent; trium mensum molita cibaria sibi quemque domo efferre iubent. Persuadent 
Rauracis et Tulingis et Latobrigis finitimis, uti eodem usi consilio oppidis 
suis uicisque exustis una cum iis proficiscantur, Boiosque, qui trans Rhenum 
incoluerant et in agrum Noricum transierant Noreiamque oppugnabant, receptos ad 
se socios sibi adsciscunt.
[6] Erant omnino itinera duo, quibus itineribus domo exire possent: unum per 
Sequanos, angustum et difficile, inter montem Iuram et flumen Rhodanum, uix qua 
singuli carri ducerentur, mons autem altissimus impendebat, ut facile perpauci 
prohibere possent; alterum per prouinciam nostram, multo facilius atque 
expeditius, propterea quod inter fines Heluetiorum et Allobrogum, qui nuper 
pacati erant, Rhodanus fluit isque non nullis locis uado transitur. Extremum 
oppidum Allobrogum est proximumque Heluetiorum finibus Genaua. Ex eo oppido pons 
ad Heluetios pertinet. Allobrogibus sese uel persuasuros, quod nondum bono animo 
in populum Romanum uiderentur, existimabant uel ui coacturos ut per suos fines 
eos ire paterentur. Omnibus rebus ad profectionem comparatis diem dicunt, qua 
die ad ripam Rhodani omnes conueniant. Is dies erat a. d. V. Kal. Apr. L. 
Pisone, A. Gabinio consulibus.
[7] Caesari cum id nuntiatum esset, eos per prouinciam nostram iter facere 
conari, maturat ab urbe proficisci et quam maximis potest itineribus in Galliam 
ulteriorem contendit et ad Genauam peruenit. Prouinciae toti quam maximum potest 
militum numerum imperat (erat omnino in Gallia ulteriore legio una), pontem, qui 
erat ad Genauam, iubet rescindi. Ubi de eius aduentu Heluetii certiores facti 
sunt, legatos ad eum mittunt nobilissimos ciuitatis, cuius legationis Nammeius 
et Verucloetius principem locum obtinebant, qui dicerent sibi esse in animo sine 
ullo maleficio iter per prouinciam facere, propterea quod aliud iter haberent 
nullum: rogare ut eius uoluntate id sibi facere liceat. Caesar, quod memoria 
tenebat L. Cassium consulem occisum exercitumque eius ab Heluetiis pulsum et sub 
iugum missum, concedendum non putabat; neque homines inimico animo, data 
facultate per prouinciam itineris faciundi, temperaturos ab iniuria et maleficio 
existimabat. Tamen, ut spatium intercedere posset dum milites quos imperauerat 
conuenirent, legatis respondit diem se ad deliberandum sumpturum: si quid 
uellent, ad Id. April. reuerterentur.
[8] Interea ea legione quam secum habebat militibusque, qui ex prouincia 
conuenerant, a lacu Lemanno, qui in flumen Rhodanum influit, ad montem Iuram, 
qui fines Sequanorum ab Heluetiis diuidit, milia passuum XVIIII murum in 
altitudinem pedum sedecim fossamque perducit. Eo opere perfecto praesidia 
disponit, castella communit, quo facilius, si se inuito transire conentur, 
prohibere possit. Ubi ea dies quam constituerat cum legatis uenit et legati ad 
eum reuerterunt, negat se more et exemplo populi Romani posse iter ulli per 
prouinciam dare et, si uim facere conentur, prohibiturum ostendit. Heluetii ea 
spe deiecti nauibus iunctis ratibusque compluribus factis, alii uadis Rhodani, 
qua minima altitudo fluminis erat, non numquam interdiu, saepius noctu si 
perrumpere possent conati, operis munitione et militum concursu et telis 
repulsi, hoc conatu destiterunt.
[9] Relinquebatur una per Sequanos uia, qua Sequanis inuitis propter angustias 
ire non poterant. His cum sua sponte persuadere non possent, legatos ad 
Dumnorigem Haeduum mittunt, ut eo deprecatore a Sequanis impetrarent. Dumnorix 
gratia et largitione apud Sequanos plurimum poterat et Heluetiis erat amicus, 
quod ex ea ciuitate Orgetorigis filiam in matrimonium duxerat, et cupiditate 
regni adductus nouis rebus studebat et quam plurimas ciuitates suo beneficio 
habere obstrictas uolebat. Itaque rem suscipit et a Sequanis impetrat ut per 
fines suos Heluetios ire patiantur, obsidesque uti inter sese dent perficit: 
Sequani, ne itinere Heluetios prohibeant, Heluetii, ut sine maleficio et iniuria 
transeant.
[10] Caesari renuntiatur Heluetiis esse in animo per agrum Sequanorum et 
Haeduorum iter in Santonum fines facere, qui non longe a Tolosatium finibus 
absunt, quae ciuitas est in prouincia. Id si fieret, intellegebat magno cum 
periculo prouinciae futurum ut homines bellicosos, populi Romani inimicos, locis 
patentibus maximeque frumentariis finitimos haberet. Ob eas causas ei munitioni 
quam fecerat T. Labienum legatum praeficit; ipse in Italiam magnis itineribus 
contendit duasque ibi legiones conscribit et tres, quae circum Aquileiam 
hiemabant, ex hibernis educit et, qua proximum iter in ulteriorem Galliam per 
Alpes erat, cum his quinque legionibus ire contendit. Ibi Ceutrones et Graioceli 
et Caturiges locis superioribus occupatis itinere exercitum prohibere conantur. 
Compluribus his proeliis pulsis ab Ocelo, quod est oppidum citerioris prouinciae 
extremum, in fines Vocontiorum ulterioris prouinciae die septimo peruenit; inde 
in Allobrogum fines, ab Allobrogibus in Segusiauos exercitum ducit. Hi sunt 
extra prouinciam trans Rhodanum primi.
[11] Heluetii iam per angustias et fines Sequanorum suas copias traduxerant et 
in Haeduorum fines peruenerant eorumque agros populabantur. Haedui, cum se 
suaque ab iis defendere non possent, legatos ad Caesarem mittunt rogatum 
auxilium: ita se omni tempore de populo Romano meritos esse ut paene in 
conspectu exercitus nostri agri uastari, liberi [eorum] in seruitutem abduci, 
oppida expugnari non debuerint. Eodem tempore quo Haedui Ambarri, necessarii et 
consanguinei Haeduorum, Caesarem certiorem faciunt sese depopulatis agris non 
facile ab oppidis uim hostium prohibere. Item Allobroges, qui trans Rhodanum 
uicos possessionesque habebant, fuga se ad Caesarem recipiunt et demonstrant 
sibi praeter agri solum nihil esse reliqui. Quibus rebus adductus Caesar non 
expectandum sibi statuit dum, omnibus, fortunis sociorum consumptis, in Santonos 
Heluetii peruenirent.
[12] Flumen est Arar, quod per fines Haeduorum et Sequanorum in Rhodanum 
influit, incredibili lenitate, ita ut oculis in utram partem fluat iudicari non 
possit. Id Heluetii ratibus ac lintribus iunctis transibant. Ubi per 
exploratores Caesar certior factus est tres iam partes copiarum Heluetios id 
flumen traduxisse, quartam uero partem citra flumen Ararim reliquam esse, de 
tertia uigilia cum legionibus tribus e castris profectus ad eam partem peruenit 
quae nondum flumen transierat. Eos impeditos et inopinantes adgressus magnam 
partem eorum concidit; reliqui sese fugae mandarunt atque in proximas siluas 
abdiderunt. Is pagus appellabatur Tigurinus; nam omnis ciuitas Heluetia in 
quattuor pagos diuisa est. Hic pagus unus, cum domo exisset, patrum nostrorum 
memoria L. Cassium consulem interfecerat et eius exercitum sub iugum miserat. 
Ita siue casu siue consilio deorum immortalium quae pars ciuitatis Heluetiae 
insignem calamitatem populo Romano intulerat, ea princeps poenam persoluit. Qua 
in re Caesar non solum publicas, sed etiam priuatas iniurias ultus est, quod 
eius soceri L. Pisonis auum, L. Pisonem legatum, Tigurini eodem proelio quo 
Cassium interfecerant.
[13] Hoc proelio facto, reliquas copias Heluetiorum ut consequi posset, pontem 
in Arari faciendum curat atque ita exercitum traducit. Heluetii repentino eius 
aduentu commoti cum id quod ipsi diebus XX aegerrime confecerant, ut flumen 
transirent, illum uno die fecisse intellegerent, legatos ad eum mittunt; cuius 
legationis Diuico princeps fuit, qui bello Cassiano dux Heluetiorum fuerat. Is 
ita cum Caesare egit: si pacem populus Romanus cum Heluetiis faceret, in eam 
partem ituros atque ibi futuros Heluetios ubi eos Caesar constituisset atque 
esse uoluisset; sin bello persequi perseueraret, reminisceretur et ueteris 
incommodi populi Romani et pristinae uirtutis Heluetiorum. Quod improuiso unum 
pagum adortus esset, cum ii qui flumen transissent suis auxilium ferre non 
possent, ne ob eam rem aut suae magnopere uirtuti tribueret aut ipsos 
despiceret. Se ita a patribus maioribusque suis didicisse, ut magis uirtute 
contenderent quam dolo aut insidiis niterentur. Quare ne committeret ut is locus 
ubi constitissent ex calamitate populi Romani et internecione exercitus nomen 
caperet aut memoriam proderet.
[14] His Caesar ita respondit: eo sibi minus dubitationis dari, quod eas res 
quas legati Heluetii commemorassent memoria teneret, atque eo grauius ferre quo 
minus merito populi Romani accidissent; qui si alicuius iniuriae sibi conscius 
fuisset, non fuisse difficile cauere; sed eo deceptum, quod neque commissum a se 
intellegeret quare timeret neque sine causa timendum putaret. Quod si ueteris 
contumeliae obliuisci uellet, num etiam recentium iniuriarum, quod eo inuito 
iter per prouinciam per uim temptassent, quod Haeduos, quod Ambarros, quod 
Allobrogas uexassent, memoriam deponere posse? Quod sua uictoria tam insolenter 
gloriarentur quodque tam diu se impune iniurias tulisse admirarentur, eodem 
pertinere. Consuesse enim deos immortales, quo grauius homines ex commutatione 
rerum doleant, quos pro scelere eorum ulcisci uelint, his secundiores interdum 
res et diuturniorem impunitatem concedere. Cum ea ita sint, tamen, si obsides ab 
iis sibi dentur, uti ea quae polliceantur facturos intellegat, et si Haeduis de 
iniuriis quas ipsis sociisque eorum intulerint, item si Allobrogibus satis 
faciunt, sese cum iis pacem esse facturum. Diuico respondit: ita Heluetios a 
maioribus suis institutos esse uti obsides accipere, non dare, consuerint; eius 
rem populum Romanum esse testem. Hoc responso dato discessit.
[15] Postero die castra ex eo loco mouent. Idem facit Caesar equitatumque omnem, 
ad numerum quattuor milium, quem ex omni prouincia et Haeduis atque eorum sociis 
coactum habebat, praemittit, qui uideant quas in partes hostes iter faciant. Qui 
cupidius nouissimum agmen insecuti alieno loco cum equitatu Heluetiorum proelium 
committunt; et pauci de nostris cadunt. Quo proelio sublati Heluetii, quod 
quingentis equitibus tantam multitudinem equitum propulerant, audacius 
subsistere non numquam et nouissimo agmine proelio nostros lacessere coeperunt. 
Caesar suos a proelio continebat, ac satis habebat in praesentia hostem rapinis, 
pabulationibus populationibusque prohibere. Ita dies circiter XV iter fecerunt 
uti inter nouissimum hostium agmen et nostrum primum non amplius quinis aut 
senis milibus passuum interesset.
[16] Interim cotidie Caesar Haeduos frumentum, quod essent publice polliciti, 
flagitare. Nam propter frigora [quod Gallia sub septentrionibus, ut ante dictum 
est, posita est,] non modo frumenta in agris matura non erant, sed ne pabuli 
quidem satis magna copia suppetebat; eo autem frumento quod flumine Arari 
nauibus subuexerat propterea uti minus poterat quod iter ab Arari Heluetii 
auerterant, a quibus discedere nolebat. Diem ex die ducere Haedui: conferri, 
comportari, adesse dicere. Ubi se diutius duci intellexit et diem instare quo 
die frumentum militibus metiri oporteret, conuocatis eorum principibus, quorum 
magnam copiam in castris habebat, in his Diuiciaco et Lisco, qui summo 
magistratui praeerat, quem uergobretum appellant Haedui, qui creatur annuus et 
uitae necisque in suos habet potestatem, grauiter eos accusat, quod, cum neque 
emi neque ex agris sumi possit, tam necessario tempore, tam propinquis hostibus 
ab iis non subleuetur, praesertim cum magna ex parte eorum precibus adductus 
bellum susceperit; multo etiam grauius quod sit destitutus queritur.
[17] Tum demum Liscus oratione Caesaris adductus quod antea tacuerat proponit: 
esse non nullos, quorum auctoritas apud plebem plurimum ualeat, qui priuatim 
plus possint quam ipsi magistratus. Hos seditiosa atque improba oratione 
multitudinem deterrere, ne frumentum conferant quod debeant: praestare, si iam 
principatum Galliae obtinere non possint, Gallorum quam Romanorum imperia 
perferre, neque dubitare [debeant] quin, si Heluetios superauerint Romani, una 
cum reliqua Gallia Haeduis libertatem sint erepturi. Ab isdem nostra consilia 
quaeque in castris gerantur hostibus enuntiari; hos a se coerceri non posse. 
Quin etiam, quod necessariam rem coactus Caesari enuntiarit, intellegere sese 
quanto id cum periculo fecerit, et ob eam causam quam diu potuerit tacuisse.
[18] Caesar hac oratione Lisci Dumnorigem, Diuiciaci fratrem, designari 
sentiebat, sed, quod pluribus praesentibus eas res iactari nolebat, celeriter 
concilium dimittit, Liscum retinet. Quaerit ex solo ea quae in conuentu dixerat. 
Dicit liberius atque audacius. Eadem secreto ab aliis quaerit; reperit esse 
uera: ipsum esse Dumnorigem, summa audacia, magna apud plebem propter 
liberalitatem gratia, cupidum rerum nouarum. Complures annos portoria reliquaque 
omnia Haeduorum uectigalia paruo pretio redempta habere, propterea quod illo 
licente contra liceri audeat nemo. His rebus et suam rem familiarem auxisse et 
facultates ad largiendum magnas comparasse; magnum numerum equitatus suo sumptu 
semper alere et circum se habere, neque solum domi, sed etiam apud finitimas 
ciuitates largiter posse, atque huius potentiae causa matrem in Biturigibus 
homini illic nobilissimo ac potentissimo conlocasse; ipsum ex Heluetiis uxorem 
habere, sororum ex matre et propinquas suas nuptum in alias ciuitates 
conlocasse. Fauere et cupere Heluetiis propter eam adfinitatem, odisse etiam suo 
nomine Caesarem et Romanos, quod eorum aduentu potentia eius deminuta et 
Diuiciacus frater in antiquum locum gratiae atque honoris sit restitutus. Si 
quid accidat Romanis, summam in spem per Heluetios regni obtinendi uenire; 
imperio populi Romani non modo de regno, sed etiam de ea quam habeat gratia 
desperare. Reperiebat etiam in quaerendo Caesar, quod proelium equestre aduersum 
paucis ante diebus esset factum, initium eius fugae factum a Dumnorige atque 
eius equitibus (nam equitatui, quem auxilio Caesari Haedui miserant, Dumnorix 
praeerat): eorum fuga reliquum esse equitatum perterritum.
[19] Quibus rebus cognitis, cum ad has suspiciones certissimae res accederent, 
quod per fines Sequanorum Heluetios traduxisset, quod obsides inter eos dandos 
curasset, quod ea omnia non modo iniussu suo et ciuitatis sed etiam inscientibus 
ipsis fecisset, quod a magistratu Haeduorum accusaretur, satis esse causae 
arbitrabatur quare in eum aut ipse animaduerteret aut ciuitatem animaduertere 
iuberet. His omnibus rebus unum repugnabat, quod Diuiciaci fratris summum in 
populum Romanum studium, summum in se uoluntatem, egregiam fidem, iustitiam, 
temperantiam cognouerat; nam ne eius supplicio Diuiciaci animum offenderet 
uerebatur. Itaque prius quam quicquam conaretur, Diuiciacum ad se uocari iubet 
et, cotidianis interpretibus remotis, per C. Valerium Troucillum, principem 
Galliae prouinciae, familiarem suum, cui summam omnium rerum fidem habebat, cum 
eo conloquitur; simul commonefacit quae ipso praesente in concilio [Gallorum] de 
Dumnorige sint dicta, et ostendit quae separatim quisque de eo apud se dixerit. 
Petit atque hortatur ut sine eius offensione animi uel ipse de eo causa cognita 
statuat uel ciuitatem statuere iubeat.
[20] Diuiciacus multis cum lacrimis Caesarem complexus obsecrare coepit ne quid 
grauius in fratrem statueret: scire se illa esse uera, nec quemquam ex eo plus 
quam se doloris capere, propterea quod, cum ipse gratia plurimum domi atque in 
reliqua Gallia, ille minimum propter adulescentiam posset, per se creuisset; 
quibus opibus ac neruis non solum ad minuendam gratiam, sed paene ad perniciem 
suam uteretur. Sese tamen et amore fraterno et existimatione uulgi commoueri. 
Quod si quid ei a Caesare grauius accidisset, cum ipse eum locum amicitiae apud 
eum teneret, neminem existimaturum non sua uoluntate factum; qua ex re futurum 
uti totius Galliae animi a se auerterentur. Haec cum pluribus uerbis flens a 
Caesare peteret, Caesar eius dextram prendit; consolatus rogat finem orandi 
faciat; tanti eius apud se gratiam esse ostendit uti et rei publicae iniuriam et 
suum dolorem eius uoluntati ac precibus condonet. Dumnorigem ad se uocat, 
fratrem adhibet; quae in eo reprehendat ostendit; quae ipse intellegat, quae 
ciuitas queratur proponit; monet ut in reliquum tempus omnes suspiciones uitet; 
praeterita se Diuiciaco fratri condonare dicit. Dumnorigi custodes ponit, ut 
quae agat, quibuscum loquatur scire possit.
[21] Eodem die ab exploratoribus certior factus hostes sub monte consedisse 
milia passuum ab ipsius castris octo, qualis esset natura montis et qualis in 
circuitu ascensus qui cognoscerent misit. Renuntiatum est facilem esse. De 
tertia uigilia T. Labienum, legatum pro praetore, cum duabus legionibus et iis 
ducibus qui iter cognouerant summum iugum montis ascendere iubet; quid sui 
consilii sit ostendit. Ipse de quarta uigilia eodem itinere quo hostes ierant ad 
eos contendit equitatumque omnem ante se mittit. P. Considius, qui rei militaris 
peritissimus habebatur et in exercitu L. Sullae et postea in M. Crassi fuerat, 
cum exploratoribus praemittitur.
[22] Prima luce, cum summus mons a [Lucio] Labieno teneretur, ipse ab hostium 
castris non longius mille et quingentis passibus abesset neque, ut postea ex 
captiuis comperit, aut ipsius aduentus aut Labieni cognitus esset, Considius 
equo admisso ad eum accurrit, dicit montem, quem a Labieno occupari uoluerit, ab 
hostibus teneri: id se a Gallicis armis atque insignibus cognouisse. Caesar suas 
copias in proximum collem subducit, aciem instruit. Labienus, ut erat ei 
praeceptum a Caesare ne proelium committeret, nisi ipsius copiae prope hostium 
castra uisae essent, ut undique uno tempore in hostes impetus fieret, monte 
occupato nostros expectabat proelioque abstinebat. Multo denique die per 
exploratores Caesar cognouit et montem a suis teneri et Heluetios castra, 
mouisse et Considium timore perterritum quod non uidisset pro uiso sibi 
renuntiauisse. Eo die quo consuerat interuallo hostes sequitur et milia passuum 
tria ab eorum castris castra ponit.
[23] Postridie eius diei, quod omnino biduum supererat, cum exercitui frumentum 
metiri oporteret, et quod a Bibracte, oppido Haeduorum longe maximo et 
copiosissimo, non amplius milibus passuum XVIII aberat, rei frumentariae 
prospiciendum existimauit; itaque iter ab Heluetiis auertit ac Bibracte ire 
contendit. Ea res per fugitiuos L. Aemilii, decurionis equitum Gallorum, 
hostibus nuntiatur. Heluetii, seu quod timore perterritos Romanos discedere a se 
existimarent, eo magis quod pridie superioribus locis occupatis proelium non 
commisissent, siue eo quod re frumentaria intercludi posse confiderent, 
commutato consilio atque itinere conuerso nostros a nouissimo agmine insequi ac 
lacessere coeperunt.
[24] Postquam id animum aduertit, copias suas Caesar in proximum collem subduxit 
equitatumque, qui sustineret hostium petum, misit. Ipse interim in colle medio 
triplicem aciem instruxit legionum quattuor ueteranarum; in summo iugo duas 
legiones quas in Gallia citeriore proxime conscripserat et omnia auxilia 
conlocauit, ita ut supra se totum montem hominibus compleret; impedimenta 
sarcinasque in unum locum conferri et eum ab iis qui in superiore acie 
constiterant muniri iussit. Heluetii cum omnibus suis carris secuti impedimenta 
in unum locum contulerunt; ipsi confertissima acie, reiecto nostro equitatu, 
phalange facta sub primam nostram aciem successerunt.
[25] Caesar primum suo, deinde omnium ex conspectu remotis equis, ut aequato 
omnium periculo spem fugae tolleret, cohortatus suos proelium commisit. Milites 
loco superiore pilis missis facile hostium phalangem perfregerunt. Ea disiecta 
gladiis destrictis in eos impetum fecerunt. Gallis magno ad pugnam erat 
impedimento quod pluribus eorum scutis uno ictu pilorum transfixis et 
conligatis, cum ferrum se inflexisset, neque euellere neque sinistra impedita 
satis commode pugnare poterant, multi ut diu iactato bracchio praeoptarent 
scutum manu emittere et nudo corpore pugnare. Tandem uulneribus defessi et pedem 
referre et, quod mons suberit circiter mille passuum spatio, eo se recipere 
coeperunt. Capto monte et succedentibus nostris, Boi et Tulingi, qui hominum 
milibus circiter XV agmen hostium claudebant et nouissimis praesidio erant, ex 
itinere nostros ab latere aperto adgressi circumuenire, et id conspicati 
Heluetii, qui in montem sese receperant, rursus instare et proelium redintegrare 
coeperunt. Romani conuersa signa bipertito intulerunt: prima et secunda acies, 
ut uictis ac submotis resisteret, tertia, ut uenientes sustineret.
[26] Ita ancipiti proelio diu atque acriter pugnatum est. Diutius cum sustinere 
nostrorum impetus non possent, alteri se, ut coeperant, in montem receperunt, 
alteri ad impedimenta et carros suos se contulerunt. Nam hoc toto proelio, cum 
ab hora septima ad uesperum pugnatum sit, auersum hostem uidere nemo potuit. Ad 
multam noctem etiam ad impedimenta pugnatum est, propterea quod pro uallo carros 
obiecerunt et e loco superiore in nostros uenientes tela coiciebant et non nulli 
inter carros rotasque mataras ac tragulas subiciebant nostrosque uulnerabant. 
Diu cum esset pugnatum, impedimentis castrisque nostri potiti sunt. Ibi 
Orgetorigis filia atque unus e filiis captus est. Ex eo proelio circiter hominum 
milia CXXX superfuerunt eaque tota nocte continenter ierunt [nullam partem 
noctis itinere intermisso]; in fines Lingonum die quarto peruenerunt, cum et 
propter uulnera militum et propter sepulturam occisorum nostri [triduum morati] 
eos sequi non potuissent. Caesar ad Lingonas litteras nuntiosque misit, ne eos 
frumento neue alia re iuuarent: qui si iuuissent, se eodem loco quo Heluetios 
habiturum. Ipse triduo intermisso cum omnibus copiis eos sequi coepit.
[27] Heluetii omnium rerum inopia adducti legatos de deditione ad eum miserunt. 
Qui cum eum in itinere conuenissent seque ad pedes proiecissent suppliciterque 
locuti flentes pacem petissent, atque eos in eo loco quo tum essent suum 
aduentum expectare iussisset, paruerunt. Eo postquam Caesar peruenit, obsides, 
arma, seruos qui ad eos perfugissent, poposcit. Dum ea conquiruntur et 
conferuntur, [nocte intermissa] circiter hominum milia VI eius pagi qui 
Verbigenus appellatur, siue timore perterriti, ne armis traditis supplicio 
adficerentur, siue spe salutis inducti, quod in tanta multitudine dediticiorum 
suam fugam aut occultari aut omnino ignorari posse existimarent, prima nocte e 
castris Heluetiorum egressi ad Rhenum finesque Germanorum contenderunt.
[28] Quod ubi Caesar resciit, quorum per fines ierant his uti conquirerent et 
reducerent, si sibi purgati esse uellent, imperauit; reductos in hostium numero 
habuit; reliquos omnes obsidibus, armis, perfugis traditis in deditionem 
accepit. Heluetios, Tulingos, Latobrigos in fines suos, unde erant profecti, 
reuerti iussit, et, quod omnibus frugibus amissis domi nihil erat quo famem 
tolerarent, Allobrogibus imperauit ut iis frumenti copiam facerent; ipsos oppida 
uicosque, quos incenderant, restituere iussit. Id ea maxime ratione fecit, quod 
noluit eum locum unde Heluetii discesserant uacare, ne propter bonitatem agrorum 
Germani, qui trans Rhenum incolunt, ex suis finibus in Heluetiorum fines 
transirent et finitimi Galliae prouinciae Allobrogibusque essent. Boios 
petentibus Haeduis, quod egregia uirtute erant cogniti, ut in finibus suis 
conlocarent, concessit; quibus illi agros dederunt quosque postea in parem iuris 
libertatisque condicionem atque ipsi erant receperunt.
[29] In castris Heluetiorum tabulae repertae sunt litteris Graecis confectae et 
ad Caesarem relatae, quibus in tabulis nominatim ratio confecta erat, qui 
numerus domo exisset eorum qui arma ferre possent, et item separatim, quot 
pueri, senes mulieresque. [Quarum omnium rerum] summa erat capitum Heluetiorum 
milium CCLXIII, Tulingorum milium XXXVI, Latobrigorum XIIII, Rauracorum XXIII, 
Boiorum XXXII; ex his qui arma ferre possent ad milia nonaginta duo. Summa 
omnium fuerunt ad milia CCCLXVIII. Eorum qui domum redierunt censu habito, ut 
Caesar imperauerat, repertus est numerus milium C et X.
[30] Bello Heluetiorum confecto totius fere Galliae legati, principes ciuitatum, 
ad Caesarem gratulatum conuenerunt: intellegere sese, tametsi pro ueteribus 
Heluetiorum iniuriis populi Romani ab his poenas bello repetisset, tamen eam rem 
non minus ex usu [terrae] Galliae quam populi Romani accidisse, propterea quod 
eo consilio florentissimis rebus domos suas Heluetii reliquissent uti toti 
Galliae bellum inferrent imperioque potirentur, locumque domicilio ex magna 
copia deligerent quem ex omni Gallia oportunissimum ac fructuosissimum 
iudicassent, reliquasque ciuitates stipendiarias haberent. Petierunt uti sibi 
concilium totius Galliae in diem certam indicere idque Caesaris facere uoluntate 
liceret: sese habere quasdam res quas ex communi consensu ab eo petere uellent. 
Ea re permissa diem concilio constituerunt et iure iurando ne quis enuntiaret, 
nisi quibus communi consilio mandatum esset, inter se sanxerunt.
[31] Eo concilio dimisso, idem princeps ciuitatum qui ante fuerant ad Caesarem 
reuerterunt petieruntque uti sibi secreto in occulto de sua omniumque salute cum 
eo agere liceret. Ea re impetrata sese omnes flentes Caesari ad pedes 
proiecerunt: non minus se id contendere et laborare ne ea quae dixissent 
enuntiarentur quam uti ea quae uellent impetrarent, propterea quod, si 
enuntiatum esset, summum in cruciatum se uenturos uiderent. Locutus est pro his 
Diuiciacus Haeduus: Galliae totius factiones esse duas; harum alterius 
principatum tenere Haeduos, alterius Aruernos. Hi cum tantopere de potentatu 
inter se multos annos contenderent, factum esse uti ab Aruernis Sequanisque 
Germani mercede arcesserentur. Horum primo circiter milia XV Rhenum transisse; 
postea quam agros et cultum et copias Gallorum homines feri ac barbari 
adamassent, traductos plures; nunc esse in Gallia ad C et XX milium numerum. Cum 
his Haeduos eorumque clientes semel atque iterum armis contendisse; magnam 
calamitatem pulsos accepisse, omnem nobilitatem, omnem senatum, omnem equitatum 
amisisse. Quibus proeliis calamitatibusque fractos, qui et sua uirtute et populi 
Romani hospitio atque amicitia plurimum ante in Gallia potuissent, coactos esse 
Sequanis obsides dare nobilissimos ciuitatis et iure iurando ciuitatem 
obstringere sese neque obsides repetituros neque auxilium a populo Romano 
imploraturos neque recusaturos quo minus perpetuo sub illorum dicione atque 
imperio essent. Unum se esse ex omni ciuitate Haeduorum qui adduci non potuerit 
ut iuraret aut liberos suos obsides daret. Ob eam rem se ex ciuitate profugisse 
et Romam ad senatum uenisse auxilium postulatum, quod solus neque iure iurando 
neque obsidibus teneretur. Sed peius uictoribus Sequanis quam Haeduis uictis 
accidisse, propterea quod Ariouistus, rex Germanorum, in eorum finibus 
consedisset tertiamque partem agri Sequani, qui esset optimus totius Galliae, 
occupauisset et nunc de altera parte tertia Sequanos decedere iuberet, propterea 
quod paucis mensibus ante Harudum milia hominum XXIIII ad eum uenissent, quibus 
locus ac sedes pararentur. Futurum esse paucis annis uti omnes ex Galliae 
finibus pellerentur atque omnes Germani Rhenum transirent; neque enim 
conferendum esse Gallicum cum Germanorum agro neque hanc consuetudinem uictus 
cum illa comparandam. Ariouistum autem, ut semel Gallorum copias proelio 
uicerit, quod proelium factum sit ad Magetobrigam, superbe et crudeliter 
imperare, obsides nobilissimi cuiusque liberos poscere et in eos omnia exempla 
cruciatusque edere, si qua res non ad nutum aut ad uoluntatem eius facta sit. 
Hominem esse barbarum, iracundum, temerarium: non posse eius imperia, diutius 
sustineri. Nisi quid in Caesare populoque Romano sit auxilii, omnibus Gallis 
idem esse faciendum quod Heluetii fecerint, ut domo emigrent, aliud domicilium, 
alias sedes, remotas a Germanis, petant fortunamque, quaecumque accidat, 
experiantur. Haec si enuntiata Ariouisto sint, non dubitare quin de omnibus 
obsidibus qui apud eum sint grauissimum supplicium sumat. Caesarem uel 
auctoritate sua atque exercitus uel recenti uictoria uel nomine populi Romani 
deterrere posse ne maior multitudo Germanorum Rhenum traducatur, Galliamque 
omnem ab Ariouisti iniuria posse defendere.
[32] Hac oratione ab Diuiciaco habita omnes qui aderant magno fletu auxilium a 
Caesare petere coeperunt. Animaduertit Caesar unos ex omnibus Sequanos nihil 
earum rerum facere quas ceteri facerent sed tristes capite demisso terram 
intueri. Eius rei quae causa esset miratus ex ipsis quaesiit. Nihil Sequani 
respondere, sed in eadem tristitia taciti permanere. Cum ab his saepius 
quaereret neque ullam omnino uocem exprimere posset, idem Diuiacus Haeduus 
respondit: hoc esse miseriorem et grauiorem fortunam Sequanorum quam reliquorum, 
quod soli ne in occulto quidem queri neque auxilium implorare auderent 
absentisque Ariouisti crudelitatem, uelut si cora adesset, horrerent, propterea 
quod reliquis tamen fugae facultas daretur, Sequanis uero, qui intra fines suos 
Ariouistum recepissent, quorum oppida omnia in potestate eius essent, omnes 
cruciatus essent perferendi.
[33] His rebus cognitis Caesar Gallorum animos uerbis confirmauit pollicitusque 
est sibi eam rem curae futuram; magnam se habere spem et beneficio suo et 
auctoritate adductum Ariouistum finem iniuriis facturum. Hac oratione habita, 
concilium dimisit. Et secundum ea multae res eum hortabantur quare sibi eam rem 
cogitandam et suscipiendam putaret, in primis quod Haeduos, fratres 
consanguineosque saepe numero a senatu appellatos, in seruitute atque [in] 
dicione uidebat Germanorum teneri eorumque obsides esse apud Ariouistum ac 
Sequanos intellegebat; quod in tanto imperio populi Romani turpissimum sibi et 
rei publicae esse arbitrabatur. Paulatim autem Germanos consuescere Rhenum 
transire et in Galliam magnam eorum multitudinem uenire populo Romano 
periculosum uidebat, neque sibi homines feros ac barbaros temperaturos 
existimabat quin, cum omnem Galliam occupauissent, ut ante Cimbri Teutonique 
fecissent, in prouinciam exirent atque inde in Italiam contenderent [, 
praesertim cum Sequanos a prouincia nostra Rhodanus diuideret]; quibus rebus 
quam maturrime occurrendum putabat. Ipse autem Ariouistus tantos sibi spiritus, 
tantam arrogantiam sumpserat, ut ferendus non uideretur.
[34] Quam ob rem placuit ei ut ad Ariouistum legatos mitteret, qui ab eo 
postularent uti aliquem locum medium utrisque conloquio deligeret: uelle sese de 
re publica et summis utriusque rebus cum eo agere. Ei legationi Ariouistus 
respondit: si quid ipsi a Caesare opus esset, sese ad eum uenturum fuisse; si 
quid ille se uelit, illum ad se uenire oportere. Praeterea se neque sine 
exercitu in eas partes Galliae uenire audere quas Caesar possideret, neque 
exercitum sine magno commeatu atque molimento in unum locum contrahere posse. 
Sibi autem mirum uideri quid in sua Gallia, quam bello uicisset, aut Caesari aut 
omnino populo Romano negotii esset.
[35] His responsis ad Caesarem relatis, iterum ad eum Caesar legatos cum his 
mandatis mittit: quoniam tanto suo populique Romani beneficio adtectus, cum in 
consulatu suo rex atque amicus a senatu appellatus esset, hanc sibi populoque 
Romano gratiam referret ut in conloquium uenire inuitatus grauaretur neque de 
communi re dicendum sibi et cognoscendum putaret, haec esse quae ab eo 
postularet: primum ne quam multitudinem hominum amplius trans Rhenum in Galliam 
traduceret; deinde obsides quos haberet ab Haeduis redderet Sequanisque 
permitteret ut quos illi haberent uoluntate eius reddere illis liceret; neue 
Haeduos iniuria lacesseret neue his sociisque eorum bellum inferret. Si [id] ita 
fecisset, sibi populoque Romano perpetuam gratiam atque amicitiam cum eo 
futuram; si non impetraret, sese, quoniam M. Messala, M. Pisone consulibus 
senatus censuisset uti quicumque Galliam prouinciam obtineret, quod commodo rei 
publicae lacere posset, Haeduos ceterosque amicos populi Romani defenderet, se 
Haeduorum iniurias non neglecturum.
[36] Ad haec Ariouistus respondit: ius esse belli ut qui uicissent iis quos 
uicissent quem ad modum uellent imperarent. Item populum Romanum uictis non ad 
alterius praescriptum, sed ad suum arbitrium imperare consuesse. Si ipse populo 
Romano non praescriberet quem ad modum suo iure uteretur, non oportere se a 
populo Romano in suo iure impediri. Haeduos sibi, quoniam belli fortunam 
temptassent et armis congressi ac superati essent, stipendiarios esse factos. 
Magnam Caesarem iniuriam facere, qui suo aduentu uectigalia sibi deteriora 
faceret. Haeduis se obsides redditurum non esse neque his neque eorum sociis 
iniuria bellum inlaturum, si in eo manerent quod conuenisset stipendiumque 
quotannis penderent; si id non fecissent, longe iis fraternum nomen populi 
Romani afuturum. Quod sibi Caesar denuntiaret se Haeduorum iniurias non 
neglecturum, neminem secum sine sua pernicie contendisse. Cum uellet, 
congrederetur: intellecturum quid inuicti Germani, exercitatissimi in armis, qui 
inter annos XIIII tectum non subissent, uirtute possent.
[37] Haec eodem tempore Caesari mandata referebantur et legati ab Haeduis et a 
Treueris ueniebant: Haedui questum quod Harudes, qui nuper in Galliam 
transportati essent, fines eorum popularentur: sese ne obsidibus quidem datis 
pacem Ariouisti redimere potuisse; Treueri autem, pagos centum Sueborum ad ripas 
Rheni consedisse, qui Rhemum transire conarentur; his praeesse Nasuam et 
Cimberium fratres. Quibus rebus Caesar uehementer commotus maturandum sibi 
existimauit, ne, si noua manus Sueborum cum ueteribus copiis Ariouisti sese 
coniunxisset, minus facile resisti posset. Itaque re frumentaria quam celerrime 
potuit comparata magnis itineribus ad Ariouistum contendit.
[38] Cum tridui uiam processisset, nuntiatum est ei Ariouistum cum suis omnibus 
copiis ad occupandum Vesontionem, quod est oppidum maximum Sequanorum, 
contendere [triduique uiam a suis finibus processisse]. Id ne accideret, 
magnopere sibi praecauendum Caesar existimabat. Namque omnium rerum quae ad 
bellum usui erant summa erat in eo oppido facultas, idque natura loci sic 
muniebatur ut magnam ad ducendum bellum daret facultatem, propterea quod flumen 
[alduas] Dubis ut circino circumductum paene totum oppidum cingit, reliquum 
spatium, quod est non amplius pedum MDC, qua flumen intermittit, mons continet 
magna altitudine, ita ut radices eius montis ex utraque parte ripae fluminis 
contingant, hunc murus circumdatus arcem efficit et cum oppido coniungit. Huc 
Caesar magnis nocturnis diurnisque itineribus contendit occupatoque oppido ibi 
praesidium conlocat.
[39] Dum paucos dies ad Vesontionem rei frumentariae commeatusque causa moratur, 
ex percontatione nostrorum uocibusque Gallorum ac mercatorum, qui ingenti 
magnitudine corporum Germanos, incredibili uirtute atque exercitatione in armis 
esse praedicabant (saepe numero sese cum his congressos ne uultum quidem atque 
aciem oculorum dicebant ferre potuisse), tantus subito timor omnem exercitum 
occupauit ut non mediocriter omnium mentes animosque perturbaret. Hic primum 
ortus est a tribunis militum, praefectis, reliquisque qui ex urbe amicitiae 
causa Caesarem secuti non magnum in re militari usum habebant: quorum alius alia 
causa inlata, quam sibi ad proficiscendum necessariam esse diceret, petebat ut 
eius uoluntate discedere liceret; non nulli pudore adducti, ut timoris 
suspicionem uitarent, remanebant. Hi neque uultum fingere neque interdum 
lacrimas tenere poterant: abditi in tabernaculis aut suum fatum querebantur aut 
cum familiaribus suis commune periculum miserabantur. Vulgo totis castris 
testamenta obsignabantur. Horum uocibus ac timore paulatim etiam ii qui magnum 
in castris usum habebant, milites centurionesque quique equitatui praeerant, 
perturbabantur. Qui se ex his minus timidos existimari uolebant, non se hostem 
uereri, sed angustias itineris et magnitudinem siluarum quae intercederent inter 
ipsos atque Ariouistum, aut rem frumentariam, ut satis commode supportari 
posset, timere dicebant. Non nulli etiam Caesari nuntiabant, cum castra moueri 
ac signa ferri iussisset, non fore dicto audientes milites neque propter timorem 
signa laturos.
[40] Haec cum animaduertisset, conuocato consilio omniumque ordinum ad id 
consilium adhibitis centurionibus, uehementer eos incusauit: primum, quod aut 
quam in partem aut quo consilio ducerentur sibi quaerendum aut cogitandum 
putarent. Ariouistum se consule cupidissime populi Romani amicitiam adpetisse; 
cur hunc tam temere quisquam ab officio discessurum iudicaret? Sibi quidem 
persuaderi cognitis suis poslulatis atque aequitate condicionum perspecta eum 
neque suam neque populi Romani gratiam repudiaturum. Quod si furore atque 
amentia impulsum bellum intulisset, quid tandem uererentur? Aut cur de sua 
uirtute aut de ipsius diligentia desperarent? Factum eius hostis periculum 
patrum nostrorum memoria Cimbris et Teutonis a C. Mario pulsis [cum non minorem 
laudem exercitus quam ipse imperator meritus uidebatur]; factum etiam nuper in 
Italia seruili tumultu, quos tamen aliquid usus ac disciplina, quam a nobis 
accepissent, subleuarint. Ex quo iudicari posse quantum haberet in se boni 
constantia, propterea quod quos aliquam diu inermes sine causa timuissent hos 
postea armatos ac uictores superassent. Denique hos esse eosdem Germanos 
quibuscum saepe numero Heluetii congressi non solum in suis sed etiam in illorum 
finibus plerumque superarint, qui tamen pares esse nostro exercitui non 
potuerint. Si quos aduersum proelium et fuga Gallorum commoueret, hos, si 
quaererent, reperire posse diuturnitate belli defatigatis Gallis Ariouistum, cum 
multos menses castris se ac paludibus tenuisset neque sui potestatem fecisset, 
desperantes iam de pugna et dispersos subito adortum magis ratione et consilio 
quam uirtute uicisse. Cui rationi contra homines barbaros atque imperitos locus 
fuisset, hac ne ipsum quidem sperare nostros exercitus capi posse. Qui suum 
timorem in rei frumentariae simulationem angustiasque itineris conferrent, 
facere arroganter, cum aut de officio imperatoris desperare aut praescribere 
uiderentur. Haec sibi esse curae; frumentum Sequanos, Leucos, Lingones 
subministrare, iamque esse in agris frumenta matura; de itinere ipsos breui 
tempore iudicaturos. Quod non fore dicto audientes neque signa laturi dicantur, 
nihil se ea re commoueri: scire enim, quibuscumque exercitus dicto audiens non 
fuerit, aut male re gesta fortunam defuisse aut aliquo facinore comperto 
auaritiam esse conuictam. Suam innocentiam perpetua uita, felicitatem 
Heluetiorum bello esse perspectam. Itaque se quod in longiorem diem conlaturus 
fuisset repraesentaturum et proxima nocte de quarta, uigilia castra moturum, ut 
quam primum intellegere posset utrum apud eos pudor atque officium an timor plus 
ualeret. Quod si praeterea nemo sequatur, tamen se cum sola decima legione 
iturum, de qua non dubitet, sibique eam praetoriam cohortem futuram. Huic 
legioni Caesar et indulserat praecipue et propter uirtutem confidebat maxime.
[41] Hac oratione habita mirum in modum conuersae sunt omnium mentes summaque 
alacritas et cupiditas belli gerendi innata est, princepsque X. legio per 
tribunos militum ei gratias egit quod de se optimum iudicium fecisset, seque 
esse ad bellum gerendum paratissimam confirmauit. Deinde reliquae legiones cum 
tribunis militum et primorum ordinum centurionibus egerunt uti Caesari satis 
facerent: se neque umquam dubitasse neque timuisse neque de summa belli suum 
iudicium sed imperatoris esse existimauisse. Eorum satisfactione accepta et 
itinere exquisito per Diuiciacum, quod ex Gallis ei maximam fidem habebat, ut 
milium amplius quinquaginta circuitu locis apertis exercitum duceret, de quarta 
uigilia, ut dixerat, profectus est. Septimo die, cum iter non intermitteret, ab 
exploratoribus certior factus est Ariouisti copias a nostris milia passuum IIII 
et XX abesse.
[42] Cognito Caesaris aduentu Ariouistus legatos ad eum mittit: quod antea de 
conloquio postulasset, id per se fieri licere, quoniam propius accessisset seque 
id sine periculo facere posse existimaret. Non respuit condicionem Caesar iamque 
eum ad sanitatem reuerti arbitrabatur, cum id quod antea petenti denegasset 
ultro polliceretur, magnamque in spem ueniebat pro suis tantis populique Romani 
in eum beneficiis cognitis suis postulatis fore uti pertinacia desisteret. Dies 
conloquio dictus est ex eo die quintus. Interim saepe cum legati ultro citroque 
inter eos mitterentur, Ariouistus postulauit ne quem peditem ad conloquium 
Caesar adduceret: uereri se ne per insidias ab eo circumueniretur; uterque cum 
equitatu ueniret: alia ratione sese non esse uenturum. Caesar, quod neque 
conloquium interposita causa tolli uolebat neque salutem suam Gallorum equitatui 
committere audebat, commodissimum esse statuit omnibus equis Gallis equitibus 
detractis eo legionarios milites legionis X., cui quam maxime confidebat, 
imponere, ut praesidium quam amicissimum, si quid opus facto esset, haberet. 
Quod cum fieret, non inridicule quidam ex militibus X. legionis dixit: plus quam 
pollicitus esset Caesarem facere; pollicitum se in cohortis praetoriae loco X. 
legionem habiturum ad equum rescribere.
[43] Planities erat magna et in ea tumulus terrenus satis grandis. Hic locus 
aequum fere spatium a castris Ariouisti et Caesaris aberat. Eo, ut erat dictum, 
ad conloquium uenerunt. Legionem Caesar, quam equis deuexerat, passibus CC ab eo 
tumulo constituit. Item equites Ariouisti pari interuallo constiterunt. 
Ariouistus ex equis ut conloquerentur et praeter se denos ad conloquium 
adducerent postulauit. Ubi eo uentum est, Caesar initio orationis sua senatusque 
in eum beneficia commemorauit, quod rex appellatus esset a senatu, quod amicus, 
quod munera amplissime missa; quam rem et paucis contigisse et pro magnis 
hominum officiis consuesse tribui docebat; illum, cum neque aditum neque causam 
postulandi iustam haberet, beneficio ac liberalitate sua ac senatus ea praemia 
consecutum. Docebat etiam quam ueteres quamque iustae causae necessitudinis 
ipsis cum Haeduis intercederent, quae senatus consulta quotiens quamque 
honorifica in eos facta essent, ut omni tempore totius Galliae principatum 
Haedui tenuissent, prius etiam quam nostram amicitiam adpetissent. Populi Romani 
hanc esse consuetudinem, ut socios atque amicos non modo sui nihil deperdere, 
sed gratia, dignitate, honore auctiores uelit esse; quod uero ad amicitiam 
populi Romani attulissent, id iis eripi quis pati posset? Postulauit deinde 
eadem quae legatis in mandatis dederat: ne aut Haeduis aut eorum sociis bellum 
inferret, obsides redderet, si nullam partem Germanorum domum remittere posset, 
at ne quos amplius Rhenum transire pateretur.
[44] Ariouistus ad postulata Caesaris pauca respondit, de suis uirtutibus multa 
praedicauit: transisse Rhenum sese non sua sponte, sed rogatum et arcessitum a 
Gallis; non sine magna spe magnisque praemiis domum propinquosque reliquisse; 
sedes habere in Gallia ab ipsis concessas, obsides ipsorum uoluntate datos; 
stipendium capere iure belli, quod uictores uictis imponere consuerint. Non sese 
Gallis sed Gallos sibi bellum intulisse: omnes Galliae ciuitates ad se 
oppugnandum uenisse ac contra se castra habuisse; eas omnes copias a se uno 
proelio pulsas ac superatas esse. Si iterum experiri uelint, se iterum paratum 
esse decertare; si pace uti uelint, iniquum esse de stipendio recusare, quod sua 
uoluntate ad id tempus pependerint. Amicitiam populi Romani sibi ornamento et 
praesidio, non detrimento esse oportere, atque se hac spe petisse. Si per 
populum Romanum stipendium remittatur et dediticii subtrahantur, non minus 
libenter sese recusaturum populi Romani amicitiam quam adpetierit. Quod 
multitudinem Germanorum in Galliam traducat, id se sui muniendi, non Galliae 
oppugnandae causa facere; eius rei testimonium esse quod nisi rogatus non 
uenerit et quod bellum non intulerit sed defenderit. Se prius in Galliam uenisse 
quam populum Romanum. Numquam ante hoc tempus exercitum populi Romani Galliae 
prouinciae finibus egressum. Quid sibi uellet? Cur in suas possessiones ueniret? 
Prouinciam suam hanc esse Galliam, sicut illam nostram. Ut ipsi concedi non 
oporteret, si in nostros fines impetum faceret, sic item nos esse iniquos, quod 
in suo iure se interpellaremus. Quod fratres a senatu Haeduos appellatos 
diceret, non se tam barbarum neque tam imperitum esse rerum ut non sciret neque 
bello Allobrogum proximo Haeduos Romanis auxilium tulisse neque ipsos in iis 
contentionibus quas Haedui secum et cum Sequanis habuissent auxilio populi 
Romani usos esse. Debere se suspicari simulata Caesarem amicitia, quod exercitum 
in Gallia habeat, sui opprimendi causa habere. Qui nisi decedat atque exercitum 
deducat ex his regionibus, sese illum non pro amico sed pro hoste habiturum. 
Quod si eum interfecerit, multis sese nobilibus principibusque populi Romani 
gratum esse facturum (id se ab ipsis per eorum nuntios compertum habere), quorum 
omnium gratiam atque amicitiam eius morte redimere posset. Quod si decessisset 
et liberam possessionem Galliae sibi tradidisset, magno se illum praemio 
remuneraturum et quaecumque bella geri uellet sine ullo eius labore et periculo 
confecturum.
[45] Multa a Caesare in eam sententiam dicta sunt quare negotio desistere non 
posset: neque suam neque populi Romani consuetudinem pati ut optime meritos 
socios desereret, neque se iudicare Galliam potius esse Ariouisti quam populi 
Romani. Bello superatos esse Aruernos et Rutenos a Q. Fabio Maximo, quibus 
populus Romanus ignouisset neque in prouinciam redegisset neque stipendium 
posuisset. Quod si antiquissimum quodque tempus spectari oporteret, populi 
Romani iustissimum esse in Gallia imperium; si iudicium senatus obseruari 
oporteret, liberam debere esse Galliam, quam bello uictam suis legibus uti 
uoluisset.
[46] Dum haec in conloquio geruntur, Caesari nuntiatum est equites Ariouisti 
propius tumulum accedere et ad nostros adequitare, lapides telaque in nostros 
coicere. Caesar loquendi finem fecit seque ad suos recepit suisque imperauit ne 
quod omnino telum in hostes reicerent. Nam etsi sine ullo periculo legionis 
delectae cum equitatu proelium fore uidebat, tamen committendum non putabat ut, 
pulsis hostibus, dici posset eos ab se per fidem in conloquio circumuentos. 
Postea quam in uulgus militum elatum est qua arrogantia in conloquio Ariouistus 
usus omni Gallia Romanis interdixisset, impetumque in nostros eius equites 
fecissent, eaque res conloquium ut diremisset, multo maior alacritas studiumque 
pugnandi maius exercitui iniectum est.
[47] Biduo post Ariouistus ad Caesarem legatos misit: uelle se de iis rebus quae 
inter eos egi coeptae neque perfectae essent agere cum eo: uti aut iterum 
conloquio diem constitueret aut, si id minus uellet, ex suis legatis aliquem ad 
se mitteret. Conloquendi Caesari causa uisa non est, et eo magis quod pridie 
eius diei Germani retineri non potuerant quin tela in nostros coicerent. Legatum 
ex suis sese magno cum periculo ad eum missurum et hominibus feris obiecturum 
existimabat. Commodissimum uisum est C. Valerium Procillum, C. Valerii Caburi 
filium, summa uirtute et humanitate adulescentem, cuius pater a C. Valerio 
Flacco ciuitate donatus erat, et propter fidem et propter linguae Gallicae 
scientiam, qua multa iam Ariouistus longinqua consuetudine utebatur, et quod in 
eo peccandi Germanis causa non esset, ad eum mittere, et una M. Metium, qui 
hospitio Ariouisti utebatur. His mandauit quae diceret Ariouistus cognoscerent 
et ad se referrent. Quos cum apud se in castris Ariouistus conspexisset, 
exercitu suo praesente conclamauit: quid ad se uenirent? an speculandi causa? 
Conantes dicere prohibuit et in catenas coniecit.
[48] Eodem die castra promouit et milibus passuum VI a Caesaris castris sub 
monte consedit. Postridie eius diei praeter castra Caesaris suas copias traduxit 
et milibus passuum duobus ultra eum castra fecit eo consilio uti frumento 
commeatuque qui ex Sequanis et Haeduis supportaretur Caesarem intercluderet. Ex 
eo die dies continuos V Caesar pro castris suas copias produxit et aciem 
instructam habuit, ut, si uellet Ariouistus proelio contendere, ei potestas non 
deesset. Ariouistus his omnibus diebus exercitum castris continuit, equestri 
proelio cotidie contendit. Genus hoc erat pugnae, quo se Germani exercuerant: 
equitum milia erant VI, totidem numero pedites uelocissimi ac fortissimi, quos 
ex omni copia singuli singulos suae salutis causa delegerant: cum his in 
proeliis uersabantur, ad eos se equites recipiebant; hi, si quid erat durius, 
concurrebant, si qui grauiore uulnere accepto equo deciderat, circumsistebant; 
si quo erat longius prodeundum aut celerius recipiendum, tanta erat horum 
exercitatione celeritas ut iubis subleuati equorum cursum adaequarent.
[49] Ubi eum castris se tenere Caesar intellexit, ne diutius commeatu 
prohiberetur, ultra eum locum, quo in loco Germani consederant, circiter passus 
DC ab his, castris idoneum locum delegit acieque triplici instructa ad eum locum 
uenit. Primam et secundam aciem in armis esse, tertiam castra munire iussit. 
[Hic locus ab hoste circiter passus DC, uti dictum est, aberat.] Eo circiter 
hominum XVI milia expedita cum omni equitatu Ariouistus misit, quae copiae 
nostros terrerent et munitione prohiberent. Nihilo setius Caesar, ut ante 
constituerat, duas acies hostem propulsare, tertiam opus perficere iussit. 
Munitis castris duas ibi legiones reliquit et partem auxiliorum, quattuor 
reliquas legiones in castra maiora reduxit.
[50] Proximo die instituto suo Caesar ex castris utrisque copias suas eduxit 
paulumque a maioribus castris progressus aciem instruxit hostibusque pugnandi 
potestatem fecit. Ubi ne tum quidem eos prodire intellexit, circiter meridiem 
exercitum in castra reduxit. Tum demum Ariouistus partem suarum copiarum, quae 
castra minora oppugnaret, misit. Acriter utrimque usque ad uesperum pugnatum 
est. Solis occasu suas copias Ariouistus multis et inlatis et acceptis 
uulneribus in castra reduxit. Cum ex captiuis quaereret Caesar quam ob rem 
Ariouistus proelio non decertaret, hanc reperiebat causam, quod apud Germanos ea 
consuetudo esset ut matres familiae eorum sortibus et uaticinationibus 
declararent utrum proelium committi ex usu esset necne; eas ita dicere: non esse 
fas Germanos superare, si ante nouam lunam proelio contendissent.
[51] Postridie eius diei Caesar praesidio utrisque castris quod satis esse uisum 
est reliquit, alarios omnes in conspectu hostium pro castris minoribus 
constituit, quod minus multitudine militum legionariorum pro hostium numero 
ualebat, ut ad speciem alariis uteretur; ipse triplici instructa acie usque ad 
castra hostium accessit. Tum demum necessario Germani suas copias castris 
eduxerunt generatimque constituerunt paribus interuallis, Harudes, Marcomanos, 
Tribocos, Vangiones, Nemetes, Sedusios, Suebos, omnemque aciem suam raedis et 
carris circumdederunt, ne qua spes in fuga relinqueretur. Eo mulieres 
imposuerunt, quae ad proelium proficiscentes milites passis manibus flentes 
implorabant ne se in seruitutem Romanis traderent.
[52] Caesar singulis legionibus singulos legatos et quaestorem praefecit, uti 
eos testes suae quisque uirtutis haberet; ipse a dextro cornu, quod eam partem 
minime firmam hostium esse animaduerterat, proelium commisit. Ita nostri acriter 
in hostes signo dato impetum fecerunt itaque hostes repente celeriterque 
procurrerunt, ut spatium pila in hostes coiciendi non daretur. Relictis pilis 
comminus gladiis pugnatum est. At Germani celeriter ex consuetudine sua phalange 
facta impetus gladiorum exceperunt. Reperti sunt complures nostri qui in 
phalanga insilirent et scuta manibus reuellerent et desuper uulnerarent. Cum 
hostium acies a sinistro cornu pulsa atque in fugam coniecta esset, a dextro 
cornu uehementer multitudine suorum nostram aciem premebant. Id cum 
animaduertisset P. Crassus adulescens, qui equitatui praeerat, quod expeditior 
erat quam ii qui inter aciem uersabantur, tertiam aciem laborantibus nostris 
subsidio misit.
[53] Ita proelium restitutum est, atque omnes hostes terga uerterunt nec prius 
fugere destiterunt quam ad flumen Rhenum milia passuum ex eo loco circiter L 
peruenerunt. Ibi perpauci aut uiribus confisi tranare contenderunt aut lintribus 
inuentis sibi salutem reppererunt. In his fuit Ariouistus, qui nauiculam 
deligatam ad ripam nactus ea profugit; reliquos omnes consecuti equites nostri 
interfecerunt. Duae fuerunt Ariouisti uxores, una Sueba natione, quam domo secum 
eduxerat, altera Norica, regis Voccionis soror, quam in Gallia duxerat a fratre 
missam: utraque in ea fuga periit; duae filiae: harum altera occisa, altera 
capta est. C. Valerius Procillus, cum a custodibus in fuga trinis catenis 
uinctus traheretur, in ipsum Caesarem hostes equitatu insequentem incidit. Quae 
quidem res Caesari non minorem quam ipsa uictoria uoluptatem attulit, quod 
hominem honestissimum prouinciae Galliae, suum familiarem et hospitem, ereptum 
ex manibus hostium sibi restitutum uidebat neque eius calamitate de tanta 
uoluptate et gratulatione quicquam fortuna deminuerat. Is se praesente de se ter 
sortibus consultum dicebat, utrum igni statim necaretur an in aliud tempus 
reseruaretur: sortium beneficio se esse incolumem. Item M. Metius repertus et ad 
eum reductus est.
[54] Hoc proelio trans Rhenum nuntiato, Suebi, qui ad ripas Rheni uenerant, 
domum reuerti coeperunt; quos ubi qui proximi Rhenum incolunt perterritos 
senserunt, insecuti magnum ex iis numerum occiderunt. Caesar una aestate duobus 
maximis bellis confectis maturius paulo quam tempus anni postulabat in hiberna 
in Sequanos exercitum deduxit; hibernis Labienum praeposuit; ipse in citeriorem 
Galliam ad conuentus agendos profectus est. 

