[17,0] XVII. DE SUPERSTITIONE.

[17,1] Praestat nullam aut incertam de Deo habere opinionem, 
quam contumeliosam, et Deo indignam : alterum 
enim infidelitatis est, alterum impietatis et opprobrii. Ac 
superstitio certe diuinitatis est dedecus. Plutarchus non 
abs re inquit : "Mallem sane multo, ut homines dicerent, 
nunquam fuisse talem in rerum natura uirum, qualis ferebatur 
Plutarchus; quam ut dicerent, fuisse quendam 
Plutarchum, qui liberos suos recens natos, comedere et 
deuorare solitus erat; quod poetae de Saturno memorant". 
Quemadmodum autem contumelia superstitionis ingrauescit 
aduersus Deum ; ita et periculum maius illa incumbit hominibus. 
Atheismus non