 ľ02



[1] Cum esset Caesar in citeriore Gallia [in hibernis], ita uti supra 
demonstrauimus, crebri ad eum rumores adferebantur litterisque item Labieni 
certior fiebat omnes Belgas, quam tertiam esse Galliae partem dixeramus, contra 
populum Romanum coniurare obsidesque inter se dare. Coniurandi has esse causas: 
primum quod uererentur ne, omni pacata Gallia, ad eos exercitus noster 
adduceretur; deinde quod ab non nullis Gallis sollicitarentur, partim qui, ut 
Germanos diutius in Gallia uersari noluerant, ita populi Romani exercitum 
hiemare atque inueterascere in Gallia moleste ferebant, partim qui mobilitate et 
leuitate animi nouis imperiis studebant; ab non nullis etiam quod in Gallia a 
potentioribus atque iis qui ad conducendos homines facultates habebant uulgo 
regna occupabantur; qui minus facile eam rem imperio nostro consequi poterant. 
[2] His nuntiis litterisque commotus Caesar duas legiones in citeriore Gallia 
nouas conscripsit et inita aestate in ulteriorem Galliam qui deduceret Q. Pedium 
legatum misit. Ipse, cum primum pabuli copia esse inciperet, ad exercitum uenit. 
Dat negotium Senonibus reliquisque Gallis qui finitimi Belgis erant uti ea quae 
apud eos gerantur cognoscant seque de his rebus certiorem faciant. Hi constanter 
omnes nuntiauerunt manus cogi, exercitum in unum locum conduci. Tum uero 
dubitandum non existimauit quin ad eos proficisceretur. Re frumentaria prouisa 
castra mouet diebusque circiter XV ad fines Belgarum peruenit. 
[3] Eo cum de improuiso celeriusque omnium opinione uenisset, Remi, qui proximi 
Galliae ex Belgis sunt, ad eum legatos Iccium et Andebrogium, primos ciuitatis, 
miserunt, qui dicerent se suaque omnia in fidem atque potestatem populi Romani 
permittere, neque se cum reliquis Belgis consensisse neque contra populum 
Romanum coniurasse, paratosque esse et obsides dare et imperata facere et 
oppidis recipere et frumento ceterisque rebus iuuare; reliquos omnes Belgas in 
armis esse, Germanosque qui cis Rhenum incolant sese cum his coniunxisse, 
tantumque esse eorum omnium furorem ut ne Suessiones quidem, fratres 
consanguineosque suos, qui eodem iure et isdem legibus utantur, unum imperium 
unumque magistratum cum ipsis habeant, deterrere potuerint quin cum iis 
consentirent. 
[4] Cum ab iis quaereret quae ciuitates quantaeque in armis essent et quid in 
bello possent, sic reperiebat: plerosque Belgos esse ortos a Germanis Rhenumque 
antiquitus traductos propter loci fertilitatem ibi consedisse Gallosque qui ea 
loca incolerent expulisse, solosque esse qui, patrum nostrorum memoria omni 
Gallia uexata, Teutonos Cimbrosque intra suos fines ingredi prohibuerint; qua ex 
re fieri uti earum rerum memoria magnam sibi auctoritatem magnosque spiritus in 
re militari sumerent. De numero eorum omnia se habere explorata Remi dicebant, 
propterea quod propinquitatibus adfinitatibus quo coniuncti quantam quisque 
multitudinem in communi Belgarum concilio ad id bellum pollicitus sit 
cognouerint. Plurimum inter eos Bellouacos et uirtute et auctoritate et hominum 
numero ualere: hos posse conficere armata milia centum, pollicitos ex eo numero 
electa milia LX totiusque belli imperium sibi postulare. Suessiones suos esse 
finitimos; fines latissimos feracissimosque agros possidere. Apud eos fuisse 
regem nostra etiam memoria Diuiciacum, totius Galliae potentissimum, qui cum 
magnae partis harum regionum, tum etiam Britanniae imperium obtinuerit; nunc 
esse regem Galbam: ad hunc propter iustitiam prudentiamque summam totius belli 
omnium uoluntate deferri; oppida habere numero XII, polliceri milia armata L; 
totidem Neruios, qui maxime feri inter ipsos habeantur longissimeque absint; XV 
milia Atrebates, Ambianos X milia, Morinos XXV milia, Menapios VII milia, 
Caletos X milia, Veliocasses et Viromanduos totidem, Atuatucos XVIIII milia; 
Condrusos, Eburones, Caerosos, Paemanos, qui uno nomine Germani appellantur, 
arbitrari ad XL milia. 
[5] Caesar Remos cohortatus liberaliterque oratione prosecutus omnem senatum ad 
se conuenire principumque liberos obsides ad se adduci iussit. Quae omnia ab his 
diligenter ad diem facta sunt. Ipse Diuiciacum Haeduum magnopere cohortatus 
docet quanto opere rei publicae communisque salutis intersit manus hostium 
distineri, ne cum tanta multitudine uno tempore confligendum sit. Id fieri 
posse, si suas copias Haedui in fines Bellouacorum introduxerint et eorum agros 
populari coeperint. His datis mandatis eum a se dimittit. Postquam omnes 
Belgarum copias in unum locum coactas ad se uenire uidit neque iam longe abesse 
ab iis quos miserat exploratoribus et ab Remis cognouit, flumen Axonam, quod est 
in extremis Remorum finibus, exercitum traducere maturauit atque ibi castra 
posuit. Quae res et latus unum castrorum ripis fluminis muniebat et post eum 
quae erant tuta ab hostibus reddebat et commeatus ab Remis reliquisque 
ciuitatibus ut sine periculo ad eum portari possent efficiebat. In eo flumine 
pons erat. Ibi praesidium ponit et in altera parte fluminis Q. Titurium Sabinum 
legatum cum sex cohortibus relinquit; castra in altitudinem pedum XII uallo 
fossaque duodeuiginti pedum muniri iubet. 
[6] Ab his castris oppidum Remorum nomine Bibrax aberat milia passuum VIII. Id 
ex itinere magno impetu Belgae oppugnare coeperunt. Aegre eo die sustentatum 
est. Gallorum eadem atque Belgarum oppugnatio est haec: ubi circumiecta 
multitudine hominum totis moenibus undique in murum lapides iaci coepti sunt 
murusque defensoribus nudatus est, testudine facta portas succedunt murumque 
subruunt. Quod tum facile fiebat. Nam cum tanta multitudo lapides ac tela 
coicerent, in muro consistendi potestas erat nulli. Cum finem oppugnandi nox 
fecisset, Iccius Remus, summa nobilitate et gratia inter suos, qui tum oppido 
praeerat, unus ex iis qui legati de pace ad Caesarem uenerant, nuntium ad eum 
mittit, nisi subsidium sibi submittatur, sese diutius sustinere non posse. 
[7] Eo de media nocte Caesar isdem ducibus usus qui nuntii ab Iccio uenerant, 
Numidas et Cretas sagittarios et funditores Baleares subsidio oppidanis mittit; 
quorum aduentu et Remis cum spe defensionis studium propugnandi accessit et 
hostibus eadem de causa spes potiundi oppidi discessit. Itaque paulisper apud 
oppidum morati agrosque Remorum depopulati, omnibus uicis aedificiisque quo 
adire potuerant incensis, ad castra Caesaris omnibus copiis contenderunt et a 
milibus passuum minus duobus castra posuerunt; quae castra, ut fumo atque 
ignibus significabatur, amplius milibus passuum VIII latitudinem patebant. 
[8] Caesar primo et propter multitudinem hostium et propter eximiam opinionem 
uirtutis proelio supersedere statuit; cotidie tamen equestribus proeliis quid 
hostis uirtute posset et quid nostri auderent periclitabatur. Ubi nostros non 
esse inferiores intellexit, loco pro castris ad aciem instruendam natura 
oportuno atque idoneo, quod is collis ubi castra posita erant paululum ex 
planitie editus tantum aduersus in latitudinem patebat quantum loci acies 
instructa occupare poterat, atque ex utraque parte lateris deiectus habebat et 
in fronte leniter fastigatus paulatim ad planitiem redibat, ab utroque latere 
eius collis transuersam fossam obduxit circiter passuum CCCC et ad extremas 
fossas castella constituit ibique tormenta conlocauit, ne, cum aciem 
instruxisset, hostes, quod tantum multitudine poterant, ab lateribus pugnantes 
suos circumuenire possent. Hoc facto, duabus legionibus quas proxime 
conscripserat in castris relictis ut, si quo opus esset, subsidio duci possent, 
reliquas VI legiones pro castris in acie constituit. Hostes item suas copias ex 
castris eductas instruxerunt. 
[9] Palus erat non magna inter nostrum atque hostium exercitum. Hanc si nostri 
transirent hostes expectabant; nostri autem, si ab illis initium transeundi 
fieret, ut impeditos adgrederentur, parati in armis erant. Interim proelio 
equestri inter duas acies contendebatur. Ubi neutri transeundi initium faciunt, 
secundiore equitum proelio nostris Caesar suos in castra reduxit. Hostes 
protinus ex eo loco ad flumen Axonam contenderunt, quod esse post nostra castra 
demonstratum est. Ibi uadis repertis partem suarum copiarum traducere conati 
sunt eo consilio ut, si possent, castellum, cui praeerat Q. Titurius legatus, 
expugnarent pontemque interscinderent; si minus potuissent, agros Remorum 
popularentur, qui magno nobis usui ad bellum gerendum erant, commeatuque nostros 
prohiberent. 
[10] [Caesar] certior factus ab Titurio omnem equitatum et leuis armaturae 
Numidas, funditores sagittariosque pontem traducit atque ad eos contendit. 
Acriter in eo loco pugnatum est. Hostes impeditos nostri in flumine adgressi 
magnum eorum numerum occiderunt; per eorum corpora reliquos audacissime transire 
conantes multitudine telorum reppulerunt primosque, qui transierant, equitatu 
circumuentos interfecerunt. Hostes, ubi et de expugnando oppido et de flumine 
transeundo spem se fefellisse intellexerunt neque nostros in locum iniquiorum 
progredi pugnandi causa uiderunt atque ipsos res frumentaria deficere coepit, 
concilio conuocato constituerunt optimum esse domum suam quemque reuerti, et 
quorum in fines primum Romani exercitum introduxissent, ad eos defendendos 
undique conuenirent, ut potius in suis quam in alienis finibus decertarent et 
domesticis copiis rei frumentariae uterentur. Ad eam sententiam cum reliquis 
causis haec quoque ratio eos deduxit, quod Diuiciacum atque Haeduos finibus 
Bellouacorum adpropinquare cognouerant. His persuaderi ut diutius morarentur 
neque suis auxilium ferrent non poterat. 
[11] Ea re constituta, secunda uigilia magno cum, strepitu ac tumultu castris 
egressi nullo certo ordine neque imperio, cum sibi quisque primum itineris locum 
peteret et domum peruenire properaret, fecerunt ut consimilis fugae profectio 
uideretur. Hac re statim Caesar per speculatores cognita insidias ueritus, quod 
qua de causa discederent nondum perspexerat, exercitum equitatumque castris 
continuit. Prima luce, confirmata re ab exploratoribus, omnem equitatum, qui 
nouissimum agmen moraretur, praemisit. His Q. Pedium et L. Aurunculeium Cottam 
legatos praefecit; T. Labienum legatum cum legionibus tribus subsequi iussit. Hi 
nouissimos adorti et multa milia passuum prosecuti magnam multitudinem eorum 
fugientium conciderunt, cum ab extremo agmine, ad quos uentum erat, consisterent 
fortiterque impetum nostrorum militum sustinerent, priores, quod abesse a 
periculo uiderentur neque ulla necessitate neque imperio continerentur, exaudito 
clamore perturbatis ordinibus omnes in fuga sibi praesidium ponerent. Ita sine 
ullo periculo tantam eorum multitudinem nostri interfecerunt quantum fuit diei 
spatium; sub occasum solis sequi destiterunt seque in castra, ut erat imperatum, 
receperunt. 
[12] Postridie eius diei Caesar, prius quam se hostes ex terrore ac fuga 
reciperent, in fines Suessionum, qui proximi Remis erant, exercitum duxit et 
magno itinere [confecto] ad oppidum Nouiodunum contendit. Id ex itinere 
oppugnare conatus, quod uacuum ab defensoribus esse audiebat, propter 
latitudinem fossae murique altitudinem paucis defendentibus expugnare non 
potuit. Castris munitis uineas agere quaeque ad oppugnandum usui erant comparare 
coepit. Interim omnis ex fuga Suessionum multitudo in oppidum proxima nocte 
conuenit. Celeriter uineis ad oppidum actis, aggere iacto turribusque 
constitutis, magnitudine operum, quae neque uiderant ante Galli neque audierant, 
et celeritate Romanorum permoti legatos ad Caesarem de deditione mittunt et 
petentibus Remis ut conseruarentur impetrant. 
[13] Caesar, obsidibus acceptis primis ciuitatis atque ipsius Galbae regis 
duobus filiis armisque omnibus ex oppido traditis, in deditionem Suessiones 
accipit exercitumque in Bellouacos ducit. Qui cum se suaque omnia in oppidum 
Bratuspantium contulissent atque ab eo oppido Caesar cum exercitu circiter milia 
passuum V abesset, omnes maiores natu ex oppido egressi manus ad Caesarem 
tendere et uoce significare coeperunt sese in eius fidem ac potestatem uenire 
neque contra populum Romanum armis contendere. Item, cum ad oppidum accessisset 
castraque ibi poneret, pueri mulieresque ex muro passis manibus suo more pacem 
ab Romanis petierunt. 
[14] Pro his Diuiciacus (nam post discessum Belgarum dimissis Haeduorum copiis 
ad eum reuerterat) facit uerba: Bellouacos omni tempore in fide atque amicitia 
ciuitatis Haeduae fuisse; impulsos ab suis principibus, qui dicerent Haeduos a 
Caesare in seruitutem redacto. Omnes indignitates contumeliasque perferre, et ab 
Haeduis defecisse et populo Romano bellum intulisse. Qui eius consilii principes 
fuissent, quod intellegerent quantam calamitatem ciuitati intulissent, in 
Britanniam profugisse. Petere non solum Bellouacos, sed etiam pro his Haeduos, 
ut sua clementia ac mansuetudine in eos utatur. Quod si fecerit, Haeduorum 
auctoritatem apud omnes Belgas amplificaturum, quorum auxiliis atque opibus, si 
qua bella inciderint, sustentare consuerint. 
[15] Caesar honoris Diuiciaci atque Haeduorum causa sese eos in fidem recepturum 
et conseruaturum dixit, et quod erat ciuitas magna inter Belgas auctoritate 
atque hominum multitudine praestabat, DC obsides poposcit. His traditis 
omnibusque armis ex oppido conlatis, ab eo loco in fines Ambianorum peruenit; 
qui se suaque omnia sine mora dediderunt. Eorum fines Neruii attingebant. Quorum 
de natura moribusque Caesar cum quaereret, sic reperiebat: nullum esse aditum ad 
eos mercatoribus; nihil pati uini reliquarumque rerum ad luxuriam pertinentium 
inferri, quod his rebus relanguescere animos eorum et remitti uirtutem 
existimarent; esse homines feros magnaeque uirtutis; increpitare atque incusare 
reliquos Belgas, qui se populo Romano dedidissent patriamque uirtutem 
proiecissent; confirmare sese neque legatos missuros neque ullam condicionem 
pacis accepturos. 
[16] Cum per eorum fines triduum iter fecisset, inueniebat ex captiuis Sabim 
flumen a castris suis non amplius milibus passuum X abesse; trans id flumen 
omnes Neruios consedisse aduentumque ibi Romanorum expectare una cum Atrebatibus 
et Viromanduis, finitimis suis (nam his utrisque persuaserant uti eandem belli 
fortunam experirentur); expectari etiam ab iis Atuatucorum copias atque esse in 
itinere; mulieres quique per aetatem ad pugnam inutiles uiderentur in eum locum 
coniecisse quo propter paludes exercitui aditus non esset. 
[17] His rebus cognitis, exploratores centurionesque praemittit qui locum 
castris idoneum deligant. Cum ex dediticiis Belgis reliquisque Gallis complures 
Caesarem secuti una iter facerent, quidam ex his, ut postea ex captiuis cognitum 
est, eorum dierum consuetudine itineris nostri exercitus perspecta, nocte ad 
Neruios peruenerunt atque his demonstrarunt inter singulas legiones 
impedimentorum magnum numerum intercedere, neque esse quicquam negotii, cum 
prima legio in castra uenisset reliquaeque legiones magnum spatium abessent, 
hanc sub sarcinis adoriri; qua pulsa impedimentisque direptis, futurum ut 
reliquae contra consistere non auderent. Adiuuabat etiam eorum consilium qui rem 
deferebant quod Neruii antiquitus, cum equitatu nihil possent (neque enim ad hoc 
tempus ei rei student, sed quicquid possunt, pedestribus ualent copiis), quo 
facilius finitimorum equitatum, si praedandi causa ad eos uenissent, impedirent, 
teneris arboribus incisis atque inflexis crebrisque in latitudinem ramis enatis 
[et] rubis sentibusque interiectis effecerant ut instar muri hae saepes 
munimentum praeberent, quo non modo non intrari sed ne perspici quidem posset. 
His rebus cum iter agminis nostri impediretur, non omittendum sibi consilium 
Neruii existimauerunt. 
[18] Loci natura erat haec, quem locum nostri castris delegerant. Collis ab 
summo aequaliter decliuis ad flumen Sabim, quod supra nominauimus, uergebat. Ab 
eo flumine pari accliuitate collis nascebatur aduersus huic et contrarius, 
passus circiter CC infimus apertus, ab superiore parte siluestris, ut non facile 
introrsus perspici posset. Intra eas siluas hostes in occulto sese continebant; 
in aperto loco secundum flumen paucae stationes equitum uidebantur. Fluminis 
erat altitudo pedum circiter trium. 
[19] Caesar equitatu praemisso subsequebatur omnibus copiis; sed ratio ordoque 
agminis aliter se habebat ac Belgae ad Neruios detulerant. Nam quod hostibus 
adpropinquabat, consuetudine sua Caesar VI legiones expeditas ducebat; post eas 
totius exercitus impedimenta conlocarat; inde duae legiones quae proxime 
conscriptae erant totum agmen claudebant praesidioque impedimentis erant. 
Equites nostri cum funditoribus sagittariisque flumen transgressi cum hostium 
equitatu proelium commiserunt. Cum se illi identidem in siluis ad suos 
reciperent ac rursus ex silua in nostros impetum facerent, neque nostri longius 
quam quem ad finem porrecta [ac] loca aperta pertinebant cedentes insequi 
auderent, interim legiones VI quae primae uenerant, opere dimenso, castra munire 
coeperunt. Ubi prima impedimenta nostri exercitus ab iis qui in siluis abditi 
latebant uisa sunt, quod tempus inter eos committendi proelii conuenerat, ut 
intra siluas aciem ordinesque constituerant atque ipsi sese confirmauerant, 
subito omnibus copiis prouolauerunt impetumque in nostros equites fecerunt. His 
facile pulsis ac proturbatis, incredibili celeritate ad flumen decucurrerunt, ut 
paene uno tempore et ad siluas et in flumine [et iam in manibus nostris] hostes 
uiderentur. Eadem autem celeritate aduerso colle ad nostra castra atque eos qui 
in opere occupati erant contenderunt. 
[20] Caesari omnia uno tempore erant agenda: uexillum proponendum, quod erat 
insigne, cum ad arma concurri oporteret; signum tuba dandum; ab opere reuocandi 
milites; qui paulo longius aggeris petendi causa processerant arcessendi; acies 
instruenda; milites cohortandi; signum dandum. Quarum rerum magnam partem 
temporis breuitas et incursus hostium impediebat. His difficultatibus duae res 
erant subsidio, scientia atque usus militum, quod superioribus proeliis 
exercitati quid fieri oporteret non minus commode ipsi sibi praescribere quam ab 
aliis doceri poterant, et quod ab opere singulisque legionibus singulos legatos 
Caesar discedere nisi munitis castris uetuerat. Hi propter propinquitatem et 
celeritatem hostium nihil iam Caesaris imperium expectabant, sed per se quae 
uidebantur administrabant. 
[21] Caesar, necessariis rebus imperatis, ad cohortandos milites, quam [in] 
partem fors obtulit, decucurrit et ad legionem decimam deuenit. Milites non 
longiore oratione cohortatus quam uti suae pristinae uirtutis memoriam 
retinerent neu perturbarentur animo hostiumque impetum fortiter sustinerent, 
quod non longius hostes aberant quam quo telum adigi posset, proelii committendi 
signum dedit. Atque in alteram item cohortandi causa profectus pugnantibus 
occurrit. Temporis tanta fuit exiguitas hostiumque tam paratus ad dimicandum 
animus ut non modo ad insignia accommodanda sed etiam ad galeas induendas 
scutisque tegimenta detrahenda tempus defuerit. Quam quisque ab opere in partem 
casu deuenit quaeque prima signa conspexit, ad haec constitit, ne in quaerendis 
suis pugnandi tempus dimitteret. 
[22] Instructo exercitu magis ut loci natura [deiectusque collis] et necessitas 
temporis quam ut rei militaris ratio atque ordo postulabat, cum diuersae 
legiones aliae alia in parte hostibus resisterent saepibusque densissimis, ut 
ante demonstrauimus, interiectis prospectus impediretur, neque certa subsidia 
conlocari neque quid in quaque parte opus esset prouideri neque ab uno omnia 
imperia administrari poterant. Itaque in tanta rerum iniquitate fortunae quoque 
euentus uarii sequebantur. 
[23] Legionis VIIII. et X. milites, ut in sinistra parte aciei constiterant, 
pilis emissis cursu ac lassitudine exanimatos uulneribusque confectos Atrebates 
(nam his ea pars obuenerat) celeriter ex loco superiore in flumen compulerunt et 
transire conantes insecuti gladiis magnam partem eorum impeditam interfecerunt. 
Ipsi transire flumen non dubitauerunt et in locum iniquum progressi rursus 
resistentes hostes redintegrato proelio in fugam coniecerunt. Item alia in parte 
diuersae duae legiones, XI. et VIII., profligatis Viromanduis, quibuscum erant 
congressae, ex loco superiore in ipsis fluminis ripis proeliabantur. At totis 
fere castris a fronte et a sinistra parte nudatis, cum in dextro cornu legio 
XII. et non magno ab ea interuallo VII. constitisset, omnes Neruii confertissimo 
agmine duce Boduognato, qui summam imperii tenebat, ad eum locum contenderunt; 
quorum pars ab aperto latere legiones circumuenire, pars summum castrorum locum 
petere coepit. 
[24] Eodem tempore equites nostri leuisque armaturae pedites, qui cum iis una 
fuerant, quos primo hostium impetu pulsos dixeram, cum se in castra reciperent, 
aduersis hostibus occurrebant ac rursus aliam in partem fugam petebant; et 
calones, qui ab decumana porta ac summo iugo collis nostros uictores flumen 
transire conspexerant, praedandi causa egressi, cum respexissent et hostes in 
nostris castris uersari uidissent, praecipites fugae sese mandabant. Simul eorum 
qui cum impedimentis ueniebant clamor fremitusque oriebatur, aliique aliam in 
partem perterriti ferebantur. Quibus omnibus rebus permoti equites Treueri, 
quorum inter Gallos uirtutis opinio est singularis, qui auxilii causa a ciuitate 
missi ad Caesarem uenerant, cum multitudine hostium castra [nostra] compleri, 
legiones premi et paene circumuentas teneri, calones, equites, funditores, 
Numidas diuersos dissipatosque in omnes partes fugere uidissent, desperatis 
nostris rebus domum contenderunt: Romanos pulsos superatosque, castris 
impedimentisque eorum hostes potitos ciuitati renuntiauerunt. 
[25] Caesar ab X. legionis cohortatione ad dextrum cornu profectus, ubi suos 
urgeri signisque in unum locum conlatis XII. legionis confertos milites sibi 
ipsos ad pugnam esse impedimento uidit, quartae cohortis omnibus centurionibus 
occisis signiferoque interfecto, signo amisso, reliquarum cohortium omnibus fere 
centurionibus aut uulneratis aut occisis, in his primipilo P. Sextio Baculo, 
fortissimo uiro, multis grauibusque uulneribus confecto, ut iam se sustinere non 
posset, reliquos esse tardiores et non nullos ab nouissimis deserto loco proelio 
excedere ac tela uitare, hostes neque a fronte ex inferiore loco subeuntes 
intermittere et ab utroque latere instare et rem esse in angusto uidit, neque 
ullum esse subsidium quod submitti posset, scuto ab nouissimis [uni] militi 
detracto, quod ipse eo sine scuto uenerat, in primam aciem processit 
centurionibusque nominatim appellatis reliquos cohortatus milites signa inferre 
et manipulos laxare iussit, quo facilius gladiis uti possent. Cuius aduentu spe 
inlata militibus ac redintegrato animo, cum pro se quisque in conspectu 
imperatoris etiam in extremis suis rebus operam nauare cuperet, paulum hostium 
impetus tardatus est. 
[26] Caesar, cum VII. legionem, quae iuxta constiterat, item urgeri ab hoste 
uidisset, tribunos militum monuit ut paulatim sese legiones coniungerent et 
conuersa signa in hostes inferrent. Quo facto cum aliis alii subsidium ferrent 
neque timerent ne auersi ab hoste circumuenirentur, audacius resistere ac 
fortius pugnare coeperunt. Interim milites legionum duarum quae in nouissimo 
agmine praesidio impedimentis fuerant, proelio nuntiato, cursu incitato in summo 
colle ab hostibus conspiciebantur, et T.Labienus castris hostium potitus et ex 
loco superiore quae res in nostris castris gererentur conspicatus X.legionem 
subsidio nostris misit. Qui cum ex equitum et calonum fuga quo in loco res esset 
quantoque in periculo et castra et legiones et imperator uersaretur 
cognouissent, nihil ad celeritatem sibi reliqui fecerunt. 
[27] Horum aduentu tanta rerum commutatio est facta ut nostri, etiam qui 
uulneribus confecti procubuissent, scutis innixi proelium redintegrarent, 
calones perterritos hostes conspicati etiam inermes armatis occurrerent, equites 
uero, ut turpitudinem fugae uirtute delerent, omnibus in locis pugnae se 
legionariis militibus praeferrent. At hostes, etiam in extrema spe salutis, 
tantam uirtutem praestiterunt ut, cum primi eorum cecidissent, proximi 
iacentibus insisterent atque ex eorum corporibus pugnarent, his deiectis et 
coaceruatis cadaueribus qui superessent ut ex tumulo tela in nostros conicerent 
et pila intercepta remitterent: ut non nequiquam tantae uirtutis homines 
iudicari deberet ausos esse transire latissimum flumen, ascendere altissimas 
ripas, subire iniquissimum locum; quae facilia ex difficillimis animi magnitudo 
redegerat.
[28] Hoc proelio facto et prope ad internecionem gente ac nomine Neruiorum 
redacto, maiores natu, quos una cum pueris mulieribusque in aestuaria ac paludes 
coniectos dixeramus, hac pugna nuntiata, cum uictoribus nihil impeditum, uictis 
nihil tutum arbitrarentur, omnium qui supererant consensu legatos ad Caesarem 
miserunt seque ei dediderunt; et in commemoranda ciuitatis calamitate ex DC ad 
tres senatores, ex hominum milibus LX uix ad D, qui arma ferre possent, sese 
redactos esse dixerunt. Quos Caesar, ut in miseros ac supplices usus 
misericordia uideretur, diligentissime conseruauit suisque finibus atque oppidis 
uti iussit et finitimis imperauit ut ab iniuria et maleficio se suosque 
prohiberent.
[29] Atuatuci, de quibus supra diximus, cum omnibus copiis auxilio Neruiis 
uenirent, hac pugna nuntiata ex itinere domum reuerterunt; cunctis oppidis 
castellisque desertis sua omnia in unum oppidum egregie natura munitum 
contulerunt. Quod cum ex omnibus in circuitu partibus altissimas rupes 
deiectusque haberet, una ex parte leniter accliuis aditus in latitudinem non 
amplius pedum CC relinquebatur; quem locum duplici altissimo muro munierant; tum 
magni ponderis saxa et praeacutas trabes in muro conlocabant. Ipsi erant ex 
Cimbris Teutonisque prognati, qui, cum iter in prouinciam nostram atque Italiam 
facerent, iis impedimentis quae secum agere ac portare non poterant citra flumen 
Rhenum depositis custodiam [ex suis] ac praesidium VI milia hominum una 
reliquerant. Hi post eorum obitum multos annos a finitimis exagitati, cum alias 
bellum inferrent, alias inlatum defenderent, consensu eorum omnium pace facta 
hunc sibi domicilio locum delegerant.
[30] Ac primo aduentu exercitus nostri crebras ex oppido excursiones faciebant 
paruulisque proeliis cum nostris contendebant; postea uallo pedum XII in 
circuitu milium crebrisque castellis circummuniti oppido sese continebant. Ubi 
uineis actis aggere extructo turrim procul constitui uiderunt, primum inridere 
ex muro atque increpitare uocibus, quod tanta machinatio a tanto spatio 
institueretur: quibusnam manibus aut quibus uiribus praesertim homines tantulae 
staturae (nam plerumque omnibus Gallis prae magnitudine corporum quorum breuitas 
nostra contemptui est) tanti oneris turrim in muro sese posse conlocare 
confiderent?
[31] Ubi uero moueri et adpropinquare muris uiderunt, noua atque inusitata 
specie commoti legatos ad Caesarem de pace miserunt, qui ad hunc modum locuti; 
non se existimare Romanos sine ope diuina bellum gerere, qui tantae altitudinis 
machinationes tanta celeritate promouere possent; se suaque omnia eorum 
potestati permittere dixerunt. Unum petere ac deprecari: si forte pro sua 
clementia ac mansuetudine, quam ipsi ab aliis audirent, statuisset Atuatucos 
esse conseruandos, ne se armis despoliaret. Sibi omnes fere finitimos esse 
inimicos ac suae uirtuti inuidere; a quibus se defendere traditis armis non 
possent. Sibi praestare, si in eum casum deducerentur, quamuis fortunam a populo 
Romano pati quam ab his per cruciatum interfici inter quos dominari consuessent.
[32] Ad haec Caesar respondit: se magis consuetudine sua quam merito eorum 
ciuitatem conseruaturum, si prius quam murum aries attigisset se dedidissent; 
sed deditionis nullam esse condicionem nisi armis traditis. Se id quod in 
Neruiis fecisset facturum finitimisque imperaturum ne quam dediticiis populi 
Romani iniuriam inferrent. Re renuntiata ad suos illi se quae imperarentur 
facere dixerunt. Armorum magna multitudine de muro in fossam, quae erat ante 
oppidum, iacta, sic ut prope summam muri aggerisque altitudinem acerui armorum 
adaequarent, et tamen circiter parte tertia, ut postea perspectum est, celata 
atque in oppido retenta, portis patefactis eo die pace sunt usi.
[33] Sub uesperum Caesar portas claudi militesque ex oppido exire iussit, ne 
quam noctu oppidani a militibus iniuriam acciperent. Illi ante inito, ut 
intellectum est, consilio, quod deditione facta nostros praesidia deducturos aut 
denique indiligentius seruaturos crediderant, partim cum iis quae retinuerant et 
celauerant armis, partim scutis ex cortice factis aut uiminibus intextis, quae 
subito, ut temporis exiguitas postulabat, pellibus induxerant, tertia uigilia, 
qua minime arduus ad nostras munitiones accensus uidebatur, omnibus copiis 
repente ex oppido eruptionem fecerunt. Celeriter, ut ante Caesar imperauerat, 
ignibus significatione facta, ex proximis castellis eo concursum est, 
pugnatumque ab hostibus ita acriter est ut a uiris fortibus in extrema spe 
salutis iniquo loco contra eos qui ex uallo turribusque tela iacerent pugnari 
debuit, cum in una uirtute omnis spes consisteret. Occisis ad hominum milibus 
IIII reliqui in oppidum reiecti sunt. Postridie eius diei refractis portis, cum 
iam defenderet nemo, atque intromissis militibus nostris, sectionem eius oppidi 
uniuersam Caesar uendidit. Ab iis qui emerant capitum numerus ad eum relatus est 
milium LIII.
[34] Eodem tempore a P. Crasso, quem cum legione una miserat ad Venetos, 
Venellos, Osismos, Coriosolitas, Esuuios, Aulercos, Redones, quae sunt maritimae 
ciuitates Oceanumque attingunt, certior factus est omnes eas ciuitates in 
dicionem potestatemque populi Romani esse redactas.
[35] His rebus gestis omni Gallia pacata, tanta huius belli ad barbaros opinio 
perlata est uti ab iis nationibus quae trans Rhenum incolerent legationes ad 
Caesarem mitterentur, quae se obsides daturas, imperata facturas pollicerentur. 
Quas legationes Caesar, quod in Italiam Illyricumque properabat, inita proxima 
aestate ad se reuerti iussit. Ipse in Carnutes, Andes, Turonos quaeque ciuitates 
propinquae iis locis erant ubi bellum gesserat, legionibus in hiberna deductis, 
in Italiam profectus est. Ob easque res ex litteris Caesaris dierum XV 
supplicatio decreta est, quod ante id tempus accidit nulli. 

 ľ03



[1] Cum in Italiam proficisceretur Caesar, Ser. Galbam cum legione XII et parte 
equitatus in Nantuates, Veragros Sedunosque misit, qui a finibus Allobrogum et 
lacu Lemanno et flumine Rhodano ad summas Alpes pertinent. Causa mittendi fuit 
quod iter per Alpes, quo magno cum periculo magnisque cum portoriis mercatores 
ire consuerant, patefieri uolebat. Huic permisit, si opus esse arbitraretur, uti 
in his locis legionem hiemandi causa conlocaret. Galba secundis aliquot proeliis 
factis castellisque compluribus eorum expugnatis, missis ad eum undique legatis 
obsidibusque datis et pace facta, constituit cohortes duas in Nantuatibus 
conlocare et ipse cum reliquis eius legionis cohortibus in uico Veragrorum, qui 
appellatur Octodurus hiemare; qui uicus positus in ualle non magna adiecta 
planitie altissimis montibus undique continetur. Cum hic in duas partes flumine 
diuideretur, alteram partem eius uici Gallis [ad hiemandum] concessit, alteram 
uacuam ab his relictam cohortibus attribuit. Eum locum uallo fossaque muniuit.
[2] Cum dies hibernorum complures transissent frumentumque eo comportari 
iussisset, subito per exploratores certior factus est ex ea parte uici, quam 
Gallis concesserat, omnes noctu discessisse montesque qui impenderent a maxima 
multitudine Sedunorum et Veragrorum teneri. Id aliquot de causis acciderat, ut 
subito Galli belli renouandi legionisque opprimendae consilium caperent: primum, 
quod legionem neque eam plenissimam detractis cohortibus duabus et compluribus 
singillatim, qui commeatus petendi causa missi erant, absentibus propter 
paucitatem despiciebant; tum etiam, quod propter iniquitatem loci, cum ipsi ex 
montibus in uallem decurrerent et tela coicerent, ne primum quidem impetum suum 
posse sustineri existimabant. Accedebat quod suos ab se liberos abstractos 
obsidum nomine dolebant, et Romanos non solum itinerum causa sed etiam perpetuae 
possessionis culmina Alpium occupare conari et ea loca finitimae prouinciae 
adiungere sibi persuasum habebant.
[3] His nuntiis acceptis Galba, cum neque opus hibernorum munitionesque plene 
essent perfectae neque de frumento reliquoque commeatu satis esset prouisum quod 
deditione facta obsidibusque acceptis nihil de bello timendum existimauerat, 
consilio celeriter conuocato sententias exquirere coepit. Quo in consilio, cum 
tantum repentini periculi praeter opinionem accidisset ac iam omnia fere 
superiora loca multitudine armatorum completa conspicerentur neque subsidio 
ueniri neque commeatus supportari interclusis itineribus possent, prope iam 
desperata salute non nullae eius modi sententiae dicebantur, ut impedimentis 
relictis eruptione facta isdem itineribus quibus eo peruenissent ad salutem 
contenderent. Maiori tamen parti placuit, hoc reseruato ad extremum casum 
consilio interim rei euentum experiri et castra defendere.
[4] Breui spatio interiecto, uix ut iis rebus quas constituissent conlocandis 
atque administrandis tempus daretur, hostes ex omnibus partibus signo dato 
decurrere, lapides gaesaque in uallum coicere. Nostri primo integris uiribus 
fortiter propugnare neque ullum frustra telum ex loco superiore mittere, et 
quaecumque pars castrorum nudata defensoribus premi uidebatur, eo occurrere et 
auxilium ferre, sed hoc superari quod diuturnitate pugnae hostes defessi proelio 
excedebant, alii integris uiribus succedebant; quarum rerum a nostris propter 
paucitatem fieri nihil poterat, ac non modo defesso ex pugna excedendi, sed ne 
saucio quidem eius loci ubi constiterat relinquendi ac sui recipiendi facultas 
dabatur. 
[5] Cum iam amplius horis sex continenter pugnaretur, ac non solum uires sed 
etiam tela nostros deficerent, atque hostes acrius instarent languidioribusque 
nostris uallum scindere et fossas complere coepissent, resque esset iam ad 
extremum perducta casum, P. Sextius Baculus, primi pili centurio, quem Neruico 
proelio compluribus confectum uulneribus diximus, et item C. Volusenus, tribunus 
militum, uir et consilii magni et uirtutis, ad Galbam accurrunt atque unam esse 
spem salutis docent, si eruptione facta extremum auxilium experirentur. Itaque 
conuocatis centurionibus celeriter milites certiores facit, paulisper 
intermitterent proelium ac tantum modo tela missa exciperent seque ex labore 
reficerent, post dato signo ex castris erumperent, atque omnem spem salutis in 
uirtute ponerent. 
[6] Quod iussi sunt faciunt, ac subito omnibus portis eruptione facta neque 
cognoscendi quid fieret neque sui colligendi hostibus facultatem relinquunt. Ita 
commutata fortuna eos qui in spem potiundorum castrorum uenerant undique 
circumuentos intercipiunt, et ex hominum milibus amplius XXX, quem numerum 
barbarorum ad castra uenisse constabat, plus tertia parte interfecta reliquos 
perterritos in fugam coniciunt ac ne in locis quidem superioribus consistere 
patiuntur. Sic omnibus hostium copiis fusis armisque exutis se intra munitiones 
suas recipiunt. Quo proelio facto, quod saepius fortunam temptare Galba nolebat 
atque alio se in hiberna consilio uenisse meminerat, aliis occurrisse rebus 
uidebat, maxime frumenti [commeatusque] inopia permotus postero die omnibus eius 
uici aedificiis incensis in prouinciam reuerti contendit, ac nullo hoste 
prohibente aut iter demorante incolumem legionem in Nantuates, inde in 
Allobroges perduxit ibique hiemauit. 
[7] His rebus gestis cum omnibus de causis Caesar pacatam Galliam existimaret, 
[superatis Belgis, expulsis Germanis, uictis in Alpibus Sedunis,] atque ita 
inita hieme in Illyricum profectus esset, quod eas quoque nationes adire et 
regiones cognoscere uolebat, subitum bellum in Gallia coortum est. Eius belli 
haec fuit causa. P. Crassus adulescens eum legione VII. proximus mare Oceanum in 
Andibus hiemabat. Is, quod in his locis inopia frumenti erat, praefectos 
tribunosque militum complures in finitimas ciuitates frumenti causa dimisit; quo 
in numero est T. Terrasidius missus in Esuuios, M. Trebius Gallus in 
Coriosolites, Q. Velanius cum T. Silio in Venetos. 
[8] Huius est ciuitatis longe amplissima auctoritas omnis orae maritimae 
regionum earum, quod et naues habent Veneti plurimas, quibus in Britanniam 
nauigare consuerunt, et scientia atque usu rerum nauticarum ceteros antecedunt 
et in magno impetu maris atque aperto paucis portibus interiectis, quos tenent 
ipsi, omnes fere qui eo mari uti consuerunt habent uectigales. Ab his fit 
initium retinendi Silii atque Velanii, quod per eos suos se obsides, quos Crasso 
dedissent, recuperaturos existimabant. Horum auctoritate finitimi adducti, ut 
sunt Gallorum subita et repentina consilia, eadem de causa Trebium 
Terrasidiumque retinent et celeriter missis legatis per suos principes inter se 
coniurant nihil nisi communi consilio acturos eundemque omnes fortunae exitum 
esse laturos, reliquasque ciuitates sollicitant, ut in ea libertate quam a 
maioribus acceperint permanere quam Romanorum seruitutem perferre malint. Omni 
ora maritima celeriter ad suam sententiam perducta communem legationem ad P. 
Crassum mittunt, si uelit suos recuperare, obsides sibi remittat. 
[9] Quibus de rebus Caesar a Crasso certior factus, quod ipse aberat longius, 
naues interim longas aedificari in flumine Ligeri, quod influit in Oceanum, 
remiges ex prouincia institui, nautas gubernatoresque comparari iubet. His rebus 
celeriter administratis ipse, cum primum per anni tempus potuit, ad exercitum 
contendit. Veneti reliquaeque item ciuitates cognito Caesaris aduentu [certiores 
facti], simul quod quantum in se facinus admisissent intellegebant, [legatos, 
quod nomen ad omnes nationes sanctum inuiolatumque semper fuisset, retentos ab 
se et in uincula coniectos,] pro magnitudine periculi bellum parare et maxime ea 
quae ad usum nauium pertinent prouidere instituunt, hoc maiore spe quod multum 
natura loci confidebant. Pedestria esse itinera concisa aestuariis, nauigationem 
impeditam propter inscientiam locorum paucitatemque portuum sciebant, neque 
nostros exercitus propter inopiam frumenti diutius apud se morari posse 
confidebant; ac iam ut omnia contra opinionem acciderent, tamen se plurimum 
nauibus posse, [quam] Romanos neque ullam facultatem habere nauium, neque eorum 
locorum ubi bellum gesturi essent uada, portus, insulas nouisse; ac longe aliam 
esse nauigationem in concluso mari atque in uastissimo atque apertissimo Oceano 
perspiciebant. His initis consiliis oppida muniunt, frumenta ex agris in oppida 
comportant, naues in Venetiam, ubi Caesarem primum bellum gesturum constabat, 
quam plurimas possunt cogunt. Socios sibi ad id bellum Osismos, Lexouios, 
Namnetes, Ambiliatos, Morinos, Diablintes, Menapios adsciscunt; auxilia ex 
Britannia, quae contra eas regiones posita est, arcessunt. 
[10] Erant hae difficultates belli gerendi quas supra ostendimus, sed tamen 
multa Caesarem ad id bellum incitabant: iniuria retentorum equitum Romanorum, 
rebellio facta post deditionem, defectio datis obsidibus, tot ciuitatum 
coniuratio, in primis ne hac parte neglecta reliquae nationes sibi idem licere 
arbitrarentur. Itaque cum intellegeret omnes fere Gallos nouis rebus studere et 
ad bellum mobiliter celeriterque excitari, omnes autem homines natura libertati 
studere et condicionem seruitutis odisse, prius quam plures ciuitates 
conspirarent, partiendum sibi ac latius distribuendum exercitum putauit. 
[11] Itaque T. Labienum legatum in Treueros, qui proximi flumini Rheno sunt, cum 
equitatu mittit. Huic mandat, Remos reliquosque Belgas adeat atque in officio 
contineat Germanosque, qui auxilio a Belgis arcessiti dicebantur, si per uim 
nauibus flumen transire conentur, prohibeat. P. Crassum cum cohortibus 
legionariis XII et magno numero equitatus in Aquitaniam proficisci iubet, ne ex 
his nationibus auxilia in Galliam mittantur ac tantae nationes coniungantur. Q. 
Titurium Sabinum legatum cum legionibus tribus in Venellos, Coriosolites 
Lexouiosque mittit, qui eam manum distinendam curet. D. Brutum adulescentem 
classi Gallicisque nauibus, quas ex Pictonibus et Santonis reliquisque pacatis 
regionibus conuenire iusserat, praeficit et, cum primum possit, in Venetos 
proficisci iubet. Ipse eo pedestribus copiis contendit. 
[12] Erant eius modi fere situs oppidorum ut posita in extremis lingulis 
promunturiisque neque pedibus aditum haberent, cum ex alto se aestus 
incitauisset, quod [bis] accidit semper horarum XII spatio, neque nauibus, quod 
rursus minuente aestu naues in uadis adflictarentur. Ita utraque re oppidorum 
oppugnatio impediebatur. Ac si quando magnitudine operis forte superati, extruso 
mari aggere ac molibus atque his oppidi moenibus adaequatis, suis fortunis 
desperare coeperant, magno numero nauium adpulso, cuius rei summam facultatem 
habebant, omnia sua deportabant seque in proxima oppida recipiebant: ibi se 
rursus isdem opportunitatibus loci defendebant. Haec eo facilius magnam partem 
aestatis faciebant quod nostrae naues tempestatibus detinebantur summaque erat 
uasto atque aperto mari, magnis aestibus, raris ac prope nullis portibus 
difficultas nauigandi. 
[13] Namque ipsorum naues ad hunc modum factae armataeque erant: carinae 
aliquanto planiores quam nostrarum nauium, quo facilius uada ac decessum aestus 
excipere possent; prorae admodum erectae atque item puppes, ad magnitudinem 
fluctuum tempestatumque accommodatae; naues totae factae ex robore ad quamuis 
uim et contumeliam perferendam; transtra ex pedalibus in altitudinem trabibus, 
confixa clauis ferreis digiti pollicis crassitudine; ancorae pro funibus ferreis 
catenis reuinctae; pelles pro uelis alutaeque tenuiter confectae, [hae] siue 
propter inopiam lini atque eius usus inscientiam, siue eo, quod est magis ueri 
simile, quod tantas tempestates Oceani tantosque impetus uentorum sustineri ac 
tanta onera nauium regi uelis non satis commode posse arbitrabantur. Cum his 
nauibus nostrae classi eius modi congressus erat ut una celeritate et pulsu 
remorum praestaret, reliqua pro loci natura, pro ui tempestatum illis essent 
aptiora et accommodatiora. Neque enim iis nostrae rostro nocere poterant (tanta 
in iis erat firmitudo), neque propter altitudinem facile telum adigebatur, et 
eadem de causa minus commode copulis continebautur. Accedebat ut, cum [saeuire 
uentus coepisset et] se uento dedissent, et tempestatem ferrent facilius et in 
uadis consisterent tutius et ab aestu relictae nihil saxa et cautes timerent; 
quarum rerum omnium nostris nauibus casus erat extimescendus. 
[14] Compluribus expugnatis oppidis Caesar, ubi intellexit frustra tantum 
laborem sumi neque hostium fugam captis oppidis reprimi neque iis noceri posse, 
statuit expectandam classem. Quae ubi conuenit ac primum ab hostibus uisa est, 
circiter CCXX naues eorum paratissimae atque omni genere armorum ornatissimae 
profectae ex portu nostris aduersae constiterunt; neque satis Bruto, qui classi 
praeerat, uel tribunis militum centurionibusque, quibus singulae naues erant 
attributae, constabat quid agerent aut quam rationem pugnae insisterent. Rostro 
enim noceri non posse cognouerant; turribus autem excitatis tamen has altitudo 
puppium ex barbaris nauibus superabat, ut neque ex inferiore loco satis commode 
tela adigi possent et missa a Gallis grauius acciderent. Una erat magno usui res 
praeparata a nostris, falces praeacutae insertae adfixaeque longuriis, non 
absimili forma muralium falcium. His cum funes qui antemnas ad malos destinabant 
comprehensi adductique erant, nauigio remis incitato praerumpebantur. Quibus 
abscisis antemnae necessario concidebant, ut, cum omnis Gallicis nauibus spes in 
uelis armamentisque consisteret, his ereptis omnis usus nauium uno tempore 
eriperetur. Reliquum erat certamen positum in uirtute, qua nostri milites facile 
superabant, atque eo magis quod in conspectu Caesaris atque omnis exercitus res 
gerebatur, ut nullum paulo fortius factum latere posset; omnes enim colles ac 
loca superiora, unde erat propinquus despectus in mare, ab exercitu tenebantur. 
[15] Deiectis, ut diximus, antemnis, cum singulas binae ac ternae naues 
circumsteterant, milites summa ui transcendere in hostium naues contendebant. 
Quod postquam barbari fieri animaduerterunt, expugnatis compluribus nauibus, cum 
ei rei nullum reperiretur auxilium, fuga salutem petere contenderunt. Ac iam 
conuersis in eam partem nauibus quo uentus ferebat, tanta subito malacia ac 
tranquillitas exstitit ut se ex loco mouere non possent. Quae quidem res ad 
negotium conficiendum maximae fuit oportunitati: nam singulas nostri consectati 
expugnauerunt, ut perpaucae ex omni numero noctis interuentu ad terram 
peruenirent, cum ab hora fere IIII usque ad solis occasum pugnaretur. 
[16] Quo proelio bellum Venetorum totiusque orae maritimae confectum est. Nam 
cum omnis iuuentus, omnes etiam grauioris aetatis in quibus aliquid consilii aut 
dignitatis fuit eo conuenerant, tum nauium quod ubique fuerat in unum locum 
coegerant; quibus amissis reliqui neque quo se reciperent neque quem ad modum 
oppida defenderent habebant. Itaque se suaque omnia Caesari dediderunt. In quos 
eo grauius Caesar uindicandum statuit quo diligentius in reliquum tempus a 
barbaris ius legatorum conseruaretur. Itaque omni senatu necato reliquos sub 
corona uendidit. 
[17] Dum haec in Venetis geruntur, Q. Titurius Sabinus cum iis copiis quas a 
Caesare acceperat in fines Venellorum peruenit. His praeerat Viridouix ac summam 
imperii tenebat earum omnium ciuitatum quae defecerant, ex quibus exercitum 
[magnasque copias] coegerat; atque his paucis diebus Aulerci Eburouices 
Lexouiique, senatu suo interfecto quod auctores belli esse nolebant, portas 
clauserunt seque cum Viridouice coniunxerunt; magnaque praeterea multitudo 
undique ex Gallia perditorum hominum latronumque conuenerat, quos spes praedandi 
studiumque bellandi ab agri cultura et cotidiano labore reuocabat. Sabinus 
idoneo omnibus rebus loco castris sese tenebat, cum Viridouix contra eum duorum 
milium spatio consedisset cotidieque productis copiis pugnandi potestatem 
faceret, ut iam non solum hostibus in contemptionem Sabinus ueniret, sed etiam 
nostrorum militum uocibus non nihil carperetur; tantamque opinionem timoris 
praebuit ut iam ad uallum castrorum hostes accedere auderent. Id ea de causa 
faciebat quod cum tanta multitudine hostium, praesertim eo absente qui summam 
imperii teneret, nisi aequo loco aut oportunitate aliqua data legato dimicandum 
non existimabat. 
[18] Hac confirmata opinione timoris idoneum quendam hominem et callidum 
deligit, Gallum, ex iis quos auxilii causa secum habebat. Huic magnis praemiis 
pollicitationibusque persuadet uti ad hostes transeat, et quid fieri uelit 
edocet. Qui ubi pro perfuga ad eos uenit, timorem Romanorum proponit, quibus 
angustiis ipse Caesar a Venetis prematur docet, neque longius abesse quin 
proxima nocte Sabinus clam ex castris exercitum educat et ad Caesarem auxilii 
ferendi causa proficiscatur. Quod ubi auditum est, conclamant omnes occasionem 
negotii bene gerendi amittendam non esse: ad castra iri oportere. Multae res ad 
hoc consilium Gallos hortabantur: superiorum dierum Sabini cunctatio, perfugae 
confirmatio, inopia cibariorum, cui rei parum diligenter ab iis erat prouisum, 
spes Venetici belli, et quod fere libenter homines id quod uolunt credunt. His 
rebus adducti non prius Viridouicem reliquosque duces ex concilio dimittunt quam 
ab iis sit concessum arma uti capiant et ad castra contendant. Qua re concessa 
laeti, ut explorata uictoria, sarmentis uirgultisque collectis, quibus fossas 
Romanorum compleant, ad castra pergunt. 
[19] Locus erat castrorum editus et paulatim ab imo accliuis circiter passus 
mille. Huc magno cursu contenderunt, ut quam minimum spatii ad se colligendos 
armandosque Romanis daretur, exanimatique peruenerunt. Sabinus suos hortatus 
cupientibus signum dat. Impeditis hostibus propter ea quae ferebant onera subito 
duabus portis eruptionem fieri iubet. Factum est oportunitate loci, hostium 
inscientia ac defatigatione, uirtute militum et superiorum pugnarum 
exercitatione, ut ne unum quidem nostrorum impetum ferrent ac statim terga 
uerterent. Quos impeditos integris uiribus milites nostri consecuti magnum 
numerum eorum occiderunt; reliquos equites consectati paucos, qui ex fuga 
euaserant, reliquerunt. Sic uno tempore et de nauali pugna Sabinus et de Sabini 
uictoria Caesar est certior factus, ciuitatesque omnes se statim Titurio 
dediderunt. Nam ut ad bella suscipienda Gallorum alacer ac promptus est animus, 
sic mollis ac minime resistens ad calamitates ferendas mens eorum est. 
[20] Eodem fere tempore P. Crassus, cum in Aquitaniam peruenisset, quae [pars], 
ut ante dictum est, [et regionum latitudine et multitudine hominum] tertia pars 
Galliae est [aestimanda], cum intellegeret in iis locis sibi bellum gerendum ubi 
paucis ante annis L. Valerius Praeconinus legatus exercitu pulso interfectus 
esset atque unde L. Manlius proconsul impedimentis amissis profugisset, non 
mediocrem sibi diligentiam adhibendam intellegebat. Itaque re frumentaria 
prouisa, auxiliis equitatuque comparato, multis praeterea uiris fortibus Tolosa 
et Carcasone et Narbone, quae sunt ciuitates Galliae prouinciae finitimae, ex 
his regionibus nominatim euocatis, in Sotiatium fines exercitum introduxit. 
Cuius aduentu cognito Sotiates magnis copiis coactis, equitatuque, quo plurimum 
ualebant, in itinere agmen nostrum adorti primum equestre proelium commiserunt, 
deinde equitatu suo pulso atque insequentibus nostris subito pedestres copias, 
quas in conualle in insidiis conlocauerant, ostenderunt. Hi nostros disiectos 
adorti proelium renouarunt. 
[21] Pugnatum est diu atque acriter, cum Sotiates superioribus uictoriis freti 
in sua uirtute totius Aquitaniae salutem positam putarent, nostri autem quid 
sine imperatore et sine reliquis legionibus adulescentulo duce efficere possent 
perspici cuperent; tandem confecti uulneribus hostes terga uerterunt. Quorum 
magno numero interfecto Crassus ex itinere oppidum Sotiatium oppugnare coepit. 
Quibus fortiter resistentibus uineas turresque egit. Illi alias eruptione 
temptata, alias cuniculis ad aggerem uineasque actis (cuius rei sunt longe 
peritissimi Aquitani, propterea quod multis locis apud eos aerariae secturaeque 
sunt), ubi diligentia nostrorum nihil his rebus profici posse intellexerunt, 
legatos ad Crassum mittunt seque in deditionem ut recipiat petunt. 
[22] Qua re impetrata arma tradere iussi faciunt. Atque in eam rem omnium 
nostrorum intentis animis alia ex parte oppidi Adiatunnus, qui summam imperii 
tenebat, cum DC deuotis, quos illi soldurios appellant, quorum haec est 
condicio, ut omnibus in uita commodis una cum iis fruantur quorum se amicitiae 
dediderint, si quid his per uim accidat, aut eundem casum una ferant aut sibi 
mortem consciscant; neque adhuc hominum memoria repertus est quisquam qui, eo 
interfecto cuius se amicitiae deuouisset, mortem recusaret---cum his Adiatunnus 
eruptionem facere conatus clamore ab ea parte munitionis sublato cum ad arma 
milites concurrissent uehementerque ibi pugnatum esset, repulsus in oppidum 
tamen uti eadem deditionis condicione uteretur a Crasso impetrauit. 
[23] Armis obsidibusque acceptis, Crassus in fines Vocatium et Tarusatium 
profectus est. Tum uero barbari commoti, quod oppidum et natura loci et manu 
munitum paucis diebus quibus eo uentum erat expugnatum cognouerant, legatos 
quoque uersum dimittere, coniurare, obsides inter se dare, copias parare 
coeperunt. Mittuntur etiam ad eas ciuitates legati quae sunt citerioris 
Hispaniae finitimae Aquitaniae: inde auxilia ducesque arcessuntur. Quorum 
aduentu magna cum auctoritate et magna [cum] hominum multitudine bellum gerere 
conantur. Duces uero ii deliguntur qui una cum Q. Sertorio omnes annos fuerant 
summamque scientiam rei militaris habere existimabantur. Hi consuetudine populi 
Romani loca capere, castra munire, commeatibus nostros intercludere instituunt. 
Quod ubi Crassus animaduertit, suas copias propter exiguitatem non facile 
diduci, hostem et uagari et uias obsidere et castris satis praesidii relinquere, 
ob eam causam minus commode frumentum commeatumque sibi supportari, in dies 
hostium numerum augeri, non cunctandum existimauit quin pugna decertaret. Hac re 
ad consilium delata, ubi omnes idem sentire intellexit, posterum diem pugnae 
constituit. 
[24] Prima luce productis omnibus copiis duplici acie instituta, auxiliis in 
mediam aciem coniectis, quid hostes consilii caperent expectabat. Illi, etsi 
propter multitudinem et ueterem belli gloriam paucitatemque nostrorum se tuto 
dimicaturos existimabant, tamen tutius esse arbitrabantur obsessis uiis commeatu 
intercluso sine uulnere uictoria potiri, et si propter inopiam rei frumentariae 
Romani se recipere coepissent, impeditos in agmine et sub sarcinis infirmiore 
animo adoriri cogitabant. Hoc consilio probato ab ducibus, productis Romanorum 
copiis, sese castris tenebant. Hac re perspecta Crassus, cum sua cunctatione 
atque opinione timoris hostes nostros milites alacriores ad pugnandum 
effecissent atque omnium uoces audirentur expectari diutius non oportere quin ad 
castra iretur, cohortatus suos omnibus cupientibus ad hostium castra contendit. 
[25] Ibi cum alii fossas complerent, alii multis telis coniectis defensores 
uallo munitionibusque depellerent, auxiliaresque, quibus ad pugnam non multum 
Crassus confidebat, lapidibus telisque subministrandis et ad aggerem caespitibus 
comportandis speciem atque opinionem pugnantium praeberent, cum item ab hostibus 
constanter ac non timide pugnaretur telaque ex loco superiore missa non frustra 
acciderent, equites circumitis hostium castris Crasso renuntiauerunt non eadem 
esse diligentia ab decumana porta castra munita facilemque aditum habere. 
[26] Crassus equitum praefectos cohortatus, ut magnis praemiis 
pollicitationibusque suos excitarent, quid fieri uellet ostendit. Illi, ut erat 
imperatum, eductis iis cohortibus quae praesidio castris relictae intritae ab 
labore erant, et longiore itinere circumductis, ne ex hostium castris conspici 
possent, omnium oculis mentibusque ad pugnam intentis celeriter ad eas quas 
diximus munitiones peruenerunt atque his prorutis prius in hostium castris 
constiterunt quam plane ab his uideri aut quid rei gereretur cognosci posset. 
Tum uero clamore ab ea parte audito nostri redintegratis uiribus, quod plerumque 
in spe uictoriae accidere consueuit, acrius impugnare coeperunt. Hostes undique 
circumuenti desperatis omnibus rebus se per munitiones deicere et fuga salutem 
petere contenderunt. Quos equitatus apertissimis campis consectatus ex milium L 
numero, quae ex Aquitania Cantabrisque conuenisse constabat, uix quarta parte 
relicta, multa nocte se in castra recepit. 
[27] Hac audita pugna maxima pars Aquitaniae sese Crasso dedidit obsidesque 
ultro misit; quo in numero fuerunt Tarbelli, Bigerriones, Ptianii, Vocates, 
Tarusates, Elusates, Gates, Ausci, Garumni, Sibusates, Cocosates: paucae ultimae 
nationes anni tempore confisae, quod hiems suberat, id facere neglexerunt. 
[28] Eodem fere tempore Caesar, etsi prope exacta iam aestas erat, tamen, quod 
omni Gallia pacata Morini Menapiique supererant, qui in armis essent neque ad 
eum umquam legatos de pace misissent, arbitratus id bellum celeriter confici 
posse eo exercitum duxit; qui longe alia ratione ac reliqui Galli bellum gerere 
coeperunt. Nam quod intellegebant maximas nationes, quae proelio contendissent, 
pulsas superatasque esse, continentesque siluas ac paludes habebant, eo se 
suaque omnia contulerunt. Ad quarum initium siluarum cum Caesar peruenisset 
castraque munire instituisset neque hostis interim uisus esset, dispersis in 
opere nostris subito ex omnibus partibus siluae euolauerunt et in nostros 
impetum fecerunt. Nostri celeriter arma ceperunt eosque in siluas repulerunt et 
compluribus interfectis longius impeditioribus locis secuti paucos ex suis 
deperdiderunt. 
[29] Reliquis deinceps diebus Caesar siluas caedere instituit, et ne quis 
inermibus imprudentibusque militibus ab latere impetus fieri posset, omnem eam 
materiam quae erat caesa conuersam ad hostem conlocabat et pro uallo ad utrumque 
latus extruebat. Incredibili celeritate magno spatio paucis diebus confecto, cum 
iam pecus atque extrema impedimenta a nostris tenerentur, ipsi densiores siluas 
peterent, eius modi sunt tempestates consecutae uti opus necessario 
intermitteretur et continuatione imbrium diutius sub pellibus milites contineri 
non possent. Itaque uastatis omnibus eorum agris, uicis aedificiisque incensis, 
Caesar exercitum reduxit et in Aulercis Lexouiisque, reliquis item ciuitatibus 
quae proxime bellum fecerant, in hibernis conlocauit. 

 ľ04



[1] Ea quae secuta est hieme, qui fuit annus Cn. Pompeio, M. Crasso consulibus, 
Usipetes Germani et item Tencteri magna [cum] multitudine hominum flumen Rhenum 
transierunt, non longe a mari, quo Rhenus influit. Causa transeundi fuit quod ab 
Suebis complures annos exagitati bello premebantur et agri cultura 
prohibebantur. Sueborum gens est longe maxima et bellicosissima Germanorum 
omnium. Hi centum pagos habere dicuntur, ex quibus quotannis singula milia 
armatorum bellandi causa ex finibus educunt. Reliqui, qui domi manserunt, se 
atque illos alunt; hi rursus in uicem anno post in armis sunt, illi domi 
remanent. Sic neque agri cultura nec ratio atque usus belli intermittitur. Sed 
priuati ac separati agri apud eos nihil est, neque longius anno remanere uno in 
loco colendi causa licet. Neque multum frumento, sed maximam partem lacte atque 
pecore uiuunt multum sunt in uenationibus; quae res et cibi genere et cotidiana 
exercitatione et libertate uitae, quod a pueris nullo officio aut disciplina 
adsuefacti nihil omnino contra uoluntatem faciunt, et uires alit et immani 
corporum magnitudine homines efficit. Atque in eam se consuetudinem adduxerunt 
ut locis frigidissimis neque uestitus praeter pelles habeant quicquam, quarum 
propter exiguitatem magna est corporis pars aperta, et lauentur in fluminibus.
[2] Mercatoribus est aditus magis eo ut quae bello ceperint quibus uendant 
habeant, quam quo ullam rem ad se importari desiderent. Quin etiam iumentis, 
quibus maxime Galli delectantur quaeque impenso parant pretio, Germani 
importatis non utuntur, sed quae sunt apud eos nata, parua atque deformia, haec 
cotidiana exercitatione summi ut sint laboris efficiunt. Equestribus proeliis 
saepe ex equis desiliunt ac pedibus proeliantur, equos eodem remanere uestigio 
adsuefecerunt, ad quos se celeriter, cum usus est, recipiunt: neque eorum 
moribus turpius quicquam aut inertius habetur quam ephippiis uti. Itaque ad 
quemuis numerum ephippiatorum equitum quamuis pauci adire audent. Vinum omnino 
ad se importari non patiuntur, quod ea re ad laborem ferendum remollescere 
homines atque effeminari arbitrantur.
[3] Publice maximam putant esse laudem quam latissime a suis finibus uacare 
agros: hac re significari magnum numerum ciuitatum suam uim sustinere non posse. 
Itaque una ex parte a Suebis circiter milia passuum C agri uacare dicuntur. Ad 
alteram partem succedunt Ubii, quorum fuit ciuitas ampla atque florens, ut est 
captus Germanorum; ii paulo, quamquam sunt eiusdem generis, sunt ceteris 
humaniores, propterea quod Rhenum attingunt multum ad eos mercatores uentitant 
et ipsi propter propinquitatem [quod] Gallicis sunt moribus adsuefacti. Hos cum 
Suebi multis saepe bellis experti propter amplitudinem grauitatem ciuitatis 
finibus expellere non potuissent, tamen uectigales sibi fecerunt ac multo 
humiliores infirmiores redegerunt.
[4] In eadem causa fuerunt Usipetes et Tencteri, quos supra diximus; qui 
complures annos Sueborum uim sustinuerunt, ad extremum tamen agris expulsi et 
multis locis Germaniae triennium uagati ad Rhenum peruenerunt, quas regiones 
Menapii incolebant. Hi ad utramque ripam fluminis agros, aedificia uicosque 
habebant; sed tantae multitudinis aduentu perterriti ex iis aedificiis quae 
trans flumen habuerant demigrauerant, et cis Rhenum dispositis praesidiis 
Germanos transire prohibebant. Illi omnia experti, cum neque ui contendere 
propter inopiam nauium neque clam transire propter custodias Menapiorum possent, 
reuerti se in suas sedes regionesque simulauerunt et tridui uiam progressi 
rursus reuerterunt atque omni hoc itinere una nocte equitatu confecto inscios 
inopinantes Menapios oppresserunt, qui de Germanorum discessu per exploratores 
certiores facti sine metu trans Rhenum in suos uicos remigrauerant. His 
interfectis nauibus eorum occupatis, prius quam ea pars Menapiorum quae citra 
Rhenum erat certior fieret, flumen transierunt atque omnibus eorum aedificiis 
occupatis reliquam partem hiemis se eorum copiis aluerunt.
[5] His de rebus Caesar certior factus et infirmitatem Gallorum ueritus, quod 
sunt in consiliis capiendis mobiles et nouis plerumque rebus student, nihil his 
committendum existimauit. Est enim hoc Gallicae consuetudinis, uti et uiatores 
etiam inuitos consistere cogant et quid quisque eorum de quaque re audierit aut 
cognouerit quaerant et mercatores in oppidis uulgus circumsistat quibus ex 
regionibus ueniant quas ibi res cognouerint pronuntiare cogat. His rebus atque 
auditionibus permoti de summis saepe rebus consilia ineunt, quorum eos in 
uestigio paenitere necesse est, cum incertis rumoribus seruiant et pleri ad 
uoluntatem eorum ficta respondeant.
[6] Qua consuetudine cognita Caesar, ne grauiori bello, occurreret, maturius 
quam consuerat ad exercitum proficiscitur. Eo cum uenisset, ea quas fore 
suspicatus erat facta cognouit: missas legationes ab non nullis ciuitatibus ad 
Germanos inuitatos eos uti ab Rheno discederent: omnia quae[que] postulassent ab 
se fore parata. Qua spe adducti Germani latius iam uagabantur et in fines 
Eburonum et Condrusorum, qui sunt Treuerorum clientes, peruenerant. Principibus 
Gallice euocatis Caesar ea quae cognouerat dissimulanda sibi existimauit, 
eorumque animis permulsis et confirmatis equitatu imperato bellum cum Germanis 
gerere constituit.
[7] Re frumentaria comparata equitibusque delectis iter in ea loca facere 
coepit, quibus in locis esse Germanos audiebat. A quibus cum paucorum dierum 
iter abesset, legati ab iis uenerunt, quorum haec fuit oratio: Germanos neque 
priores populo Romano bellum inferre neque tamen recusare, si lacessantur, quin 
armis contendant, quod Germanorum consuetudo [haec] sit a maioribus tradita, 
Quicumque bellum inferant, resistere neque deprecari. Haec tamen dicere uenisse 
inuitos, eiectos domo; si suam gratiam Romani uelint, posse iis utiles esse 
amicos; uel sibi agros attribuant uel patiantur eos tenere quos armis 
possederint: sese unis Suebis concedere, quibus ne di quidem immortales pares 
esse possint; reliquum quidem in terris esse neminem quem non superare possint.
[8] Ad haec Caesar quae uisum est respondit; sed exitus fuit orationis: sibi 
nullam cum iis amicitiam esse posse, si in Gallia remanerent; neque uerum esse, 
qui suos fines tueri non potuerint alienos occupare; neque ullos in Gallia 
uacare agros qui dari tantae praesertim multitudini sine iniuria possint; sed 
licere, si uelint, in Ubiorum finibus considere, quorum sint legati apud se et 
de Sueborum iniuriis querantur et a se auxilium petant: hoc se Ubiis 
imperaturus.
[9] Legati haec se ad suos relaturos dixerunt et re deliberata post diem tertium 
ad Caesarem reuersuros: interea ne propius se castra moueret petierunt. Ne id 
quidem Caesar ab se impetrari posse dixit. Cognouerat enim magnam partem 
equitatus ab iis aliquot diebus ante praedandi frumentandi causa ad Ambiuaritos 
trans Mosam missam: hos expectari equites atque eius rei causa moram interponi 
arbitrabatur.
[10] [Mosa profluit ex monte Vosego, qui est in finibus Lingonum, et parte 
quadam ex Rheno recepta, quae appellatur Vacalus insulam efficit Batauorum, in 
Oceanum influit neque longius ab Oceano milibus passuum LXXX in Rhenum influit. 
Rhenus autem oritur ex Lepontiis, qui Alpes incolunt, et longo spatio per fines 
Nantuatium, Heluetiorum, Sequanorum, Mediomatricorum, Tribocorum, Treuerorum 
citatus fertur et, ubi Oceano adpropinquauit, in plures diffluit partes multis 
ingentibus insulis effectis, quarum pars magna a feris barbaris nationibus 
incolitur, ex quibus sunt qui piscibus atque ouis auium uiuere existimantur, 
multis capitibus in Oceanum influit.]
[11] Caesar cum ab hoste non amplius passuum XII milibus abesset, ut erat 
constitutum, ad eum legati reuertuntur; qui in itinere congressi magnopere ne 
longius progrederetur orabant. Cum id non impetrassent, petebant uti ad eos 
[equites] qui agmen antecessissent praemitteret eos pugna prohiberet, sibique ut 
potestatem faceret in Ubios legatos mittendi; quorum si principes ac senatus 
sibi iure iurando fidem fecisset, ea condicione quae a Caesare ferretur se 
usuros ostendebant: ad has res conficiendas sibi tridui spatium daret. Haec 
omnia Caesar eodem illo pertinere arbitrabatur ut tridui mora interposita 
equites eorum qui abessent reuerterentur; tamen sese non longius milibus passuum 
IIII aquationis causa processurum eo die dixit: huc postero die quam 
frequentissimi conuenirent, ut de eorum postulatis cognosceret. Interim ad 
praefectos, qui cum omni equitatu antecesserant, mittit qui nuntiarent ne hostes 
proelio lacesserent, et si ipsi lacesserentur, sustinerent quoad ipse cum 
exercitu propius accessisset.
[12] At hostes, ubi primum nostros equites conspexerunt, quorum erat V milium 
numerus, cum ipsi non amplius DCCC equites haberent, quod ii qui frumentandi 
causa erant trans Mosam profecti nondum redierant, nihil timentibus nostris, 
quod legati eorum paulo ante a Caesare discesserant atque is dies indutiis erat 
ab his petitus, impetu facto celeriter nostros perturbauerunt; rursus his 
resistentibus consuetudine sua ad pedes desiluerunt subfossis equis compluribus 
nostris deiectis reliquos in fugam coniecerunt atque ita perterritos egerunt ut 
non prius fuga desisterent quam in conspectum agminis nostri uenissent. In eo 
proelio ex equitibus nostris interficiuntur IIII et LXX, in his uir fortissimus 
Piso Aquitanus, amplissimo genere natus, cuius auus in ciuitate sua regnum 
obtinuerat amicus a senatu nostro appellatus. Hic cum fratri intercluso ab 
hostibus auxilium ferret, illum ex periculo eripuit, ipse equo uulnerato 
deiectus, quoad potuit, fortissime restitit; cum circumuentus multis uulneribus 
acceptis cecidisset atque id frater, qui iam proelio excesserat, procul 
animaduertisset, incitato equo se hostibus obtulit atque interfectus est.
[13] Hoc facto proelio Caesar neque iam sibi legatos audiendos neque condiciones 
accipiendas arbitrabatur ab iis qui per dolum atque insidias petita pace ultro 
bellum intulissent; expectare uero dum hostium copiae augerentur equitatus 
reuerteretur summae dementiae esse iudicabat, et cognita Gallorum infirmitate 
quantum iam apud eos hostes uno proelio auctoritatis essent consecuti sentiebat; 
quibus ad consilia capienda nihil spatii dandum existimabat. His constitutis 
rebus et consilio cum legatis et quaestore communicato, ne quem diem pugnae 
praetermitteret, oportunissima res accidit, quod postridie eius diei mane eadem 
et perfidia et simulatione usi Germani frequentes, omnibus principibus 
maioribusque natu adhibitis, ad eum in castra uenerunt, simul, ut dicebatur, sui 
purgandi causa, quod contra atque esset dictum et ipsi petissent, proelium 
pridie commisissent, simul ut, si quid possent, de indutiis fallendo 
impetrarent. Quos sibi Caesar oblatos gauisus illos retineri iussit; ipse omnes 
copias castris D eduxit equitatumque, quod recenti proelio perterritum esse 
existimabat, agmen subsequi iussit.
[14] Acie triplici instituta et celeriter VIII milium itinere confecto, prius ad 
hostium castra peruenit quam quid ageretur Germani sentire possent. Qui omnibus 
rebus subito perterriti et celeritate aduentus nostri et discessu suorum, neque 
consilii habendi neque arma capiendi spatio dato perturbantur, copiasne aduersus 
hostem ducere an castra defendere an fuga salutem petere praestaret. Quorum 
timor cum fremitu et concursu significaretur, milites nostri pristini diei 
perfidia incitati in castra inruperunt. Quo loco qui celeriter arma capere 
potuerunt paulisper nostris restiterunt atque inter carros impedimentaque 
proelium commiserunt; at reliqua multitudo puerorum mulierumque (nam cum omnibus 
suis domo excesserant Rhenum transierant) passim fugere coepit, ad quos 
consectandos Caesar equitatum misit.
[15] Germani post tergum clamore audito, cum suos interfiei uiderent, armis 
abiectis signis militaribus relictis se ex castris eiecerunt, et cum ad 
confluentem Mosae et Rheni peruenissent, reliqua fuga desperata, magno numero 
interfecto, reliqui se in flumen praecipitauerunt atque ibi timore, lassitudine, 
ui fluminis oppressi perierunt. Nostri ad unum omnes incolumes, perpaucis 
uulneratis, ex tanti belli timore, cum hostium numerus capitum CCCCXXX milium 
fuisset, se in castra receperunt. Caesar iis quos in castris retinuerat 
discedendi potestatem fecit. Illi supplicia cruciatusque Gallorum ueriti, quorum 
agros uexauerant, remanere se apud eum uelle dixerunt. His Caesar libertatem 
concessit.
[16] Germanico bello confecto multis de causis Caesar statuit sibi Rhenum esse 
transeundum; quarum illa fuit iustissima quod, cum uideret Germanos tam facile 
impelli ut in Galliam uenirent, suis quoque rebus eos timere uoluit, cum 
intellegerent et posse et audere populi Romani exercitum Rhenum transire. 
Accessit etiam quod illa pars equitatus Usipetum et Tencterorum, quam supra 
commemoraui praedandi frumentandi causa Mosam transisse neque proelio 
interfuisse, post fugam suorum se trans Rhenum in fines Sugambrorum receperat 
seque cum his coniunxerat. Ad quos cum Caesar nuntios misisset, qui postularent 
eos qui sibi Galliae bellum intulissent sibi dederent, responderunt: populi 
Romani imperium Rhenum finire; si se inuito Germanos in Galliam transire non 
aequum existimaret, cur sui quicquam esse imperii aut potestatis trans Rhenum 
postularet? Ubii autem, qui uni ex Transrhenanis ad Caesarem legatos miserant, 
amicitiam fecerant, obsides dederant, magnopere orabant ut sibi auxilium ferret, 
quod grauiter ab Suebis premerentur; uel, si id facere occupationibus rei 
publicae prohiberetur, exercitum modo Rhenum transportaret: id sibi ad auxilium 
spemque reliqui temporis satis futurum. Tantum esse nomen atque opinionem eius 
exercitus Ariouisto pulso et hoc nouissimo proelio facto etiam ad ultimas 
Germanorum nationes, uti opinione et amicitia populi Romani tuti esse possint. 
Nauium magnam copiam ad transportandum exercitum pollicebantur.
[17] Caesar his de causis quas commemoraui Rhenum transire decreuat; sed nauibus 
transire neque satis tutum esse arbitrabatur neque suae neque populi Romani 
dignitatis esse statuebat. Itaque, etsi summa difficultas faciendi pontis 
proponebatur propter latitudinem, rapiditatem altitudinemque fluminis, tamen id 
sibi contendendum aut aliter non traducendum exercitum existimabat. Rationem 
pontis hanc instituit. Tigna bina sesquipedalia. paulum ab imo praeacuta dimensa 
ad altitudinem fluminis interuallo pedum duorum inter se iungebat. Haec cum 
machinationibus immissa in flumen defixerat fistucisque adegerat, non sublicae 
modo derecte ad perpendiculum, sed prone ac fastigate, ut secundum naturam 
fluminis procumberent, iis item contraria duo ad eundem modum iuncta interuallo 
pedum quadragenum ab inferiore parte contra uim atque impetu fluminis conuersa 
statuebat. Haec utraque insuper bipedalibus trabibus immissis, quantum eorum 
tignorum iunctura distabat, binis utrimque fibulis ab extrema parte 
distinebantur; quibus disclusis atque in contrariam partem reuinctis, tanta erat 
operis firmitudo atque ea rerum natura ut, quo maior uis aquae se incitauisset, 
hoc artius inligata tenerentur. Haec derecta materia iniecta contexebantur ac 
longuriis cratibusque consternebantur; ac nihilo setius sublicae et ad 
inferiorem partem fluminis oblique agebantur, quae pro ariete subiectae et cum 
omni opere coniunctae uim fluminis exciperent, et aliae item supra pontem 
mediocri spatio, ut, si arborum trunci siue naues deiciendi operis causa essent 
a barbaris missae, his defensoribus earum rerum uis minueretur neu ponti 
nocerent.
[18] Diebus X, quibus materia coepta erat comportari, omni opere effecto 
exercitus traducitur. Caesar ad utramque partem pontis firmo praesidio relicto 
in fines Sugambrorum contendit. Interim a compluribus ciuitatibus ad eum legati 
ueniunt; quibus pacem atque amicitiam petentibus liberaliter respondet 
obsidesque ad se adduci iubet. At Sugambri, ex eo tempore quo pons institui 
coeptus est fuga comparata, hortantibus iis quos ex Tencteris atque Usipetibus 
apud se habebant, finibus suis excesserant suaque omnia exportauerant seque in 
solitudinem ac siluas abdiderant.
[19] Caesar paucos dies in eorum finibus moratus, omnibus uicis aedificiisque 
incensis frumentisque succisis, se in fines Ubiorum recepit atque his auxilium 
suum pollicitus, si a Suebis premerentur, haec ab iis cognouit: Suebos, postea 
quam per exploratores pontem fieri comperissent, more suo concilio habito 
nuntios in omnes partes dimisisse, uti de oppidis demigrarent, liberos, uxores 
suaque omnia in siluis deponerent atque omnes qui arma ferre possent unum in 
locum conuenirent. Hunc esse delectum medium fere regionum earum quas Suebi 
obtinerent; hic Romanorum aduentum expectare atque ibi decertare constituisse. 
Quod ubi Caesar comperit, omnibus iis rebus confectis, quarum rerum causa 
exercitum traducere constituerat, ut Germanis metum iniceret, ut Sugambros 
ulcisceretur, ut Ubios obsidione liberaret, diebus omnino XVIII trans Rhenum 
consumptis, satis et ad laudem et ad utilitatem profectum arbitratus se in 
Galliam recepit pontemque rescidit.
[20] Exigua parte aestatis reliqua Caesar, etsi in his locis, quod omnis Gallia 
ad septentriones uergit, maturae sunt hiemes, tamen in Britanniam proficisci 
contendit, quod omnibus fere Gallicis bellis hostibus nostris inde subministrata 
auxilia intellegebat, et si tempus anni ad bellum gerendum deficeret, tamen 
magno sibi usui fore arbitrabatur, si modo insulam adiisset, genus hominum 
perspexisset, loca, portus, aditus cognouisset; quae omnia fere Gallis erant 
incognita. Neque enim temere praeter mercatores illo adit quisquam, neque his 
ipsis quicquam praeter oram maritimam atque eas regiones quae sunt contra 
Galliam notum est. Itaque uocatis ad se undique mercatoribus, neque quanta esset 
insulae magnitudo neque quae aut quantae nationes incolerent, neque quem usum 
belli haberent aut quibus institutis uterentur, neque qui essent ad maiorem 
nauium multitudinem idonei portus reperire poterat.
[21] Ad haec cognoscenda, prius quam periculum faceret, idoneum esse arbitratus 
C. Volusenum cum naui longa praemittit. Huic mandat ut exploratis omnibus rebus 
ad se quam primum reuertatur. Ipse cum omnibus copiis in Morinos proficiscitur, 
quod inde erat breuissimus in Britanniam traiectus. Huc naues undique ex 
finitimis regionibus et quam superiore aestate ad Veneticum bellum fecerat 
classem iubet conuenire. Interim, consilio eius cognito et per mercatores 
perlato ad Britannos, a compluribus insulae ciuitatibus ad eum legati ueniunt, 
qui polliceantur obsides dare atque imperio populi Romani obtemperare. Quibus 
auditis, liberaliter pollicitus hortatusque ut in ea sententia permanerent, eos 
domum remittit et cum iis una Commium, quem ipse Atrebatibus superatis regem ibi 
constituerat, cuius et uirtutem et consilium probabat et quem sibi fidelem esse 
arbitrabatur cuiusque auctoritas in his regionibus magni habebatur, mittit. Huic 
imperat quas possit adeat ciuitates horteturque ut populi Romani fidem sequantur 
seque celeriter eo uenturum nuntiet. Volusenus perspectis regionibus omnibus 
quantum ei facultatis dari potuit, qui naui egredi ac se barbaris committere non 
auderet, V. die ad Caesarem reuertitur quaeque ibi perspexisset renuntiat.
[22] Dum in his locis Caesar nauium parandarum causa moratur, ex magna parte 
Morinorum ad eum legati uenerunt, qui se de superioris temporis consilio 
excusarent, quod homines barbari et nostrae consuetudinis imperiti bellum populo 
Romano fecissent, seque ea quae imperasset facturos pollicerentur. Hoc sibi 
Caesar satis oportune accidisse arbitratus, quod neque post tergum hostem 
relinquere uolebat neque belli gerendi propter anni tempus facultatem habebat 
neque has tantularum rerum occupationes Britanniae anteponendas iudicabat, 
magnum iis numerum obsidum imperat. Quibus adductis eos in fidem recipit. 
Nauibus circiter LXXX onerariis coactis contractisque, quot satis esse ad duas 
transportandas legiones existimabat, quod praeterea nauium longarum habebat 
quaestori, legatis praefectisque distribuit. Huc accedebant XVIII onerariae 
naues, quae ex eo loco a milibus passuum VIII uento tenebantur quo minus in 
eundem portum uenire possent: has equitibus tribuit. Reliquum exercitum Q. 
Titurio Sabino et L. Aurunculeio Cottae legatis in Menapios atque in eos pagos 
Morinorum a quibus ad eum legati non uenerant ducendum dedit. P. Sulpicium Rufum 
legatum cum eo praesidio quod satis esse arbitrabatur portum tenere iussit.
[23] His constitutis rebus, nactus idoneam ad nauigandum tempestatem III. fere 
uigilia soluit equitesque in ulteriorem portum progredi et naues conscendere et 
se sequi iussit. A quibus cum paulo tardius esset administratum, ipse hora diei 
circiter IIII. cum primis nauibus Britanniam attigit atque ibi in omnibus 
collibus expositas hostium copias armatas conspexit. Cuius loci haec erat natura 
atque ita montibus angustis mare continebatur, uti ex locis superioribus in 
litus telum adigi posset. Hunc ad egrediendum nequaquam idoneum locum 
arbitratus, dum reliquae naues eo conuenirent ad horam nonam in ancoris 
expectauit. Interim legatis tribunisque militum conuocatis et quae ex Voluseno 
cognouisset et quae fieri uellet ostendit monuitque, ut rei militaris ratio, 
maximeque ut maritimae res postularent, ut, cum celerem atque instabilem motum 
haberent, ad nutum et ad tempus D omnes res ab iis administrarentur. His 
dimissis, et VII ab eo loco progressus aperto ac plano litore naues constituit.
[24] At barbari, consilio Romanorum cognito praemisso equitatu et essedariis, 
quo plerumque genere in proeliis uti consuerunt, reliquis copiis subsecuti 
nostros nauibus egredi prohibebant. Erat ob has causas summa difficultas, quod 
naues propter magnitudinem nisi in alto constitui non poterant, militibus autem, 
ignotis locis, impeditis manibus, magno et graui onere armorum oppressis simul 
et de nauibus desiliendum et in auctibus consistendum et cum hostibus erat 
pugnandum, cum illi aut ex arido aut paulum in aquam progressi omnibus membris 
expeditis, notissimis locis, audacter tela coicerent et equos insuefactos 
incitarent. Quibus rebus nostri perterriti atque huius omnino generis pugnae 
imperiti, non eadem alacritate ac studio quo in pedestribus uti proeliis 
consuerant utebantur.
[25] Quod ubi Caesar animaduertit, naues longas, quarum et species erat barbaris 
inusitatior et motus ad usum expeditior, paulum remoueri ab onerariis nauibus et 
remis incitari et ad latus apertum hostium constitui atque inde fundis, 
sagittis, tormentis hostes propelli ac submoueri iussit; quae res magno usui 
nostris fuit. Nam et nauium figura et remorum motu et inusitato genere 
tormentorum permoti barbari constiterunt ac paulum modo pedem rettulerunt. Atque 
nostris militibus cunctantibus, maxime propter altitudinem maris, qui X legionis 
aquilam gerebat, obtestatus deos, ut ea res legioni feliciter eueniret, ' 
desilite', inquit, ' milites, nisi uultis aquilam hostibus prodere; ego certe 
meum rei publicae atque imperatori officium praestitero.' Hoc cum uoce magna 
dixisset, se ex naui proiecit atque in hostes aquilam ferre coepit. Tum nostri 
cohortati inter se, ne tantum dedecus admitteretur, uniuersi ex naui 
desiluerunt. Hos item ex proximis primi nauibus cum conspexissent, subsecuti 
hostibus adpropinquauerunt.
[26] Pugnatum est ab utrisque acriter. Nostri tamen, quod neque ordines seruare 
neque firmiter insistere neque signa subsequi poterant atque alius alia ex naui 
quibuscumque signis occurrerat se adgregabat, magnopere perturbabantur; hostes 
uero, notis omnibus uadii, ubi ex litore aliquos singulares ex naui egredientes 
conspexerant, incitatis equis impeditos adoriebantur, plures paucos 
circumsistebant, alii ab latere aperto in uniuersos tela coiciebant. Quod cum 
animaduertisset Caesar, scaphas longarum nauium, item speculatoria nauigia 
militibus compleri iussit, et quos laborantes conspexerat, his subsidia 
submittebat. Nostri, simul in arido constiterunt, suis omnibus consecutis, in 
hostes impetum fecerunt atque eos in fugam dederunt; neque longius prosequi 
potuerunt, quod equites cursum tenere atque insulam capere non potuerant. Hoc 
unum ad pristinam fortunam Caesari defuit.
[27] Hostes proelio superati, simul atque se ex fuga receperunt, statim ad 
Caesarem legatos de pace miserunt; obsides sese daturos quaeque imperasset 
facturos polliciti sunt. Una cum his legatis Commius Atrebas uenit, quem supra 
demonstraueram a Caesare in Britanniam praemissum. Hunc illi e naui egressum, 
cum ad eos oratoris modo Caesaris mandata deferret, comprehenderant atque in 
uincula coniecerant; tum proelio facto remiserunt et in petenda pace eius rei 
culpam in multitudinem contulerunt et propter imprudentiam ut ignosceretur 
petiuerunt. Caesar questus quod, cum ultro in continentem legatis missis pacem 
ab se petissent, bellum sine causa intulissent, ignoscere se imprudentiae dixit 
obsidesque imperauit; quorum illi partem statim dederunt, partem ex 
longinquioribus locis arcessitam paucis diebus sese daturos dixerunt. Interea 
suos in agros remigrare iusserunt, principesque undique conuenire et se 
ciuitatesque suas Caesari commendare coeperunt.
[28] His rebus pace confirmata, post diem quartum quam est in Britanniam uentum 
naues XVIII, de quibus supra demonstratum est, quae equites sustulerant, ex 
superiore portu leni uento soluerunt. Quae cum adpropinquarent Britanniae et ex 
castris uiderentur, tanta tempestas subito coorta est ut nulla earum cursum 
tenere posset, sed aliae eodem unde erant profectae referrentur, aliae ad 
inferiorem partem insulae, quae est propius solis occasum, magno suo cum 
periculo deicerentur; quae tamen ancoris iactis cum fluctibus complerentur, 
necessario aduersa nocte in altum prouectae continentem petierunt.
[29] Eadem nocte accidit ut esset luna plena, qui dies a maritimos aestus 
maximos in Oceano efficere consueuit, nostrisque id erat incognitum. Ita uno 
tempore et longas naues, [quibus Caesar exercitum transportandum curauerat,] 
quas Caesar in aridum subduxerat, aestus complebat, et onerarias, quae ad 
ancoras erant deligatae, tempestas adflictabat, neque ulla nostris facultas aut 
administrandi aut auxiliandi dabatur. Compluribus nauibus fractis, reliquae cum 
essent funibus, ancoris reliquisque armamentis amissis ad nauigandum inutiles, 
magna, id quod necesse erat accidere, totius exercitus perturbatio facta est. 
Neque enim naues erant aliae quibus reportari possent, et omnia deerant quae ad 
reficiendas naues erant usui, et, quod omnibus constabat hiemari in Gallia 
oportere, frumentum in his locis in hiemem prouisum non erat. 
[30] Quibus rebus cognitis, principes Britanniae, qui post proelium ad Caesarem 
conuenerant, inter se conlocuti, cum et equites et naues et frumentum Romanis 
deesse intellegerent et paucitatem militum ex castrorum exiguitate cognoscerent, 
quae hoc erant etiam angustior quod sine impedimentis Caesar legiones 
transportauerat, optimum factu esse duxerunt rebellione facta frumento 
commeatuque nostros prohibere et rem in hiemem producere, quod his superatis aut 
reditu interclusis neminem postea belli inferendi causa in Britanniam 
transiturum confidebant. Itaque rursus coniuratione facta paulatim ex castris 
discedere et suos clam ex agris deducere coeperunt.
[31] At Caesar, etsi nondum eorum consilia cognouerat, tamen et ex euentu nauium 
suarum et ex eo quod obsides dare intermiserant fore id quod accidit 
suspicabatur. Itaque ad omnes casus subsidia comparabat. Nam et frumentum ex 
agris cotidie in castra conferebat et, quae grauissime adflictae erant naues, 
earum materia atque aere ad reliquas reficiendas utebatur et quae ad eas res 
erant usui ex continenti comportari iubebat. Itaque, cum summo studio a 
militibus administraretur, XII nauibus amissis, reliquis ut nauigari satis 
commode posset effecit.
[32] Dum ea geruntur, legione ex consuetudine una frumentatum missa, quae 
appellabatur VII, neque ulla ad id tempus belli suspicione interposita, cum pars 
hominum in agris remaneret, pars etiam in castra uentitaret, ii qui pro portis 
castrorum in statione erant Caesari nuntiauerunt puluerem maiorem quam 
consuetudo ferret in ea parte uideri quam in partem legio iter fecisset. Caesar 
id quod erat suspicatus aliquid noui a barbaris initum consilii, cohortes quae 
in statione erant secum in eam partem proficisci, ex reliquis duas in stationem 
succedere, reliquas armari et confestim sese subsequi iussit. Cum paulo longius 
a castris processisset, suos ab hostibus premi atque aegre sustinere et conferta 
legione ex omnibus partibus tela coici animaduertit. Nam quod omni ex reliquis 
partibus demesso frumento pars una erat reliqua, suspicati hostes huc nostros 
esse uenturos noctu in siluis delituerant; tum dispersos depositis armis in 
metendo occupatos Subito adorti paucis interfectis reliquos incertis ordinibus 
perturbauerant, simul equitatu atque essedis circumdederant.
[33] Genus hoc est ex essedis pugnae. Primo per omnes partes perequitant et tela 
coiciunt atque ipso terrore equorum et strepitu rotarum ordines plerumque 
perturbant, et cum se inter equitum turmas insinuauerunt, ex essedis desiliunt 
et pedibus proeliantur. Aurigae interim paulatim ex proelio excedunt atque ita 
currus conlocant ut, si illi a multitudine hostium premantur, expeditum ad quos 
receptum habeant. Ita mobilitatem equitum, stabilitatem peditum in proeliis 
praestant, ac tantum usu cotidiano et exercitatione efficiunt uti in decliui ac 
praecipiti loco incitatos equos sustinere et breui moderari ac flectere et per 
temonem percurrere et in iugo insistere et se inde in currus citissime recipere 
consuerint.
[34] Quibus rebus perturbatis nostris [nouitate pugnae] tempore oportunissimo 
Caesar auxilium tulit: namque eius aduentu hostes constiterunt, nostri se ex 
timore receperunt. Quo facto, ad lacessendum hostem et committendum proelium 
alienum esse tempus arbitratus suo se loco continuit et breui tempore intermisso 
in castra legiones reduxit. Dum haec geruntur, nostris omnibus occupatis qui 
erant in agris reliqui discesserunt. Secutae sunt continuos complures dies 
tempeststes, quae et nostros in castris continerent et hostem a pugna 
prohiberent. Interim barbari nuntios in omnes partes dimiserunt paucitatemque 
nostrorum militum suis praedicauerunt et quanta praedae faciendae atque in 
perpetuum sui liberandi facultas daretur, si Romanos castris expulissent, 
demonstrauerunt. His rebus celeriter magna multitudine peditatus equitatusque 
coacta ad castra uenerunt.
[35] Caesar, etsi idem quod superioribus diebus acciderat fore uidebat, ut, si 
essent hostes pulsi, celeritate periculum effugerent, tamen nactus equites 
circiter XXX, quos Commius Atrebas, de quo ante dictum est, secum 
transportauerat, legiones in acie pro castris constituit. Commisso proelio 
diutius nostrorum militum impetum hostes ferre non potuerunt ac terga uerterunt. 
Quos tanto spatio secuti quantum cursu et uiribus efficere potuerunt, complures 
ex iis occiderunt, deinde omnibus longe lateque aedificiis incensis se in castra 
receperunt.
[36] Eodem die legati ab hostibus missi ad Caesarem de pace uenerunt. His Caesar 
numerum obsidum quem ante imperauerat duplicauit eosque in continentem adduci 
iussit, quod propinqua die aequinoctii infirmis nauibus hiemi nauigationem 
subiciendam non existimabat. Ipse idoneam tempestatem nactus paulo post mediam 
noctem naues soluit, quae omnes incolumes ad continentem peruenerunt; sed ex iis 
onerariae duae eosdem portus quos reliquae capere non potuerunt et paulo infra 
delatae sunt.
[37] Quibus ex nauibus cum essent expositi milites circiter CCC atque in castra 
contenderent, Morini, quos Caesar in Britanniam proficiscens pacatos reliquerat, 
spe praedae adducti primo non ita magno suorum numero circumsteterunt ac, si 
sese interfici nollent, arma ponere iusserunt. Cum illi orbe facto sese 
defenderent, celeriter ad clamorem hominum circiter milia VI conuenerunt; qua re 
nuntiata, Caesar omnem ex castris equitatum suis auxilio misit. Interim nostri 
milites impetum hostium sustinuerunt atque amplius horis IIII fortissime 
pugnauerunt et paucis uulneribus acceptis complures ex iis occiderunt. Postea 
uero quam equitatus noster in conspectum uenit, hostes abiectis armis terga 
uerterunt magnusque eorum numerus est occisus.
[38] Caesar postero die T. Labienum legatum cum iis legionibus quas ex Britannia 
reduxerat in Morinos qui rebellionem fecerant misit. Qui cum propter siccitates 
paludum quo se reciperent non haberent, quo perfugio superiore anno erant usi, 
omnes fere in potestatem Labieni uenerunt. At Q. Titurius et L. Cotta legati, 
qui in Menapiorum fines legiones duxerant, omnibus eorum agris uastatis, 
frumentis succisis, aedificiis incensis, quod Menapii se omnes in densissimas 
siluas abdiderant, se ad Caesarem receperunt. Caesar in Belgis omnium legionum 
hiberna constituit. Eo duae omnino ciuitates ex Britannia obsides miserunt, 
reliquae neglexerunt. His rebus gestis ex litteris Caesaris dierum XX 
supplicatio a senatu decreta est. 

 ľ05



[1] L. Domitio Ap. Claudio consulibus, discedens ab hibernis Caesar in Italiam, 
ut quotannis facere consuerat, legatis imperat quos legionibus praefecerat uti 
quam plurimas possent hieme naues aedificandas ueteresque reficiendas curarent. 
Earum modum formamque demonstrat. Ad celeritatem onerandi subductionesque paulo 
facit humiliores quam quibus in nostro mari uti consueuimus, atque id eo magis, 
quod propter crebras commutationes aestuum minus magnos ibi fluctus fieri 
cognouerat; ad onera, ad multitudinem iumentorum transportandam paulo latiores 
quam quibus in reliquis utimur maribus. Has omnes actuarias imperat fieri, quam 
ad rem multum humilitas adiuuat. Ea quae sunt usui ad armandas naues ex Hispania 
apportari iubet. Ipse conuentibus Galliae citeribris peractis in Illyricum 
proficiscitur, quod a Pirustis finitimam partem prouinciae incursionibus uastari 
audiebat. Eo cum uenisset, ciuitatibus milites imperat certumque in locum 
conuenire iubet. Qua re nuntiata Pirustae legatos ad eum mittunt qui doceant 
nihil earum rerum publico factum consilio, seseque paratos esse demonstrant 
omnibus rationibus de iniuriis satisfacere. Accepta oratione eorum Caesar 
obsides imperat eosque ad certam diem adduci iubet; nisi ita fecerint, sese 
bello ciuitatem persecuturum demonstrat. Eis ad diem adductis, ut imperauerat, 
arbitros inter ciuitates dat qui litem aestiment poenamque constituant. 
[2] His confectis rebus conuentibusque peractis, in citeriorem Galliam 
reuertitur atque inde ad exercitum proficiscitur. Eo cum uenisset, circuitis 
omnibus hibernis, singulari militum studio in summa omnium rerum inopia circiter 
sescentas eius generis cuius supra demonstrauimus naues et longas XXVIII inuenit 
instructas neque multum abesse ab eo quin paucis diebus deduci possint. 
Collaudatis militibus atque eis qui negotio praefuerant, quid fieri uelit 
ostendit atque omnes ad portum Itium conuenire iubet, quo ex portu commodissimum 
in Britanniam traiectum esse cognouerat, circiter milium passuum XXX transmissum 
a continenti: huic rei quod satis esse uisum est militum reliquit. Ipse cum 
legionibus expeditis IIII et equitibus DCCC in fines Treuerorum proficiscitur, 
quod hi neque ad concilia ueniebant neque imperio parebant Germanosque 
Transrhenanos sollicitare dicebantur. 
[3] Haec ciuitas longe plurimum totius Galliae equitatu ualet magnasque habet 
copias peditum Rhenumque, ut supra demonstrauimus, tangit. In ea ciuitate duo de 
principatu inter se contendebant, Indutiomarus et Cingetorix; e quibus alter, 
simul atque de Caesaris legionumque aduentu cognitum est, ad eum uenit, se 
suosque omnes in officio futuros neque ab amicitia populi Romani defecturos 
confirmauit quaeque in Treueris gererentur ostendit. At Indutiomarus equitatum 
peditatumque cogere, eisque qui per aetatem in armis esse non poterant in siluam 
Arduennam abditis, quae ingenti magnitudine per medios fines Treuerorum a 
flumine Rheno ad initium Remorum pertinet, bellum parare instituit. Sed 
posteaquam nonnulli principes ex ea ciuitate et familiaritate Cingetorigis 
adducti et aduentu nostri exercitus perterriti ad Caesarem uenerunt et de suis 
priuatim rebus ab eo petere coeperunt, quoniam ciuitati consulere non possent, 
ueritus ne ab omnibus desereretur Indutiomarus legatos ad Caesarem mittit: sese 
idcirco ab suis discedere atque ad eum uenire noluisse, quo facilius ciuitatem 
in officio contineret, ne omnis nobilitatis discessu plebs propter imprudentiam 
laberetur: itaque esse ciuitatem in sua potestate, seseque, si Caesar 
permitteret, ad eum in castra uenturum, suas ciuitatisque fortunas eius fidei 
permissurum. 
[4] Caesar, etsi intellegebat qua de causa ea dicerentur quaeque eum res ab 
instituto consilio deterreret, tamen, ne aestatem in Treueris consumere 
cogeretur omnibus ad Britannicum bellum rebus comparatis, Indutiomarum ad se cum 
CC obsidibus uenire iussit. His adductis, in eis filio propinquisque eius 
omnibus, quos nominatim euocauerat, consolatus Indutiomarum hortatusque est uti 
in officio maneret; nihilo tamen setius principibus Treuerorum ad se conuocatis 
hos singillatim Cingetorigi conciliauit, quod cum merito eius a se fieri 
intellegebat, tum magni interesse arbitrabatur eius auctoritatem inter suos quam 
plurimum ualere, cuius tam egregiam in se uoluntatem perspexisset. Id tulit 
factum grauiter Indutiomarus, suam gratiam inter suos minui, et, qui iam ante 
inimico in nos animo fuisset, multo grauius hoc dolore exarsit. 
[5] His rebus constitutis Caesar ad portum Itium cum legionibus peruenit. Ibi 
cognoscit LX naues, quae in Meldis factae erant, tempestate reiectas cursum 
tenere non potuisse atque eodem unde erant profectae reuertisse; reliquas 
paratas ad nauigandum atque omnibus rebus instructas inuenit. Eodem equitatus 
totius Galliae conuenit, numero milium quattuor, principesque ex omnibus 
ciuitatibus; ex quibus perpaucos, quorum in se fidem perspexerat, relinquere in 
Gallia, reliquos obsidum loco secum ducere decreuerat, quod, cum ipse abesset, 
motum Galliae uerebatur. 
[6] Erat una cum ceteris Dumnorix Aeduus, de quo ante ab nobis dictum est. Hunc 
secum habere in primis constituerat, quod eum cupidum rerum nouarum, cupidum 
imperi, magni animi, magnae inter Gallos auctoritatis cognouerat. Accedebat huc 
quod in concilio Aeduorum Dumnorix dixerat sibi a Caesare regnum ciuitatis 
deferri; quod dictum Aedui grauiter ferebant, neque recusandi aut deprecandi 
causa legatos ad Caesarem mittere audebant. Id factum ex suis hospitibus Caesar 
cognouerat. Ille omnibus primo precibus petere contendit ut in Gallia 
relinqueretur, partim quod insuetus nauigandi mare timeret, partim quod 
religionibus impediri sese diceret. Posteaquam id obstinate sibi negari uidit, 
omni spe impetrandi adempta principes Galliae sollicitare, seuocare singulos 
hortarique coepit uti in continenti remanerent: metu territare: non sine causa 
fieri, ut Gallia omni nobilitate spoliaretur; id esse consilium Caesaris, ut 
quos in conspectu Galliae interficere uereretur, hos omnes in Britanniam 
traductos necaret; fidem reliquis interponere, iusiurandum poscere, ut quod esse 
ex usu Galliae intellexissent communi consilio administrarent. Haec a 
compluribus ad Caesarem deferebantur. 
[7] Qua re cognita Caesar, quod tantum ciuitati Aeduae dignitatis tribuebat, 
coercendum atque deterrendum quibuscumque rebus posset Dumnorigem statuebat; 
quod longius eius amentiam progredi uidebat, prospiciendum, ne quid sibi ac rei 
publicae nocere posset. Itaque dies circiter XXV in eo loco commoratus, quod 
Corus uentus nauigationem impediebat, qui magnam partem omnis temporis in his 
locis flare consueuit, dabat operam ut in officio Dumnorigem contineret, nihilo 
tamen setius omnia eius consilia cognosceret: tandem idoneam nactus tempestatem 
milites equitesque conscendere in naues iubet. At omnium impeditis animis 
Dumnorix cum equitibus Aeduorum a castris insciente Caesare domum discedere 
coepit. Qua re nuntiata Caesar intermissa profectione atque omnibus rebus 
postpositis magnam partem equitatus ad eum insequendum mittit retrahique 
imperat; si uim faciat neque pareat, interfici iubet, nihil hunc se absente pro 
sano facturum arbitratus, qui praesentis imperium neglexisset. Ille enim 
reuocatus resistere ac se manu defendere suorumque fidem implorare coepit, saepe 
clamitans liberum se liberaeque esse ciuitatis. Illi, ut erat imperatum, 
circumsistunt hominem atque interficiunt: at equites Aedui ad Caesarem omnes 
reuertuntur. 
[8] His rebus gestis, Labieno in continente cum tribus legionibus et equitum 
milibus duobus relicto ut portus tueretur et rem frumentariam prouideret quaeque 
in Gallia gererentur cognosceret consiliumque pro tempore et pro re caperet, 
ipse cum quinque legionibus et pari numero equitum, quem in continenti 
reliquerat, ad solis occasum naues soluit et leni Africo prouectus media 
circiter nocte uento intermisso cursum non tenuit, et longius delatus aestu orta 
luce sub sinistra Britanniam relictam conspexit. Tum rursus aestus commutationem 
secutus remis contendit ut eam partem insulae caperet, qua optimum esse egressum 
superiore aestate cognouerat. Qua in re admodum fuit militum uirtus laudanda, 
qui uectoriis grauibusque nauigiis non intermisso remigandi labore longarum 
nauium cursum adaequarunt. Accessum est ad Britanniam omnibus nauibus meridiano 
fere tempore, neque in eo loco hostis est uisus; sed, ut postea Caesar ex 
captiuis cognouit, cum magnae manus eo conuenissent, multitudine nauium 
perterritae, quae cum annotinis priuatisque quas sui quisque commodi fecerat 
amplius octingentae uno erant uisae tempore, a litore discesserant ac se in 
superiora loca abdiderant. 
[9] Caesar exposito exercitu et loco castris idoneo capto, ubi ex captiuis 
cognouit quo in loco hostium copiae consedissent, cohortibus decem ad mare 
relictis et equitibus trecentis, qui praesidio nauibus essent, de tertia uigilia 
ad hostes contendit, eo minus ueritus nauibus, quod in litore molli atque aperto 
deligatas ad ancoram relinquebat, et praesidio nauibus Q. Atrium praefecit. Ipse 
noctu progressus milia passuum circiter XII hostium copias conspicatus est. Illi 
equitatu atque essedis ad flumen progressi ex loco superiore nostros prohibere 
et proelium committere coeperuut. Repulsi ab equitatu se in siluas abdiderunt, 
locum nacti egregie et natura et opere munitum, quem domestici belli, ut 
uidebantur, causa iam ante praeparauerant: nam crebris arboribus succisis omnes 
introitus erant praeclusi. Ipsi ex siluis rari propugnabant nostrosque intra 
munitiones ingredi prohibebant. At milites legionis septimae, testudine facta et 
aggere ad munitiones adiecto, locum ceperunt eosque ex siluis expulerunt paucis 
uulneribus acceptis. Sed eos fugientes longius Caesar prosequi uetuit, et quod 
loci naturam ignorabat, et quod magna parte diei consumpta munitioni castrorum 
tempus relinqui uolebat. 
[10] Postridie eius diei mane tripertito milites equitesque in expeditionem 
misit, ut eos qui fugerant persequerentur. His aliquantum itineris progressis, 
cum iam extremi essent in prospectu, equites a Quinto Atrio ad Caesarem 
uenerunt, qui nuntiarent superiore nocte maxima coorta tempestate prope omnes 
naues adflictas atque in litore eiectas esse, quod neque ancorae funesque 
subsisterent, neque nautae gubernatoresque uim tempestatis pati possent; itaque 
ex eo concursu nauium magnum esse incommodum acceptum. 
[11] His rebus cognitis Caesar legiones equitatumque reuocari atque in itinere 
resistere iubet, ipse ad naues reuertitur; eadem fere quae ex nuntiis 
litterisque cognouerat coram perspicit, sic ut amissis circiter XL nauibus 
reliquae tamen refici posse magno negotio uiderentur. Itaque ex legionibus 
fabros deligit et ex continenti alios arcessi iubet; Labieno scribit, ut quam 
plurimas posset eis legionibus, quae sunt apud eum, naues instituat. Ipse, etsi 
res erat multae operae ac laboris, tamen commodissimum esse statuit omnes naues 
subduci et cum castris una munitione coniungi. In his rebus circiter dies X 
consumit ne nocturnis quidem temporibus ad laborem militum intermissis. 
Subductis nauibus castrisque egregie munitis easdem copias, quas ante, praesidio 
nauibus reliquit: ipse eodem unde redierat proficiscitur. Eo cum uenisset, 
maiores iam undique in eum locum copiae Britannorum conuenerant summa imperi 
bellique administrandi communi consilio permissa Cassiuellauno, cuius fines a 
maritimis ciuitatibus fiumen diuidit, quod appellatur Tamesis, a mari circiter 
milia passuum LXXX. Huic superiore tempore cum reliquis ciuitatibus continentia 
bella intercesserant; sed nostro aduentu permoti Britanni hunc toti bello 
imperioque praefeceraut. 
[12] Britanniae pars interior ab eis incolitur quos natos in insula ipsi memoria 
proditum dicunt, maritima ab eis, qui praedae ac belli inferendi causa ex Belgio 
transierunt (qui omnes fere eis nominibus ciuitatum appellantur, quibus orti ex 
ciuitatibus eo peruenerunt) et bello illato ibi permanserunt atque agros colere 
coeperunt. Hominum est infinita multitudo creberrimaque aedificia fere Gallicis 
consimilia, pecorum magnus numerus. Vtuntur aut aere aut nummo aureo aut taleis 
ferreis ad certum pondus examinatis pro nummo. Nascitur ibi plumbum album in 
mediterraneis regionibus, in maritimis ferrum, sed eius exigua est copia; aere 
utuntur importato. Materia cuiusque generis ut in Gallia est, praeter fagum 
atque abietem. Leporem et gallinam et anserem gustare fas non putant; haec tamen 
alunt animi uoluptatisque causa. Loca sunt temperatiora quam in Gallia, 
remissioribus frigoribus. 
[13] Insula natura triquetra, cuius unum latus est contra Galliam. Huius lateris 
alter angulus, qui est ad Cantium, quo fere omnes ex Gallia naues appelluntur, 
ad orientem solem, inferior ad meridiem spectat. Hoc pertinet circiter mila 
passuum quingenta. Alterum uergit ad Hispaniam atque occidentem solem; qua ex 
parte est Hibernia, dimidio minor, ut aestimatur, quam Britannia, sed pari 
spatio transmissus atque ex Gallia est in Britanniam. In hoc medio cursu est 
insula, quae appellatur Mona: complures praeterea minores subiectae insulae 
existimantur, de quibus insulis nonnulli scripserunt dies continuos triginta sub 
bruma esse noctem. Nos nihil de eo percontationibus reperiebamus, nisi certis ex 
aqua mensuris breuiores esse quam in continenti noctes uidebamus. Huius est 
longitudo lateris, ut fert illorum opinio, septingentorum milium. Tertium est 
contra septentriones; cui parti nulla est obiecta terra, sed eius angulus 
lateris maxime ad Germaniam spectat. Hoc milia passuum octingenta in 
longitudinem esse existimatur. Ita omnis insula est in circuitu uicies centum 
milium passuum. 
[14] Ex his omnibus longe sunt humanissimi qui Cantium incolunt, quae regio est 
maritima omnis, neque multum a Gallica differunt consuetudine. Interiores 
plerique frumenta non serunt, sed lacte et carne uiuunt pellibusque sunt 
uestiti. Omnes uero se Britanni uitro inficiunt, quod caeruleum efficit colorem, 
atque hoc horridiores sunt in pugna aspectu; capilloque sunt promisso atque omni 
parte corporis rasa praeter caput et labrum superius. Vxores habent deni 
duodenique inter se communes et maxime fratres cum fratribus parentesque cum 
liberis; sed qui sunt ex his nati, eorum habentur liberi, quo primum uirgo 
quaeque deducta est. 
[15] Equites hostium essedariique acriter proelio cum equitatu nostro in itinere 
conflixerunt, tamen ut nostri omnibus partibus superiores fuerint atque eos in 
siluas collesque compulerint; sed compluribus interfectis cupidius insecuti 
nonnullos ex suis amiserunt. At illi intermisso spatio imprudentibus nostris 
atque occupatis in munitione castrorum subito se ex statione pro castris 
collocati, acriter pugnauerunt, duabusque missis subsidio cohortibus a Caesare 
atque eis primis legionum duarum, cum hae perexiguo intermisso loci spatio inter 
se constitissent, nouo genere pugnae perterritis nostris per medios audacissime 
perruperunt seque inde incolumes receperunt. Eo die Quintus Laberius Durus, 
tribunus militum, interficitur. Illi pluribus submissis cohortibus repelluntur. 
[16] Toto hoc in genere pugnae, cum sub oculis omnium ac pro castris 
dimicaretur, intellectum est nostros propter grauitatem armorum, quod neque 
insequi cedentes possent neque ab signis discedere auderent, minus aptos esse ad 
huius generis hostem, equites autem magno cum periculo proelio dimicare, 
propterea quod illi etiam consulto plerumque cederent et, cum paulum ab 
legionibus nostros remouissent, ex essedis desilirent et pedibus dispari proelio 
contenderent. Equestris autem proeli ratio et cedentibus et insequentibus par 
atque idem periculum inferebat. Accedebat huc ut numquam conferti sed rari 
magnisque interuallis proeliarentur stationesque dispositas haberent, atque 
alios alii deinceps exciperent, integrique et recentes defetigatis succederent. 
[17] Postero die procul a castris hostes in collibus constiterunt rarique se 
ostendere et lenius quam pridie nostros equites proelio lacessere coeperunt. Sed 
meridie, cum Caesar pabulandi causa tres legiones atque omnem equitatum cum Gaio 
Trebonio legato misisset, repente ex omnibus partibus ad pabulatores 
aduolauerunt, sic uti ab signis legionibusque non absisterent. Nostri acriter in 
eos impetu facto reppulerunt neque finem sequendi fecerunt, quoad subsidio 
confisi equites, cum post se legiones uiderent, praecipites hostes egerunt 
magnoque eorum numero interfecto neque sui colligendi neque consistendi aut ex 
essedis desiliendi facultatem dederunt. Ex hac fuga protinus, quae undique 
conuenerant, auxilia discesserunt, neque post id tempus umquam summis nobiscum 
copiis hostes contenderunt. 
[18] Caesar cognito consilio eorum ad flumen Tamesim in fines Cassiuellauni 
exercitum duxit; quod flumen uno omnino loco pedibus, atque hoc aegre, transiri 
potest. Eo cum uenisset, animum aduertit ad alteram fluminis ripam magnas esse 
copias hostium instructas. Ripa autem erat acutis sudibus praefixis munita, 
eiusdemque generis sub aqua defixae sudes flumine tegebantur. His rebus cognitis 
a captiuis perfugisque Caesar praemisso equitatu confestim legiones subsequi 
iussit. Sed ea celeritate atque eo impetu milites ierunt, cum capite solo ex 
aqua exstarent, ut hostes impetum legionum atque equitum sustinere non possent 
ripasque dimitterent ac se fugae mandarent. 
[19] Cassiuellaunus, ut supra demonstrauimus, omni deposita spe contentionis 
dimissis amplioribus copiis milibus circiter quattuor essedariorum relictis 
itinera nostra seruabat paulumque ex uia excedebat locisque impeditis ac 
siluestribus sese occultabat, atque eis regionibus quibus nos iter facturos 
cognouerat pecora atque homines ex agris in siluas compellebat et, cum equitatus 
noster liberius praedandi uastandique causa se in agros eiecerat, omnibus uiis 
semitisque essedarios ex siluis emittebat et magno cum periculo nostrorum 
equitum cum eis confligebat atque hoc metu latius uagari prohibebat. 
Relinquebatur ut neque longius ab agmine legionum discedi Caesar pateretur, et 
tantum in agris uastandis incendiisque faciendis hostibus noceretur, quantum 
labore atque itinere legionarii milites efficere poterant. 
[20] Interim Trinobantes, prope firmissima earum regionum ciuitas, ex qua 
Mandubracius adulescens Caesaris fidem secutus ad eum in continentem Galliam 
uenerat, cuius pater in ea ciuitate regnum obtinuerat interfectusque erat a 
Cassiuellauno, ipse fuga mortem uitauerat, legatos ad Caesarem mittunt 
pollicenturque sese ei dedituros atque imperata facturos; petunt, ut 
Mandubracium ab iniuria Cassiuellauni defendat atque in ciuitatem mittat, qui 
praesit imperiumque obtineat. His Caesar imperat obsides quadraginta 
frumentumque exercitui Mandubraciumque ad eos mittit. Illi imperata celeriter 
fecerunt, obsides ad numerum frumentumque miserunt. 
[21] Trinobantibus defensis adque ab omni militum niuria prohibitis Cenimagni, 
Segontiaci, Ancalites, Bibroci, Cassi legationibus missis sese Caesari dedumt. 
Ab his cognoscit non longe ex eo loco oppidum Cassiuellauni abesse siluis 
paludibusque munitum, quo satis magnus hominum pecorisque numerus onuenerit. 
Oppidum autem Britanni uocant, cum siluas impeditas uallo atque fossa munierunt, 
quo incursionis hostium uitandae causa conuenire consuerunt. Eo proficiscitur 
cum legionibus: locum reperit egregie natura atque opere munitum; tamen hunc 
duabus ex partibus oppugnare contendit. Hostes paulisper morati militum 
nostrorum impetum non tulerunt seseque alia ex parte oppidi eiecerunt. Magnus 
ibi numerus pecoris repertus, multique in fuga sunt comprehensi atque 
interfecti. 
[22] Dum haec in his locis geruntur, Cassiuellaunus ad Cantium, quod esse ad 
mare supra demonstrauimus, quibus regionibus quattuor reges praeerant, 
Cingetorix, Caruilius, Taximagulus, Segouax, nuntios mittit atque eis imperat 
uti coactis omnibus copiis castra naualia de improuiso adoriantur atque 
oppugent. Ei cum ad castra uenissent, nostri eruptione facta multis eorum 
interfectis, capto etiam nobili duce Lugotorige suos incolumes reduxerunt. 
Cassiuellaunus hoc proelio nuntiato tot detrimentis acceptis, uastatis finibus, 
maxime etiam permotus defectione ciuitatum legatos per Atrebatem Commium de 
deditione ad Caesarem mittit. Caesar, cum constituisset hiemare in continenti 
propter repentinos Galliae motus, neque multum aestatis superesset, atque id 
facile extrahi posse intellegeret, obsides imperat et quid in annos singulos 
uectigalis populo Romano Britannia penderet constituit; interdicit atque imperat 
Cassiuellauno, ne Mandubracio neu Trinobantibus noceat. 
[23] Obsidibus acceptis exercitum reducit ad mare, naues inuenit refectas. His 
deductis, quod et captiuorum magnum numerum habebat, et nonnullae tempestate 
deperierant naues, duobus commeatibus exercitum reportare instituit. Ac sic 
accidit, uti ex tanto nauium numero tot nauigationibus neque hoc neque superiore 
anno ulla omnino nauis, quae milites portaret, desideraretur; at ex eis, quae 
inanes ex continenti ad eum remitterentur et prioris commeatus expositis 
militibus et quas postea Labienus faciendas curauerat numero LX, perpaucae locum 
caperent, reliquae fere omnes reicerentur. Quas cum aliquamdiu Caesar frustra 
exspectasset, ne anni tempore a nauigatione excluderetur, quod aequinoctium 
suberat, necessario angustius milites collocauit ac summa tranquillitate 
consecuta, secunda inita cum soluisset uigilia, prima luce terram attigit 
omnesque incolumes naues perduxit. 
[24] Subductis nauibus concilioque Gallorum Samarobriuae peracto, quod eo anno 
frumentum in Gallia propter siccitates angustius prouenerat, coactus est aliter 
ac superioribus annis exercitum in hibernis collocare legionesque in plures 
ciuitates distribuere. Ex quibus unam in Morinos ducendam Gaio Fabio legato 
dedit, alteram in Neruios Quinto Ciceroni, tertiam in Esubios Lucio Roscio; 
quartam in Remis cum Tito Labieno in confinio Treuerorum hiemare iussit. Tres in 
Belgis collocauit: eis Marcum Crassum quaestorem et Lucium Munatium Plancum et 
Gaium Trebonium legatos praefecit. Vnam legionem, quam proxime trans Padum 
conscripserat, et cohortes V in Eburones, quorum pars maxima est inter Mosam ac 
Rhenum, qui sub imperio Ambiorigis et Catuuolci erant, misit. Eis militibus 
Quintum Titurium Sabinum et Lucium Aurunculeium Cottam legatos praeesse iussit. 
Ad hunc modum distributis legionibus facillime inopiae frumentariae sese mederi 
posse existimauit. Atque harum tamen omnium legionum hiberna praeter eam, quam 
Lucio Roscio im pacatissimam et quietissimam partem ducendam dederat, milibus 
passuum centum continebantur. Ipse interea, quoad legiones collocatas munitaque 
hiberna cognouisset, in Gallia morari constituit. 
[25] Erat in Carnutibus summo loco natus Tasgetius, cuius maiores in sua 
ciuitate regnum obtinuerant. Huic Caesar pro eius uirtute atque in se 
beneuolentia, quod in omnibus bellis singulari eius opera fuerat usus, maiorum 
locum restituerat. Tertium iam hunc annum regnantem inimici, multis palam ex 
ciuitate eius auctoribus, eum interfecerunt. Defertur ea res ad Caesarem. Ille 
ueritus, quod ad plures pertinebat, ne ciuitas eorum impulsu deficeret, Lucium 
Plancum cum legione ex Belgio celeriter in Carnutes proficisci iubet ibique 
hiemare quorumque opera cognouerat Tasgetium interfectum, hos comprehensos ad se 
mittere. Interim ab omnibus legatis quaestoreque, quibus legiones tradiderat, 
certior factus est in hiberna peruentum locumque hibernis esse munitum. 
[26] Diebus circiter XV, quibus in hiberna uentum est, initium repentini 
tumultus ac defectionis ortum est ab Ambiorige et Catuuolco; qui, cum ad fines 
regni sui Sabino Cottaeque praesto fuissent frumentumque in hiberna 
comportauissent, Indutiomari Treueri nuntiis impulsi suos concitauerunt 
subitoque oppressis lignatoribus magna manu ad castra oppugnatum uenerunt. Cum 
celeriter nostri arma cepissent uallumque adscendissent atque una ex parte 
Hispanis equitibus emissis equestri proelio superiores fuissent, desperata re 
hostes suos ab oppugnatione reduxerunt. Tum suo more conclamauerunt, uti aliqui 
ex nostris ad colloquium prodiret: habere sese, quae de re communi dicere 
uellent, quibus rebus controuersias minui posse sperarent. 
[27] Mittitur ad eos colloquendi causa Gaius Arpineius, eques Romanus, 
familiaris Quinti Tituri, et Quintus Iunius ex Hispania quidam, qui iam ante 
missu Caesaris ad Ambiorigem uentitare consuerat; apud quos Ambiorix ad hunc 
modum locutus est: Sese pro Caesaris in se beneficiis plurimum ei confiteri 
debere, quod eius opera stipendio liberatus esset, quod Aduatucis, finitimis 
suis, pendere consuesset, quodque ei et filius et fratris filius ab Caesare 
remissi essent, quos Aduatuci obsidum numero missos apud in seruitute et catenis 
tenuissent; neque id, quod fecerit de oppugnatione castrorum, aut iudicio aut 
uoluntate sua fecisse, sed coactu ciuitatis, suaque esse eiusmodi imperia, ut 
non minus haberet iuris in se multitudo quam ipse in multitudinem. Ciuitati 
porro hanc fuisse belli causam, quod repentinae Gallorum coniurationi resistere 
non potuerit. Id se facile ex humilitate sua probare posse, quod non adeo sit 
imperitus rerum ut suis copiis populum Romanum superari posse confidat. Sed esse 
Galliae commune consilium: omnibus hibernis Caesaris oppugnandis hunc esse 
dictum diem, ne qua legio alterae legioni subsidio uenire posset. Non facile 
Gallos Gallis negare potuisse, praesertim cum de recuperanda communi libertate 
consilium initum uideretur. Quibus quoniam pro pietate satisfecerit, habere nunc 
se rationem offici pro beneficiis Caesaris: monere, orare Titurium pro hospitio, 
ut suae ac militum saluti consulat. Magnam manum Germanorum conductam Rhenum 
transisse; hanc adfore biduo. Ipsorum esse consilium, uelintne priusquam 
finitimi sentiant eductos ex hibernis milites aut ad Ciceronem aut ad Labienum 
deducere, quorum alter milia passuum circiter quinquaginta, alter paulo amplius 
ab eis absit. Illud se polliceri et iureiurando confirmare tutum iter per fines 
daturum. Quod cum faciat, et ciuitati sese consulere, quod hibernis leuetur, et 
Caesari pro eius meritis gratiam referre. Hac oratione habita discedit Ambiorix. 

[28] Arpineius et Iunius, quae audierunt, ad legatoc deferunt. Illi repentina re 
perturbati, etsi ab hoste ea dicebantur, tamen non neglegenda existimabant 
maximeque hac re permouebantur, quod ciuitatem ignobilem atque humilem Eburonum 
sua sponte populo Romano bellum facere ausam uix erat credendum. Itaque ad 
consilium rem deferunt magnaque inter eos exsistit controuersia. Lucius 
Aurunculeius compluresque tribuni militum et primorum ordinum centuriones nihil 
temere agendum neque ex hibernis iniussu Caesaris discedendum existimabant: 
quantasuis [magnas] copias etiam Germanorum sustineri posse munitis hibernis 
docebant: rem esse testimonio, quod primum hostium impetum multis ultro 
uulneribus illatis fortissime sustinuerint: re frumentaria non premi; interea et 
ex proximis hibernis et a Caesare conuentura subsidia: postremo quid esse leuius 
aut turpius, quam auctore hoste de summis rebus capere consilium? 
[29] Contra ea Titurius sero facturos clamitabat, cum maiores manus hostium 
adiunctis Germanis conuenissent aut cum aliquid calamitatis in proximis hibernis 
esset acceptum. Breuem consulendi esse occasionem. Caesarem arbitrari profectum 
in Italiam; neque aliter Calnutcs interficiendi Tasgeti consilium fuisse 
capturos, neque Eburones, si ille adesset, tanta contemptione nostri ad castra 
uenturos esse. Non hostem auctorem, sed rem spectare: subesse Rhenum; magno esse 
Germanis dolori Ariouisti mortem et superiores nostras uictorias; ardere Galliam 
tot contumeliis acceptis sub populi Romani imperium redactam superiore gloria 
rei militaris exstincta. Postremo quis hoc sibi persuaderet, sine certa re 
Ambiorigem ad eiusmodi consilium descendisse? Suam sententiam in utramque partem 
esse tutam: si nihil esset durius, nullo cum periculo ad proximam legionem 
peruenturos; si Gallia omnis cum Germanis consentiret, unam esse in celeritate 
positam salutem. Cottae quidem atque eorum, qui dissentirent, consilium quem 
habere exitum? In quo si non praesens periculum, at certe longinqua obsidione 
fames esset timenda. 
[30] Hac in utramque partem disputatione habita, cum a Cotta primisque ordinibus 
acriter resisteretur, "Vincite," inquit, "si ita uultis," Sabinus, et id 
clariore uoce, ut magna pars militum exaudiret; "neque is sum," inquit, "qui 
grauissime ex uobis mortis periculo terrear: hi sapient; si grauius quid 
acciderit, abs te rationem reposcent, qui, si per te liceat, perendino die cum 
proximis hibernis coniuncti communem cum reliquis belli casum sustineant, non 
reiecti et relegati longe ab ceteris aut ferro aut fame intereant." 
[31] Consurgitur ex consilio; comprehendunt utrumque et orant, ne sua 
dissensione et pertinacia rem in summum periculum deducat: facilem esse rem, seu 
maneant, seu proficiscantur, si modo unum omnes sentiant ac probent; contra in 
dissensione nullam se salutem perspicere. Res disputatione ad mediam noctem 
perducitur. Tandem dat Cotta permotus manus: superat sententia Sabini. 
Pronuntiatur prima luce ituros. Consumitur uigiliis reliqua pars noctis, cum sua 
quisque miles circumspiceret, quid secum portare posset, quid ex instrumento 
hibernorum relinquere cogeretur. Omnia excogitantur, quare nec sine periculo 
maneatur, et languore militum et uigiliis periculum augeatur. Prima luce sic ex 
castris proficiscuntur, ut quibus esset persuasum non ab hoste, sed ab homine 
amicissimo Ambiorige consilium datum, longissimo agmine maximisque impedimentis. 

[32] At hostes, posteaquam ex nocturno fremitu uigiliisque de profectione eorum 
senserunt, collocatis insidiis bipertito in siluis opportuno atque occulto loco 
a milibus passuum circiter duobus Romanorum aduentum exspectabant, et cum se 
maior pars agminis in magnam conuallem demisisset, ex utraque parte eius uallis 
subito se ostenderunt nouissimosque premere et primos prohibere ascensu atque 
iniquissimo nostris loco proelium committere coeperunt. 
[33] Tum demum Titurius, qui nihil ante prouidisset, trepidare et concursare 
cohortesque disponere, haec tamen ipsa timide atque ut eum omnia deficere 
uiderentur; quod plerumque eis accidere consueuit, qui in ipso negotio consilium 
capere coguntur. At Cotta, qui cogitasset haec posse in itinere accidere atque 
ob eam causam profectionis auctor non fuisset, nulla in re communi saluti deerat 
et in appellandis cohortandisque militibus imperatoris et in pugna militis 
officia praestabat. Cum propter longitudinem agminis minus facile omnia per se 
obire et, quid quoque loco faciendum esset, prouidere possent, iusserunt 
pronuntiare, ut impedimenta relinquerent atque in orbem consisterent. Quod 
consilium etsi in eiusmodi casu reprehendendum non est, tamen incommode accidit: 
nam et nostris militibus spem minuit et hostes ad pugnam alacriores effecit, 
quod non sine summo timore et desperatione id factum uidebatur. Praeterea 
accidit, quod fieri necesse erat, ut uulgo milites ab signis discederent, quae 
quisque eorum carissima haberet, ab impedimentis petere atque arripere 
properaret, clamore et fletu omnia complerentur. 
[34] At barbaris consilium non defuit. Nam duces eorum tota acie pronuntiare 
iusserunt, ne quis ab loco discederet: illorum esse praedam atque illis 
reseruari quaecumque Romani reliquissent: proinde omnia in uictoria posita 
existimarent. Erant et uirtute et studio pugnandi pares; nostri, tametsi ab duce 
et a fortuna deserebantur, tamen omnem spem salutis in uirtute ponebant, et 
quotiens quaeque cohors procurrerat, ab ea parte magnus numerus hostium cadebat. 
Qua re animaduersa Ambiorix pronuntiari iubet, ut procul tela coniciant neu 
propius accedant et, quam in partem Romani impetum fecerint, cedant (leuitate 
armorum et cotidiana exercitatione nihil eis noceri posse), rursus se ad signa 
recipientes insequantur. 
[35] Quo praecepto ab eis diligentissime obseruato, cum quaepiam cohors ex orbe 
excesserat atque impetum fecerat, hostes uelocissime refugiebant. Interim eam 
partem nudari necesse erat et ab latere aperto tela recipi. Rursus cum in eum 
locum unde erant egressi reuerti coeperant, et ab eis qui cesserant et ab eis 
qui proximi steterant circumueniebantur; sin autem locum tenere uellent, nec 
uirtuti locus relinquebatur, neque ab tanta multitudine coniecta tela conferti 
uitare poterant. Tamen tot incommodis conflictati, multis uulneribus acceptis 
resistebant et magna parte diei consumpta, cum a prima luce ad horam octauam 
pugnaretur, nihil quod ipsis esset indignum committebant. Tum Tito Baluentio, 
qui superiore anno primum pilum duxerat, uiro forti et magnae auctoritatis, 
utrumque femur tragula traicitur; Quintus Lucanius, eiusdem ordinis, fortissime 
pugnans, dum circumuento filio subuenit, interficitur; Lucius Cotta legatus 
omnes cohortes ordinesque adhortans in aduersum os funda uulneratur. 
[36] His rebus permotus Quintus Titurius, cum procul Ambiorigem suos cohortantem 
conspexisset, interpretem suum Gnaeum Pompeium ad eum mittit rogatum ut sibi 
militibusque parcat. Ille appellatus respondit: si uelit secum colloqui, licere; 
sperare a multitudine impetrari posse, quod ad militum salutem pertineat; ipsi 
uero nihil nocitum iri, inque eam rem se suam fidem interponere. Ille cum Cotta 
saucio communicat, si uideatur, pugna ut excedant et cum Ambiorige una 
colloquantur: sperare ab eo de sua ac militum salute impetrari posse. Cotta se 
ad armatum hostem iturum negat atque in eo perseuerat. 
[37] Sabinus quos in praesentia tribunos militum circum se habebat et primorum 
ordinum centuriones se sequi iubet et, cum propius Ambiorigem accessisset, 
iussus arma abicere imperatum facit suisque ut idem faciant imperat. Interim, 
dum de condicionibus inter se agunt longiorque consulto ab Ambiorige instituitur 
sermo, paulatim circumuentus interficitur. Tum uero suo more uictoriam 
conclamant atque ululatum tollunt impetuque in nostros facto ordines perturbant. 
Ibi Lucius Cotta pugnans interficitur cum maxima parte militum. Reliqui se in 
castra recipiunt unde erant egressi. Ex quibus Lucius Petrosidius aquilifer, cum 
magna multitudine hostium premeretur, aquilam intra uallum proiecit; ipse pro 
castris fortissime pugnans occiditur. Illi aegre ad noctem oppugnationem 
sustinent; noctu ad unum omnes desperata salute se ipsi interficiunt. Pauci ex 
proelio lapsi incertis itineribus per siluas ad Titum Labienum legatum in 
hiberna perueniunt atque eum de rebus gestis certiorem faciunt. 
[38] Hac uictoria sublatus Ambiorix statim cum equitatu in Aduatucos, qui erant 
eius regno finitimi, proficiscitur; neque noctem neque diem intermittit pedita 
tumque subsequi iubet. Re demonstrata Aduatucisque concitatis postero die in 
Neruios peruenit hortaturque, ne sui in perpetuum liberandi atque ulciscendi 
Romanos pro eis quas acceperint iniuriis occasionem dimittant: interfectos esse 
legatos duos magnamque partem exercitus interisse demonstrat; nihil esse negoti 
subito oppressam legionem quae cum Cicerone hiemet interfici; se ad eam rem 
profitetur adiutorem. Facile hac oratione Neruiis persuadet. 
[39] Itaque confestim dimissis nuntiis ad Ceutrones, Grudios, Leuacos, 
Pleumoxios, Geidumnos, qui omnes sub eorum imperio sunt, quam maximas manus 
possunt cogunt et de improuiso ad Ciceronis hiberna aduolant nondum ad eum fama 
de Tituri morte perlata. Huic quoque accidit, quod fuit necesse, ut nonnulli 
milites, qui lignationis munitionisque causa in siluas discessissent, repentino 
equitum aduentu interciperentur. His circumuentis magna manu Eburones, Neruii, 
Aduatuci atque horum omnium socii et clientes legionem oppugnare incipiunt. 
Nostri celeriter ad arma concurrunt, uallum conscendunt. Aegre is dies 
sustentatur, quod omnem spem hostes in celeritate ponebant atque hanc adepti 
uictoriam in perpetuum se fore uictores confidebant. 
[40] Mittuntur ad Caesarem confestim ab Cicerone litterae magnis propositis 
praemiis, si pertulissent: obsessis omnibus uiis missi intercipiuntur. Noctu ex 
materia, quam munitionis causa comportauerant, turres admodum CXX excitantur 
incredibili celeritate; quae deesse operi uidebantur, perficiuntur. Hostes 
postero die multo maioribus coactis copiis castra oppugnant, fossam complent. 
Eadem ratione, qua pridie, ab nostris resistitur. Hoc idem reliquis deinceps fit 
diebus. Nulla pars nocturni temporis ad laborem intermittitur; non aegris, non 
uulneratis facultas quietis datur. Quaecumque ad proximi diei oppugnationem opus 
sunt noctu comparantur; multae praeustae sudes, magnus muralium pilorum numerus 
instituitur; turres contabulantur, pinnae loricaeque ex cratibus attexuntur. 
Ipse Cicero, cum tenuissima ualetudine esset, ne nocturnum quidem sibi tempus ad 
quietem relinquebat, ut ultro militum concursu ae uocibus sibi parcere 
cogeretur. 
[41] Tunc duces principesque Neruiorum qui aliquem sermonis aditum causamque 
amicitiae cum Cicerone habebant colloqui sese uelle dicunt. Facta potestate 
eadem quae Ambiorix cum Titurio egerat commemorant: omnem esse in armis Galliam; 
Germanos Rhenum transisse; Caesaris reliquorumque hiberna oppugnari. Addunt 
etiam de Sabini morte: Ambiorigem ostentant fidei faciendae causa. Errare eos 
dicunt, si quidquam ab his praesidi sperent, qui suis rebus diffidant; sese 
tamen hoc esse in Ciceronem populumque Romanum animo, ut nihil nisi hiberna 
recusent atque hanc inueterascere consuetudinem nolint: licere illis incolumibus 
per se ex hibernis discedere et quascumque in partes uelint sine metu 
proficisci. Cicero ad haec unum modo respondit: non esse consuetudinem populi 
Romani accipere ab hoste armato condicionem: si ab armis discedere uelint, se 
adiutore utantur legatosque ad Caesarem mittant; sperare pro eius iustitia, quae 
petierint, impetraturos. 
[42] Ab hac spe repulsi Neruii uallo pedum IX et fossa pedum XV hiberna cingunt. 
Haec et superiorum annorum consuetudine ab nobis cognouerant et, quos clam de 
exercitu habebant captiuos, ab eis docebantur; sed nulla ferramentorum copia 
quae esset ad hunc usum idonea, gladiis caespites circumcidere, manibus 
sagulisque terram exhaurire nitebantur. Qua quidem ex re hominum multitudo 
cognosci potuit: nam minus horis tribus milium pedum XV in circuitu munitionem 
perfecerunt reliquisque diebus turres ad altitudinem ualli, falces 
testudinesque, quas idem captiui docuerant, parare ac facere coeperunt. 
[43] Septimo oppugnationis die maximo coorto uento feruentes fusili ex argilla 
glandes fundis et feruefacta iacula in casas, quae more Gallico stramentis erant 
tectae, iacere coeperunt. Hae celeriter ignem comprehenderunt et uenti 
magnitudine in omnem locum castrorum distulerunt. Hostes maximo clamore sicuti 
parta iam atque explorata uictoria turres testudinesque agere et scalis uallum 
ascendere coeperunt. At tanta militum uirtus atque ea praesentia animi fuit, ut, 
cum undique flamma torrerentur maximaque telorum multitudine premerentur suaque 
omnia impedimenta atque omnes fortunas conflagrare intellegerent, non modo 
demigrandi causa de uallo decederet nemo, sed paene ne respiceret quidem 
quisquam, ac tum omnes acerrime fortissimeque pugnarent. Hic dies nostris longe 
grauissimus fuit; sed tamen hunc habuit euentum, ut eo die maximus numerus 
hostium uulneraretur atque interficeretur, ut se sub ipso uallo constipauerant 
recessumque primis ultimi non dabant. Paulum quidem intermissa flamma et quodam 
loco turri adacta et contingente uallum tertiae cohortis centuriones ex eo, quo 
stabant, loco recesserunt suosque omnes remouerunt, nutu uocibusque hostes, si 
introire uellent, uocare coeperunt; quorum progredi ausus est nemo. Tum ex omni 
parte lapidibus coniectis deturbati, turrisque succensa est. 
[44] Erant in ea legione fortissimi uiri, centuriones, qui primis ordinibus 
appropinquarent, Titus Pullo et Lucius Vorenus. Hi perpetuas inter se 
controuersias habebant, quinam anteferretur, omnibusque annis de locis summis 
simultatibus contendebant. Ex his Pullo, cum acerrime ad munitiones pugnaretur, 
"Quid dubitas," inquit, " Vorene? aut quem locum tuae probandae uirtutis 
exspectas ? hic dies de nostris controuersiis iudicabit." Haec cum dixisset, 
procedit extra munitiones quaque pars hostium confertissma est uisa irrumpit. Ne 
Vorenus quidem tum sese uallo continet, sed omnium ueritus existi mationem 
subsequitur. Mediocri spatio relicto Pullo pilum in hostes immittit atque unum 
ex multitudine procurrentem traicit; quo percusso et exanimato hunc scutis 
protegunt, in hostem tela uniuersi coniciunt neque dant regrediendi facultatem. 
Transfigitur scutum Pulloni et uerutum in balteo defigitur. Auertit hic casus 
uaginam et gladium educere conanti dextram moratur manum, impeditumque hostes 
circumsistunt. Succurrit inimicus illi Vorenus et laboranti subuenit. Ad hunc se 
confestim a Pullone omnis multitudo conuertit: illum ueruto arbitrantur occisum. 
Gladio comminus rem gerit Vorenus atque uno interfecto reliquos paulum 
propellit; dum cupidius instat, in locum deiectus inferiorem concidit. Huic 
rursus circumuento fert subsidium Pullo, atque ambo incolumes compluribus 
interfectis summa cum laude sese intra munitiones recipiunt. Sic fortuna in 
contentione et certamine utrumque uersauit, ut alter alteri inimicus auxilio 
salutique esset, neque diiudicari posset, uter utri uirtute anteferendus 
uideretur. 
[45] Quanto erat in dies grauior atque asperior oppugnatio, et maxime quod magna 
parte militum confecta uulneribus res ad paucitatem defensorum peruenerat, tanto 
crebriores litterae nuntiique ad Caesarem mittebantur; quorum pars deprehensa in 
conspectu nostrorum militum cum cruciatu necabatur. Erat unus intus Neruius 
nomine Vertico, loco natus honesto, qui a prima obsidione ad Ciceronem 
perfugerat suamque ei fidem praestiterat. Hic seruo spe libertatis magnisque 
persuadet praemiis, ut litteras ad Caesarem deferat. Has ille in iaculo 
illigatas effert et Gallus inter Gallos sine ulla suspicione uersatus ad 
Caesarem peruenit. Ab eo de periculis Ciceronis legionisque cognoscitur. 
[46] Caesar acceptis litteris hora circiter XI diei statim nuntium in Bellouacos 
ad M. Crassum quaestorem mittit, cuius hiberna aberant ab eo milia passuum XXV; 
iubet media nocte legionem proficisci celeriterque ad se uenire. Exit cum nuntio 
Crassus. Alterum ad Gaium Fabium legatum mittit, ut in Atrebatium fines legionem 
adducat, qua sibi iter faciendum sciebat. Scribit Labieno, si rei publicae 
commodo facere posset, cum legione ad fines Neruiorum ueniat. Reliquam partem 
exercitus, quod paulo aberat longius, non putat exspectandam; equites circiter 
quadringentos ex proximis hibernis colligit. 
[47] Hora circiter tertia ab antecursoribus de Crassi aduentu certior factus eo 
die milia passuum XX pro cedit. Crassum Samarobriuae praeficit legionemque 
attribuit, quod ibi impedimenta exercitus, obsides ciuitatum, litteras publicas 
frumentumque omne quod eo tolerandae hiemis causa deuexerat relinquebat. Fabius, 
ut imperatum erat, non ita multum moratus in itinere cum legione occurrit. 
Labienus interitu Sabini et caede cohortium cognita, cum omnes ad eum Treuerorum 
copiae uenissent, ueritus, si ex hibernis fugae similem profectionem fecisset, 
ut hostium impetum sustinere posset, praesertim quos recenti uictoria efferri 
sciret, litteras Caesari remittit, quanto cum periculo legionem ex hibernis 
educturus esset; rem gestam in Eburonibus perscribit; docet omnes equitatus 
peditatusque copias Treuerorum tria milia passuum longe ab suis castris 
consedisse. 
[48] Caesar consilio eius probato, etsi opinione trium legionum deiectus ad duas 
redierat, tamen unum communis salutis auxilium in celeritate ponebat. Venit 
magnis itineribus in Neruiorum fines. Ibi ex captiuis cognoscit, quae apud 
Ciceronem gerantur, quantoque in periculo res sit. Tum cuidam ex equitibus 
Gallis magnis praemiis persuadet uti ad Ciceronem epistolam deferat. Hanc 
Graecis conscriptam litteris mittit, ne intercepta epistola nostra ab hostibus 
consilia cognoscantur. Si adire non possit, monet ut tragulam cum epistola ad 
amentum deligata intra munitionem castrorum abiciat. In litteris scribit se cum 
legionibus profectum celeriter adfore; hortatur ut pristinam uirtutem retineat. 
Gallus periculum ueritus, ut erat praeceptum, tragulam mittit. Haec casu ad 
turrim adhaesit neque ab nostris biduo animaduersa tertio die a quodam milite 
conspicitur, dempta ad Ciceronem defertur. Ille perlectam in conuentu militum 
recitat maximaque omnes laetitia adficit. Tum fumi incendiorum procul 
uidebantur; quae res omnem dubitationem aduentus legionum expulit. 
[49] Galli re cognita per exploratores obsidionem relinquunt, ad Caesarem 
omnibus copiis contendunt. Hae erant armata circiter milia LX. Cicero data 
facultate Gallum ab eodem Verticone, quem supra demonstrauimus, repetit, qui 
litteras ad Caesarem deferat; hunc admonet, iter caute diligenterque faciat: 
perscribit in litteris hostes ab se discessisse omnemque ad eum multitudinem 
conuertisse. Quibus litteris circiter media nocte Caesar adlatis suos facit 
certiores eosque ad dimicandum animo confirmat. Postero die luce prima mouet 
castra et circiter milia passuum quattuor progressus trans uallem et riuum 
multitudinem hostium conspicatur. Erat magni periculi res tantulis copiis iniquo 
loco dimicare; tum, quoniam obsidione liberatum Ciceronem sciebat, aequo animo 
remittendum de celeritate existimabat: consedit et quam aequissimo loco potest 
castra communit atque haec, etsi erant exigua per se uix hominum milium septem 
praesertim nullis cum impedimentis, tamen angustiis uiarum quam maxime potest 
contrahit, eo consilio, ut in summam contemptionem hostibus ueniat. Interim 
speculatoribus in omnes partes dimissis explorat quo commodissime itinere uallem 
transire possit. 
[50] Eo die paruulis equestribus proeliis ad aquam factis utrique sese suo loco 
continent: Galli, quod ampliores copias, quae nondum conuenerant, exspectabant; 
Caesar, si forte timoris simulatione hostes in suum locum elicere posset, ut 
citra uallem pro castris proelio contenderet, si id efficere non posset, ut 
exploratis itineribus minore cum periculo uallem riuumque transiret. Prima luce 
hostium equitatus ad castra accedit proeliumque cum nostris equitibus committit. 
Caesar consulto equites cedere seque in castra recipere iubet, simul ex omnibus 
partibus castra altiore uallo muniri portasque obstrui atque in his 
administrandis rebus quam maxime concursari et cum simulatione agi timoris 
iubet. 
[51] Quibus omnibus rebus hostes inuitati copias traducunt aciemque iniquo loco 
constituunt, nostris uero etiam de uallo deductis propius accedunt et tela intra 
munitionem ex omnibus partibus coniciunt praeconibusque circummissis pronuntiari 
iubent, seu quis Gallus seu Romanus uelit ante horam tertiam ad se transire, 
sine periculo licere; post id tempus non fore potestatem: ac sic nostros 
contempserunt, ut obstructis in speciem portis singulis ordinibus caespitum, 
quod ea non posse introrumpere uidebantur, alii uallum manu scindere, alii 
fossas complere inciperent. Tum Caesar omnibus portis eruptione facta 
equitatuque emisso celeriter hostes in fugam dat, sic uti omnino pugnandi causa 
resisteret nemo, magnumque ex eis numerum occidit atque omnes armis exuit. 
[52] Longius prosequi ueritus, quod siluae paludesque intercedebant neque etiam 
paruulo detrimento illorum locum relinqui uidebat, omnibus suis incolumibus 
copiis eodem die ad Ciceronem peruenit. Institutas turres, testudines 
munitionesque hostium admiratur; legione producta cognoscit non decimum quemque 
esse reliquum militem sine uulnere: ex his omnibus iudicat rebus, quanto cum 
periculo et quanta cum uirtute res sint administratae. Ciceronem pro eius merito 
legionemque collaudat; centuriones singillatim tribunosquc militum appellat, 
quorum egregiam fuisse uirtutem testimonio Ciceronis cognouerat. De casu Sabini 
et Cottae certius ex captiuis cognoscit. Postero die contione habita rem gestam 
proponit, milites consolatur et confirmat: quod detrimentum culpa et temeritate 
legati sit acceptum, hoc aequiore animo ferendum docet, quod beneficio deorum 
immortalium et uirtute eorum expiato incommodo neque hostibus diutina laetatio 
neque ipsis longior dolor relinquatur. 
[53] Interim ad Labienum per Remos incredibili celeritate de uictoria Caesaris 
fama perfertur, ut, cum ab hibernis Ciceronis milia passuum abesset circiter LX, 
eoque post horam nonam diei Caesar peruenisset, ante mediam noctem ad portas 
castrorum clamor oreretur, quo clamore significatio uictoriae gratulatioque ab 
Remis Labieno fieret. Hac fama ad Treueros perlata Indutiomarus, qui postero die 
castra Labieni oppugnare decreuerat, noctu profugit copiasque omnes in Treueros 
reducit. Caesar Fabium cum sua legione remittit in hiberna, ipse cum tribus 
legionibus circum Samarobriuam trinis hibernis hiemare constituit et, quod tanti 
motus Galliae exstiterant, totam hiemem ipse ad exercitum manere decreuit. Nam 
illo incommodo de Sabini morte perlato omnes fere Galliae ciuitates de bello 
consultabant, nuntios legationesque in omnes partes dimittebant et quid reliqui 
consili caperent atque unde initium belli fieret explorabant nocturnaque in 
locis desertis concilia habebant. Neque ullum fere totius hiemis tempus sine 
sollicitudine Caesaris intercessit, quin aliquem de consiliis ac motu Gallorum 
nuntium acciperet. In his ab Lucio Roscio, quem legioni tertiae decimae 
praefecerat, certior factus est magnas Gallorum copias earum ciuitatum, quae 
Armoricae appellantur, oppugnandi sui causa conuenisse neque longius milia 
passuum octo ab hibernis suis afuisse, sed nuntio allato de uictoria Caesaris 
discessisse, adeo ut fugae similis discessus uideretur. 
[54] At Caesar principibus cuiusque ciuitatis ad se euocatis alias territando, 
cum se scire quae fierent denuntiaret, alias cohortando magnam partem Galliae in 
officio tenuit. Tamen Senones, quae est ciuitas in primis firma et magnae inter 
Gallos auctoritatis, Cauarinum, quem Caesar apud eos regem constituerat, cuius 
frater Moritasgus aduentu in Galliam Caesaris cuiusque maiores regnum 
obtinuerant, interficere publico consilio conati, cum ille praesensisset ac 
profugisset, usque ad fines insecuti regno domoque expulerunt et, missis ad 
Caesarem satisfaciendi causa legatis, cum is omnem ad se senatum uenire 
iussisset, dicto audientes non fuerunt. Tantum apud homines barbaros ualuit esse 
aliquos repertos principes inferendi belli tantamque omnibus uoluntatum 
commutationem attulit, ut praeter Aeduos et Remos, quos praecipuo semper honore 
Caesar habuit, alteros pro uetere ac perpetua erga populum Romanum fide, alteros 
pro recentibus Gallici belli officiis, nulla fere ciuitas fuerit non suspecta 
nobis. Idque adeo haud scio mirandumne sit, cum compluribus aliis de causis, tum 
maxime quod ei, qui uirtute belli omnibus gentibus praeferebantur, tantum se 
eius opinionis deperdidisse ut a populo Romano imperia perferrent grauissime 
dolebant. 
[55] Treueri uero atque Indutiomarus totius hiemis nullum tempus intermiserunt, 
quin trans Rhenum legatos mitterent, ciuitates sollicitarent, pecunias 
pollicerentur, magna parte exercitus nostri interfecta multo minorem superesse 
dicerent partem. Neque tamen ulli ciuitati Germanorum persuaderi potuit, ut 
Rhenum transiret, cum se bis expertos dicerent, Ariouisti bello et Tencterorum 
transitu: non esse amplius fortunam temptaturos. Hac spe lapsus Indutiomarus 
nihilo minus copias cogere, exercere, a finitimis equos parare, exules 
damnatosque tota Gallia magnis praemiis ad se allicere coepit. Ac tantam sibi 
iam his rebus in Gallia auctoritatem comparauerat ut undique ad eum legationes 
concurrerent, gratiam atque amicitiam publice priuatimque peterent. 
[56] Vbi intellexit ultro ad se ueniri, altera ex parte Senones Carnutesque 
conscientia facinoris instigari, altera Neruios Aduatucosque bellum Romanis 
parare, neque sibi uoluntariorum copias defore, si ex finibus suis progredi 
coepisset, armatum concilium indicit. Hoc more Gallorum est initium belli, quo 
lege communi omnes puberes armati conuenire consuerunt; qui ex eis nouissimus 
conuenit, in conspectu multitudinis omnibus cruciatibus affectus necatur. In eo 
concilio Cingetorigem, alterius principem factionis, generum suum, quem supra 
demonstrauimus Caesaris secutum fidem ab eo non discessisse, hostem iudicat 
bonaque eius publicat. His rebus confectis, in concilio pronuntiat arcessitum se 
a Senonibus et Carnutibus aliisque compluribus Galliae ciuitatibus; huc iturum 
per fines Remorum eorumque agros popula turum ac, priusquam id faciat, castra 
Labieni oppugnaturum. Quae fieri uelit praecipit. 
[57] Labienus, cum et loci natura et manu munitissumis castris sese teneret, de 
suo ac legionis periculo nihil timebat; ne quam occasionem rei bene gerendae 
dimitteret, cogitabat. Itaque a Cingetorige atque eius propinquis oratione 
Indutiomari cognita, quam in concilio habuerat, nuntios mittit ad finitimas 
ciuitates equitesque undique euocat: his certum diem conueniendi dicit. Interim 
prope cotidie cum omni equitatu Indutiomarus sub castris eius uagabatur, alias 
ut situm castrorum cognosceret, alias colloquendi aut territandi causa: equites 
plerumque omnes tela intra uallum coniciebant. Labienus suos intra munitionem 
continebat timorisque opinionem, quibuscumque poterat rebus, augebat. 
[58] Cum maiore in dies contemptione Indutiomarus ad castra accederet, nocte una 
intromissis equitibus omnium finitimarum ciuitatum quos arcessendos curauerat, 
tanta diligentia omnes suos custodiis intra castra continuit, ut nulla ratione 
ea res enuntiari aut ad Treueros perferri posset. Interim ex consuetudine 
cotidiana Indutiomarus ad castra accedit atque ibi magnam partem diei consumit; 
equites tela coniciunt et magna cum contumelia uerborum nostros ad pugnam 
euocant. Nullo ab nostris dato responso, ubi uisum est, sub uesperum dispersi ac 
dissipati discedunt. Subito Labienus duabus portis omnem equitatum emittit; 
praecipit atque interdicit, proterritis hostibus atque in fugam coniectis (quod 
fore, sicut accidit, uidebat) unum omnes peterent Indutiomarum, neu quis quem 
prius uulneret, quam illum interfectum uiderit, quod mora reliquorum spatium 
nactum illum effugere nolebat; magna proponit eis qui occiderint praemia; 
summittit cohortes equitibus subsidio. Comprobat hominis consilium fortuna, et 
cum unum omnes peterent, in ipso fluminis uado deprehensus Indutiomarus 
interficitur, caputque eius refertur in castra: redeuntes equites quos possunt 
consectantur atque occidunt. Hac re cognita omnes Eburonum et Neruiorum quae 
conuenerant copiae discedunt, pauloque habuit post id factum Caesar quietiorem 
Galliam. 

 ľ06




[1] Multis de causis Caesar maiorem Galliae motum exspectans per Marcum Silanum, 
Gaium Antistium Reginum, Titum Sextium legatos dilectum habere instituit; simul 
ab Gnaeo Pompeio proconsule petit, quoniam ipse ad urbem cum imperio rei 
publicae causa remaneret, quos ex Cisalpina Gallia consulis sacramento 
rogauisset, ad signa conuenire et ad se proficisci iuberet, magni interesse 
etiam in reliquum tempus ad opinionem Galliae existimans tantas uideri Italiae 
facultates ut, si quid esset in bello detrimenti acceptum, non modo id breui 
tempore sarciri, sed etiam maioribus augeri copiis posset. Quod cum Pompeius et 
rei publicae et amicitiae tribuisset, celeriter confecto per suos dilectu tribus 
ante exactam hiemem et constitutis et adductis legionibus duplicatoque earum 
cohortium numero, quas cum Quinto Titurio amiserat, et celeritate et copiis 
docuit, quid populi Romani disciplina atque opes possent. 
[2] Interfecto Indutiomaro, ut docuimus, ad eius propinquos a Treueris imperium 
defertur. Illi finitimos Germanos sollicitare et pecuniam polliceri non 
desistunt. Cum ab proximis impetrare non possent, ulteriores temptant. Inuentis 
nonnullis ciuitatibus iureiurando inter se confirmant obsidibusque de pecunia 
cauent: Ambiorigem sibi societate et foedere adiungunt. Quibus rebus cognitis 
Caesar, cum undique bellum parari uideret, Neruios, Aduatucos ac Menapios 
adiunctis Cisrhenanis omnibus Germanis esse in armis, Senones ad imperatum non 
uenire et cum Carnutibus finitimisque ciuitatibus consilia communicare, a 
Treueris Germanos crebris legationibus sollicitari, maturius sibi de bello 
cogitandum putauit. 
[3] Itaque nondum hieme confecta proximis quattuor coactis legionibus de 
improuiso in fines Neruiorum contendit et, priusquam illi aut conuenire aut 
profugere possent, magno pecoris atque hominum numero capto atque ea praeda 
militibus concessa uastatisque agris in deditionem uenire atque obsides sibi 
dare coegit. Eo celeriter confecto negotio rursus in hiberna legiones reduxit. 
Concilio Galliae primo uere, ut instituerat, indicto, cum reliqui praeter 
Senones, Carnutes Treuerosque uenissent, initium belli ac defectionis hoc esse 
arbitratus, ut omnia postponere uideretur, concilium Lutetiam Parisiorum 
transfert. Confines erant hi Senonibus ciuitatemque patrum memoria coniunxerant, 
sed ab hoc consilio afuisse existimabantur. Hac re pro suggestu pronuntiata 
eodem die cum legionibus in Senones proficiscitur magnisque itineribus eo 
peruenit. 
[4] Cognito eius aduentu Acco, qui princeps eius consili fuerat, iubet in oppida 
multitudinem conuenire. Conantibus, priusquam id effici posset, adesse Romanos 
nuntiatur. Necessario sententia desistunt legatosque deprecandi causa ad 
Caesarem mittunt: adeunt per Aeduos, quorum antiquitus erat in fide ciuitas. 
Libenter Caesar petentibus Aeduis dat ueniam excusationemque accipit, quod 
aestiuum tempus instantis belli, non quaestionis esse arbitrabatur. Obsidibus 
imperatis centum hos Aeduis custodiendos tradit. Eodem Carnutes legatos 
obsidesque mittunt usi deprecatoribus Renis, quorum erant in clientela: eadem 
ferunt responsa. Peragit concilium Caesar equitesque imperat ciuitatibus. 
[5] Hac parte Galliae pacata totus et mente et animo in bellum Treuerorum et 
Ambiorigis insistit. Cauarinum cum equitatu Senonum secum proficisci iubet, ne 
quis aut ex huius iracundia aut ex eo, quod meruerat, odio ciuitatis motus 
exsistat. His rebus constitutis, quod pro explorato habebat Ambiorigem proelio 
non esse concertaturum, reliqua eius consilia animo circumspiciebat. Erant 
Menapii propinqui Eburonum finibus, perpetuis paludibus siluisque muniti, qui 
uni ex Gallia de pace ad Caesarem legatos numquam miserant. Cum his esse 
hospitium Ambiorigi sciebat; item per Treueros uenisse Germanis in amicitiam 
cognouerat. Haec prius illi detrahenda auxilia existimabat quam ipsum bello 
lacesseret, ne desperata salute aut se in Menapios abderet aut cum Transrhenanis 
congredi cogeretur. Hoc inito consilio totius exercitus impedimenta ad Labienum 
in Treueros mittit duasque legiones ad eum proficisci iubet; ipse cum legionibus 
expeditis quinque in Menapios proficiscitur. Illi nulla coacta manu loci 
praesidio freti in siluas paludesque confugiunt suaque eodem conferunt. 
[6] Caesar partitis copiis cum Gaio Fabio legato et Marco Crasso quaestore 
celeriterque effectis pontibus adit tripertito, aedificia uicosque incendit, 
magno pecoris atque hominum numero potitur. Quibus rebus coacti Menapii legatos 
ad eum pacis petendae causa mittunt. Ille obsidibus acceptis hostium se 
habiturum numero confirmat, si aut Ambiorigem aut eius legatos finibus suis 
recepissent. His confirmatis rebus Commium Atrebatem cum equitatu custodis loco 
in Menapiis relinquit; ipse in Treueros proficiscitur. 
[7] Dum haec a Caesare geruntur, Treueri magnis coactis peditatus equitatusque 
copiis Labienum cum una legione, quae in eorum finibus hiemauerat, adoriri 
parabant, iamque ab eo non longius bidui uia aberant, cum duas uenisse legiones 
missu Caesaris cognoscunt. Positis castris a milibus passuum XV auxilia 
Germanorum esspectare constituunt. Labienus hostium cognito consilio sperans 
temeritate eorum fore aliquam dimicandi facultatem praesidio quinque cohortium 
impedimentis relicto cum uiginti quinque cohortibus magnoque equitatu contra 
hostem proficiscitur et mille passuum intermisso spatio castra communit. Erat 
inter Labienum atque hostem difficili transitu flumen ripisque praeruptis. Hoc 
neque ipse transire habebat in animo neque hostes transituros existi mabat. 
Augebatur auxiliorum cotidie spes. Loquitur in concilio palam, quoniam Germani 
appropinquare dicantur, sese suas exercitusque fortunas in dubium non 
deuocaturum et postero die prima luce castra moturum. Celeriter haec ad hostes 
deferuntur, ut ex magno Gallorum equitum numero nonnullos Gallicis rebus fauere 
natura cogebat. Labienus noctu tribunis militum primisque ordinibus conuocatis, 
quid sui sit consili proponit et, quo facilius hostibus timoris det suspicionem, 
maiore strepitu et tumultu, quam populi Romani fert consuetudo castra moueri 
iubet. His rebus fugae similem profectionem effecit. Haec quoque per 
exploratores ante lucem in tanta propinquitate castrorum ad hostes deferuntur. 
[8] Vix agmen nouissimum extra munitiones processerat, cum Galli cohortati inter 
se, ne speratam praedam ex manibus dimitterent--longum esse per territis Romanis 
Germanorum auxilium exspectare, neque suam pati dignitatem ut tantis copiis tam 
exiguam manum praesertim fugientem atque impeditam adoriri non audeant--flumen 
transire et iniquo loco committere proelium non dubitant. Quae fore suspicatus 
Labienus, ut omnes citra flumen eliceret, eadem usus simulatione itineris 
placide progrediebatur. Tum praemissis paulum impedimentis atque in tumulo 
quodam collocatis "Habetis," inquit, "milites, quam petistis facultatem: hostem 
impedito atque iniquo loco tenetis: praestate eandem nobis ducibus uirtutem, 
quam saepe numero imperatori praestitistis, atque illum adesse et haec coram 
cernere existimate." Simul signa ad hostem conuerti aciemque dirigi iubet, et 
paucis turmis praesidio ad impedimenta dimissis reliquos equites ad latera 
disponit. Celeriter nostri clamore sublato pila in hostes immittunt. Illi, ubi 
praeter spem quos fugere credebant infestis signis ad se ire uiderunt, impetum 
modo ferre non potuerunt ac primo concursu in fugam coniecti proximas siluas 
petierunt. Quos Labienus equitatu consectatus, magno numero interfecto, 
compluribus captis, paucis post diebus ciuitatem recepit. Nam Germani qui 
auxilio ueniebant percepta Treuerorum fuga sese domum receperunt. Cum his 
propinqui Indutiomari, qui defectionis auctores fuerant, comitati eos ex 
ciuitate excesserunt. Cingetorigi, quem ab initio permansisse in officio 
demonstrauimus, principatus atque imperium est traditum. 
[9] Caesar, postquam ex Menapiis in Treueros uenit, duabus de causis Rhenum 
transire constituit; quarum una erat, quod auxilia contra se Treueris miserant, 
altera, ne ad eos Ambiorix receptum haberet. His constitutis rebus paulum supra 
eum locum quo ante exercitum traduxerat facere pontem instituit. Nota atque 
instituta ratione magno militum studio paucis diebus opus efficitur. Firmo in 
Treueris ad pontem praesidio relicto, ne quis ab his subito motus oreretur, 
reliquas copias equitatumque traducit. Vbii, qui ante obsides dederant atque in 
deditionem uenerant, purgandi sui causa ad eum legatos mittunt, qui doceant 
neque auxilia ex sua ciuitate in Treueros missa neque ab se fidem laesam: petunt 
atque orant ut sibi parcat, ne communi odio Germanorum innocentes pro nocentibus 
poenas pendant; si amplius obsidum uellet, dare pollicentur. Cognita Caesar 
causa reperit ab Suebis auxilia missa esse; Vbiorum satisfactionem accipit, 
aditus uiasque in Suebos perquirit. 
[10] Interim paucis post diebus fit ab Vbiis certior Suebos omnes in unum locum 
copias cogere atque eis nationibus quae sub eorum sint imperio denuntiare, ut 
auxilia peditatus equitatusque mittant. His cognitis rebus rem frumentariam 
prouidet, castris idoneum locum deligit; Vbiis imperat ut pecora deducant suaque 
omnia ex agris in oppida conferant, sperans barbaros atque imperitos homines 
inopia cibariorum adductos ad iniquam pugnandi condicionem posse deduci; mandat, 
ut crebros exploratores in Suebos mittant quaeque apud eos gerantur cognoscant. 
Illi imperata faciunt et paucis diebus intermissis referunt: Suebos omnes, 
posteaquam certiores nuntii de exercitu Romanorum uenerint, cum omnibus suis 
sociorumque copiis, quas coegissent, penitus ad extremos fines se recepisse: 
siluam esse ibi infinita magnitudine, quae appellatur Bacenis; hanc longe 
introrsus pertinere et pro natiuo muro obiectam Cheruscos ab Suebis Suebosque ab 
Cheruscis iniuriis incursionibusque prohibere: ad eius initium siluae Suebos 
aduentum Romanorum exspectare constituisse. 
[11] Quoniam ad hunc locum peruentum est, non alienum esse uidetur de Galliae 
Germaniaeque moribus et quo differant hae nationes inter sese proponere. In 
Gallia non solum in omnibus ciuitatibus atque in omnibus pagis partibusque, sed 
paene etiam in singulis domibus factiones sunt, earumque factionum principes 
sunt qui summam auctoritatem eorum iudicio habere existimantur, quorum ad 
arbitrium iudiciumque summa omnium rerum consiliorumque redeat. Itaque eius rei 
causa antiquitus institutum uidetur, ne quis ex plebe contra potentio rem auxili 
egeret: suos enim quisque opprimi et circumueniri non patitur, neque, aliter si 
faciat, ullam inter suos habet auctoritatem. Haec eadem ratio est in summa 
totius Galliae: namque omnes ciuitates in partes diuisae sunt duas. 
[12] Cum Caesar in Galliam uenit, alterius factionis principes erant Aedui, 
alterius Sequani. Hi cum per se minus ualerent, quod summa auctoritas antiquitus 
erat in Aeduis magnaeque eorum erant clientelae, Germanos atque Ariouistum sibi 
adiunxerant eosque ad se magnis iacturis pollicitationibusque perduxerant. 
Proeliis uero compluribus factis secundis atque omni nobilitate Aeduorum 
interfecta tantum potentia antecesserant, ut magnam partem clientium ab Aeduis 
ad se traducerent obsidesque ab eis principum filios acciperent et publice 
iurare cogerent nihil se contra Sequanos consili inituros et partem finitimi 
agri per uim occupatam possiderent Galliaeque totius principatum obtinerent. Qua 
necessitate adductus Diuiciacus auxili petendi causa Romam ad senatum profectus 
infecta re redierat. Aduentu Caesaris facta commutatione rerum, obsidibus Aeduis 
redditis, ueteribus clientelis restitutis, nouis per Caesarem comparatis, quod 
hi, qui se ad eorum amicitiam adgregauerant, meliore condicione atque aequiore 
imperio se uti uidebant, reliquis rebus eorum gratia dignitateque amplificata 
Sequani principatum dimiserant. In eorum locum Remi successerant: quos quod 
adaequare apud Caesarem gratia intellegebatur, ei, qui propter ueteres 
inimicitias nullo modo cum Aeduis coniungi poterant, se Remis in clientelam 
dicabant. Hos illi diligenter tuebantur: ita et nouam et repente collectam 
auctoritatem tene bant. Eo tum statu res erat, ut longe principes haberentur 
Aedui, secundum locum dignitatis Remi obtinerent. 
[13] In omni Gallia eorum hominum, qui aliquo sunt numero atque honore, genera 
sunt duo. Nam plebes paene seruorum habetur loco, quae nihil audet per se, nullo 
adhibetur consilio. Plerique, cum aut aere alieno aut magnitudine tributorum aut 
iniuria potentiorum premuntur, sese in seruitutem dicant nobilibus: in hos eadem 
omnia sunt iura, quae dominis in seruos. Sed de his duobus generibus alterum est 
druidum, alterum equitum. Illi rebus diuinis intersunt, sacrificia publica ac 
priuata procurant, religiones interpretantur: ad hos magnus adulescentium 
numerus disciplinae causa concurrit, magnoque hi sunt apud eos honore. Nam fere 
de omnibus controuersiis publicis priuatisque constituunt, et, si quod est 
admissum facinus, si caedes facta, si de hereditate, de finibus controuersia 
est, idem decernunt, praemia poenasque constituunt; si qui aut priuatus aut 
populus eorum decreto non stetit, sacrificiis interdicunt. Haec poena apud eos 
est grauissima. Quibus ita est interdictum, hi numero impiorum ac sceleratorum 
habentur, his omnes decedunt, aditum sermonemque defugiunt, ne quid ex 
contagione incommodi accipiant, neque his petentibus ius redditur neque honos 
ullus communicatur. His autem omnibus druidibus praeest unus, qui summam inter 
eos habet auctoritatem. Hoc mortuo aut si qui ex reliquis excellit dignitate 
succedit, aut, si sunt plures pares, suffragio druidum, nonnumquam etiam armis 
de principatu contendunt. Hi certo anni tempore in finibus Carnutum, quae regio 
totius Galliae media habetur, considunt in loco consecrato. Huc omnes undique, 
qui controuersias habent, conueniunt eorumque decretis iudiciisque parent. 
Disciplina in Britannia reperta atque inde in Galliam translata esse 
existimatur, et nunc, qui diligentius eam rem cognoscere uolunt, plerumque illo 
discendi causa proficiscuntur. 
[14] Druides a bello abesse consuerunt neque tributa una cum reliquis pendunt; 
militiae uacationem omniumque rerum habent immunitatem. Tantis excitati praemiis 
et sua sponte multi in disciplinam conueniunt et a parentibus propinquisque 
mittuntur. Magnum ibi numerum uersuum ediscere dicuntur. Itaque annos nonnulli 
uicenos in disciplina permanent. Neque fas esse existimant ea litteris mandare, 
cum in reliquis fere rebus, publicis priuatisque rationibus Graecis litteris 
utantur. Id mihi duabus de causis instituisse uidentur, quod neque in uulgum 
disciplinam efferri uelint neque eos, qui discunt, litteris confisos minus 
memoriae studere: quod fere plerisque accidit, ut praesidio litterarum 
diligentiam in perdiscendo ac memoriam remittant. In primis hoc uolunt 
persuadere, non interire animas, sed ab aliis post mortem transire ad alios, 
atque hoc maxime ad uirtutem excitari putant metu mortis neglecto. Multa 
praeterea de sideribus atque eorum motu, de mundi ac terrarum magnitudine, de 
rerum natura, de deorum immortalium ui ac potestate disputant et iuuentuti 
tradunt. 
[15] Alterum genus est equitum. Hi, cum est usus atque aliquod bellum incidit 
(quod fere ante Caesaris aduentum quotannis accidere solebat, uti aut ipsi 
iniurias inferrent aut illatas propulsarent), omnes in bello uersantur, atque 
eorum ut quisque est genere copiisque amplissimus, ita plurimos circum se 
ambactos clientesque habet. Hanc unam gratiam potentiamque nouerunt. 
[16] Natio est omnis Gallorum admodum dedita religionibus, atque ob eam causam, 
qui sunt adfecti grauioribus morbis quique in proeliis periculisque uersantur, 
aut pro uictimis homines immolant aut se immolaturos uouent administrisque ad ea 
sacrificia druidibus utuntur, quod, pro uita hominis nisi hominis uita reddatur, 
non posse deorum immortalium numen placari arbitrantur, publiceque eiusdem 
generis habent instituta sacrificia. Alii immani magnitudine simulacra habent, 
quorum contexta uiminibus membra uiuis hominibus complent; quibus succensis 
circumuenti flamma exanimantur homines. Supplicia eorum qui in furto aut in 
latrocinio aut aliqua noxia sint comprehensi gratiora dis immortalibus esse 
arbitrantur; sed, cum eius generis copia defecit, etiam ad innocentium supplicia 
descendunt. 
[17] Deum maxime Mercurium colunt. Huius sunt plurima simulacra: hunc omnium 
inuentorem artium ferunt, hunc uiarum atque itinerum ducem, hunc ad quaestus 
pecuniae mercaturasque habere uim maximam arbitrantur. Post hunc Apollinem et 
Martem et Iouem et Mineruam. De his eandem fere, quam reliquae gentes, habent 
opinionem: Apollinem morbos depellere, Mineruam operum atque artificiorum initia 
tradere, Iouem imperium caelestium tenere, Martem bella regere. Huic, cum 
proelio dimicare constituerunt, ea quae bello ceperint plerumque deuouent: cum 
superauerunt, animalia capta immolant reliquasque res in unum locum conferunt. 
Multis in ciuitatibus harum rerum exstructos tumulos locis consecratis 
conspicari licet; neque saepe accidit, ut neglecta quispiam religione aut capta 
apud se occultare aut posita tollere auderet, grauissimumque ei rei supplicium 
cum cruciatu constitutum est. 
[18] Galli se omnes ab Dite patre prognatos praedicant idque ab druidibus 
proditum dicunt. Ob eam causam spatia omnis temporis non numero dierum sed 
noctium finiunt; dies natales et mensum et annorum initia sic obseruant ut 
noctem dies subsequatur. In reliquis uitae institutis hoc fere ab reliquis 
differunt, quod suos liberos, nisi cum adoleuerunt, ut munus militiae sustinere 
possint, palam ad se adire non patiuntur filiumque puerili aetate in publico in 
conspectu patris adsistere turpe ducunt. 
[19] Viri, quantas pecunias ab uxoribus dotis nomine acceperunt, tantas ex suis 
bonis aestimatione facta cum dotibus communicant. Huius omnis pecuniae 
coniunctim ratio habetur fructusque seruantur: uter eorum uita superarit, ad eum 
pars utriusque cum fructibus superiorum temporum peruenit. Viri in uxores, 
sicuti in liberos, uitae necisque habent potestatem; et cum paterfamiliae 
illustriore loco natus decessit, eius propinqui conueniunt et, de morte si res 
in suspicionem uenit, de uxoribus in seruilem modum quaestionem habent et, si 
compertum est, igni atque omnibus tormentis excruciatas interficiunt. Funera 
sunt pro cultu Gallorum magnifica et sumptuosa; omniaque quae uiuis cordi fuisse 
arbitrantur in ignem inferunt, etiam animalia, ac paulo supra hanc memoriam 
serui et clientes, quos ab eis dilectos esse constabat, iustis funeribus 
confectis una cremabantur. 
[20] Quae ciuitates commodius suam rem publicam administrare existimantur, 
habent legibus sanctum, si quis quid de re publica a finitimis rumore aut fama 
acceperit, uti ad magistratum deferat neue cum quo alio communicet, quod saepe 
homines temerarios atque imperitos falsis rumoribus terreri et ad facinus 
impelli et de summis rebus consilium capere cognitum est. Magistratus quae uisa 
sunt occultant quaeque esse ex usu iudicauerunt multitudini produnt. De re 
publica nisi per concilium loqui non conceditur. 
[21] Germani multum ab hac consuetudine differunt. Nam neque druides habent, qui 
rebus diuinis praesint, neque sacrificiis student. Deorum numero eos solos 
ducunt, quos cernunt et quorum aperte opibus iuuantur, Solem et Vulcanum et 
Lunam, reliquos ne fama quidem acceperunt. Vita omnis in uenationibus atque in 
studiis rei militaris consistit: ab paruulis labori ac duritiae student. Qui 
diutissime impuberes permanserunt, maximam inter suos ferunt laudem: hoc ali 
staturam, ali uires neruosque confirmari putant. Intra annum uero uicesimum 
feminae notitiam habuisse in turpissimis habent rebus; cuius rei nulla est 
occultatio, quod et promiscue in fluminibus perluuntur et pellibus aut paruis 
renonum tegimentis utuntur magna corporis parte nuda. 
[22] Agriculturae non student, maiorque pars eorum uictus in lacte, caseo, carne 
consistit. Neque quisquam agri modum certum aut fines habet proprios; sed 
magistratus ac principes in annos singulos gentibus cognationibusque hominum, 
qui una coierunt, quantum et quo loco uisum est agri attribuunt atque anno post 
alio transire cogunt. Eius rei multas adferunt causas: ne adsidua consuetudine 
capti studium belli gerendi agricultura commutent; ne latos fines parare 
studeant, potentioresque humiliores possessionibus expellant; ne accuratius ad 
frigora atque aestus uitandos aedificent; ne qua oriatur pecuniae cupiditas, qua 
ex re factiones dissensionesque nascuntur; ut animi aequitate plebem contineant, 
cum suas quisque opes cum potentissimis aequari uideat. 
[23] Ciuitatibus maxima laus est quam latissime circum se uastatis finibus 
solitudines habere. Hoc proprium uirtutis existimant, expulsos agris finitimos 
cedere, neque quemquam prope audere consistere; simul hoc se fore tutiores 
arbitrantur repentinae incursionis timore sublato. Cum bellum ciuitas aut illa 
tum defendit aut infert, magistratus, qui ei bello praesint, ut uitae necisque 
habeant potestatem, deliguntur. In pace nullus est communis magistratus, sed 
principes regionum atque pagorum inter suos ius dicunt controuersiasque minuunt. 
Latrocinia nullam habent infamiam, quae extra fines cuiusque ciuitatis fiunt, 
atque ea iuuentutis exercendae ac desidiae minuendae causa fieri praedicant. 
Atque ubi quis ex principibus in concilio dixit se ducem fore, qui sequi uelint, 
profiteantur, consurgunt ei qui et causam et hominem probant suumque auxilium 
pollicentur atque ab multitudine collaudantur: qui ex his secuti non sunt, in 
desertorum ac proditorum numero ducuntur, omniumque his rerum postea fides 
derogatur. Hospitem uiolare fas non putant; qui quacumque de causa ad eos 
uenerunt, ab iniuria prohibent, sanctos habent, hisque omnium domus patent 
uictusque communicatur. 
[24] Ac fuit antea tempus, cum Germanos Galli uirtute superarent, ultro bella 
inferrent, propter hominum multitudinem agrique inopiam trans Rhenum colonias 
mitterent. Itaque ea quae fertilissima Germaniae sunt loca circum Hercyniam 
siluam, quam Eratostheni et quibusdam Graecis fama notam esse uideo, quam illi 
Orcyniam appellant, Volcae Tectosages occupauerunt atque ibi consederunt; quae 
gens ad hoc tempus his sedibus sese continet summamque habet iustitiae et 
bellicae laudis opinionem. Nunc quod in eadem inopia, egestate, patientia qua 
Germani permanent, eodem uictu et cultu corporis utuntur; Gallis autem 
prouinciarum propinquitas et transmarinarum rerum notitia multa ad copiam atque 
usus largitur, paulatim adsuefacti superari multisque uicti proeliis ne se 
quidem ipsi cum illis uirtute comparant. 
[25] Huius Hercyniae siluae, quae supra demonstrata est, latitudo nouem dierum 
iter expedito patet: non enim aliter finiri potest, neque mensuras itinerum 
nouerunt. Oritur ab Heluetiorum et Nemetum et Rauracorum finibus rectaque 
fluminis Danubi regione pertinet ad fines Dacorum et Anartium; hinc se flectit 
sinistrorsus diuersis ab flumine regionibus multarumque gentium fines propter 
magnitudinem adtingit; neque quisquam est huius Germaniae, qui se aut adisse ad 
initium eius siluae dicat, cum dierum iter LX processerit, aut, quo ex loco 
oriatur, acceperit: multaque in ea genera ferarum nasci constat, quae reliquis 
in locis uisa non sint; ex quibus quae maxime differant ab ceteris et memoriae 
prodenda uideantur haec sunt. 
[26] Est bos cerui figura, cuius a media fronte inter aures unum cornu exsistit 
excelsius magisque directum his, quae nobis nota sunt, cornibus: ab eius summo 
sicut palmae ramique late diuunduntur. Eadem est feminae marisque natura, eadem 
forma magnitudoque cornuum. 
[27] Sunt item, quae appellantur alces. Harum est consimilis capris figura et 
uarietas pellium, sed magnitudine paulo antecedunt mutilaeque sunt cornibus et 
crura sine nodis articulisque habent neque quietis causa procumbunt neque, si 
quo adflictae casu conciderunt, erigere sese aut subleuare possunt. His sunt 
arbores pro cubilibus: ad eas se applicant atque ita paulum modo reclinatae 
quietem capiunt. Quarum ex uestigiis cum est animaduersum a uenatoribus, quo se 
recipere consuerint, omnes eo loco aut ab radicibus subruunt aut accidunt 
arbores, tantum ut summa species earum stantium relinquatur. Huc cum se 
consuetudine reclinauerunt, infirmas arbores pondere adfligunt atque una ipsae 
concidunt. 
[28] Tertium est genus eorum, qui uri appellantur. Hi sunt magnitudine paulo 
infra elephantos, specie et colore et figura tauri. Magna uis eorum est et magna 
uelocitas, neque homini neque ferae quam conspexerunt parcunt. Hos studiose 
foueis captos interficiunt. Hoc se labore durant adulescentes atque hoc genere 
uenationis exercent, et qui plurimos ex his interfecerunt, relatis in publicum 
cornibus, quae sint testimonio, magnam ferunt laudem. Sed adsuescere ad homines 
et mansuefieri ne paruuli quidem excepti possunt. Amplitudo cornuum et figura et 
species multum a nostrorum boum cornibus differt. Haec studiose conquisita ab 
labris argento circumcludunt atque in amplissimis epulis pro poculis utuntur. 
[29] Caesar, postquam per Vbios exploratores comperit Suebos sese in siluas 
recepisse, inopiam frumenti ueritus, quod, ut supra demonstrauimus, minime omnes 
Germani agriculturae student, constituit non progredi longius; sed, ne omnino 
metum reditus sui barbaris tolleret atque ut eorum auxilia tardaret, reducto 
exercitu partem ultimam pontis, quae ripas Vbiorum contingebat, in longitudinem 
pedum ducentorum rescindit atque in extremo ponte turrim tabulatorum quattuor 
constituit praesidiumque cohortium duodecim pontis tuendi causa ponit magnisque 
eum locum munitionibus firmat. Ei loco praesidioque Gaium Volcatium Tullum 
adulescentem praefecit. Ipse, cum maturescere frumenta inciperent, ad bellum 
Ambiorigis profectus per Arduennam siluam, quae est totius Galliae maxima atque 
ab ripis Rheni finibusque Treuerorum ad Neruios pertinet milibusque amplius 
quingentis in longitudinem patet, Lucium Minucium Basilum cum omni equitatu 
praemittit, si quid celeritate itineris atque opportunitate temporis proficere 
possit; monet, ut ignes in castris fieri prohibeat, ne qua eius aduentus procul 
significatio fiat: sese confestim subsequi dicit. 
[30] Basilus, ut imperatum est, facit. Celeriter contraque omnium opinionem 
confecto itinere multos in agris inopinantes deprehendit: eorum indicio ad ipsum 
Ambiorigem contendit, quo in loco cum paucis equitibus esse dicebatur. Multum 
cum in omnibus rebus tum in re militari potest fortuna. Nam magno accidit casu 
ut in ipsum incautum etiam atque imparatum incideret, priusque eius aduentus ab 
omnibus uideretur, quam fama ac nuntius adferretur: sic magnae fuit fortunae 
omni militari instrumento, quod circum se habebat, erepto, raedis equisque 
comprehensis ipsum effugere mortem. Sed hoc quoque factum est, quod aedificio 
circumdato silua, ut sunt fere domicilia Gallorum, qui uitandi aestus causa 
plerumque siluarum atque fluminum petunt propinquitates, comites familiaresque 
eius angusto in loco paulisper equitum nostrorum uim sustinuerunt. His 
pugnantibus illum in equum quidam ex suis intulit: fugientem siluae texerunt. 
Sic et ad subeundum periculum et ad uitandum multum fortuna ualuit. 
[31] Ambiorix copias suas iudicione non conduxerit, quod proelio dimicandum non 
existimarit, an tempore exclusus et repentino equitum aduentu prohibitus, cum 
reliquum exercitum subsequi crederet, dubium est. Sed certe dimissis per agros 
nuntiis sibi quemque consulere iussit. Quorum pars in Arduennam siluam, pars in 
continentes paludes profugit; qui proximi Oceano fuerunt, his insulis sese 
occultauerunt, quas aestus efficere consuerunt: multi ex suis finibus egressi se 
suaque omnia alienissimis crediderunt. Catuuolcus, rex dimidiae partis Eburonum, 
qui una cum Ambiorige consilium inierat, aetate iam confectus, cum laborem aut 
belli aut fugae ferre non posset, omnibus precibus detestatus Ambiorigem, qui 
eius consilii auctor fuisset, taxo, cuius magna in Gallia Germaniaque copia est, 
se exanimauit. 
[32] Segni Condrusique, ex gente et numero Germanorum, qui sunt inter Eburones 
Treuerosque, legatos ad Caesarem miserunt oratum, ne se in hostium numero 
duceret neue omnium Germanorum, qui essent citra Rhenum, unam esse causam 
iudicaret: nihil se de bello cogitauisse, nulla Ambiorigi auxilia misisse. 
Caesar explorata re quaestione captiuorum, si qui ad eos Eburones ex fuga 
conuenissent, ad se ut reducerentur, imperauit; si ita fecissent, fines eorum se 
uiolaturum negauit. Tum copiis in tres partes distributis impedimenta omnium 
legionum Aduatucam contulit. Id castelli nomen est. Hoc fere est in mediis 
Eburonum finibus, ubi Titurius atque Aurunculeius hiemandi causa consederant. 
Hunc cum reliquis rebus locum probabat, tum quod superioris anni munitiones 
integrae manebant, ut militum laborem subleuaret. Praesidio impedimentis 
legionem quartamdecimam reliquit, unam ex eis tribus, quas proxime conscriptas 
ex Italia traduxerat. Ei legioni castrisque Quintum Tullium Ciceronem praeficit 
ducentosque equites attribuit. 
[33] Partito exercitu Titum Labienum cum legionibus tribus ad Oceanum uersus in 
eas partes quae Menapios attingunt proficisci iubet; Gaium Trebonium cum pari 
legionum numero ad eam regionem quae ad Aduatucos adiacet depopulandam mittit; 
ipse cum reliquis tribus ad flumen Scaldem, quod influit in Mosam, extremasque 
Arduennae partis ire constituit, quo cum paucis equitibus profectum Ambiorigem 
audiebat. Discedens post diem septimum sese reuersurum confirmat; quam ad diem 
ei legioni quae in praesidio relinquebatur deberi frumentum sciebat. Labienum 
Treboniumque hortatur, si rei publicae commodo facere possint, ad eum diem 
reuertantur, ut rursus communicato consilio exploratisque hostium rationibus 
aliud initium belli capere possint. 
[34] Erat, ut supra demonstrauimus, manus certa nulla, non oppidum, non 
praesidium, quod se armis defenderet, sed in omnes partes dispersa multitudo. 
Vbi cuique aut ualles abdita aut locus siluestris aut palus impedita spem 
praesidi aut salutis aliquam offerebat, consederat. Haec loca uicinitatibus 
erant nota, magnamque res diligentiam requirebat non in summa exercitus tuenda 
(nullum enim poterat uniuersis perterritis ac dispersis periculum accidere), sed 
in singulis militibus conseruandis; quae tamen ex parte res ad salutem exercitus 
pertinebat. Nam et praedae cupiditas multos longius euocabat, et siluae incertis 
occultisque itineribus confertos adire prohibebant. Si negotium confici 
stirpemque hominum sceleratorum interfici uellet, dimittendae plures manus 
diducendique erant milites; si continere ad signa manipulos uellet, ut instituta 
ratio et consuetudo exercitus Romani postulabat, locus ipse erat praesidio 
barbaris, neque ex occulto insidiandi et dispersos circumueniendi singulis 
deerat audacia. Vt in eiusmodi difficultatibus, quantum diligentia prouideri 
poterat prouidebatur, ut potius in nocendo aliquid praetermitteretur, etsi 
omnium animi ad ulciscendum ardebant, quam cum aliquo militum detrimento 
noceretur. Dimittit ad finitimas ciuitates nuntios Caesar: omnes ad se uocat spe 
praedae ad diripiendos Eburones, ut potius in siluis Gallorum uita quam 
legionarius miles periclitetur, simul ut magna multitudine circumfusa pro tali 
facinore stirps ac nomen ciuitatis tollatur. Magnus undique numerus celeriter 
conuenit. 
[35] Haec in omnibus Eburonum partibus gerebantur, diesque appetebat septimus, 
quem ad diem Caesar ad impedimenta legionemque reuerti constituerat. Hic quantum 
in bello fortuna possit et quantos adferat casus cognosci potuit. Dissipatis ac 
perterritis hostibus, ut demonstrauimus, manus erat nulla quae paruam modo 
causam timoris adferret. Trans Rhenum ad Germanos peruenit fama, diripi Eburones 
atque ultro omnes ad praedam euocari. Cogunt equitum duo milia Sugambri, qui 
sunt proximi Rheno, a quibus receptos ex fuga Tencteros atque Vsipetes supra 
docuimus. Transeunt Rhenum nauibus ratibusque triginta milibus passuum infra eum 
locum, ubi pons erat perfectus praesidiumque ab Caesare relictum: primos 
Eburonum fines adeunt; multos ex fuga dispersos excipiunt, magno pecoris numero, 
cuius sunt cupidissimi barbari, potiuntur. Inuitati praeda longius procedunt. 
Non hos palus in bello latrociniisque natos, non siluae morantur. Quibus in 
locis sit Caesar ex captiuis quaerunt; profectum longius reperiunt omnemque 
exercitum discessisse cognoscunt. Atque unus ex captiuis "Quid uos," inquit, 
"hanc miseram ac tenuem sectamini praedam, quibus licet iam esse 
fortunatissimos? Tribus horis Aduatucam uenire potestis: huc omnes suas fortunas 
exercitus Romanorum contulit: praesidi tantum est, ut ne murus quidem cingi 
possit, neque quisquam egredi extra munitiones audeat." Oblata spe Germani quam 
nacti erant praedam in occulto relinquunt; ipsi Aduatucam contendunt usi eodem 
duce, cuius haec indicio cognouerant. 
[36] Cicero, qui omnes superiores dies praeceptis Caesaris cum summa diligentia 
milites in castris continuisset ac ne calonem quidem quemquam extra munitionem 
egredi passus esset, septimo die diffidens de numero dierum Caesarem fidem 
seruaturum, quod longius progressum audiebat, neque ulla de reditu eius fama 
adferebatur, simul eorum permotus uocibus, qui illius patientiam paene 
obsessionem appellabant, siquidem ex castris egredi non liceret, nullum eiusmodi 
casum exspectans, quo nouem oppositis legionibus maximoque equitatu dispersis ac 
paene deletis hostibus in milibus passuum tribus offendi posset, quinque 
cohortes frumentatum in proximas segetes mittit, quas inter et castra unus 
omnino collis intererat. Complures erant ex legionibus aegri relicti; ex quibus 
qui hoc spatio dierum conualuerant, circiter CCC, sub uexillo una mittuntur; 
magna praeterea multitudo calonum, magna uis iumentorum, quae in castris 
subsederant, facta potestate sequitur. 
[37] Hoc ipso tempore et casu Germani equites interueniunt protinusque eodem 
illo, quo uenerant, cursu ab decumana porta in castra irrumpere conantur, nec 
prius sunt uisi obiectis ab ea parte siluis, quam castris appropinquarent, usque 
eo ut qui sub uallo tenderent mercatores recipiendi sui facultatem non haberent. 
Inopinantes nostri re noua perturbantur, ac uix primum impetum cohors in 
statione sustinet. Circumfunduntur ex reliquis hostes partibus, si quem aditum 
reperire possent. Aegre portas nostri tuentur, reliquos aditus locus ipse per se 
munitioque defendit. Totis trepidatur castris, atque alius ex alio causam 
tumultus quaerit; neque quo signa ferantur neque quam in partem quisque 
conueniat prouident. Alius iam castra capta pronuntiat, alius deleto exercitu 
atque imperatore uictores barbaros uenisse contendit; plerique nouas sibi ex 
loco religiones fingunt Cottaeque et Tituri calamitatem, qui in eodem occiderint 
castello, ante oculos ponunt. Tali timore omnibus perterritis confirmatur opinio 
barbaris, ut ex captiuo audierant, nullum esse intus praesidium. Perrumpere 
nituntur seque ipsi adhortantur, ne tantam fortunam ex manibus dimittant. 
[38] Erat aeger cum praesidio relictus Publius Sextius Baculus, qui primum pilum 
ad Caesarem duxerat, cuius mentionem superioribus proeliis fecimus, ac diem iam 
quintum cibo caruerat. Hic diffisus suae atque omnium saluti inermis ex 
tabernaculo prodit: uidet imminere hostes atque in summo esse rem discrimine: 
capit arma a proximis atque in porta consistit. Consequuntur hunc centuriones 
eius cohortis quae in statione erat: paulisper una proelium sustinent. Relinquit 
animus Sextium grauibus acceptis uulneribus: aegre per manus tractus seruatur. 
Hoc spatio interposito reliqui sese confirmant tantum, ut in munitionibus 
consistere audeant speciemque defensorum praebeant. 
[39] Interim confecta frumentatione milites nostri clamorem exaudiunt: 
praecurrunt equites; quanto res sit in periculo cognoscunt. Hic uero nulla 
munitio est quae perterritos recipiat: modo conscripti atque usus militaris 
imperiti ad tribunum militum centurionesque ora conuertunt; quid ab his 
praecipiatur exspectant. Nemo est tam fortis quin rei nouitate perturbetur. 
Barbari signa procul conspicati oppugnatione desistunt: redisse primo legiones 
credunt, quas longius discessisse ex captiuis cognouerant; postea despecta 
paucitate ex omnibus partibus impetum faciunt. 
[40] Calones in proximum tumulum procurrunt. Hinc celeriter deiecti se in signa 
manipulosque coniciunt: eo magis timidos perterrent milites. Alii cuneo facto ut 
celeriter perrumpant censent, quoniam tam propinqua sint castra, et si pars 
aliqua circumuenta ceciderit, at reliquos seruari posse confidunt; alii, ut in 
iugo consistant atque eundem omnes ferant casum. Hoc ueteres non probant 
milites, quos sub uexillo una profectos docuimus. Itaque inter se cohortati duce 
Gaio Trebonio, equite Romano, qui eis erat praepositus, per medios hostes 
perrumpunt incolumesque ad unum omnes in castra perueniunt. Hos subsecuti 
calones equitesque eodem impetu militum uirtute seruantur. At ei qui in iugo 
constiterant, nullo etiam nunc usu rei militaris percepto neque in eo quod 
probauerant consilio permanere, ut se loco superiore defenderent, neque eam quam 
prodesse aliis uim celeritatemque uiderant imitari potuerunt, sed se in castra 
recipere conati iniquum in locum demiserunt. Centuriones, quorum nonnulli ex 
inferioribus ordinibus reliquarum legionum uirtutis causa in superiores erant 
ordines huius legionis traducti, ne ante partam rei militaris laudem amitterent, 
fortissime pugnantes conciderunt. Militum pars horum uirtute summotis hostibus 
praeter spem incolumis in castra peruenit, pars a barbaris circumuenta periit. 
[41] Germani desperata expugnatione castrorum, quod nostros iam constitisse in 
munitionibus uidebant, cum ea praeda quam in siluis deposuerant trans Rhenum 
sese receperunt. Ac tantus fuit etiam post discessum hostium terror ut ea nocte, 
cum Gaius Volusenus missus cum equitatu ad castra uenisset, fidem non faceret 
adesse cum incolumi Caesarem exercitu. Sic omnino animos timor praeoccupauerat 
ut paene alienata mente deletis omnibus copiis equitatum se ex fuga recepisse 
dicerent neque incolumi exercitu Germanos castra oppugnaturos fuisse 
contenderent. Quem timorem Caesaris aduentus sustulit. 
[42] Reuersus ille euentus belli non ignorans unum, quod cohortes ex statione et 
praesidio essent emissae, questus ne minimo quidem casu locum relinqui debuisse, 
multum fortunam in repentino hostium aduentu potuisse iudicauit, multo etiam 
amplius, quod paene ab ipso uallo portisque castrorum barbaros auertisset. 
Quarum omnium rerum maxime admirandum uidebatur, quod Germani, qui eo consilio 
Rhenum transierant, ut Ambiorigis fines depopularentur, ad castra Romanorum 
delati optatissimum Ambiorigi beneficium obtulerunt. 
[43] Caesar rursus ad uexandos hostes profectus magno coacto numero ex finitimis 
ciuitatibus in omnes partes dimittit. Omnes uici atque omnia aedificia quae 
quisque conspexerat incendebantur; praeda ex omnibus locis agebatur; frumenta 
non solum tanta multitudine iumentorum atque hominum consumebantur, sed etiam 
anni tempore atque imbribus procubuerant ut, si qui etiam in praesentia se 
occultassent, tamen his deducto exercitu rerum omnium inopia pereundum 
uideretur. Ac saepe in eum locum uentum est tanto in omnes partes diuiso 
equitatu, ut modo uisum ab se Ambiorigem in fuga circumspicerent captiui nec 
plane etiam abisse ex conspectu contenderent, ut spe consequendi illata atque 
infinito labore suscepto, qui se summam ab Caesare gratiam inituros putarent, 
paene naturam studio uincerent, semperque paulum ad summam felicitatem defuisse 
uideretur, atque ille latebris aut saltibus se eriperet et noctu occultatus 
alias regiones partesque peteret non maiore equitum praesidio quam quattuor, 
quibus solis uitam suam committere audebat. 
[44] Tali modo uastatis regionibus exercitum Caesar duarum cohortium damno 
Durocortorum Remorum reducit concilioque in eum locum Galliae indicto de 
coniuratione Senonum et Carnutum quaestionem habere instituit et de Accone, qui 
princeps eius consili fuerat, grauiore sententia pronuntiata more maiorum 
supplicium sumpsit. Nonnulli iudicium ueriti profugerunt. Quibus cum aqua atque 
igni interdixisset, duas legiones ad fines Treuerorum, duas in Lingonibus, sex 
reliquas in Senonum finibus Agedinci in hibernis collocauit frumentoque 
exercitui prouiso, ut instituerat, in Italiam ad conuentus agendos profectus 
est. 

 ľ07




[1] Quieta Gallia Caesar, ut constituerat, in Italiam ad conuentus agendos 
proficiscitur. Ibi cognoscit de Clodii caede [de] senatusque consulto certior 
factus, ut omnes iuniores Italiae coniurarent, delectum tota prouincia habere 
instituit. Eae res in Galliam Transalpinam celeriter perferuntur. Addunt ipsi et 
ad fingunt rumoribus Galli, quod res poscere uidebatur, retineri urbano motu 
Caesarem neque in tantis dissensionibus ad exercitum uenire posse. Hac impulsi 
occasione, qui iam ante se populi Romani imperio subiectos dolerent liberius 
atque audacius de bello consilia inire incipiunt. Indictis inter se principes 
Galliae conciliis siluestribus ac remotis locis queruntur de Acconis morte; 
posse hunc casum ad ipsos recidere demonstrant: miserantur communem Galliae 
fortunam: omnibus pollicitationibus ac praemius deposcunt qui belli initium 
faciant et sui capitis periculo Galliam in libertatem uindicent. In primis 
rationem esse habendam dicunt, priusquam eorum clandestina consilia efferantur, 
ut Caesar ab exercitu intercludatur. Id esse facile, quod neque legiones audeant 
absente imperatore ex hibernis egredi, neque imperator sine praesidio ad 
legiones peruenire possit. Postremo in acie praestare interfici quam non ueterem 
belli gloriam libertatemque quam a maioribus acce perint recuperare. 
[2] His rebus agitatis profitentur Carnutes se nullum periculum communis salutis 
causa recusare principesque ex omnibus bellum facturos pollicentur et, quoniam 
in praesentia obsidibus cauere inter se non possint ne res efferatur, ut 
iureiurando ac fide sanciatur, petunt, collatis militaribus signis, quo more 
eorum grauissima caerimonia continetur, ne facto initio belli ab reliquis 
deserantur. Tum collaudatis Carnutibus, dato iureiurando ab omnibus qui aderant, 
tempore eius rei constituto ab concilio disceditur. 
[3] Vbi ea dies uenit, Carnutes Cotuato et Conconnetodumno ducibus, desperatis 
hominibus, Cenabum signo dato concurrunt ciuesque Romanos, qui negotiandi causa 
ibi constiterant, in his Gaium Fufium Citam, honestum equitem Romanum, qui rei 
frumentariae iussu Caesaris praeerat, interficiunt bonaque eorum diripiunt. 
Celeriter ad omnes Galliae ciuitates fama perfertur. Nam ubicumque maior atque 
illustrior incidit res, clamore per agros regionesque significant; hunc alii 
deinceps excipiunt et proximis tradunt, ut tum accidit. Nam quae Cenabi oriente 
sole gesta essent, ante primam confectam uigiliam in finibus Aruernorum audita 
sunt, quod spatium est milium passuum circiter centum LX. 
[4] Simili ratione ibi Vercingetorix, Celtilli filius, Aruernus, summae 
potentiae adulescens, cuius pater principatum Galliae totius obtinuerat et ob 
eam causam, quod regnum appetebat, ab ciuitate erat interfectus, conuocatis suis 
clientibus facile incendit. Cognito eius consilio ad arma concurritur. 
Prohibetur ab Gobannitione, patruo suo, reliquisque principibus, qui hanc 
temptandam fortunam non existimabant; expellitur ex oppido Gergouia; non 
destitit tamen atque in agris habet dilectum egentium ac perditorum. Hac coacta 
manu, quoscumque adit ex ciuitate ad suam sententiam perducit; hortatur ut 
communis libertatis causa arma capiant, magnisque coactis copiis aduersarios 
suos a quibus paulo ante erat eiectus expellit ex ciuitate. Rex ab suis 
appellatur. Dimittit quoque uersus legationes; obtestatur ut in fide maneant. 
Celeriter sibi Senones, Parisios, Pictones, Cadurcos, Turonos, Aulercos, 
Lemouices, Andos reliquosque omnes qui Oceanum attingunt adiungit: omnium 
consensu ad eum defertur imperium. Qua oblata potestate omnibus his ciuitatibus 
obsides imperat, certum numerum militum ad se celeriter adduci iubet, armorum 
quantum quaeque ciuitas domi quodque ante tempus efficiat constituit; in primis 
equitatui studet. Summae diligentiae summam imperi seueritatem addit; 
magnitudine supplici dubitantes cogit. Nam maiore commisso delicto igni atque 
omnibus tormentis necat, leuiore de causa auribus desectis aut singulis effossis 
oculis domum remittit, ut sint reliquis documento et magnitudine poenae 
perterreant alios. 
[5] His suppliciis celeriter coacto exercitu Lucterium Cadurcum, summae hominem 
audaciae, cum parte copiarum in Rutenos mittit; ipse in Bituriges proficiscitur. 
Eius aduentu Bituriges ad Aeduos, quorum erant in fide, legatos mittunt 
subsidium rogatum, quo facilius hostium copias sustinere possint. Aedui de 
consilio legatorum, quos Caesar ad exercitum reliquerat, copias equitatus 
peditatusque subsidio Biturigibus mittunt. Qui cum ad flumen Ligerim uenissent, 
quod Bituriges ab Aeduis diuidit, paucos dies ibi morati neque flumen transire 
ausi domum reuertuntur legatisque nostris renuntiant se Biturigum perfidiam 
ueritos reuertisse, quibus id consili fuisse cognouerint, ut, si flumen 
transissent, una ex parte ipsi, altera Aruerni se circumsisterent. Id eane de 
causa, quam legatis pronuntiarunt, an perfidia adducti fecerint, quod nihil 
nobis constat, non uidetur pro certo esse proponendum. Bituriges eorum discessu 
statim cum Aruernis iunguntur. 
[6] His rebus in Italiam Caesari nuntiatis, cum iam ille urbanas res uirtute Cn. 
Pompei commodiorem in statum peruenisse intellegeret, in Transalpinam Galliam 
profectus est. Eo cum uenisset, magna difficultate adficiebatur, qua ratione ad 
exercitum peruenire posset. Nam si legiones in prouinciam arcesseret, se absente 
in itinere proelio dimicaturas intellegebat; si ipse ad exercitum contenderet, 
ne eis quidem eo tempore qui quieti uiderentur suam salutem recte committi 
uidebat. 
[7] Interim Lucterius Cadurcus in Rutenos missus eam ciuitatem Aruernis 
conciliat. Progressus in Nitiobriges et Gabalos ab utrisque obsides accipit et 
magna coacta manu in prouinciam Narbonem uersus eruptionem facere contendit. Qua 
re nuntiata Caesar omnibus consiliis anteuertendum existimauit, ut Narbonem 
proficisceretur. Eo cum uenisset, timentes confirmat, praesidia in Rutenis 
prouincialibus, Volcis Arecomicis, Tolosatibus circumque Narbonem, quae loca 
hostibus erant finitima, constituit; partem copiarum ex prouincia 
supplementumque, quod ex Italia adduxerat, in Heluios, qui fines Aruernorum 
contingunt, conuenire iubet. 
[8] His rebus comparatis, represso iam Lucterio et remoto, quod intrare intra 
praesidia periculosum putabat, in Heluios proficiscitur. Etsi mons Ceuenna, qui 
Aruernos ab Heluiis discludit, durissimo tempore anni altissima niue iter 
impediebat, tamen discussa niue sex in altitudinem pedum atque ita uiis 
patefactis summo militum sudore ad fines Aruernorum peruenit. Quibus oppressis 
inopinantibus, quod se Ceuenna ut muro munitos existimabant, ac ne singulari 
quidem umquam homini eo tempore anni semitae patuerant, equitibus imperat, ut 
quam latissime possint uagentur et quam maximum hostibus terrorem inferant. 
Celeriter haec fama ac nuntiis ad Vercingetorigem perferuntur; quem perterriti 
omnes Aruerni circumsistunt atque obsecrant, ut suis fortunis consulat, neue ab 
hostibus diripiautur, praesertim cum uideat omne ad se bellum translatum. Quorum 
ille precibus per motus castra ex Biturigibus mouet in Arueruos uersus. 
[9] At Caesar biduum in his locis moratus, quod haec de Vercingetorige usu 
uentura opinione praeceperat, per causam supplementi equitatusque cogendi ab 
exercitu discedit; Brutum adulescentem his copiis praeficit; hunc monet, ut in 
omnes partes equites quam latissime peruagentur: daturum se operam, ne longius 
triduo ab castris absit. His constitutis rebus suis inopinantibus quam maximis 
potest itineribus Viennam peruenit. Ibi nactus recentem equitatum, quem multis 
ante diebus eo praemiserat, neque diurno neque nocturno itinere intermisso per 
fines Aeduorum in Lingones contendit, ubi duae legiones hiemabant, ut, si quid 
etiam de sua salute ab Aeduis iniretur consili, celeritate praecurreret. Eo cum 
peruenisset, ad reliquas legiones mittit priusque omnes in unum locum cogit quam 
de eius aduentu Aruernis nuntiari posset. Hac re cognita Vercingetorix rursus in 
Bituriges exercitum reducit atque inde profectus Gorgobinam, Boiorum oppidum, 
quos ibi Heluetico proelio uictos Caesar collocauerat Aeduisque attribuerat, 
oppugnare instituit. 
[10] Magnam haec res Caesari difficultatem ad consilium capiendum adferebat, si 
reliquam partem hiemis uno loco legiones contineret, ne stipendiariis Aeduorum 
expugnatis cuncta Gallia deficeret, quod nullum amicis in eo praesidium 
uideretur positum esse; si maturius ex hibernis educeret, ne ab re frumentaria 
duris subuectionibus laboraret. Praestare uisum est tamen omnis difficultates 
perpeti, quam tanta contumelia accepta omnium suorum uoluntates alienare. Itaque 
cohortatus Aeduos de supportando commeatu praemittit ad Boios qui de suo aduentu 
doceant hortenturque ut in fide maneant atque hostium impetum magno animo 
sustineant. Duabus Agedinci legionibus atque impedimentis totius exer citus 
relictis ad Boios proficiscitur. 
[11] Altero die cum ad oppidum Senonum Vellaunodunum uenisset, ne quem post se 
hostem relinqueret, quo expeditiore re frumentaria uteretur, oppugnare instituit 
idque biduo circumuallauit; tertio die missis ex oppido legatis de deditione 
arma conferri, iumenta produci, sescentos obsides dari iubet. Ea qui conficeret, 
a. Trebonium legatum relinquit. Ipse, ut quam primum iter faceret, Cenabum 
Carnutum proficiscitur; qui tum primum allato nuntio de oppugnatione 
Vellaunoduni, cum longius eam rem ductum iri existimarent, praesidium Cenabi 
tuendi causa, quod eo mitterent, comparabant. Huc biduo peruenit. Castris ante 
oppidum positis diei tempore exclusus in posterum oppugnationem differt quaeque 
ad eam rem usui sint militibus imperat et, quod oppidum Cenabum pons fluminis 
Ligeris contingebat, ueritus ne noctu ex oppido profugerent, duas legiones in 
armis excubare iubet. Cenabenses paulo ante mediam noctem silentio ex oppido 
egressi flumen transire coeperunt. Qua re per exploratores nuntiata Caesar 
legiones quas expeditas esse iusserat portis incensis intromittit atque oppido 
potitur, perpaucis ex hostium numero desideratis quin cuncti caperentur, quod 
pontis atque itinerum angustiae multitudinis fugam intercluserant. Oppidum 
diripit atque incendit, praedam militibus donat, exercitum Ligerem traducit 
atque in Biturigum fines peruenit. 
[12] Vercingetorix, ubi de Caesaris aduentu cognouit, oppuguatione destitit 
atque obuiam Caesari proficiscitur. Ille oppidum Biturigum positum in uia 
Nouiodunum oppugnare instituerat. Quo ex oppido cum legati ad eum uenissent 
oratum ut sibi ignosceret suaeque uitae consuleret, ut celeritate reliquas res 
conficeret, qua pleraque erat consecutus, arma conferri, equos produci, obsides 
dari iubet. Parte iam obsidum tradita, cum reliqua administrarentur, 
centurionibus et paucis militibus intromissis, qui arma iumentaque conquirerent, 
equitatus hostium procul uisus est, qui agmen Vercingetorigis antecesserat. Quem 
simul atque oppidani conspexerunt atque in spem auxili uenerunt, clamore sublato 
arma capere, portas claudere, murum complere coeperunt. Centuriones in oppido, 
cum ex significatione Gallorum noui aliquid ab eis iniri consili intellexissent, 
gladiis destrictis portas occupauerunt suosque omnes incolumes receperunt. 
[13] Caesar ex castris equitatum educi iubet, proelium equestre committit: 
laborantibus iam suis Germanos equites circiter CCCC summittit, quos ab initio 
habere secum instituerat. Eorum impetum Galli sustinere non potuerunt atque in 
fugam coniecti multis amissis se ad agmen receperunt. Quibus profligatis rursus 
oppidani perterriti comprehensos eos, quorum opera plebem concitatam 
existimabant, ad Caesarem perduxerunt seseque ei dediderunt. Quibus rebus 
confectis, Caesar ad oppidum Auaricum, quod erat maximum munitissimumque in 
finibus Biturigum atque agri fertilissima regione, profectus est, quod eo oppido 
recepto ciuitatem Biturigum se in potestatem redacturum confidebat. 
[14] Vercingetorix tot continuis incommodis Vellaunoduni, Cenabi, Nouioduni 
acceptis suos ad concilium conuocat. Docet longe alia ratione esse bellum 
gerendum atque antea gestum sit. Omnibus modis huic rei studendum, ut 
pabulatione et commeatu Romani prohibeantur. Id esse facile, quod equitatu ipsi 
abundent et quod anni tempore subleuentur. Pabulum secari non posse; necessario 
dispersos hostes ex aedificiis petere: hos omnes cotidie ab equitibus deligi 
posse. Praeterea salutis causa rei familiaris commoda neglegenda: uicos atque 
aedificia incendi oportere hoc spatio ab uia quoque uersus, quo pabulandi causa 
adire posse uideantur. Harum ipsis rerum copiam suppetere, quod, quorum in 
finibus bellum geratur, eorum opibus subleuentur: Romanos aut inopiam non 
laturos aut magno periculo longius ab castris processuros; neque interesse, 
ipsosne interficiant, impedimentisne exuant, quibus amissis bellum geri non 
possit. Praeterea oppida incendi oportere, quae non munitione et loci natura ab 
omni sint periculo tuta, neu suis sint ad detractandam militiam receptacula neu 
Romanis proposita ad copiam commeatus praedamque tollendam. Haec si grauia aut 
acerba uideautur, multo illa grauius aestimare, liberos, coniuges in seruitutem 
abstrahi, ipsos interfici; quae sit necesse accidere uictis. 
[15] Omnium consensu hac sententia probata uno die amplius XX urbes Biturigum 
iucenduntur. Hoc idem fit in reliquis ciuitatibus: in omnibus partibus incendia 
conspiciuntur; quae etsi magno cum dolore omnes ferebant, tamen hoc sibi solati 
proponebant, quod se prope explorata uictoria celeriter amissa reciperaturos 
confidebant. Deliberatur de Auarico in communi concilio, incendi placeret an 
defendi. Procumbunt omnibus Gallis ad pedes Bituriges, ne pulcherrimam prope 
totius Galliae urbem, quae praesidio et ornamento sit ciuitati, suis manibus 
succendere cogerentur: facile se loci natura defensuros dicunt, quod prope ex 
omnibus partibus flumine et palude circumdata unum habeat et perangustum aditum. 
Datur petentibus uenia dissuadente primo Vercingetorige, post concedente et 
precibus ipsorum et misericordia uulgi. Defensores oppido idonei deliguntur. 
[16] Vercingetorix minoribus Caesarem itineribus subsequitur et locum castris 
deligit paludibus siluisque munitum ab Auarico longe milia passuum XVI. Ibi per 
certos exploratores in singula diei tempora quae ad Auaricum agerentur 
cognoscebat et quid fieri uellet imperabat. Omnes nostras pabulationes 
frumentationesque obseruabat dispersosque, cum longius necessario procederent, 
adoriebatur magnoque incommodo adficiebat, etsi, quantum ratione prouideri 
poterat, ab nostris occurrebatur, ut incertis temporibus diuersisque itineribus 
iretur. 
[17] Castris ad eam partem oppidi positis Caesar, quae intermissa [a] flumine et 
a paludibus aditum, ut supra diximus, angustum habebat, aggerem apparare, uineas 
agere, turres duas constituere coepit: nam circumuallare loci natura prohibebat. 
De re frumentaria Boios atque Aeduos adhortari non destitit; quorum alteri, quod 
nullo studio agebant, non multum adiuuabant, alteri non magnis facultatibus, 
quod ciuitas erat exigua et infirma, celeriter quod habuerunt consumpserunt. 
Summa difficultate rei frumentariae adfecto exercitu tenuitate Boiorum, 
indiligentia Aeduorum, incendiis aedificiorum, usque eo ut complures dies 
frumento milites caruerint et pecore ex longinquioribus uicis adacto extremam 
famem sustentarent, nulla tamen uox est ab eis audita populi Romani maiestate et 
superioribus uictoriis indigna. Quin etiam Caesar cum in opere singulas legiones 
appellaret et, si acerbius inopiam ferrent, se dimissurum oppugnationem diceret, 
uniuersi ab eo, ne id faceret, petebant: sic se complures anuos illo imperante 
meruisse, ut nullam ignominiam acciperent, nusquam infecta re discederent: hoc 
se ignominiae laturos loco, si inceptam oppugnationem reliquissent: praestare 
omnes perferre acerbitates, quam non ciuibus Romanis, qui Cenabi perfidia 
Gallorum interissent, parentarent. Haec eadem centurionibus tribunisque militum 
mandabant, ut per eos ad Caesarem deferrentur. 
[18] Cum iam muro turres appropinquassent, ex captiuis Caesar cognouit 
Vercingetorigem consumpto pabulo castra mouisse propius Auaricum atque ipsum cum 
equitatu expeditisque, qui inter equites proeliari consuessent, insidiarum causa 
eo profectum, quo nostros postero die pabulatum uenturos arbitraretur. Quibus 
rebus cognitis media nocte silentio profectus ad hostium castra mane peruenit. 
Illi celeriter per exploratores aduentu Caesaris cognito carros impedimentaque 
sua in artiores siluas abdiderunt, copias omnes in loco edito atque aperto 
instruxerunt. Qua re nuntiata Caesar celeriter sarcinas conferri, arma expediri 
iussit. 
[19] Collis erat leniter ab infimo accliuis. Hunc ex omnibus fere partibus palus 
difficilis atque impedita cingebat non latior pedibus quinquaginta. Hoc se colle 
interruptis pontibus Galli fiducia loci continebant generatimque distributi in 
ciuitates omnia uada ac saltus eius paludis obtinebant sic animo parati, ut, si 
eam paludem Romani perrumpere conarentur, haesitantes premerent ex loco 
superiore; ut qui propinquitatem loci uideret paratos prope aequo Marte ad 
dimicandum existimaret, qui iniqui tatem condicionis perspiceret inani 
simulatione sese ostentare cognosceret. Indignantes milites Gaesar, quod 
conspectum suum hostes perferre possent tantulo spatio interiecto, et signum 
proeli exposcentes edocet, quanto detrimento et quot uirorum tortium morte 
necesse sit constare uictoriam; quos cum sic animo paratos uideat, ut nullum pro 
sua laude periculum recusent, summae se iniquitatis condemnari debere, nisi 
eorum uitam sua salute habeat cariorem. Sic milites consolatus eodem die reducit 
in castra reliquaque quae ad oppugnationem pertinebant oppidi administrare 
instituit. 
[20] Vercingetorix, cum ad suos redisset, proditionis insimulatus, quod castra 
propius Romanos mouisset, quod cum omni equitatu discessisset, quod sine imperio 
tantas copias reliquisset, quod eius discessu Romani tanta opportunitate et 
celeritate uenissent: non haec omnia fortuito aut sine consilio accidere 
potuisse; regnum illum Galliae malle Caesaris concessu quam ipsorum habere 
beneficio--tali modo accusatus ad haec respondit: Quod castra mouisset, factum 
inopia pabuli etiam ipsis hortantibus; quod propius Romanos accessisset, 
persuasum loci opportunitate, qui se ipsum munitione defenderet: equitum uero 
operam neque in loco palustri desiderari debuisse et illic fuisse utilem, quo 
sint profecti. Summam imperi se consulto nulli discedentem tradidisse, ne is 
multitudinis studio ad dimicandum impelleretur; cui rei propter animi mollitiem 
studere omnes uideret, quod diutius laborem ferre non possent. Romani si casu 
interuenerint, fortunae, si alicuius indicio uocati, huic habendam gratiam, quod 
et paucitatem eorum ex loco superiore cognoscere et uirtutem despicere 
potuerint, qui dimicare non ausi turpiter se in castra receperint. Imperium se 
ab Caesare per proditionem nullum desiderare, quod habere uictoria posset, quae 
iam esset sibi atque omnibus Gallis explorata: quin etiam ipsis remittere, si 
sibi magis honorem tribuere, quam ab se salutem accipere uideantur. "Haec ut 
intellegatis," inquit, "a me sincere pronuntiari, audite Romanos milites." 
Producit seruos, quos in pabulatione paucis ante diebus exceperat et fame 
uinculisque excruciauerat. Hi iam ante edocti quae interrogati pronuntiarent, 
milites se esse legionarios dicunt; fame et inopia adductos clam ex castris 
exisse, si quid frumenti aut pecoris in agris reperire possent: simili omnem 
exercitum inopia premi, nec iam uires sufficere cuiusquam nec ferre operis 
laborem posse: itaque statuisse imperatorem, si nihil in oppugnatione oppidi 
profecissent, triduo exercitum deducere. "Haec," inquit, "a me," Vercingetorix, 
"beneficia habetis, quem proditionis insimulatis; cuius opera sine uestro 
sanguine tantum exercitum uictorem fame consumptum uidetis; quem turpiter se ex 
fuga recipientem ne qua ciuitas suis finibus recipiat a me prouisum est." 
[21] Conclamat omnis multitudo et suo more armis concrepat, quod facere in eo 
consuerunt cuius orationem approbant: summum esse Vercingetorigem ducem, nec de 
eius fide dubitandum, nec maiore ratione bellum administrari posse. Statuunt, ut 
X milia hominum delecta ex omnibus copiis in oppidum mittantur, nec solis 
Biturigibus communem salutem committendam censent, quod paene in eo, si id 
oppidum retinuissent, summam uictoriae constare intellegebant. 
[22] Singulari militum nostrorum uirtuti consilia cuius que modi Gallorum 
occurrebant, ut est summae genus sollertiae atque ad omnia imitanda et 
efficienda, quae ab quoque traduntur, aptissimum. Nam et laqueis falces 
auertebant, quas, cum destinauerant, tormentis introrsus reducebant, et aggerem 
cuniculis subtrahebant, eo scientius quod apud eos magnae sunt ferrariae atque 
omne genus cuniculorum notum atque usitatum est. Totum autem murum ex omni parte 
turribus contabulauerant atque has coriis intexerant. Tum crebris diurnis 
nocturnisque eruptionibus aut aggeri ignem inferebant aut milites occupatos in 
opere adoriebantur, et nostrarum turrium altitudinem, quantum has cotidianus 
agger expresserat, commissis suarum turrium malis adaequabant, et apertos 
cuniculos praeusta et praeacuta materia et pice feruefacta et maximi ponderis 
saxis morabantur moenibusque appropinquare prohibebant. 
[23] Muri autem omnes Gallici hac fere forma sunt. Trabes derectae perpetuae in 
longitudinem paribus interuallis, distantes inter se binos pedes, in solo 
collocantur. Hae reuinciuntur introrsus et multo aggere uestiuntur: ea autem, 
quae diximus, inter ualla grandibus in fronte saxis effarciuntur. His collocatis 
et coagmentatis alius insuper ordo additur, ut idem illud interuallum seruetur 
neque inter se contingant trabes, sed paribus intermissae spatiis singulae 
singulis saxis interiectis arte contineantur. Sic deinceps omne opus contexitur, 
dum iusta muri altitudo expleatur. Hoc cum in speciem uarietatemque opus deforme 
non est alternis trabibus ac saxis, quae rectis lineis suos ordines seruant, tum 
ad utilitatem et defensionem urbium summam habet opportunitatem, quod et ab 
incendio lapis et ab ariete materia defendit, quae perpetuis trabibus pedes 
quadragenos plerumque introrsus reuincta neque perrumpi neque distrahi potest. 
[24] His tot rebus impedita oppugnatione milites, cum toto tempore frigore et 
assiduis imbribus tardarentur, tamen continenti labore omnia haec superauerunt 
et diebus XXV aggerem latum pedes CCCXXX, altum pedes LXXX exstruxerunt. Cum is 
murum hostium paene contingeret, et Caesar ad opus consuetudine excubaret 
milites que hortaretur, ne quod omnino tempus ab opere intermitteretur, paulo 
ante tertiam uigiliam est animaduersum fumare aggerem, quem cuniculo hostes 
succenderant, eodemque tempore toto muro clamore sublato duabus portis ab 
utroque latere turrium eruptio fiebat, alii faces atque aridam materiem de muro 
in aggerem eminus iaciebant, picem reliquasque res, quibus ignis excitari 
potest, fundebant, ut quo primum curreretur aut cui rei ferretur auxilium uix 
ratio iniri posset. Tamen, quod instituto Caesaris semper duae legiones pro 
castris excubabant pluresque partitis temporibus erant in opere, celeriter 
factum est, ut alii eruptionibus resisterent, alii turres reducerent aggeremque 
inter scinderent, omnis uero ex castris multitudo ad restinguendum concurreret. 
[25] Cum in omnibus locis consumpta iam reliqua parte noctis pugnaretur, 
semperque hostibus spes uictoriae redintegraretur, eo magis, quod deustos 
pluteos turrium uidebant nec facile adire apertos ad auxiliandum 
animaduertebant, semperque ipsi recentes defessis succederent omnemque Galliae 
salutem in illo uestigio temporis positam arbitrarentur, accidit inspectantibus 
nobis quod dignum memoria uisum praetereundum non existimauimus. Quidam ante 
portam oppidi Gallus per manus sebi ac picis traditas glebas in ignem e regione 
turris proiciebat: scorpione ab latere dextro traiectus exanimatusque concidit. 
Hunc ex proximis unus iacentem transgressus eodem illo munere fungebatur; eadem 
ratione ictu scorpionis exanimato alteri successit tertius et tertio quartus, 
nec prius ille est a propugnatoribus uacuus relictus locus quam restincto aggere 
atque omni ex parte summotis hostibus finis est pugnandi factus. 
[26] Omnia experti Galli, quod res nulla successerat, postero die consilium 
ceperunt ex oppido profugere hortante et iubente Vercingetorige. Id silentio 
noctis conati non magna iactura suorum sese effecturos sperabant, propterea quod 
neque longe ab oppido castra Vercingetorigis aberant, et palus, quae perpetua 
intercedebat, Romanos ad insequendum tardabat. Iamque hoc facere noctu 
apparabant, cum matres familiae repente in publicum procurrerunt flentesque 
proiectae ad pedes suorum omnibus precibus petierunt, ne se et communes liberos 
hostibus ad supplicium dederent, quos ad capiendam fugam naturae et uirium 
infirmitas impediret. Vbi eos in sententia perstare uiderunt, quod plerumque in 
summo periculo timor misericordiam non recipit, conclamare et significare de 
fuga Romanis coeperunt. Quo timore perterriti Galli, ne ab equitatu Romanorum 
uiae praeoccuparentur, consilio destiterunt. 
[27] Postero die Caesar promota turri perfectisque operibus quae facere 
instituerat, magno coorto imbre non inutilem hanc ad capiendum consilium 
tempestatem arbitratus est, quod paulo incautius custodias in muro dispositas 
uidebat, suosque languidius in opere uersari iussit et quid fieri uellet 
ostendit. Legionibusque intra uineas in occulto expeditis, cohortatus ut 
aliquando pro tantis laboribus fructum uictoriae perciperent, eis qui primi 
murum ascendissent praemia proposuit militibusque signum dedit. Illi subito ex 
omnibus partibus euolauerunt murumque celeriter compleuerunt. 
[28] Hostes re noua perterriti muro turribusque deiecti in foro ac locis 
patentioribus cuneatim constiterunt, hoc animo ut si qua ex parte obuiam contra 
ueniretur acie instructa depugnarent. Vbi neminem in aequum locum sese 
demittere, sed toto undique muro circumfundi uiderunt, ueriti ne omnino spes 
fugae tolleretur, abiectis armis ultimas oppidi partes continenti impetu 
petiuerunt, parsque ibi, cum angusto exitu portarum se ipsi premerent, a 
militibus, pars iam egressa portis ab equitibus est interfecta; nec fuit 
quisquam, qui praedae studeret. Sic et Cenabi caede et labore operis incitati 
non aetate confectis, non mulieribus, non infantibus pepercerunt. Denique ex 
omni numero, qui fuit circiter milium XL, uix DCCC, qui primo clamore audito se 
ex oppido eiecerunt, incolumes ad Vercingetorigem peruenerunt. Quos ille multa 
iam nocte silentio ex fuga excepit, ueritus ne qua in castris ex eorum concursu 
et misericordia uulgi seditio oreretur, ut procul in uia dispositis familiaribus 
suis principibusque ciuitatum disparandos deducendosque ad suos curaret, quae 
cuique ciuitati pars castrorum ab initio obuenerat. 
[29] Postero die concilio conuocato consolatus cohortatusque est ne se admodum 
animo demitterent, ne perturbarentur incommodo. Non uirtute neque in acie 
uicisse Romanos, sed artificio quodam et scientia oppugnationis, cuius rei 
fuerint ipsi imperiti. Errare, si qui in bello omnes secundos rerum prouentus 
exspectent. Sibi numquam placuisse Auaricum defendi, cuius rei testes ipsos 
haberet; sed factum imprudentia Biturigum et nimia obsequentia reliquorum uti 
hoc incommodum acciperetur. Id tamen se celeriter maioribus commodis sanaturum. 
Nam quae ab reliquis Gallis ciuitates dissentirent, has sua diligentia 
adiuncturum atque unum consilium totius Galliae effecturum, cuius consensui ne 
orbis quidem terrarum possit obsistere; idque se prope iam effectum habere. 
Interea aequum esse ab eis communis salutis causa impetrari ut castra munire 
instituerent, quo facilius repentinos hostium impetus sustinerent. 
[30] Fuit haec oratio non ingrata Gallis, et maxime, quod ipse animo non 
defecerat tanto accepto incommodo neque se in occultum abdiderat et conspectum 
multitudinis fugerat; plusque animo prouidere et praesentire existimabatur, quod 
re integra primo incendendum Auaricum, post deserendum censuerat. Itaque ut 
reliquorum imperatorum res aduersae auctoritatem minuunt, sic huius ex contrario 
dignitas incommodo accepto in dies augebatur. Simul in spem ueniebant eius 
adfirmatione de reliquis adiungendis ciuitatibus; primumque eo tempore Galli 
castra munire instituerunt et sic sunt animo confirmati, homines insueti 
laboris, ut omnia quae imperarentur sibi patienda existimarent. 
[31] Nec minus quam est pollicitus Vercingetorix animo laborabat ut reliquas 
ciuitates adiungeret, atque eas donis pollicitationibusque alliciebat. Huic rei 
idoneos homines deligebat, quorum quisque aut oratione subdola aut amicitia 
facillime capere posset. Qui Auarico expugnato refugerant, armandos 
uestiendosque curat; simul, ut deminutae copiae redintegrarentur, imperat certum 
numerum militum ciuitatibus, quem et quam ante diem in castra adduci uelit, 
sagittariosque omnes, quorum erat permagnus numerus in Gallia, conquiri et ad se 
mitti iubet. His rebus celeriter id quod Auarici deperierat expletur. Interim 
Teutomatus, Ollouiconis filius, rex Nitiobrigum, cuius pater ab senatu nostro 
amicus erat appellatus, cum magno equitum suorum numero et quos ex Aquitania 
conduxerat ad eum peruenit. 
[32] Caesar Auarici complures dies commoratus summamque ibi copiam frumenti et 
reliqui commeatus nactus exercitum ex labore atque inopia refecit. Iam prope 
hieme confecta cum ipso anni tempore ad gerendum bellum uocaretur et ad hostem 
proficisci constituisset, siue eum ex paludibus siluisque elicere siue obsidione 
premere posset, legati ad eum principes Aeduorum ueniunt oratum ut maxime 
necessario tempore ciuitati subueniat: summo esse in periculo rem, quod, cum 
singuli magistratus antiquitus creari atque regiam potestatem annum obtinere 
consuessent, duo magistratum gerant et se uterque eorum legibus creatum esse 
dicat. Horum esse alterum Conuictolitauem, florentem et illustrem adulescentem, 
alterum Cotum, antiquissima familia natum atque ipsum hominem summae potentiae 
et magnae cognationis, cuius frater Valetiacus proximo anno eundem magistratum 
gesserit. Ciuitatem esse omnem in armis; diuisum senatum, diuisum populum, suas 
cuiusque eorum clientelas. Quod si diutius alatur controuersia, fore uti pars 
cum parte ciuitatis confligat. Id ne accidat, positum in eius diligentia atque 
auctoritate. 
[33] Caesar, etsi a bello atque hoste discedere detrimentosum esse existimabat, 
tamen non ignorans quanta ex dissensionibus incommoda oriri consuessent, ne 
tanta et tam coniuncta populo Romano ciuitas, quam ipse semper aluisset 
omnibusque rebus ornasset, ad uim atque arma descenderet, atque ea pars quae 
minus sibi confideret auxilia a Vercingetorige arcesseret, huic rei 
praeuertendum existimauit et, quod legibus Aeduorum eis, qui summum magistra tum 
obtinerent, excedere ex finibus non liceret, ne quid de iure aut de legibus 
eorum deminuisse uideretur, ipse in Aeduos proficisci statuit senatumque omnem 
et quos inter controuersia esset ad se Decetiam euocauit. Cum prope omnis 
ciuitas eo conuenisset, docereturque paucis clam conuocatis alio loco, alio 
tempore atque oportuerit fratrem a fratre renuntiatum, cum leges duo ex una 
familia uiuo utroque non solum magistratus creari uetarent, sed etiam in senatu 
esse prohiberent, Cotum imperium deponere coegit, Conuictolitauem, qui per 
sacerdotes more ciuitatis intermissis magistratibus esset creatus, potestatem 
obtinere iussit. 
[34] Hoc decreto interposito cohortatus Aeduos, ut controuersiarum ac 
dissensionis obliuiscerentur atque omnibus omissis his rebus huic bello 
seruirent eaque quae meruissent praemia ab se deuicta Gallia exspectarent 
equitatumque omnem et peditum milia decem sibi celeriter mitterent, quae in 
praesidiis rei frumentariae causa disponeret, exercitum in duas partes diuisit: 
quattuor legiones in Senones Parisiosque Labieno ducendas dedit, sex ipse in 
Aruernos ad oppidum Gergouiam secundum flumen Elauer duxit; equitatus partem 
illi attribuit, partem sibi reliquit. Qua re cognita Vercingetorix omnibus 
interruptis eius fluminis pontibus ab altera fluminis parte iter facere coepit. 
[35] Cum uterque utrimque exisset exercitus, in conspectu fereque e regione 
castris castra ponebant dispositis exploratoribus, necubi effecto ponte Romani 
copias traducerent. Erat in magnis Caesaris difficultatibus res, ne maiorem 
aestatis partem flumine impediretur, quod non fere ante autumnum Elauer uado 
transiri solet. Itaque, ne id accideret, siluestri loco castris positis e 
regione unius eorum pontium, quos Vercingetorix rescindendos curauerat, postero 
die cum duabus legionibus in occulto restitit; reliquas copias cum omnibus 
impedimentis, ut consueuerat, misit, apertis quibusdam cohortibus, uti numerus 
legionum constare uideretur. His quam longissime possent egredi iussis, cum iam 
ex diei tempore coniecturam ceperat in castra peruentum, isdem sublicis, quarum 
pars inferior integra remanebat, pontem reficere coepit. Celeriter effecto opere 
legionibusque traductis et loco castris idoneo delecto reliquas copias 
reuocauit. Vercingetorix re cognita, ne contra suam uoluntatem dimicare 
cogeretur, magnis itineribus antecessit. 
[36] Caesar ex eo loco quintis castris Gergouiam peruenit equestrique eo die 
proelio leui facto perspecto urbis situ, quae posita in altissimo monte omnes 
aditus difficiles habebat, de expugnatione desperauit, de obsessione non prius 
agendum constituit, quam rem frumentariam expedisset. At Vercingetorix castris, 
prope oppidum positis, mediocribus circum se interuallis separatim singularum 
ciuitatium copias collocauerat atque omnibus eius iugi collibus occupatis, qua 
despici poterat, horribilem speciem praebebat; principesque earum ciuitatium, 
quos sibi ad consilium capiendum delegerat, prima luce cotidie ad se conuenire 
iubebat, seu quid communicandum, seu quid administrandum uideretur; neque ullum 
fere diem intermittebat quin equestri proelio interiectis sagittariis, quid in 
quoque esset animi ac uirtutis suorum perspiceret. Erat e regione oppidi collis 
sub ipsis radicibus montis, egregie munitus atque ex omni parte circumcisus; 
quem si tenerent nostri, et aquae magna parte et pabulatione libera prohibituri 
hostes uidebantur. Sed is locus praesidio ab his non nimis firmo tenebatur. 
Tamen silentio noctis Caesar ex castris egressus, priusquam subsidio ex oppido 
ueniri posset, deiecto praesidio potitus loco duas ibi legiones collocauit 
fossamque duplicem duodenum pedum a maioribus castris ad minora perduxit, ut 
tuto ab repentino hostium incursu etiam singuli commeare possent. 
[37] Dum haec ad Gergouiam geruntur, Conuictolitauis Aeduus, cui magistratum 
adiudicatum a Caesare demonstrauimus, sollicitatus ab Aruernis pecunia cum 
quibusdam adulescentibus colloquitur; quorum erat princeps Litauiccus atque eius 
fratres, amplissima familia nati adulescentes. Cum his praemium communicat 
hortaturque, ut se liberos et imperio natos meminerint. Vnam esse Aeduorum 
ciuitatem, quae certissimam Galliae uictoriam detineat; eius auctoritate 
reliquas contineri; qua traducta locum consistendi Romanis in Gallia non fore. 
Esse nonnullo se Caesaris beneficio adfectum, sic tamen, ut iustissimam apud eum 
causam obtinuerit; sed plus communi libertati tribuere. Cur enim potius Aedui de 
suo iure et de legibus ad Caesarem disceptatorem, quam Romani ad Aeduos ueniant? 
Celeriter adulescentibus et oratione magistratus et praemio deductis, cum se uel 
principes eius consili fore profiterentur, ratio perficiendi quaerebatur, quod 
ciuitatem temere ad suscipiendum bellum adduci posse non confidebant. Placuit ut 
Litauiccus decem illis milibus, quae Caesari ad bellum mitterentur, 
praeficeretur atque ea ducenda curaret, fratresque eius ad Caesarem 
praecurrerent. Reliqua qua ratione agi placeat constituunt. 
[38] Litauiccus accepto exercitu, cum milia passuum circiter XXX ab Gergouia 
abesset, conuocatis subito militibus lacrimans, "Quo proficiscimur," inquit, 
"milites? Omnis noster equitatus, omnis nobilitas interiit; principes ciuitatis, 
Eporedorix et Viridomarus, insimulati proditionis ab Romanis indicta causa 
interfecti sunt. Haec ab ipsis cognoscite, qui ex ipsa caede fugerunt: nam ego 
fratribus atque omnibus meis propinquis interfectis dolore prohibeor, quae gesta 
sunt, pronuntiare." Producuntur hi quos ille edocuerat quae dici uellet, atque 
eadem, quae Litauiccus pronuntiauerat, multitudini exponunt: multos equites 
Aeduorum interfectos, quod collocuti cum Aruernis dicerentur; ipsos se inter 
multitudinem militum occultasse atque ex media caede fugisse. Conclamant Aedui 
et Litauiccum obsecrant ut sibi consulat. "Quasi uero," inquit ille, "consili 
sit res, ac non necesse sit nobis Gergouiam contendere et cum Aruernis nosmet 
coniungere. An dubitamus quin nefario facinore admisso Romani iam ad nos 
interficiendos concurrant? Proinde, si quid in nobis animi est, persequamur 
eorum mortem qui indignissime interierunt, atque hos latrones interficiamus." 
Ostendit ciues Romanos, qui eius praesidi fiducia una erant: magnum numerum 
frumenti commeatusque diripit, ipsos crudeliter excruciatos interficit. Nuntios 
tota ciuitate Aeduorum dimittit, eodem mendacio de caede equitum et principum 
permouet; hortatur ut simili ratione atque ipse fecerit suas iniurias 
persequantur. 
[39] Eporedorix Aeduus, summo loco natus adulescens et summae domi potentiae, et 
una Viridomarus, pari aetate et gratia, sed genere dispari, quem Caesar ab 
Diuiciaeo sibi traditum ex humili loco ad summam dignitatem perduxerat, in 
equitum numero conuenerant nominatim ab eo euocati. His erat inter se de 
principatu contentio, et in illa magistratuum controuersia alter pro 
Conuictolitaui, alter pro Coto summis opibus pugnauerant. Ex eis Eporedorix 
cognito Litauicci consilio media fere nocte rem ad Caesarem defert; orat ne 
patiatur ciuitatem prauis adulescentium consiliis ab amicitia populi Romani 
deficere; quod futurum prouideat, si se tot hominum milia cum hostibus 
coniunxerint, quorum salutem neque propinqui neglegere, neque ciuitas leui 
momento aestimare posset. 
[40] Magna adfectus sollicitudine hoc nuntio Caesar, quod semper Aeduorum 
ciuitati praecipue indulserat, nulla interposita dubitatione legiones expeditas 
quattuor equitatumque omnem ex castris educit; nec fuit spatium tali tempore ad 
contrahenda castra, quod res posita in celeritate uidebatur; Gaium Fabium 
legatum eum legionibus duabus castris praesidio relinquit. Fratres Litauicci eum 
comprehendi iussisset, paulo ante reperit ad hostes fugisse. Adhortatus milites, 
ne necessario tempore itineris labore permoueantur, cupidissimis omnibus 
progressus milia passuum XXV agmen Aeduorum conspicatus immisso equitatu iter 
eorum moratur atque impedit interdicitque omnibus ne quemquam interficiant. 
Eporedorigem et Viridomarum, quos illi interfectos existimabant, inter equites 
uersari suosque appellare iubet. His cognitis et Litauicci fraude perspecta 
Aedui manus tendere, deditionem significare et proiectis armis mortem deprecari 
incipiunt. Litauiccus cum suis clientibus, quibus more Gallorum nefas est etiam 
in extrema fortuna deserere patronos, Gergouiam profugit. 
[41] Caesar nuntiis ad ciuitatem Aeduorum missis, qui suo beneficio conseruatos 
docerent quos iure belli interficere potuisset, tribusque horis noctis exercitui 
ad quietem datis castra ad Gergouiam mouit. Medio fere itinere equites a Fabio 
missi, quanto res in periculo fuerit, exponunt. Summis copiis castra oppugnata 
demonstrant, cum crebro integri defessis succederent nostrosque assiduo labore 
defatigarent, quibus propter magnitudinem castrorum perpetuo esset isdem in 
uallo permanendum. Multitudine sagittarum atque omnis generis telorum multos 
uulneratos; ad haec sustinenda magno usui fuisse tormenta. Fabium discessu eorum 
duabus relictis portis obstruere ceteras pluteosque uallo addere et se in 
posterum diem similemque casum apparare. His rebus cognitis Caesar summo studio 
militum ante ortum solis in castra peruenit. 
[42] Dum haec ad Gergouiam geruntur, Aedui primis nuntiis ab Litauicco acceptis 
nullum sibi ad cognoscendum spatium relinquunt. Impellit alios auaritia, alios 
iracundia et temeritas, quae maxime illi hominum generi est innata, ut leuem 
auditionem habeant pro re comperta. Bona ciuium Romanorum diripiunt, caedes 
faciunt, in seruitutem abstrahunt. Adiuuat rem proclinatam Conuictolitauis 
plebemque ad furorem impellit, ut facinore admisso ad sanitatem reuerti pudeat. 
Marcum Aristium, tribunum militum, iter ad legionem facientem fide data ex 
oppido Cabillono educunt: idem facere cogunt eos, qui negotiandi causa ibi 
constiterant. Hos continuo (in) itinere adorti omnibus impedimentis exuunt; 
repugnantes diem noctemque obsident; multis utrimque interfectis maiorem 
multitudinem armatorum concitant. 
[43] Interim nuntio allato omnes eorum milites in potestate Caesaris teneri, 
concurrunt ad Aristium, nihil publico factum consilio demonstrant; quaestionem 
de bonis direptis decernunt, Litauicci fatrumque bona publicant, legatos ad 
Caesarem sui purgandi gratia mittunt. Haec faciunt reciperandorum suorum causa; 
sed contaminati facinore et capti compendio ex direptis bonis, quod ea res ad 
multos pertinebat, timore poenae exterriti consilia clam de bello inire 
incipiunt ciuitatesque reliquas legationibus sollicitant. Quae tametsi Caesar 
intellegebat, tamen quam mitissime potest legatos appellat: nihil se propter 
inscientiam leuitatemque uulgi grauius de ciuitate iudicare neque de sua in 
Aeduos beneuolentia deminuere. Ipse maiorem Galliae motum exspectans, ne ab 
omnibus ciuitatibus circumsisteretur, consilia inibat quemadmodum ab Gergouia 
discederet ac rursus omnem exercitum contraheret, ne profectio nata ab timore 
defectionis similis fugae uideretur. 
[44] Haec cogitanti accidere uisa est facultas bene rei gerendae. Nam cum in 
minora castra operis perspiciendi causa uenisset, animaduertit collem, qui ab 
hostibus tenebatur, nudatum hominibus, qui superioribus diebus uix prae 
multitudine cerni poterat. Admiratus quaerit ex perfugis causam, quorum magnus 
ad eum cotidie numerus confluebat. Constabat inter omnes, quod iam ipse Caesar 
per exploratores cognouerat, dorsum esse eius iugi prope aequum, sed hunc 
siluestrem et angustum, qua esset aditus ad alteram partem oppidi; huic loco 
uehementer illos timere nec iam aliter sentire, uno colle ab Romanis occupato, 
si alterum amisissent, quin paene circumuallati atque omni exitu et pabulatione 
interclusi uiderentur: ad hunc muniendum omnes a Vercingetorige euocatos. 
[45] Hac re cognita Caesar mittit complures equitum turmas; eis de media nocte 
imperat, ut paulo tumultuosius omnibus locis uagarentur. Prima luce magnum 
numerum impedimentorum ex castris mulorumque produci deque his stramenta detrahi 
mulionesque cum cassidibus equitum specie ac simulatione collibus circumuehi 
iubet. His paucos addit equites qui latius ostentationis causa uagarentur. Longo 
circuitu easdem omnes iubet petere regiones. Haec procul ex oppido uidebantur, 
ut erat a Gergouia despectus in castra, neque tanto spatio certi quid esset 
explorari poterat. Legionem unam eodem iugo mittit et paulum progressam 
inferiore constituit loco siluisque occultat. Augetur Gallis suspicio, atque 
omnes illo ad munitionem copiae traducuntur. Vacua castra hostium Caesar 
conspicatus tectis insignibus suorum occultatisque signis militaribus raros 
milites, ne ex oppido animaduerterentur, ex maioribus castris in minora traducit 
legatisque, quos singulis legionibus praefecerat, quid fieri uelit ostendit: in 
primis monet ut contineant milites, ne studio pugnandi aut spe praedae longius 
progrediantur; quid iniquitas loci habeat incommodi proponit: hoc una celeritate 
posse mutari; occasionis esse rem, non proeli. His rebus expositis signum dat et 
ab dextra parte alio ascensu eodem tempore Aeduos mittit. 
[46] Oppidi murus ab planitie atque initio ascensus recta regione, si nullus 
anfractus intercederet, MCC passus aberat: quidquid huc circuitus ad molliendum 
cliuum accesserat, id spatium itineris augebat. A medio fere colle in 
longitudinem, ut natura montis ferebat, ex grandibus saxis sex pedum murum qui 
nostrorum impetum tardaret praeduxerant Galli, atque inferiore omni spatio uacuo 
relicto superiorem partem collis usque ad murum oppidi densissimis castris 
compleuerant. Milites dato signo celeriter ad munitionem perueniunt eamque 
transgressi trinis castris potiuntur; ac tanta fuit in castris capiendis 
celeritas, ut Teutomatus, rex Nitiobrigum, subito in tabernaculo oppressus, ut 
meridie conquieuerat, superiore corporis parte nudata uulnerato equo uix se ex 
manibus praedantium militum eriperet. 
[47] Consecutus id quod animo proposuerat, Caesar receptui cani iussit 
legionique decimae, quacum erat, continuo signa constituit. Ac reliquarum 
legionum milites non exaudito sono tubae, quod satis magna ualles intercedebat, 
tamen ab tribunis militum legatisque, ut erat a Caesare praeceptum, 
retinebantur. Sed elati spe celeris uictoriae et hostium fuga et superiorum 
temporum secundis proeliis nihil adeo arduum sibi esse existimauerunt quod non 
uirtute consequi possent, neque finem prius sequendi fecerunt quam muro oppidi 
portisque appropinquarunt. Tum uero ex omnibus urbis partibus orto clamore, qui 
longius aberant repentino tumultu perterriti, cum hostem intra portas esse 
existimarent, sese ex oppido eiecerunt. Matres familiae de muro uestem 
argentumque iactabant et pectore nudo prominentes passis manibus obtestabantur 
Romanos, ut sibi parcerent neu, sicut Auarici fecissent, ne a mulieribus quidem 
atque infantibus abstinerent: nonnullae de muris per manus demissae sese 
militibus tradebant. Lucius Fabius, centurio legionis VIII, quem inter suos eo 
die dixisse constabat excitari se Auaricensibus praemiis neque commissurum, ut 
prius quisquam murum ascenderet, tres suos nactus manipulares atque ab eis 
subleuatus murum ascendit: hos ipse rursus singulos exceptans in murum extulit. 
[48] Interim ei qui ad alteram partem oppidi, ut supra demonstrauimus, 
munitionis causa conuenerant, primo exaudito clamore, inde etiam crebris nuntiis 
incitati, oppidum a Romanis teneri, praemissis equitibus magno concursu eo 
contenderunt. Eorum ut quisque primus uenerat, sub muro consistebat suorumque 
pugnantium numerum augebat. Quorum cum magna multitudo conuenisset, matres 
familiae, quae paulo ante Romanis de muro manus tendebant, suos obtestari et 
more Gallico passum capillum ostentare liberosque in conspectum proferre 
coeperunt. Erat Romanis nec loco nec numero aequa contentio; simul et cursu et 
spatio pugnae defatigati non facile recentes atque integros sustinebant. 
[49] Caesar, cum iniquo loco pugnari hostiumque augeri copias uideret, 
praemetuens suis ad Titum Sextium legatum, quem minoribus castris praesidio 
reliquerat, misit, ut cohortes ex castris celeriter educeret et sub infimo colle 
ab dextro latere hostium constitueret, ut, si nostros loco depulsos uidisset, 
quo minus libere hostes insequerentur terreret. Ipse paulum ex eo loco cum 
legione progressus, ubi constiterat, euentum pugnae exspectabat. 
[50] Cum acerrime comminus pugnaretur, hostes loco et numero, nostri uirtute 
confiderent, subito sunt Aedui uisi ab latere nostris aperto, quos Caesar ab 
dextra parte alio ascensu manus distinendae causa miserat. Hi similitudine 
armorum uehementer nostros perterruerunt, ac tametsi dextris humeris exsertis 
animaduertebantur, quod insigne +pacatum+ esse consuerat, tamen id ipsum sui 
fallendi causa milites ab hostibus factum existimabant. Eodem tempore Lucius 
Fabius centurio quique una murum ascenderant circumuenti atque interfecti muro 
praecipitabantur. Marcus Petronius, eiusdem legionis centurio, cum portam 
excidere conatus esset, a multitudine oppressus ac sibi desperans multis iam 
uulneribus acceptis manipularibus suis, qui illum secuti erant, "Quoniam," 
inquit, "me una uobiscum seruare non possum, uestrae quidem certe uitae 
prospiciam, quos cupiditate gloriae adductus in periculum deduxi. Vos data 
facultate uobis consulite." Simul in medios hostes irrupit duobusque interfectis 
reliquos a porta paulum summouit. Conantibus auxiliari suis "Frustra," inquit, 
"meae uitae subuenire conamini, quem iam sanguis uiresque deficiunt. Proinde 
abite, dum est facultas, uosque ad legionem recipite." Ita puguans post paulum 
concidit ac suis saluti fuit. 
[51] Nostri, cum undique premerentur, XLVI centurionibus amissis deiecti sunt 
loco. Sed intolerantius Gallos insequentes legio decima tardauit, quae pro 
subsidio paulo aequiore loco constiterat. Hanc rursus XIII legionis cohortes 
exceperunt, quae ex castris minoribus eductae cum Tito Sextio legato ceperant 
locum superiorem. Legiones, ubi primum planitiem attigerunt, infestis contra 
hostes signis constiterunt. Vercingetorix ab radicibus collis suos intra 
munitiones reduxit. Eo die milites sunt paulo minus septingenti desiderati. 
[52] Postero die Caesar contione aduocata temeritatem cupiditatemque militum 
reprehendit, quod sibi ipsi iudicauissent quo procedendum aut quid agendum 
uideretur, neque signo recipiendi dato constitissent neque ab tribunis militum 
legatisque retineri potuissent. Exposuit quid iniquitas loci posset, quid ipse 
ad Auaricum sensisset, cum sine duce et sine equitatu deprehensis hostibus 
exploratam uictoriam dimisisset, ne paruum modo detrimentum in contentione 
propter iniquitatem loci accideret. Quanto opere eorum animi magnitudinem 
admiraretur, quos non castrorum munitiones, non altitudo montis, non murus 
oppidi tardare potuisset, tanto opere licentiam arrogantiamque reprehendere, 
quod plus se quam imperatorem de uictoria atque exitu rerum sentire 
existimarent; nec minus se ab milite modestiam et continentiam quam uirtutem 
atque animi magnitudinem desiderare. 
[53] Hac habita contione et ad extremam orationem confirmatis militibus, ne ob 
hanc causam animo permouerentur neu quod iniquitas loci attulisset id uirtuti 
hostium tribuerent, eadem de profectione cogitans quae ante senserat legiones ex 
castris eduxit aciemque idoneo loco constituit. Cum Vercingetorix nihil magis in 
aequum locum descenderet, leui facto equestri proelio atque secundo in castra 
exercitum reduxit. Cum hoc idem postero die fecisset, satis ad Gallicam 
ostentationem minuendam militumque animos confirmandos factum existimans in 
Aeduos mouit castra. Ne tum quidem insecutis hostibus tertio die ad flumen 
Elauer uenit; pontem refecit exercitumque traduxit. 
[54] Ibi a Viridomaro atque Eporedorige Aeduis appellatus discit cum omni 
equitatu Litauiccum ad sollicitandos Aeduos profectum: opus esse ipsos 
antecedere ad confirmandam ciuitatem. Etsi multis iam rebus perfidiam Aeduorum 
perspectam habebat atque horum discessu admaturari defectionem ciuitatis 
existimabat, tamen eos retinendos non constituit, ne aut inferre iniuriam 
uideretur aut dare timoris aliquam suspicionem. Discedentibus his breuiter sua 
in Aeduos merita exposuit, quos et quam humiles accepisset, compulsos in oppida, 
multatos agris omnibus ereptis copiis, imposito stipendio, obsidibus summa cum 
contumelia extortis, et quam in fortunam quamque in amplitudinem deduxisset, ut 
non solum in pristinum statum redissent, sed omnium temporum dignitatem et 
gratiam antecessisse uiderentur. His datis mandatis eos ab se dimisit. 
[55] Nouiodunum erat oppidum Aeduorum ad ripas Ligeris opportuno loco positum. 
Huc Caesar omnes obsides Galliae, frumentum, pecuniam publicam, suorum atque 
exercitus impedimentorum magnam partem contulerat; huc magnum numerum equorum 
huius belli causa in Italia atque Hispania coemptum miserat. Eo cum Eporedorix 
Viridomarusque uenissent et de statu ciuitatis cognouissent, Litauiccum Bibracti 
ab Aeduis receptum, quod est oppidum apud eos maximae auctoritatis, 
Conuictolitauim magistratum magnamque partem senatus ad eum conuenisse, legatos 
ad Vercingetorigem de pace et amicitia concilianda publice missos, non 
praetermittendum tantum commodum existimauerunt. Itaque interfectis Nouioduni 
custodibus quique eo negotiandi causa conuenerant pecuniam atque equos inter se 
partiti sunt; obsides ciuitatum Bibracte ad magistratum deducendos curauerunt; 
oppidum, quod a se teneri non posse iudicabant, ne cui esset usui Romanis, 
incenderunt; frumenti quod subito potuerunt nauibus auexerunt, reliquum flumine 
atque incendio corruperunt. Ipsi ex finitimis regionibus copias cogere, 
praesidia custodiasque ad ripas Ligeris disponere equitatumque omnibus locis 
iniciendi timoris causa ostentare coeperunt, si ab re frumentaria Romanos 
excludere aut adductos inopia in prouinciam expellere possent. Quam ad spem 
multum eos adiuuabat, quod Liger ex niuibus creuerat, ut omnino uado non posse 
transiri uideretur. 
[56] Quibus rebus cognitis Caesar maturandum sibi censuit, si esset in 
perficiendis pontibus periclitandum, ut prius quam essent maiores eo coactae 
copiae dimicaret. Nam ut commutato consilio iter in prouinciam conuerteret, id 
ne metu quidem necessario faciendum existimabat; cum infamia atque indignitas 
rei et oppositus mons Ceuenna uiarumque difficultas impediebat, tum maxime quod 
abiuncto Labieno atque eis legionibus quas una miserat uehementer timebat. 
Itaque admodum magnis diurnis nocturnisque itineribus confectis contra omnium 
opinionem ad Ligerem uenit uadoque per equites inuento pro rei necessitate 
opportuno, ut brachia modo atque humeri ad sustinenda arma liberi ab aqua esse 
possent, disposito equitatu qui uim fluminis refringeret, atque hostibus primo 
aspectu perturbatis, incolumem exercitum traduxit frumentumque in agris et 
pecoris copiam nactus repleto his rebus exercitu iter in Senones facere 
instituit. 
[57] Dum haec apud Caesarem geruntur, Labienus eo supplemento, quod nuper ex 
Italia uenerat, relicto Agedinci, ut esset impedimentis praesidio, cum quattuor 
legionibus Lutetiam proficiscitur. Id est oppidum Parisiorum, quod positum est 
in insula fluminis Sequanae. Cuius aduentu ab hostibus cognito magnae ex 
finitimis ciuitatibus copiae conuenerunt. Summa imperi traditur Camulogeno 
Aulerco, qui prope confectus aetate tamen propter singularem scientiam rei 
militaris ad eum est honorem euocatus. Is cum animaduertisset perpetuam esse 
paludem, quae influeret in Sequanam atque illum omnem locum magnopere impediret, 
hic consedit nostrosque transitu prohibere instituit. 
[58] Labienus primo uineas agere, cratibus atque aggere paludem explere atque 
iter munire conabatur. Postquam id difficilius confieri animaduertit, silentio e 
castris tertia uigilia egressus eodem quo uenerat itinere Metiosedum peruenit. 
Id est oppidum Senonum in insula Sequanae positum, ut paulo ante de Lutetia 
diximus. Deprensis nauibus circiter quinquaginta celeriterque coniunctis atque 
eo militibus iniectis et rei nouitate perterritis oppidanis, quorum magna pars 
erat ad bellum euocata, sine contentione oppido potitur. Refecto ponte, quem 
superioribus diebus hostes resciderant, exercitum traducit et secundo flumine ad 
Lutetiam iter facere coepit. Hostes re cognita ab eis, qui Metiosedo fugerant, 
Lutetiam incendi pontesque eius oppidi rescindi iubent; ipsi profecti a palude 
ad ripas Sequanae e regione Lutetiae contra Labieni castra considunt. 
[59] Iam Caesar a Gergouia discessisse audiebatur, iam de Aeduorum defectione et 
secundo Galliae motu rumores adferebantur, Gallique in colloquiis interclusum 
itinere et Ligeri Caesarem inopia frumenti coactum in prouinciam contendisse 
confirmabant. Bellouaci autem defectione Aeduorum cognita, qui ante erant per se 
infideles, manus cogere atque aperte bellum parare coeperunt. Tum Labienus tanta 
rerum commutatione longe aliud sibi capiendum consilium atque antea senserat 
intellegebat, neque iam, ut aliquid adquireret proelioque hostes lacesseret, sed 
ut incolumem exercitum Agedincum reduceret, cogitabat. Namque altera ex parte 
Bellouaci, quae ciuitas in Gallia maximam habet opinionem uirtutis, instabant, 
alteram Camulogenus parato atque instructo exercitu tenebat; tum legiones a 
praesidio atque impedimentis interclusas maximum flumen distinebat. Tantis 
subito difficultatibus obiectis ab animi uirtute auxilium petendum uidebat. 
[60] Sub uesperum consilio conuocato cohortatus ut ea quae imperasset diligenter 
industrieque administrarent, naues, quas Metiosedo deduxerat, singulas equitibus 
Romanis attribuit, et prima confecta uigilia quattuor milia passuum secundo 
flumine silentio progredi ibique se exspectari iubet. Quinque cohortes, quas 
minime firmas ad dimicandum esse existimabat, castris praesidio relinquit; 
quinque eiusdem legionis reliquas de media nocte cum omnibus impedimentis 
aduerso flumine magno tumultu proficisci imperat. Conquirit etiam lintres: has 
magno sonitu remorum incitatus in eandem partem mittit. Ipse post paulo silentio 
egressus cum tribus legionibus eum locum petit quo naues appelli iusserat. 
[61] Eo cum esset uentum, exploratores hostium, ut omni fluminis parte erant 
dispositi, inopinantes, quod magna subito erat coorta tempestas, ab nostris 
opprimumtur; exercitus equitatusque equitibus Romanis administrantibus, quos ei 
negotio praefecerat, celeriter transmittitur. Vno fere tempore sub lucem 
hostibus nuntiatur in castris Romanorum praeter consuetudinem tumultuari et 
magnum ire agmen aduerso flumine sonitumque remorum in eadem parte exaudiri et 
paulo infra milites nauibus transportari. Quibus rebus auditis, quod 
existimabant tribus locis transire legiones atque omnes perturbatos defectione 
Aeduorum fugam parare, suas quoque copias in tres partes distribuerunt. Nam 
praesidio e regione castrorum relicto et parua manu Metiosedum uersus missa, 
quae tantum progrediatur, quantum naues processissent, reliquas copias contra 
Labienum duxerunt. 
[62] Prima luce et nostri omnes erant transportati, et hostium acies cernebatur. 
Labienus milites cohortatus ut suae pristinae uirtutis et secundissimorum 
proeliorum retinerent memoriam atque ipsum Caesarem, cuius ductu saepe numero 
hostes superassent, praesentem adesse existimarent, dat signum proeli. Primo 
concursu ab dextro cornu, ubi septima legio constiterat, hostes pelluntur atque 
in fugam coniciuntur; ab sinistro, quem locum duodecima legio tenebat, cum primi 
ordines hostium transfixi telis concidissent, tamen acerrime reliqui 
resistebant, nec dabat suspicionem fugae quisquam. Ipse dux hostium Camulogenus 
suis aderat atque eos cohortabatur. Incerto nunc etiam exitu uictoriae, cum 
septimae legionis tribunis esset nuntiatum quae in sinistro cornu gererentur, 
post tergum hostium legionem ostenderunt signaque intulerunt. Ne eo quidem 
tempore quisquam loco cessit, sed circumuenti omnes interfectique sunt. Eandem 
fortunam tulit Camulogenus. At ei qui praesidio contra castra Labieni erant 
relicti, cum proelium commissum audissent, subsidio suis ierunt collemque 
ceperunt, neque nostrorum militum uictorum impetum sustinere potuerunt. Sic cum 
suis fugientibus permixti, quos non siluae montesque texerunt, ab equitatu sunt 
interfecti. Hoc negotio confecto Labienus reuertitur Agedincum, ubi impedimenta 
totius exercitus relicta erant: inde cum omnibus copiis ad Caesarem peruenit. 
[63] Defectione Aeduorum cognita bellum augetur. Legationes in omnes partes 
circummittuntur: quantum gratia, auctoritate, pecunia ualent, ad sollicitandas 
ciuitates nituntur; nacti obsides, quos Caesar apud eos deposuerat, horum 
supplicio dubitantes territant. Petunt a Vercingetorige Aedui ut ad se ueniat 
rationesque belli gerendi communicet. Re impetrata contendunt ut ipsis summa 
imperi tradatur, et re in controuersiam deducta totius Galliae concilium 
Bibracte indicitur. Eodem conueniunt undique frequentes. Multitudinis suffragiis 
res permittitur: ad unum omnes Vercingetorigem probant imperatorem. Ab hoc 
concilio Remi, Lingones, Treueri afuerunt: illi, quod amicitiam Romanorum 
sequebantur; Treueri, quod aberant longius et ab Germanis premebantur, quae fuit 
causa quare toto abessent bello et neutris auxilia mitterent. Magno dolore Aedui 
ferunt se deiectos principatu, queruntur fortunae commutationem et Caesaris 
indulgentiam in se requirunt, neque tamen suscepto bello suum consilium ab 
reliquis separare audent. Inuiti summae spei adulescentes Eporedorix et 
Viridomarus Vercingetorigi parent. 
[64] Ipse imperat reliquis ciuitatibus obsides diemque ei rei constituit. Omnes 
equites, quindecim milia numero, celeriter conuenire iubet; peditatu quem antea 
habuerit se fore contentum dicit, neque fortunam temptaturum aut in acie 
dimicaturum, sed, quoniam abundet equitatu, perfacile esse factu 
frumentationibus pabulationibusque Romanos prohibere, aequo modo animo sua ipsi 
frumenta corrumpant aedificiaque incendant, qua rei familiaris iactura perpetuum 
imperium libertatemque se consequi uideant. His constitutis rebus Aeduis 
Segusiauisque, qui sunt finitimi prouinciae, decem milia peditum imperat; huc 
addit equites octingentos. His praeficit fratrem Eporedorigis bellumque inferri 
Allobrogibus iubet. Altera ex parte Gabalos proximosque pagos Aruernorum in 
Heluios, item Rutenos Cadurcosque ad fines Volcarum Arecomicorum depopulandos 
mittit. Nihilo minus clandestinis nuntiis legationibusque Allobrogas sollicitat, 
quorum mentes nondum ab superiore bello resedisse sperabat. Horum principibus 
pecunias, ciuitati autem imperium totius prouinciae pollicetur. 
[65] Ad hos omnes casus prouisa erant praesidia cohortium duarum et uiginti, 
quae ex ipsa prouincia ab Lucio Caesare legato ad omnes partes opponebantur. 
Heluii sua sponte cum finitimis proelio congressi pelluntur et Gaio Valerio 
Donnotauro, Caburi filio, principe ciuitatis, compluribusque aliis interfectis 
intra oppida ac muros compelluntur. Allobroges crebris ad Rhodanum dispositis 
praesidiis magna cum cura et diligentia suos fines tuentur. Caesar, quod hostes 
equitatu superiores esse intellegebat et interclusis omnibus itineribus nulla re 
ex prouincia atque Italia subleuari poterat, trans Rhenum in Germaniam mittit ad 
eas ciuitates quas superioribus annis pacauerat, equitesque ab his arcessit et 
leuis armaturae pedites, qui inter eos proeliari consuerant. Eorum aduentu, quod 
minus idoneis equis utebantur, a tribunis militum reliquisque equitibus Romanis 
atque euocatis equos sumit Germanisque distribuit. 
[66] Interea, dum haec geruntur, hostium copiae ex Aruernis equitesque qui toti 
Galliae erant imperati conueniunt. Magno horum coacto numero, cum Caesar in 
Sequanos per extremos Lingonum fines iter faceret, quo facilius subsidium 
prouinciae ferri posset, circiter milia passuum decem ab Romanis trinis castris 
Vercingetorix consedit conuocatisque ad concilium praefectis equitum uenisse 
tempus uictoriae demonstrat. Fugere in prouinciam Romanos Galliaque excedere. Id 
sibi ad praesentem obtinendam libertatem satis esse; ad reliqui temporis pacem 
atque otium parum profici: maioribus enim coactis copiis reuersuros neque finem 
bellandi facturos. Proinde agmine impeditos adorirantur. Si pedites suis 
auxilium ferant atque in eo morentur, iter facere non posse; si, id quod magis 
futurum confidat, relictis impedimentis suae saluti consulant, et usu rerum 
necessariarum et dignitate spoliatum iri. Nam de equitibus hostium, quin nemo 
eorum progredi modo extra agmen audeat, et ipsos quidem non debere dubitare, et 
quo maiore faciant animo, copias se omnes pro castris habiturum et terrori 
hostibus futurum. Conclamant equites sanctissimo iureiurando confirmari 
oportere, ne tecto recipiatur, ne ad liberos, ne ad parentes, ad uxorem aditum 
habeat, qui non bis per agmen hostium perequitasset. 
[67] Probata re atque omnibus iureiurando adactis postero die in tres partes 
distributo equitatu duae se acies ab duobus lateribus ostendunt, una primo 
agmine iter impedire coepit. Qua re nuntiata Caesar suum quoque equitatum 
tripertito diuisum contra hostem ire iubet. Pugnatur una omnibus in partibus. 
Consistit agmen; impedimenta intra legiones recipiuntur. Si qua in parte nostri 
laborare aut grauius premi uidebantur, eo signa inferri Caesar aciemque 
constitui iubebat; quae res et hostes ad insequendum tardabat et nostros spe 
auxili confirmabat. Tandem Germani ab dextro latere summum iugum nacti hostes 
loco depellunt; fugientes usque ad flumen, ubi Vercingetorix cum pedestribus 
copiis consederat, persequuntur compluresque interficiunt. Qua re animaduersa 
reliqui ne circumirentur ueriti se fugae mandant. Omnibus locis fit caedes. Tres 
nobilissimi Aedui capti ad Caesarem perducuntur: Cotus, praefectus equitum, qui 
controuersiam cum Conuictolitaui proximis comitiis habuerat, et Cauarillus, qui 
post defectionem Litauicci pedestribus copiis praefuerat, et Eporedorix, quo 
duce ante aduentum Caesaris Aedui cum Sequanis bello contenderant. 
[68] Fugato omni equitatu Vercingetorix copias, ut pro castris collocauerat, 
reduxit protinusque Alesiam, quod est oppidum Mandubiorum, iter facere coepit 
celeriterque impedimenta ex castris educi et se subsequi iussit. Caesar 
impedimentis in proximum collem deductis, duabus legionibus praesidio relictis, 
secutus quantum diei tempus est passum, circiter tribus milibus hostium ex 
nouissimo agmine interfectis altero die ad Alesiam castra fecit. Perspecto urbis 
situ perterritisque hostibus, quod equitatu, qua maxime parte exercitus 
confidebant, erant pulsi, adhortatus ad laborem milites circumuallare instituit. 

[69] Ipsum erat oppidum Alesia in colle summo admodum edito loco, ut nisi 
obsidione expugnari non posse uideretur; cuius collis radices duo duabus ex 
partibus flumina subluebant. Ante id oppidum planities circiter milia passuum 
tria in longitudinem patebat: reliquis ex omnibus partibus colles mediocri 
interiecto spatio pari altitudinis fastigio oppidum cingebant. Sub muro, quae 
pars collis ad orientem solem spectabat, hunc omnem locum copiae Gallorum 
compleuerant fossamque et maceriam sex in altitudinem pedum praeduxerant. Eius 
munitionis quae ab Romanis instituebatur circuitus XI milia passuum tenebat. 
Castra opportunis locis erant posita ibique castella uiginti tria facta, quibus 
in castellis interdiu stationes ponebantur, ne qua subito eruptio fieret: haec 
eadem noctu excubitoribus ac firmis praesidiis tenebantur. 
[70] Opere instituto fit equestre proelium in ea planitie, quam intermissam 
collibus tria milia passuum in longitudinem patere supra demonstrauimus. Summa 
ui ab utrisque contenditur. Laborantibus nostris Caesar Germanos summittit 
legionesque pro castris constituit, ne qua subito irruptio ab hostium peditatu 
fiat. Praesidio legionum addito nostris animus augetur: hostes in fugam coniecti 
se ipsi multitudine impediunt atque angustioribus portis relictis coaceruantur. 
Germani acrius usque ad munitiones sequuntur. Fit magna caedes: nonnulli 
relictis equis fossam transire et maceriam transcendere conantur. Paulum 
legiones Caesar quas pro uallo constituerat promoueri iubet. Non minus qui intra 
munitiones erant perturbantur Galli: ueniri ad se confestim existimantes ad arma 
conclamant; nonnulli perterriti in oppidum irrumpunt. Vercingetorix iubet portas 
claudi, ne castra nudentur. Multis interfectis, compluribus equis captis Germani 
sese recipiunt. 
[71] Vercingetorix, priusquam munitiones ab Romanis perficiantur, consilium 
capit omnem ab se equitatum noctu dimittere. Discedentibus mandat ut suam 
quisque eorum ciuitatem adeat omnesque qui per aetatem arma ferre possint ad 
bellum cogant. Sua in illos merita proponit obtestaturque ut suae salutis 
rationem habeant neu se optime de communi libertate meritum in cruciatum 
hostibus dedant. Quod si indiligentiores fuerint, milia hominum delecta 
octoginta una secum interitura demonstrat. Ratione inita se exigue dierum 
triginta habere frumentum, sed paulo etiam longius tolerari posse parcendo. His 
datis mandatis, qua opus erat intermissum, secunda uigilia silentio equitatum 
mittit. Frumentum omne ad se referri iubet; capitis poenam eis qui non paruerint 
constituit: pecus, cuius magna erat copia ab Mandubiis compulsa, uiritim 
distribuit; frumentum parce et paulatim metiri instituit; copias omnes quas pro 
oppido collocauerat in oppidum recepit. His rationibus auxilia Galliae 
exspectare et bellum parat administrare. 
[72] Quibus rebus cognitis ex perfugis et captiuis, Caesar haec genera 
munitionis instituit. Fossam pedum uiginti directis lateribus duxit, ut eius 
fossae solum tantundem pateret quantum summae fossae labra distarent. Reliquas 
omnes munitiones ab ea fossa pedes quadringentos reduxit, [id] hoc consilio, 
quoniam tantum esset necessario spatium complexus, nec facile totum corpus 
corona militum cingeretur, ne de improuiso aut noctu ad munitiones hostium 
multitudo aduolaret aut interdiu tela in nostros operi destinatos conicere 
possent. Hoc intermisso spatio duas fossas quindecim pedes latas, eadem 
altitudine perduxit, quarum interiorem campestribus ac demissis locis aqua ex 
flumine deriuata compleuit. Post eas aggerem ac uallum duodecim pedum exstruxit. 
Huic loricam pinnasque adiecit grandibus ceruis eminentibus ad commissuras 
pluteorum atque aggeris, qui ascensum hostium tardarent, et turres toto opere 
circumdedit, quae pedes LXXX inter se distarent. 
[73] Erat eodem tempore et materiari et frumentari et tantas munitiones fieri 
necesse deminutis nostris copiis quae longius ab castris progrediebantur: ac non 
numquam opera nostra Galli temptare atque eruptionem ex oppido pluribus portis 
summa ui facere conabantur. Quare ad haec rursus opera addendum Caesar putauit, 
quo minore numero militum munitiones defendi possent. Itaque truncis arborum aut 
admodum firmis ramis abscisis atque horum delibratis ac praeacutis cacuminibus 
perpetuae fossae quinos pedes altae ducebantur. Huc illi stipites demissi et ab 
infimo reuincti, ne reuelli possent, ab ramis eminebant. Quini erant ordines 
coniuncti inter se atque implicati; quo qui intrauerant, se ipsi acutissimis 
uallis induebant. Hos cippos appellabant. Ante quos obliquis ordinibus in 
quincuncem dispositis scrobes tres in altitudinem pedes fodiebantur paulatim 
angustiore ad infimum fastigio. Huc teretes stipites feminis crassitudine ab 
summo praeacuti et praeusti demittebantur, ita ut non amplius digitis quattuor 
ex terra eminerent; simul confirmandi et stabiliendi causa singuli ab infimo 
solo pedes terra exculcabantur, reliqua pars scrobis ad occultandas insidias 
uiminibus ac uirgultis integebatur. Huius generis octoni ordines ducti ternos 
inter se pedes distabant. Id ex similitudine floris lilium appellabant. Ante 
haec taleae pedem longae ferreis hamis infixis totae in terram infodiebantur 
mediocribusque intermissis spatiis omnibus locis disserebantur; quos stimulos 
nominabant. 
[74] His rebus perfectis regiones secutus quam potuit aequissimas pro loci 
natura quattuordecim milia passuum complexus pares eiusdem generis munitiones, 
diuersas ab his, contra exteriorem hostem perfecit, ut ne magna quidem 
multitudine, si ita accidat, munitionum praesidia circumfundi possent; ac ne cum 
periculo ex castris egredi cogatur, dierum triginta pabulum frumentumque habere 
omnes conuectum iubet. 
[75] Dum haec apud Alesiam geruntur, Galli concilio principum indicto non omnes 
eos qui arma ferre possent, ut censuit Vercingetorix, conuocandos statuunt, sed 
certum numerum cuique ex ciuitate imperandum, ne tanta multitudine confusa nec 
moderari nec discernere suos nec frumentandi rationem habere possent. Imperant 
Aeduis atque eorum clientibus, Segusiauis, Ambiuaretis, Aulercis Brannouicibus, 
Blannouiis, milia XXXV; parem numerum Aruernis adiunctis Eleutetis, Cadurcis, 
Gabalis, Vellauiis, qui sub imperio Aruernorum esse consuerunt; Sequanis, 
Senonibus, Biturigibus, Santonis, Rutenis, Carnutibus duodena milia; Bellouacis 
X; totidem Lemouicibus; octona Pictonibus et Turonis et Parisiis et Heluetiis; 
[Suessionibus,] Ambianis, Mediomatricis, Petrocoriis, Neruiis, Morinis, 
Nitiobrigibus quina milia; Aulercis Cenomanis totidem; Atrebatibus [IIII 
milibus]; Veliocassis, Lexouiis et Aulercis Eburouicibus terna; Rauracis et 
Boiis bina; [XXX milia] uniuersis ciuitatibus, quae Oceanum attingunt quaeque 
eorum consuetudine Armoricae appellantur, quo sunt in numero Curiosolites, 
Redones, Ambibarii, Caletes, Osismi, Veneti, Lemouices, Venelli. Ex his 
Bellouaci suum numerum non compleuerunt, quod se suo nomine atque arbitrio cum 
Romanis bellum gesturos dicebant neque cuiusquam imperio obtemperaturos; rogati 
tamen ab Commio pro eius hospitio duo milia una miserunt. 
[76] Huius opera Commi, ut antea demonstrauimus, fideli atque utili superioribus 
annis erat usus in Britannia Caesar; quibus ille pro meritis ciuitatem eius 
immunem esse iusserat, iura legesque reddiderat atque ipsi Morinos attribuerat. 
Tamen tanta uniuersae Galliae consensio fuit libertatis uindicandae et pristinae 
belli laudis recuperandae, ut neque beneficiis neque amicitiae memoria 
mouerentur, omnesque et animo et opibus in id bellum incumberent. Coactis 
equitum VIII milibus et peditum circiter CCL haec in Aeduorum finibus 
recensebantur, numerusque inibatur, praefecti constituebantur. Commio Atrebati, 
Viridomaro et Eporedorigi Aeduis, Vercassiuellauno Aruerno, consobrino 
Vercingetorigis, summa imperi traditur. His delecti ex ciuitatibus attribuuntur, 
quorum consilio bellum administraretur. Omnes alacres et fiduciae pleni ad 
Alesiam proficiscuntur, neque erat omnium quisquam qui aspectum modo tantae 
multitudinis sustineri posse arbitraretur, praesertim ancipiti proelio, cum ex 
oppido eruptione pugnaretur, foris tantae copiae equitatus peditatusque 
cernerentur. 
[77] At ei, qui Alesiae obsidebantur praeterita die, qua auxilia suorum 
exspectauerant, consumpto omni frumento, inscii quid in Aeduis gereretur, 
concilio coacto de exitu suarum fortunarum consultabant. Ac uariis dictis 
sententiis, quarum pars deditionem, pars, dum uires suppeterent, eruptionem 
censebat, non praetereunda oratio Critognati uidetur propter eius singularem et 
nefariam crudelitatem. Hic summo in Aruernis ortus loco et magnae habitus 
auctoritatis, "Nihil," inquit, "de eorum sententia dicturus sum, qui turpissimam 
seruitutem deditionis nomine appellant, neque hos habendos ciuium loco neque ad 
concilium adhibendos censeo. Cum his mihi res sit, qui eruptionem probant; 
quorum in consilio omnium uestrum consensu pristinae residere uirtutis memoria 
uidetur. Animi est ista mollitia, non uirtus, paulisper inopiam ferre non posse. 
Qui se ultro morti offerant facilius reperiuntur quam qui dolorem patienter 
ferant. Atque ego hanc sententiam probarem (tantum apud me dignitas potest), si 
nullam praeterquam uitae nostrae iacturam fieri uiderem: sed in consilio 
capiendo omnem Galliam respiciamus, quam ad nostrum auxilium concitauimus. Quid 
hominum milibus LXXX uno loco interfectis propinquis consanguineisque nostris 
animi fore existimatis, si paene in ipsis cadaueribus proelio decertare 
cogentur? Nolite hos uestro auxilio exspoliare, qui uestrae salutis causa suum 
periculum neglexerunt, nec stultitia ac temeritate uestra aut animi 
imbecillitate omnem Galliam prosternere et perpetuae seruituti subicere. An, 
quod ad diem non uenerunt, de eorum fide constantiaque dubitatis? Quid ergo? 
Romanos in illis ulterioribus munitionibus animine causa cotidie exerceri 
putatis? Si illorum nuntiis confirmari non potestis omni aditu praesaepto, his 
utimini testibus appropinquare eorum aduentum; cuius rei timore exterriti diem 
noctemque in opere uersantur. Quid ergo mei consili est? Facere, quod nostri 
maiores nequaquam pari bello Cimbrorum Teutonumque fecerunt; qui in oppida 
compulsi ac simili inopia subacti eorum corporibus qui aetate ad bellum inutiles 
uidebantur uitam tolerauerunt neque se hostibus tradiderunt. Cuius rei si 
exemplum non haberemus, tamen libertatis causa institui et posteris prodi 
pulcherrimum iudicarem. Nam quid illi simile bello fuit? Depopulata Gallia 
Cimbri magnaque illata calamitate finibus quidem nostris aliquando excesserunt 
atque alias terras petierunt; iura, leges, agros, libertatem nobis reliquerunt. 
Romani uero quid petunt aliud aut quid uolunt, nisi inuidia adducti, quos fama 
nobiles potentesque bello cognouerunt, horum in agris ciuitatibusque considere 
atque his aeternam iniungere seruitutem? Neque enim ulla alia condicione bella 
gesserunt. Quod si ea quae in longinquis nationibus geruntur ignoratis, 
respicite finitimam Galliam, quae in prouinciam redacta iure et legibus 
commutatis securibus subiecta perpetua premitur seruitute." 
[78] Sententiis dictis constituunt ut ei qui ualetudine aut aetate inutiles sunt 
bello oppido excedant, atque omnia prius experiantur, quam ad Critognati 
sententiam descendant: illo tamen potius utendum consilio, si res cogat atque 
auxilia morentur, quam aut deditionis aut pacis subeundam condicionem. Mandubii, 
qui eos oppido receperant, cum liberis atque uxoribus exire coguntur. Hi, cum ad 
munitiones Romanorum accessissent, flentes omnibus precibus orabant, ut se in 
seruitutem receptos cibo iuuarent. At Caesar dispositis in uallo custodibus 
recipi prohibebat. 
[79] Interea Commius reliquique duces quibus summa imperi permissa erat cum 
omnibus copiis ad Alesiam perueniunt et colle exteriore occupato non longius 
mille passibus ab nostris munitionibus considunt. Postero die equitatu ex 
castris educto omnem eam planitiem, quam in longitudinem tria milia passuum 
patere demonstrauimus, complent pedestresque copias paulum ab eo loco abditas in 
locis superioribus constituunt. Erat ex oppido Alesia despectus in campum. 
Concurrunt his auxiliis uisis; fit gratulatio inter eos, atque omnium animi ad 
laetitiam excitantur. Itaque productis copiis ante oppidum considunt et proximam 
fossam cratibus integunt atque aggere explent seque ad eruptionem atque omnes 
casus comparant. 
[80] Caesar omni exercitu ad utramque partem munitionum disposito, ut, si usus 
ueniat, suum quisque locum teneat et nouerit, equitatum ex castris educi et 
proelium committi iubet. Erat ex omnibus castris, quae summum undique iugum 
tenebant, despectus, atque omnes milites intenti pugnae prouentum exspectabant. 
Galli inter equites raros sagittarios expeditosque leuis armaturae 
interiecerant, qui suis cedentibus auxilio succurrerent et nostrorum equitum 
impetus sustinerent. Ab his complures de improuiso uuluerati proelio excedebant. 
Cum suos pugna superiores esse Galli confiderent et nostros multitudine premi 
uiderent, ex omnibus partibus et ei qui munitionibus continebantur et hi qui ad 
auxilium conuenerant clamore et ululatu suorum animos confirmabant. Quod in 
conspectu omnium res gerebatur neque recte ac turpiter factum celari poterat, 
utrosque et laudis cupiditas et timor ignominiae ad uirtutem excitabant. Cum a 
meridie prope ad solis occasum dubia uictoria pugnaretur, Germani una in parte 
confertis turmis in hostes impetum fecerunt eosque propulerunt; quibus in fugam 
coniectis sagittarii circumuenti interfectique sunt. Item ex reliquis partibus 
nostri cedentes usque ad castra insecuti sui colligendi facultatem non dederunt. 
At ei qui ab Alesia processerant maesti prope uictoria desperata se in oppidum 
receperunt. 
[81] Vno die intermisso Galli atque hoc spatio magno cratium, scalarum, 
harpagonum numero effecto media nocte silentio ex castris egressi ad campestres 
munitiones accedunt. Subito clamore sublato, qua significatione qui in oppido 
obsidebantur de suo aduentu cognoscere possent, crates proicere, fundis, 
sagittis, lapidibus nostros de uallo proturbare reliquaque quae ad oppugnationem 
pertinent parant administrare. Eodem tempore clamore exaudito dat tuba signum 
suis Vercingetorix atque ex oppido educit. Nostri, ut superioribus diebus, ut 
cuique erat locus attributus, ad munitiones accedunt; fundis librilibus 
sudibusque quas in opere disposuerant ac glandibus Gallos proterrent. Prospectu 
tenebris adempto multa utrimque uulnera accipiuntur. Complura tormentis tela 
coniciuntur. At Marcus Antonius et Gaius Trebonius legati, quibus hae partes ad 
defendendum obuenerant, qua ex parte nostros premi intellexerant, his auxilio ex 
ulterioribus castellis deductos summittebant. 
[82] Dum longius ab munitione aberant Galli, plus multitudine telorum 
proficiebant; posteaquam propius successerunt, aut se stimulis inopinantes 
induebant aut in scrobes delati transfodiebantur aut ex uallo ac turribus 
traiecti pilis muralibus interibant. Multis undique uulneribus acceptis nulla 
munitione perrupta, cum lux appeteret, ueriti ne ab latere aperto ex 
superioribus castris eruptione circumuenirentur, se ad suos receperunt. At 
interiores, dum ea quae a Vercingetorige ad eruptionem praeparata erant 
proferunt, priores fossas explent, diutius in his rebus administrandis morati 
prius suos discessisse cognouerunt, quam munitionibus appropinquarent. Ita re 
infecta in oppidum reuerterunt. 
[83] Bis magno cum detrimento repulsi Galli quid agant consulunt; locorum 
peritos adhibent: ex his superiorum castrorum situs munitionesque cognoscunt. 
Erat a septentrionibus collis, quem propter magnitudinem circuitus opere 
circumplecti non potuerant nostri: necessario paene iniquo loco et leniter 
decliui castra fecerunt. Haec Gaius Antistius Reginus et Gaius Caninius Rebilus 
legati cum duabus legionibus obtinebant. Cognitis per exploratores regionibus 
duces hostium LX milia ex omni numero deligunt earum ciuitatum quae maximam 
uirtutis opinionem habebant; quid quoque pacto agi placeat occulte inter se 
constituunt; adeundi tempus definiunt, cum meridies esse uideatur. His copiis 
Vercassiuellaunum Aruernum, unum ex quattuor ducibus, propinquum 
Vercingetorigis, praeficiunt. Ille ex castris prima uigilia egressus prope 
confecto sub lucem itinere post montem se occultauit militesque ex nocturno 
labore sese reficere iussit. Cum iam meridies appropinquare uideretur, ad ea 
castra quae supra demonstrauimus contendit; eodemque tempore equitatus ad 
campestres munitiones accedere et reliquae copiae pro castris sese ostendere 
coeperunt. 
[84] Vercingetorix ex arce Alesiae suos conspicatus ex oppido egreditur; crates, 
longurios, musculos, falces reliquaque quae eruptionis causa parauerat profert. 
Pugnatur uno tempore omnibus locis, atque omnia temptantur: quae minime uisa 
pars firma est, huc concurritur. Romanorum manus tantis munitionibus distinetur 
nec facile pluribus locis occurrit. Multum ad terrendos nostros ualet clamor, 
qui post tergum pugnantibus exstitit, quod suum periculum in aliena uident 
salute constare: omnia enim plerumque quae absunt uehementius hominum mentes 
perturbant. 
[85] Caesar idoneum locum nactus quid quaque ex parte geratur cognoscit; 
laborantibus summittit. Vtrisque ad animum occurrit unum esse illud tempus, quo 
maxime contendi conueniat: Galli, nisi perfregerint munitiones, de omni salute 
desperant; Romani, si rem obtinuerint, finem laborum omnium exspectant. Maxime 
ad superiores munitiones laboratur, quo Vercassiuellaunum missum demonstrauimus. 
Iniquum loci ad decliuitatem fastigium magnum habet momentum. Alii tela 
coniciunt, alii testudine facta subeunt; defatigatis in uicem integri succedunt. 
Agger ab uniuersis in munitionem coniectus et ascensum dat Gallis et ea quae in 
terra occultauerant Romani contegit; nec iam arma nostris nec uires suppetunt. 
[86] His rebus cognitis Caesar Labienum cum cohortibus sex subsidio laborantibus 
mittit: imperat, si sustinere non posset, deductis cohortibus eruptione 
pugnaret; id nisi necessario ne faciat. Ipse adit reliquos, cohortatur ne labori 
succumbant; omnium superiorum dimicationum fructum in eo die atque hora docet 
consistere. Interiores desperatis campestribus locis propter magnitudinem 
munitionum loca praerupta ex ascensu temptant: huc ea quae parauerant conferunt. 
Multitudine telorum ex turribus propugnantes deturbant, aggere et cratibus 
fossas explent, falcibus uallum ac loricam rescindunt. 
[87] Mittit primo Brutum adulescentem cum cohortibus Caesar, post cum aliis 
Gaium Fabium legatum; postremo ipse, cum uehementius pugnaretur, integros 
subsidio adducit. Restituto proelio ac repulsis hostibus eo quo Labienum miserat 
contendit; cohortes quattuor ex proximo castello deducit, equitum partem sequi, 
partem circumire exteriores munitiones et ab tergo hostes adoriri iubet. 
Labienus, postquam neque aggeres neque fossae uim hostium sustinere poterant, 
coactis una XL cohortibus, quas ex proximis praesidus deductas fors obtulit, 
Caesarem per nuntios facit certiorem quid faciendum existimet. Accelerat Caesar, 
ut proelio intersit. 
[88] Eius aduentu ex colore uestitus cognito, quo insigni in proeliis uti 
consuerat, turmisque equitum et cohortibus uisis quas se sequi iusserat, ut de 
locis superioribus haec decliuia et deuexa cernebantur, hostes proelium 
committunt. Vtrimque clamore sublato excipit rursus ex uallo atque omnibus 
munitionibus clamor. Nostri omissis pilis gladiis rem gerunt. Repente post 
tergum equitatus cernitur; cohortes aliae appropinquant. Hostes terga uertunt; 
fugientibus equites occurrunt. Fit magna caedes. Sedulius, dux et princeps 
Lemouicum, occiditur; Vercassiuellaunus Aruernus uiuus in fuga comprehenditur; 
signa militaria septuaginta quattuor ad Caesarem referuntur: pauci ex tanto 
numero se incolumes in castra recipiunt. Conspicati ex oppido caedem et fugam 
suorum desperata salute copias a munitionibus reducunt. Fit protinus hac re 
audita ex castris Gallorum fuga. Quod nisi crebris subsidiis ac totius diei 
labore milites essent defessi, omnes hostium copiae deleri potuissent. De media 
nocte missus equitatus nouissimum agmen consequitur: magnus numerus capitur 
atque interficitur; reliqui ex fuga in ciuitates discedunt. 
[89] Postero die Vercingetorix concilio conuocato id bellum se suscepisse non 
suarum necessitatium, sed communis libertatis causa demonstrat, et quoniam sit 
fortunae cedendum, ad utramque rem se illis offerre, seu morte sua Romanis 
satisfacere seu uiuum tradere uelint. Mittuntur de his rebus ad Caesarem legati. 
Iubet arma tradi, principes produci. Ipse in munitione pro castris consedit: eo 
duces producuntur; Vercingetorix deditur, arma proiciuntur. Reseruatis Aeduis 
atque Aruernis, si per eos ciuitates reciperare posset, ex reliquis captiuis 
toto exercitui capita singula praedae nomine distribuit. 
[90] His rebus confectis in Aeduos proficiscitur; ciuitatem recipit. Eo legati 
ab Aruernis missi quae imperaret se facturos pollicentur. Imperat magnum numerum 
obsidum. Legiones in hiberna mittit. Captiuorum circiter uiginti milia Aeduis 
Aruernisque reddit. Titum Labienum duabus cum legionibus et equitatu in Sequanos 
proficisci iubet: huic Marcum Sempronium Rutilum attribuit. Gaium Fabium legatum 
et Lucium Minucium Basilum cum legionibus duabus in Remis collocat, ne quam ab 
finitimis Bellouacis calamitatem accipiant. Gaium Antistium Reginum in 
Ambiuaretos, Titum Sextium in Bituriges, Gaium Caninium Rebilum in Rutenos cum 
singulis legionibus mittit. Quintum Tullium Ciceronem et Publium Sulpicium 
Cabilloni et Matiscone in Aeduis ad Ararim rei frumentariae causa collocat. Ipse 
Bibracte hiemare constituit. His litteris cognitis Romae dierum uiginti 
supplicatio redditur. 


 ľ08




Coactus assiduis tuis uocibus, Balbe, cum cotidiana mea recusatio non 
difficultatis excusationem, sed inertiae uideretur deprecationem habere, rem 
difficillimam suscepi. Caesaris nostri commentarios rerum gestarum Galliae, non 
comparantibus superioribus atque insequentibus eius scriptis, contexui 
nouissimumque imperfectum ab rebus gestis Alexandriae confeci usque ad exitum 
non quidem ciuilis dissensionis, cuius finem nullum uidemus, sed uitae Caesaris. 
Quos utinam qui legent scire possint quam inuitus susceperim scribendos, qua 
facilius caream stultitiae atque arrogantiae crimine, qui me mediis 
interposuerim Caesaris scriptis. Constat enim inter omnes nihil tam operose ab 
aliis esse perfectum, quod non horum elegantia commentariorum superetur: qui 
sunt editi, ne scientia tantarum rerum scriptoribus deesset, adeoque probantur 
omnium iudicio ut praerepta, non praebita, facultas scriptoribus uideatur. Cuius 
tamen rei maior nostra quam reliquorum est admiratio: ceteri enim, quam bene 
atque emendate, nos etiam, quam facile atque celeriter eos perfecerit scimus. 
Erat autem in Caesare cum facultas atque elegantia summa scribendi, tum 
uerissima scientia suorum consiliorum explicandorum. Mihi ne illud quidem 
accidit, ut Alexandrino atque Africano bello interessem; quae bella quamquam ex 
parte nobis Caesaris sermone sunt nota, tamen aliter audimus ea, quae rerum 
nouitate aut admiratione nos capiunt, aliter, quae pro testimonio sumus dicturi. 
Sed ego nimirum, dum omnes excusationis causas colligo ne cum Caesare conferar, 
hoc ipsum crimen arrogantiae subeo, quod me iudicio cuiusquam existimem posse 
cum Caesare comparari. Vale. 



[1] Omni Gallia deuicta Caesar cum a superiore aestate nullum bellandi tempus 
intermisisset militesque hibernorum quiete reficere a tantis laboribus uellet, 
complures eodem tempore ciuitates renouare belli consilia nuntiabantur 
coniurationesque facere. Cuius rei uerisimilis causa adferebatur, quod Gallis 
omnibus cogrutum esset neque ulla multitudine in unum locum coacta resisti posse 
Romanis, nec, si diuersa bella complures eodem tempore intulissent ciuitates, 
satis auxili aut spati aut copiarum habiturum exercitum populi Romani ad omnia 
persequenda; non esse autem alicui ciuitati sortem incommodi recusandam, si tali 
mora reliquae possent se uindicare in libertatem. 
[2] Quae ne opinio Gallorum confirmaretur, Caesar Marcum Antonium quaestorem 
suis praefecit hibernis; ipse equitum praesidio pridie Kal. Ianuarias ab oppido 
Bibracte proficiscitur ad legionem XIII, quam non longe a finibus Aeduorum 
collocauerat in finibus Biturigum, eique adiungit legionem XI, quae proxima 
fuerat. Binis cohortibus ad impedimenta tuenda relictis reliquum exercitum in 
copiosissimos agros Biturigum inducit, qui, cum latos fines et complura oppida 
haberent, unius legionis hibernis non potuerint contineri quin bellum pararent 
coniurationesque facerent. 
[3] Repentino aduentu Caesaris accidit, quod imparatis disiectisque accidere 
fuit necesse, ut sine timore ullo rura colentes prius ab equitatu opprimerentur 
quam confugere in oppida possent. Namque etiam illud uulgare incursionis hostium 
signum, quod incendiis aedificiorum intellegi consueuit, Caesaris erat 
interdicto sublatum, ne aut copia pabuli frumentique, si longius progredi 
uellet, deficeretur, aut hostes incendius terrerentur. Multis hominum milibus 
captis perterriti Bituriges; qui primum aduentum potuerant effugere Romanorum, 
in finitimas ciuitates aut priuatis hospitiis confisi aut societate consiliorum 
confugerant. Frustra: nam Caesar magni sitineribus omnibus locis occurrit nec 
dat ulli ciuitati spatium de aliena potius quam de domestica salute cogitandi; 
qua celeritate et fideles amicos retinebat et dubitantes terrore ad condiciones 
pacis adducebat. Tali condicione proposita Bituriges, cum sibi uiderent 
clementia Caesaris reditum patere in eius amicitiam finitimasque ciuitates sine 
ulla poena dedisse obsides atque in fidem receptas esse, idem fecerunt. 
[4] Caesar militibus pro tanto labore ac patientia, qui brumalibus diebus 
itineribus difficillimis, frigoribus intolerandis studiosissime permanserant in 
labore, ducenos sestertios, centurionibus tot milia nummum praedae nomine 
condonanda pollicetur legionibusque in hiberna remissis ipse se recipit die XXXX 
Bibracte. Ibi cum ius diceret, Bituriges ad eum legatos mittunt auxilium petitum 
contra Carnutes, quos intulisse bellum sibi querebantur. Qua re cognita, cum 
dies non amplius decem et octo in hibernis esset moratus, legiones XIIII et VI 
ex hibernis ab Arare educit, quas ibi collocatas explicandae rei frumentariae 
causa superiore commentario demonstratum est: ita cum duabus legionibus ad 
persequendos Carnutes proficiscitur. 
[5] Cum fama exercitus ad hostes esset perlata, calamitate ceterorum ducti 
Carnutes desertis uicis oppidisque, quae tolerandae hiemis causa constitutis 
repente exiguis ad necessitatem aedificiis incolebant (nuper enim deuicti 
complura oppida dimiserant), dispersi profugiunt. Caesar erumpentes eo maxime 
tempore acerrimas tempestates cum subire milites nollet, in oppido Carnutum 
Cenabo castra ponit atque in tecta partim Gallorum, partim quae coniectis 
celeriter stramentis tentoriorum integendorum gratia erant inaedificata, milites 
compegit. Equites tamen et auxiliarios pedites in omnes partes mittit quascumque 
petisse dicebantur hostes; nec frustra: nam plerumque magna praeda potiti nostri 
reuertuntur. Oppressi Carnutes hiemis difficultate, terrore periculi, cum tectis 
expulsi nullo loco diutius consistere auderent nec siluarum praesidio 
tempestatibus durissimis tegi possent, dispersi magna parte amissa suorum 
dissipantur in finitimas ciuitates. 
[6] Caesar tempore anni difficillimo, cum satis haberet conuenientes manus 
dissipare, ne quod initium belli nasceretur, quantumque in ratione esset, 
exploratum haberet sub tempus aestiuorum nullum summum bellum posse conflari, 
Gaium Trebonium cum duabus legionibus, quas secum habebat, in hibernis Cenabi 
collocauit; ipse, cum crebris legationibus Remorum certior fieret Bellouacos, 
qui belli gloria Gallos omnes Belgasque praestabant, finitimasque his ciuitates 
duce Correo Bellouaco et Commio Atrebate exercitus comparare atque in unum locum 
cogere, ut omni multitudine in fines Suessionum, qui Remis erant attributi, 
facerent impressionem, pertinere autem non tantum ad dignitatem sed etiam ad 
salutem suam iudicaret nullam calamitatem socios optime de re publica meritos 
accipere, legionem ex hibernis euocat rursus undecimam; litteras autem ad Gaium 
Fabium mittit, ut in fines Suessionum legiones duas quas habebat adduceret, 
alteramque ex duabus ab Labieno arcessit. Ita, quantum hibernorum opportunitas 
bellique ratio postulabat, perpetuo suo labore in uicem legionibus expeditionum 
onus iniungebat. 
[7] His copiis coactis ad Bellouacos proficiscitur castrisque in eorum finibus 
positis equitum turmas dimittit in omnes partes ad aliquos excipiendos ex quibus 
hostium consilia cognosceret. Equites officio functi renuntiant paucos in 
aedificiis esse inuentos, atque hos, non qui agrorum colendorum causa 
remansissent (namque esse undique diligenter demigratum), sed qui speculandi 
causa essent remissi. A quibus cum quaereret Caesar quo loco multitudo esset 
Bellouacorum quodue esset consilium eorum, inueniebat Bellouacos omnes qui arma 
ferre possent in unum locum conuenisse, itemque Ambianos, Aulercos, Caletos, 
Veliocasses, Atrebatas; locum castris excelsum in silua circumdata palude 
delegisse, impedimenta omnia in ulteriores siluas contulisse. Complures esse 
principes belli auctores, sed multitudinem maxime Correo obtemperare, quod ei 
summo esse odio nomen populi Romani intellexissent. Paucis ante diebus ex his 
castris Atrebatem Commium discessisse ad auxilia Germanorum adducenda; quorum et 
uicinitas propinqua et multitudo esset infinita. Constituisse autem Bellouacos 
omnium principum consensu, summa plebis cupiditate, si, ut diceretur, Caesar cum 
tribus legionibus ueniret, offerre se ad dimicandum, ne miseriore ac duriore 
postea condicione cum toto exercitu decertare cogerentur; si maiores copias 
adduceret, in eo loco permanere quem delegissent, pabulatione autem, quae 
propter anni tempus cum exigua tum disiecta esset, et frumentatione et reliquo 
commeatu ex insidiis prohibere Romanos. 
[8] Quae Caesar consentientibus pluribus cum cognosset atque ea quae 
proponerentur consilia plena prudentiae longeque a temeritate barbarorum remota 
esse iudicaret, omnibus rebus inseruiendum statuit, quo celerius hostis 
contempta sua paucitate prodiret in aciem. Singularis enim uirtutis ueterrimas 
legiones VII, VIII, VIIII habebat, summae spei delectaeque iuuentutis XI, quae 
octauo iam stipendio tamen in collatione reliquarum nondum eandem uetustatis ac 
uirtutis ceperat opinionem. Itaque consilio aduocato, rebus eis quae ad se 
essent delatae omnibus expositis animos multitudinis confirmat. Si forte hostes 
trium legionum numero posset elicere ad dimicandum, agminis ordinem ita 
constituit, ut legio septima, octaua, nona ante omnia irent impedimenta, deinde 
omnium impedimentorum agmen, quod tamen erat mediocre, ut in expeditionibus esse 
consueuit, cogeret undecima, ne maioris multitudinis species accidere hostibus 
posset quam ipsi depoposcissent. Hac ratione paene quadrato agmine instructo in 
conspectum hostium celerius opinione eorum exercitum adducit. 
[9] Cum repente instructas uelut in acie certo gradu legiones accedere Galli 
uiderent, quorum erant ad Caesarem plena fiduciae consilia perlata, siue 
certamiuis periculo siue subito aduentu siue exspectatione nostri consili copias 
instruunt pro castris nec loco superiore decedunt. Caesar, etsi dimicare 
optauerat, tamen admiratus tantam multitudinem hostium ualle intermissa magis in 
altitudinem depressa quam late patente castra castris hostium confert. Haec 
imperat uallo pedum XII muniri, loriculam pro [hac] ratione eius altitudinis 
inaedificari; fossam duplicem pedum denum quinum lateribus deprimi directis; 
turres excitari crebras in altitudinem trium tabulatorum, pontibus traiectis 
constratisque coniungi, quorum frontes uiminea loricula munirentur; ut ab 
hostibus duplici fossa, duplici propugnatorum ordine defenderentur, quorum alter 
ex pontibus, quo tutior altitudine esset, hoc audacius longiusque permitteret 
tela, alter, qui propior hostem in ipso uallo collocatus esset, ponte ab 
incidentibus telis tegeretur. Portis fores altioresque turres imposuit. 
[10] Huius munitionis duplex erat consilium. Namque et operum magnitudinem et 
timorem suum sperabat fiduciam barbaris allaturum, et cum pabulatum 
frumentatumque longius esset proficiscendum, paruis copiis castra munitione ipsa 
uidebat posse defendi. Interim crebro paucis utrimque procurrentibus inter bina 
castra palude interiecta contendebatur; quam tamen paludem nonnumquam aut nostra 
auxilia Gallorum Germanorumque transibant acriusque hostes insequebantur, aut 
uicissim hostes eadem transgressi nostros longius summouebant. Accidebat autem 
cotidianis pabulationibus (id quod accidere erat necesse, cum raris disiectisque 
ex aedificius pabulum conquireretur), ut impeditis locis dispersi pabulatores 
circumuenirentur; quae res, etsi mediocre detrimentum iumentorum ac seruorum 
nostris adferebat, tamen stultas cogitationes incitabat barbarorum, atque eo 
magis, quod Commius, quem profectum ad auxilia Germanorum arcessenda docui, cum 
equitibus uenerat; qui, tametsi numero non amplius erant quingenti, tamen 
Germanorum aduentu barbari nitebantur. 
[11] Caesar, cum animaduerteret hostem complures dies castris palude et loci 
natura munitis se tenere neque oppugnari castra eorum sine dimicatione 
perniciosa nec locum munitionibus claudi nisi a maiore exercitu posse, litteras 
ad Trebonium mittit, ut quam celerrime posset legionem XIlI, quae cum T. Sextio 
legato in Biturigibus hiemabat, arcesseret atque ita cum tribus legionibus 
magnis itineribus ad se ueniret; ipse equites in uicem Remorum ac Lingonum 
reliquarumque ciuitatum, quorum magnum numerum euocauerat, praesidio 
pabulationibus mittit, qui subitas hostium incursiones sustinerent. 
[12] Quod cum cotidie fieret ac iam consuetudine diligentia minueretur, quod 
plerumque accidit diu turnitate, Bellouaci delecta manu peditum cognitis 
stationibus cotidianis equitum nostrorum siluestribus locis insidias disponunt 
eodemque equites postero die mittunt, qui primum elicerent nostros, deinde 
circumuentos aggrederentur. Cuius mali sors incidit Remis, quibus ille dies 
fungendi muneris obuenerat. Namque hi, cum repente hostium equites animad 
uertissent ac numero superiores paucitatem contempsissent, cupidius insecuti 
peditibus undique sunt circumdati. Quo facto perturbati celerius quam consuetudo 
fert equestris proeli se receperunt amisso Vertisco, principe ciuitatis, 
praefecto equitum; qui cum uix equo propter aetatem posset uti, tamen 
consuetudine Gallorurn neque aetatis excusatione in suscipienda praefectura usus 
erat neque dimicari sine se uoluerat. Inflantur atque incitantur hostium animi 
secundo proelio, principe et praefecto Remorum interfecto, nostrique detrimento 
admonentur diligentius exploratis locis stationes disponere ac mode ratius 
cedentem insequi hostem. 
[13] Non intermittunt interim cotidiana proelia in conspectu utrorumque 
castrorum, quae ad uada transitus que fiebant paludis. Qua contentione Germani, 
quos propterea Caesar traduxerat Rhenum ut equitibus interpositi proeliarentur, 
cum constantius uniuersi paludem transissent paucisque resistentibus interfectis 
pertinacius reliquam multitudinem essent insecuti, perterriti non solum ei qui 
aut comminus opprimebantur aut eminus uulnerabantur, sed etiam qui longius 
subsidiari consuerant, turpiter refugerunt, nec prius finem fugae fecerunt saepe 
amissis superioribus locis quam se aut in castra suorum reciperent, aut nonnulli 
pudore coacti longius profugerent. Quorum periculo sic omnes copiae sunt 
perturbatae ut uix iudicari posset, utrum secundis minimisque rebus 
insolentiores an aduerso mediocri casu timidiores essent. 
[14] Compluribus diebus isdem in castris consumptis, cum propius accessisse 
legiones et Gaium Trebonium legatum cognossent, duces Bellouacorum ueriti 
similem obsessionem Alesiae noctu dimittunt eos quos aut aetate aut uiribus 
inferiores aut inermes habebant, unaque reliqua impedimenta. Quorum perturbatum 
et confusum dum explicant agmen (magna enim multitudo carrorum etiam expeditos 
sequi Gallos consueuit), oppressi luce copias armatorum pro suis instruunt 
castris, ne prius Romani persequi se inciperent quam longius agmen 
impedimentorum suorum processisset. At Caesar neque resistentes adgrediendos 
tanto collis ascensu iudicabat, neque non usque eo legiones admouendas ut 
discedere ex eo loco sine periculo barbari militibus instantibus non possent. 
Ita, cum palude impedita a castris castra diuidi uideret, quae trans eundi 
difficultas celeritatem insequendi tardare posset, adque id iugum quod trans 
paludem paene ad hostium castra pertineret mediocri ualle a castris eorum 
intercisum animum aduerteret, pontibus palude constrata legiones traducit 
celeriterque in summam planitiem iugi peruenit, quae decliui fastigio duobus ab 
lateribus muniebatur. Ibi legionibus instructis ad ultimum iugum peruenit 
aciemque eo loco constituit unde tormento missa tela in llostium cuneos conici 
possent. 
[15] Barbari confisi loci natura, cum dimicare non recusarent, si forte Romani 
subire collem conarentur, paulatim copias distributas dimittere non possent, ne 
dispersi perturbarentur, in acie permanserunt. Quorum pertinacia cogruta Caesar 
XX cohortibus instructis castrisque eo loco metatis muniri iubet castra. 
Absolutis operibus pro uallo legiones instructas collocat, equites frenatis 
equis in statione disponit. Bellouaci, cum Romanos ad insequendum paratos 
uiderent neque pernoctare aut diutius permanere sine periculo eodem loco 
possent, tale consilium sui recipiendi ceperunt. Fasces, ubi consederant (namque 
in acie sedere Gallos consuesse superioribus commentariis Caesaris declaratum 
est), per manus stramentorum ac uirgultorum, quorum summa erat in castris copia, 
inter se traditos ante aciem collocarunt extremoque tempore diei signo 
pronuntiato uno tempore incenderunt. Ita continens flamma copias omnes repente a 
conspectu texit Romanorum. Quod ubi accidit, barbari uehementissimo cursu 
refugerunt. 
[16] Caesar, etsi discessum hostium animaduertere non poterat incendiis 
oppositis, tamen id consilium cum fugae causa initum suspicaretur, legiones 
promouet, turmas mittit ad insequendum; ipse ueritus insidias, ne forte in eodem 
loco subsistere hostis atque elicere nostros in locum conaretur iniquum, tardius 
procedit. Equites cum intrare fumum et flammam densissimam timerent ac, si qui 
cupidius intrauerant, uix suorum ipsi priores partes animaduerterent equorum, 
insidias ueriti liberam facultatem sui recipiendi Bellouacis dederunt. Ita fuga 
timoris simul calliditatisque plena sine ullo detrimento milia non amplius decem 
progressi hostes loco munitissimo castra posuerunt. Inde cum saepe in insidiis 
equites peditesque disponerent, magna detrimenta Romanis in pabulationibus 
inferebant. 
[17] Quod cum crebrius accideret, ex captiuo quodam comperit Caesar Correum, 
Bellouacorum ducem, fortissimorum milia sex peditum delegisse equitesque ex omni 
numero mille, quos in insidiis eo loco collocaret, quem in locum propter copiam 
frumenti ac pabuli Romanos missuros suspicaretur. Quo cognito consilio legiones 
plures quam solebat educit equitatumque, qua consuetudine pabulatoribus mittere 
praesidio consuerat, praemittit: huic interponit auxilia leuis armaturae; ipse 
cum legionibus quam potest maxime appropinquat. 
[18] Hostes in insidus dispositi, cum sibi delegissent campum ad rem gerendam 
non amplius patentem in omnes partes passibus mille, siluis undique aut 
impeditissimo flumine munitum, uelut indagine hunc insidiis circumdederunt. 
Explorato hostium consilio nostri ad proeliandum animo atque armis parati, cum 
subsequentibus legionibus nullam dimicationem recusarent, turmatim in eum locum 
deuenerunt. Quorum aduentu cum sibi Correus oblatam occasionem rei gerendae 
existimaret, primum cum paucis se ostendit atque in proximas turmas impetum 
fecit. Nostri constanter incursum sustinent insidiatorum neque plures in unum 
locum conueniunt; quod plerumque equestribus proeliis cum propter aliquem 
timorem accidit, tum multitudine ipsorum detrimentum accipitur. 
[19] Cum dispositis turmis in uicem rari proeliarentur neque ab lateribus 
circumueniri suos paterentur, erumpunt ceteri Correo proeliante ex siluis. Fit 
magna contentione diuersum proelium. Quod cum diutius pari Marte iniretur, 
paulatim ex siluis instructa multitudo procedit peditum, quae nostros coegit 
cedere equites. Quibus celeriter subueniunt leuis armaturae pedites, quos ante 
legiones missos docui, turmisque nostrorum interpositi constanter proeliantur. 
Pugnatur aliquamdiu pari contentione; deinde, ut ratio postulabat proeli, qui 
sustinuerant primos impetus insidiarum hoc ipso fiunt superiores, quod nullum ab 
insidiantibus imprudentes acceperant detrimentum. Accedunt propius interim 
legiones, crebrique eodem tempore et nostris et hostibus nuntii adferuntur, 
imperatorem instructis copiis adesse. Qua re cognita praesidio cohortium confisi 
nostri acerrime proeliantur, ne, si tardius rem gessissent, uictoriae gloriam 
communicasse cum legionibus uiderentur; hostes concidunt animis atque itineribus 
diuersis fugam quaerunt. Nequiquam: nam quibus difficultatibus locorum Romanos 
claudere uoluerant, eis ipsi tenebantur. Victi tamen perculsique maiore parte 
amissa consternati profugiunt partim siluis petitis, partim flumine (qui tamen 
in fuga a nostris acriter insequentibus conficiuntur), eum interim nulla 
calamitate uictus Correus excedere proelio siluasque petere aut inuitantibus 
nostris ad deditionem potuit adduci, quin fortissime proeliando compluresque 
uulnerando cogeret elatos iracundia uictores in se tela conicere. 
[20] Tali modo re gesta recentibus proeli uestigiis ingressus Caesar, cum uictos 
tanta calamitate existimaret hostes nuntio accepto locum castrorum relicturos, 
quae non longius ab ea caede abesse plus minus octo milibus dicebantur, tametsi 
flumine impeditum transitum uidebat, tamen exercitu traducto progreditur. At 
Bellouaci reliquaeque ciuitates repente ex fuga paucis atque his uulneratis 
receptis, qui siluarum benefieio casum euitauerant, omnibus aduersis, cognita 
calamitate, interfecto Correo, amisso equitatu et fortissimis pcditibus, cum 
aduentare Romanos existimarent, concilio repente cantu tubarum conuocato 
conclamant, legati obsidesque ad Caesarem mittantur. 
[21] Hoc omnibus probato consilio Commius Atrebas ad eos confugit Germanos, a 
quibus ad id bellum auxilia mutuatus erat. Ceteri e uestigio mittunt ad Caesarem 
legatos petuntque, ut ea poena sit contentus hostium, quam si sine dimicatione 
inferre integris posset, pro sua clementia atque humanitate numquam profecto 
esset illaturus. Adflictas opes equestri proelio Bellouacorum esse; delectorum 
peditum multa milia interisse, uix refugisse nuntios caedis. Tamen magnum ut in 
tanta calamitate Bellouacos eo proelio commodum esse consecutos, quod Correus, 
auctor belli, concitator multitudinis, esset interfectus. Numquam enim senatum 
tantum in ciuitate illo uiuo quantum imperitam plebem potuisse. 
[22] Haec orantibus legatis commemorat Caesar: Eodem tempore superiore anno 
Bellouacos ceterasque Galliae ciuitates suscepisse bellum: pertinacissime hos ex 
omnibus in sententia permansisse neque ad sanitatem reliquorum deditione esse 
perductos. Scire atque intellegere se causam peccati facillime mortuis delegari. 
Neminem uero tantum pollere, ut inuitis principibus, resistente senatu, omnibus 
bonis repugnantibus infirma manu plebis bellum concitare et gerere posset. Sed 
tamen se contentum fore ea poena quam sibi ipsi contraxissent. 
[23] Nocte insequenti legati responsa ad suos referunt, obsides conficiunt. 
Concurrunt reliquarum ciuitatium legati, quae Bellouacorum speculabantur 
euentum; obsides dant, imperata faciunt excepto Commio, quem timor prohibebat 
cuiusquam fidei suam committere salutem. Nam superiore anno Titus Labienus, 
Caesare in Gallia citeriore ius dicente, cum Commium comperisset sollicitare 
ciuitates et coniurationem contra Caesarem facere, infidelitatem eius sine ulla 
perfidia iudicauit comprimi posse. Quem quia non arbitrabatur uocatum in castra 
uenturum, ne temptando cautiorem faceret, Gaium Volusenum Quadratum misit, qui 
eum per simulationem colloqui curaret interficiendum. Ad eam rem delectos 
idoneos ei tradit centuriones. Cum in colloquium uentum esset, et, ut 
conuenerat, manum Commi Volusenus arripuisset, centurio uel insueta re permotus 
uel celeriter a familiaribus prohibitus Commi conficere hominem non potuit; 
grauiter tamen primo ictu gladio caput percussit. Cum utrimque gladii destricti 
essent, non tam pugnandi quam diffugiendi fuit utrorumque consilium: nostrorum, 
quod mortifero uulnere Commium credebant adfectum; Gallorum, quod insidius 
cognitis plura quam uidebant extimescebant. Quo facto statuisse Commius 
dicebatur numquam in conspectum cuiusquam Romani uenire. 
[24] Bellicosissimis gentibus deuictis Caesar, cum uideret nullam iam esse 
ciuitatem quae bellum pararet quo sibi resisteret, sed nonnullos ex oppidis 
demigrare, ex agris diffugere ad praesens imperium euitandum, plures in partes 
exercitum dimittere constituit. M. Antonium quaestorem cum legione duodecima 
sibi coniungit. C. Fabium legatum cum cohortibus XXV mittit in diuersissimam 
partem Galliae, quod ibi quasdam ciuitates in armis esse audiebat neque C. 
Caninium Rebilum legatum, qui in illis regionibus erat, satis firmas duas 
legiones habere existimabat. Titum Labienum ad se euocat; legionem autem XV, 
quae cum eo fuerat in hibernis, in togatam Galliam mittit ad colonias ciuium 
Romanorum tuendas, ne quod simile incommodum accideret decursione barbarorum ac 
superiore aestate Tergestinis acciderat, qui repentino latrocinio atque impetu 
illorum erant oppressi. Ipse ad uastandos depopulandosque fines Ambiorigis 
proficiscitur; quem perterritum ac fugientem cum redigi posse in suam potestatem 
desperasset, proximum suae dignitatis esse ducebat, adeo fines eius uastare 
ciuibus, aedificiis, pecore, ut odio suorum Ambiorix, si quos fortuna reliquos 
fecisset, nullum reditum propter tantas calamitates haberet in ciuitatem. 
[25] Cum in omnes partes finium Ambiorigis aut legiones aut auxilia dimisisset 
atque omnia caedibus, incendius, rapinis uastasset, magno numero hominum 
interfecto aut capto Labienum cum duabus legionibus in Treueros mittit, quorum 
ciuitas propter Germaniae uicinitatem cotidianis exercitata bellis cultu et 
feritate non multum a Germanis differebat neque imperata umquam nisi exercitu 
coacta faciebat.  
[26] Interim Gaius Caninius legatus, cum magnam multitudinem conuenisse hostium 
in fines Pictonum litteris nuntiisque Durati cognosceret, qui perpetuo in 
amicitia manserat Romanorum, cum pars quaedam ciuitatis eius defecisset, ad 
oppidum Lemonum contendit. Quo cum aduentaret atque ex captiuis certius 
cognosceret multis hominum milibus a Dumnaco, duce Andium, Duratium clausum 
Lemoni oppugnari neque infirmas legiones hostibus committere auderet, castra 
posuit loco munito. Dumnacus, cum appropinquare Caninium cognosset, copiis 
omnibus ad legiones conuersis castra Romanorum oppugnare instituit. Cum 
complures dies in oppugnatione consumpsisset et magno suorum detrimento nullam 
partem munitionum conuellere potuisset, rursus ad obsidendum Lemonum redit. 
[27] Eodem tempore C. Fabius legatus complures ciuitates in fidem recipit, 
obsidibus firmat litterisque Gai Canini Rebili fit certior quae in Pictonibus 
gerantur. Quibus rebus cognitis proficiscitur ad auxilium Duratio ferendum. At 
Dumnacus aduentu Fabi cognito desperata salute, si tempore eodem coactus esset 
et Romanum externum sustinere hostem et respicere ac timere oppidanos, repente 
ex eo loco cum copiis recedit nec se satis tutum fore arbitratur, nisi flumine 
Ligeri, quod erat ponte propter magnitudinem transeundum, copias traduxisset. 
Fabius, etsi nondum in conspectum uenerat hostibus neque se Caninio coniunxerat, 
tamen doctus ab eis qui locorum nouerant naturam potissimum credidit hostes 
perterritos eum locum, quem petebant, petituros. Itaque cum copiis ad eundem 
pontem contendit equitatumque tantum procedere ante agmen imperat legionum, 
quantum cum processisset, sine defatigatione equorum in eadem se reciperet 
castra. Consecuntur equites nostri, ut erat praeceptum, inuaduntque Dumnaci 
agmen et fugientes perterritosque sub sarcinis in itinere adgressi magna praeda 
multis interfectis potiuntur. Ita re bene gesta se recipiunt in castra. 
[28] Insequenti nocte Fabius equites praemittit sic paratos ut confligerent 
atque omne agmen morarentur, dum consequeretur ipse. Cuius praeceptis ut res 
gereretur, Quintus Atius Varus, praefectus equitum, singularis et animi et 
prudentiae uir, suos hortatur agmenque hostium consecutus turmas partim idoneis 
locis disponit, parte equitum proelium committit. Confligit audacius equitatus 
hostium succedentibus sibi peditibus, qui toto agmine subsistentes equitibus 
suis contra nostros ferunt auxilium. Fit proelium acri certamine. Namque nostri 
contemptis pridie superatis hostibus, cum subsequi legiones meminissent, et 
pudore cedendi et cupiditate per se conficiendi proeli fortissime contra pedites 
proeliantur, hostesque nihil amplius copiarum accessurum credentes, ut pridie 
cognouerant, delendi equitatus nostri nacti occasionem uidebantur. 
[29] Cum aliquamdiu summa contentione dimicaretur, Dumnacus instruit aciem quae 
suis esset equitibus in uicem praesidio, cum repente confertae legiones in 
conspectum hostium ueniunt. Quibus uisis perculsae barbarorum turmae ac 
perterritae acies hostium, perturbato impedimentorum agmine, magno clamore 
discursuque passim fugae se mandant. At nostri equites, qui paulo ante cum 
resistentibus fortissime conflixerant, laetitia uictoriae elati magno undique 
clamore sublato cedentibus circumfusi, quantum equorum uires ad persequendum 
dextraeque ad caedendum ualent, tantum eo proelio interficiunt. Itaque amplius 
milibus XII aut armatorum aut eorum qui eo timore arma proiecerant interfectis 
omnis multitudo capitur impedimentorum. 
[30] Qua ex fuga cum constaret Drappetem Senonem, qui, ut primum defecerat 
Gallia, collectis undique perditis hominibus, seruis ad libertatem uocatis, 
exulibus omnium ciuitatum adscitis, receptis latronibus impedimenta et commeatus 
Romanorum interceperat, non amplius hominum duobus milibus ex fuga collectis 
prouinciam petere unaque consilium cum eo Lucterium Cadurcum cepisse, quem 
superiore commentario prima defectione Galliae facere in prouinciam uoluisse 
impetum cognitum est, Caninius legatus cum legionibus duabus ad eos persequendos 
contendit, ne detrimento aut timore prouinciae magna infamia perditorum hominum 
latrociniis caperetur. 
[31] Gaius Fabius cum reliquo exercitu in Carnutes ceterasque proficiscitur 
ciuitates, quarum eo proelio, quod cum Dumnaco fecerat, copias esse accisas 
sciebat. Non enim dubitabat quin recenti calamitate summissiores essent futurae, 
dato uero spatio ac tempore eodem instigante Dumnaco possent concitari. Qua in 
re summa felicitas celeritasque in recipiendis ciuitatibus Fabium consequitur. 
Nam Carnutes, qui saepe uexati numquam pacis fecerant mentionem, datis obsidibus 
ueniunt in deditionem, ceteraeque ciuitates positae in ultimis Galliae finibus 
Oceano coniunctae, quae Armoricae appellantur, auctoritate adductae Carnutum 
aduentu Fabi legio numque imperata sine mora faciunt. Dumnacus suis finibus 
expulsus errans latitansque solus extremas Galliae regiones petere est coactus. 
[32] At Drappes unaque Lucterius, cum legiones Caniniumque adesse cognoscerent 
nec se sine certa pernicie persequente exercitu putarent prouinciae fines 
intrare posse nec iam libere uagandi latrociniorumque faciendorum facultatem 
haberent, in finibus consistunt Cadurcorum. Ibi cum Lucterius apud suos ciues 
quondam integris rebus multum potuisset, semperque auctor nouorum consiliorum 
magnam apud barbaros auctoritatem haberet, oppidum Vxellodunum, quod in 
clientela fuerat eius, egregie natura loci munitum, occupat suis et Drappetis 
copiis oppidanosque sibi coniungit. 
[33] Quo cum confestim Gaius Caninius uenisset animaduerteretque omnes oppidi 
partes praeruptissimis saxis esse munitas, quo defendente nullo tamen armatis 
ascendere esset difficile, magna autem impedimenta oppidanorum uideret, quae si 
clandestina fuga subtrahere conarentur, effugere non modo equitatum, sed ne 
legiones quidem possent, tripertito cohortibus diuisis trina excelsissimo loco 
castra fecit; a quibus paulatim, quantum copiae patiebantur, uallum in oppidi 
circuitum ducere instituit. 
[34] Quod cum animaduerterent oppidani miserrimaque Alesiae memoria solliciti 
similem casum obsessionis uererentur, maximeque ex omnibus Lucterius, qui 
fortunae illius periculum fecerat, moneret frumenti rationem esse habendam, 
constituunt omnium consensu parte ibi relicta copiarum ipsi cum expeditis ad 
importandum frumentum proficisci. Eo consilio probato proxima nocte duobus 
milibus armatorum relictis reliquos ex oppido Drappes et Lucterius educunt. Hi 
paucos dies morati ex finibus Cadurcorum, qui partim re frumentaria subleuare 
eos cupiebant, partim prohibere quo minus sumerent non poterant, magnum numerum 
frumenti comparant, nonnumquam autem expeditionibus nocturnis castella nostrorum 
adoriuntur. Quam ob causam Gaius Caninius toto oppido munitiones circumdare 
moratur, ne aut opus effectum tueri non possit aut plurimis in locis infirma 
disponat praesidia. 
[35] Magna copia frumenti comparata considunt Drappes et Lucterius non longius 
ab oppido X milibus, unde paulatim frumentum in oppidum supportarent. Ipsi inter 
se prouincias partiuntur: Drappes castris praesidio cum parte copiarum restitit; 
Lucterius agmen iumentorum ad oppidum ducit. Dispositis ibi praesidiis hora 
noctis circiter decima siluestribus angustisque itineribus frumentum importare 
in oppidum instituit. Quorum strepitum uigiles castrorum cum sensissent, 
exploratoresque missi quae gererentur renuntiassent, Caninius celeriter cum 
cohortibus armatis ex proximis castellis in frumentarios sub ipsam lucem impetum 
fecit. Ei repentino malo perterriti diffugiunt ad sua praesidia; quae nostri ut 
uiderunt, acrius contra armatos incitati neminem ex eo numero uiuum capi 
patiuntur. Profugit inde cum paucis Lucterius nec se recipit in eastra. 
[36] Re bene gesta Caninius ex captiuis comperit partem copiarum cum Drappete 
esse in castris a milibus longe non amplius XII. Qua re ex compluribus cognita, 
cum intellegeret fugato duce altero perterritos reliquos facile opprimi posse, 
magnae felicitatis esse arbitrabatur neminem ex caede refugisse in castra qui de 
accepta calamitate nuntium Drappeti perferret. Sed in experiendo cum periculum 
nullum uideret, equitatum omnem Germanosque pedites, summae uelocitatis homines, 
ad castra hostium praemittit; ipse legionem unam in trina castra distribuit, 
alteram secum expeditam ducit. Cum propius hostes accessisset, ab exploratoribus 
quos praemiserat cognoscit castra eorum, ut barbarorum fere consuetudo est, 
relictis locis superioribus ad ripas fluminis esse demissa; at Germanos 
equitesque imprudentibus omnibus de improuiso aduolasse proeliumque commisisse. 
Qua re cognita legionem armatam instructamque adducit. Ita repente omnibus ex 
partibus signo dato loca superiora capiuntur. Quod ubi accidit, Germani 
equitesque signis legionis uisis uehementissime proeliantur. Confestim cohortes 
undique impetum faciunt omnibusque aut interfectis aut captis magna praeda 
potiuntur. Capitur ipse eo proelio Drappes. 
[37] Caninius felicissime re gesta sine ullo paene militis uulnere ad obsidendos 
oppidanos reuertitur externoque hoste deleto, cuius timore antea diuidere 
praesidia et munitione oppidanos circumdare prohibitus erat, opera undique 
imperat administrari. Venit eodem cum suis copiis postero die Gaius Fabius 
partemque oppidi sumit ad obsidendum. 
[38] Caesar interim M. Antonium quaestorem cum cohortibus XV in Bellouacis 
relinquit, ne qua rursus nouorum consiliorum capiendorum Belgis facultas 
daretur. Ipse reliquas ciuitates adit, obsides plures imperat, timentes omnium 
animos consolatione sanat. Cum in Carnutes uenisset, quorum in ciuitate 
superiore commentario Caesar exposuit initium belli esse ortum, quod praecipue 
eos propter conscientiam facti timere animaduertebat, quo celerius ciuitatem 
timore liberaret, principem sceleris illius et concitatorem belli, Gutruatum, ad 
supplicium depoposcit. Qui etsi ne ciuibus quidem suis se committebat, tamen 
celeriter omnium cura quaesitus in castra perducitur. Cogitur in eius supplicium 
Caesar contra suam naturam concursu maximo militum, qui ei omnia pericula et 
detrimenta belli accepta referebant, adeo ut uerberibus exanimatum corpus securi 
feriretur. 
[39] Ibi crebris litteris Canini fit certior quae de Drappete et Lucterio gesta 
essent, quoque in consilio permanerent oppidani. Quorum etsi paucitatem 
contemnebat, tamen pertinaciam magna poena esse adficiendam iudicabat, ne 
uniuersa Gallia non sibi uires defuisse ad resistendum Romanis, sed constantiam 
putaret, neue hoc exemplo ceterae ciuitates locorum opportunitate fretae se 
uindicarent in libertatem, cum omnibus Gallis notum esse sciret reliquam esse 
unam aestatem suae prouinciae, quam si sustinere potuissent, nullum ultra 
periculum uererentur. Itaque Q. Calenum legatum cum legionibus reliquit qui 
iustis itineribus subsequeretur; ipse cum omni equitatu quam potest celerrime ad 
Caninium contendit. 
[40] Cum contra exspectationem omnium Caesar Vxellodunum uenisset oppidumque 
operibus clausum animaduerteret neque ab oppugnatione recedi uideret ulla 
condicione posse, magna autem copia frumenti abundare oppidanos ex perfugis 
cognosset, aqua prohibere hostem temptare coepit. Flumen infimam uallem 
diuidebat, quae totum paene montem cingebat, in quo positum erat praeruptum 
undique oppidum Vxellodunum. Hoc auertere loci natura prohibebat: in infimis 
enim sic radicibus montis ferebatur, ut nullam in partem depressis fossis 
deriuari posset. Erat autem oppidanis difficilis et praeruptus eo descensus, ut 
prohibentibus nostris sine uulneribus ac periculo uitae neque adire flumen neque 
arduo se recipere possent ascensu. Qua difficultate eorum cogmta Caesar 
sagittariis funditoribusque dispositis, tormentis etiam quibusdam locis contra 
facillimos descensus collocatis aqua fluminis prohibebat oppidanos. 
[41] Quorum omnis postea multitudo aquatorum unum in locum conueniebat sub 
ipsius oppidi murum, ubi magnus fons aquae prorumpebat ab ea parte, quae fere 
pedum CCC interuallo fluminis circuitu uacabat. Hoc fonte prohiberi posse 
oppidanos cum optarent reliqui, Caesar unus uideret, e regione eius uineas agere 
aduersus montem et aggerem instruere coepit magno cum labore et continua 
dimicatione. Oppidani enim loco superiore decurrunt et eminus sine periculo 
proeliantur multosque pertinaciter succedentes uulnerant; non deterrentur tamen 
milites nostri uineas proferre et labore atque operibus locorum uincere 
difficultates. Eodem tempore cuniculos tectos ab uineis agunt ad caput fontis; 
quod genus operis sine ullo periculo, sine suspicione hostium facere licebat. 
Exstruitur agger in altitudinem pedum sexaginta, collocatur in eo turris decem 
tabulatorum, non quidem quae moenibus aequaret (id enim nullis operibus effici 
poterat), sed quae superare fontis fastigium posset. Ex ea cum tela tormentis 
iacerentur ad fontis aditum, nec sine periculo possent aquari oppidani, non 
tantum pecora atque iumenta, sed etiam magna hostium multitudo siti 
consumebatur. 
[42] Quo malo perterriti oppidani cupas sebo, pice, scandulis complent; eas 
ardentes in opera prouoluunt eodemque tempore acerrime proeliantur, ut ab 
incendio restinguendo dimicationis periculo deterreant Romanos. Magna repente in 
ipsis operibus flamma exstitit. Quaecumque enim per locum praecipitem missa 
erant, ea uineis et aggere suppressa comprehendebant id ipsum quod morabatur. 
Milites contra nostri, quamquam periculoso genere proeli locoque iniquo 
premebantur, tamen omnia fortissimo sustinebant animo. Res enim gerebatur et 
excelso loco et in conspectu exercitus nostri, magnusque utrimque clamor 
oriebatur. Ita quam quisque poterat maxime insignis, quo notior testatiorque 
uirtus esset eius, telis hostium flammaeque se offerebat. 
[43] Caesar cum complures suos uulnerari uideret, ex omnibus oppidi partibus 
cohortes montem ascendere et simulatione moenium occupandorum clamorem undique 
iubet tollere. Quo facto perterriti oppidani, cum quid ageretur in locis 
reliquis essent suspensi, reuocant ab impugnandis operibus armatos murisque 
disponunt. Ita nostri fine proeli facto celeriter opera flamma comprehensa 
partim restinguunt, partim interscindunt. Cum pertinaciter resisterent oppidani, 
magna etiam parte amissa siti suorum in sententia permanerent, ad postremum 
cuniculis uenae fontis intercisae sunt atque auersac. Quo facto repente perennis 
exaruit fons tantamque attulit oppidanis salutis desperationem, ut id non 
hominum consilio, sed deorum uoluntate factum putarent. Itaque se necessitate 
coacti tradiderunt. 
[44] Caesar, cum suam lenitatem cognnitam omnibus sciret neque uereretur ne quid 
crudelitate naturae uideretur asperius fecisse, neque exitum consiliorum suorum 
animaduerteret, si tali ratione diuersis in locis plures consilia inissent, 
exemplo supplici deterrendos reliquos existimauit. Itaque omnibus qui arma 
tulerant manus praecidit uitamque concessit, quo testatior esset poena 
improborum. Drappes, quem captum esse a Caninio docui, siue indignitate et 
dolore uinculorum siue timore grauioris supplici paucis diebus cibo se abstinuit 
atque ita interiit. Eodem tempore Lacterius, quem profugisse ex proelio scripsi, 
cum in potestatem uenisset Epasnacti Aruerni (crebro enim mutandis locis 
multorum fidei se committebat, quod nusquam diutius sine periculo commoraturus 
uidebatur, cum sibi conscius esset, quam inimicum deberet Caesarem habere), hunc 
Epasnactus Aruernus, amicissimus populi Romani, sine dubitatione ulla uinctum ad 
Caesarem deduxit. 
[45] Labienus interim in Treueris equestre proelium facit secundum 
compluribusque Treueris interfectis et Germanis, qui nullis aduersus Romanos 
auxilia denegabant, principes eorum uiuos redigit in suam potestatem atque in 
his Surum Aedmlm, qui et uirtutis et generis summam nobilitatem habebat solusque 
ex Aeduis ad id tempus permanserat in armis. 
[46] Ea re cognita Caesar, cum in omnibus partibus Galliae bene res geri uideret 
iudicaretque superioribus aestiuis Galliam deuictam subactamque esse, Aquitaniam 
numquam adisset, per Publium Crassum quadam ex parte deuicisset, cum duabus 
legionibus in eam partem Galliae est profectus, ut ibi extremum tempus 
consumeret aestiuorum. Quam rem sicuti cetera celeriter feliciterque confecit. 
Namque omnes Aquitaniae ciuitates legatos ad Caesarem miserunt obsidesque ei 
dederunt. Quibus rebus gestis ipse equitum praesidio Narbonem profecto est, 
exercitum per legatos in hiberna deduxit: quattuor legiones in Belgio collocauit 
cum M. Antonio et C. Trebonio et P. Vatinio legatis, duas legiones in Aeduos 
deduxit, quorum in omni Gallia summam esse auctoritatem sciebat, duas in Turonis 
ad fines Carnutum posuit, quae omnem illam regionem coniunctam Oceano 
continerent, duas reliquas in Lemouicum finibus non longe ab Aruernis, ne qua 
pars Galliae uacua ab exercitu esset. Paucos dies ipse in prouincia moratus, cum 
celeriter omnes conuentus percucurrisset, publicas controuersias cognosset, bene 
meritis praemia tribuisset (cognoscendi enim maximam facultatem habebat, quali 
quisque fuisset animo in totius Galliae defectione, quam sustinuerat fidelitate 
atque auxiliis prouinciae illius), his confectis rebus ad legiones in Belgium se 
recipit hibernatque Nemetocennae. 
[47] Ibi cognoscit Commium Atrebatem proelio cum equitatu suo contendisse. Nam 
cum Antonius in hiberna uenisset, ciuitasque Atrebatum in officio esset, 
Commius, qui post illam uulnerationem, quam supra commemoraui, semper ad omnes 
motus paratus suis ciuibus esse consuesset, ne consilia belli quaerentibus 
auctor armorum duxque deesset, parente Romanis ciuitate cum suis equitibus 
latrociniis se suos que alebat infestisque itineribus commeatus complures, qui 
comportabantur in hiberna Romanorum, intercipiebat. 
[48] Erat attributus Antonio praefectus equitum C. Volusenus Quadratus qui cum 
eo hibernaret. Hunc Antonius ad persequendum equitatum hostium mittit. Volusenus 
ad eam uirtutem, quae singularis erat in eo, magnum odium Commi adiungebat, quo 
libentius id faceret quod imperabatur. Itaque dispositis insidiis saepius 
equites eius adgressus secunda proelia faciebat. Nouissime, cum uehementius 
contenderetur, ac Volusenus ipsius intercipiendi Commi cupiditate pertinacius 
eum cum paucis insecutus esset, ille autem fuga uehementi Volusenum produxisset 
longius, inimicus homini suorum inuocat fidem atque auxilium, ne sua uulnera per 
fidem imposita paterentur impunita, conuersoque equo se a ceteris incautius 
permittit in praefectum. Faciunt hoc idem omnes eius equites paucosque nostros 
conuertunt atque insequuntur. Commius incensum calcaribus equum coniungit equo 
Quadrati lanceaque infesta magnis uiribus medium femur traicit Voluseni. 
Praefecto uulnerato non dubitant nostri resistere et conuersis equis hostem 
pellere. Quod ubi accidit, complures hostium magno nostrorum impetu perculsi 
uulnerantur ac partim in fuga proteruntur, partim intercipiuntur; quod malum dux 
equi uelocitate euitauit: grauiter adeo uulneratus praefectus, ut uitae 
periculum aditurus uideretur, refertur in castra. Commius autem siue expiato suo 
dolore siue magna parte amissa suorum legatos ad Antonium mittit seque et ibi 
futurum, ubi praescripserit, et ea facturum, quae imperarit, obsidibus firmat; 
unum illud orat, ut timori suo concedatur, ne in conspectum ueniat cuiusquam 
Romani. Cuius postulationem Antonius cum iudicaret ab iusto nasci timore, ueniam 
petenti dedit, obsides accepit. 
Scio Caesarem singulorum annorum singulos commentarios confecisse; quod ego non 
existimaui mihi esse faciendum, propterea quod insequens annus, L. Paulo C. 
Marcello consulibus, nullas habet magnopere Galliae res gestas. Ne quis tamen 
ignoraret, quibus in locis Caesar exercitusque eo tempore fuissent, pauca esse 
scribenda coniungendaque huic commentario statui. 
[49] Caesar in Belgio cum hiemaret, unum illud propositum habebat, continere in 
amicitia ciuitates, nulli spem aut causam dare armorum. Nihil enim minus uolebat 
quam sub decessu suo necessitatem sibi aliquam imponi belli gerendi, ne, cum 
exercitum deducturus esset, bellum aliquod relinqueretur quod omnis Gallia 
libenter sine praesenti periculo susciperet. Itaque honorifice ciuitates 
appellando, principes maximis praemiis adficiendo, nulla onera iniungendo 
defessam tot aduersis proeliis Galliam condicione parendi meliore facile in pace 
continuit. 
[50] Ipse hibernis peractis contra consuetudinem in Italiam quam maximis 
itineribus est profectus, ut municipia et colonias appellaret, quibus M. Antoni 
quaestoris sui, commendauerat sacerdoti petitionem. Contendebat enim gratia cum 
libenter pro homine sibi coniunctissimo, quem paulo ante praemiserat ad 
petitionem, tum acriter contra factionem et potentiam paucorum, qui M. Antoni 
repulsa Caesaris decedentis gratiam conuellere cupiebant. Hunc etsi augurem 
prius faetum quam Italiam attingeret in itinere audierat, tamen non minus iustam 
sibi causam municipia et colonias adeundi existimauit, ut eis gratias ageret, 
quod frequentiam atque officium suum Antonio praestitissent, simulque se et 
honorem suum sequentis anni commendaret, propterea quod insolenter aduersarii 
sui gloriarentur L. Lentulum et C. Marcellum consules creatos qui omnem honorem 
et dignitatem Caesaris spoliarent, ereptum Ser. Galbae consulatum, cum is multo 
plus gratia suffragiisque ualuisset, quod sibi coniunctus et familiaritate et 
consuetudine legationis esset. 
[51] Exceptus est Caesaris aduentus ab omnibus municipiis et coloniis 
incredibili honore atque amore. Tum primum enim ueniebat ab illo uniuersae 
Galliae bello. Nihil relinquebatur quod ad ornatum portarum, itinerum, locorum 
omnium qua Caesar iturus erat excogitari poterat. Cum liberis omnis multitudo 
obuiam procedebat, hostiae omnibus locis immolabantur, tricliniis stratis fora 
templaque occupabantur, ut uel exspectatissimi triumphi laetitia praecipi 
posset. Tanta erat magnificentia apud opulentiores, cupiditas apud humiliores. 
[52] Cum omnes regiones Galliae togatae Caesar percucurrisset, summa celeritate 
ad exercitum Nemetocennam rediit legionibusque ex omnibus hibernis ad fines 
Treuerorum euocatis eo profectus est ibique exercitum lustrauit. T. Labienum 
Galliae togatae praefecit, quo maiore commendatione conciliaretur ad consulatus 
petitionem. Ipse tantum itinerum faciebat, quantum satis esse ad mutationem 
locorum propter salubritatem existimabat. Ibi quamquam crebro audiebat Labienum 
ab inimicis suis sollicitari certiorque fiebat id agi paucorum consiliis, ut 
interposita senatus auctoritate aliqua parte exercitus spoliaretur, tamen neque 
de Labieno credidit quidquam neque contra senatus auctoritatem ut aliquid 
faceret potuit adduci. Iudicabat enim liberis sententiis patrum conscriptorum 
causam suam facile obtineri. Nam C. Curio, tribunus plebis, cum Caesaris causam 
dignitatemque defendendam suscepisset, saepe erat senatui pollicitus, si quem 
timor armorum Caesaris laederet, et quoniam Pompei dominatio atque arma non 
minimum terrorem foro inferrent, discederet uterque ab armis exercitusque 
dimitteret: fore eo facto liberam et sui iuris ciuitatem. Neque hoc tantum 
pollicitus est, sed etiam sc. per discessionem facere coepit; quod ne fieret 
consules amicique Pompei iusserunt atque ita rem morando discusserunt. 
[53] Magnum hoc testimonium senatus erat uniuersi conueniensque superiori facto. 
Nam Marcellus proximo anno, cum impugnaret Caesaris dignitatem, contra legem 
Pompei et Crassi rettulerat ante tempus ad senatum de Caesaris prouinciis, 
sententiisque dictis discessionem faciente Marcello, qui sibi omnem dignitatem 
ex Caesaris inuidia quaerebat, senatus frequens in alia omnia transiit. Quibus 
non frangebantur animi inimicorum Caesaris, sed admonebantur quo maiores 
pararent necessitates, quibus cogi posset senatus id probare, quod ipsi 
constituissent. 
[54] Fit deinde senatus consultum, ut ad bellum Parthi cum legio una a Cn. 
Pompeio, altera a C. Caesare mitteretur; neque obscure duae legiones uni 
detrahuntur. Nam Cn. Pompeius legionem primam, quam ad Caesarem miserat, 
confectam ex delectu prouinciae Caesaris, eam tamquam ex suo numero dedit. 
Caesar tamen, cum de uoluntate minime dubium esset aduersariorum suorum, Pompeio 
legionem remisit et suo nomine quintam decimam, quam in Gallia citeriore 
habuerat, ex senatus consulto iubet tradi. In eius locum tertiam decimam 
legionem in Italiam mittit quae praesidia tueretur, ex quibus praesidiis quinta 
decima deducebatur. Ipse exercitui distribuit hiberna: C. Trebonium cum 
legionibus quattuor in Belgio collocat, C. Fabium cum totidem in Aeduos deducit. 
Sic enim existimabat tutissimam fore Galliam, si Belgae, quorum maxima uirtus, 
Aedui, quorum auctoritas summa esset, exercitibus continerentur. Ipse in Italiam 
profectus est. 
[55] Quo cum uenisset, cognoscit per C. Marcellum consulem legiones duas ab se 
remissas, quae ex senatus consulto deberent ad Parthicum bellum duci, Cn. 
Pompeio traditas atque in Italia retentas esse. Hoc facto quamquam nulli erat 
dubium, quidnam contra Caesarem pararetur, tamen Caesar omnia patienda esse 
statuit, quoad sibi spes aliqua relinqueretur iure potius disceptandi quam belli 
gerendi. Contendit ---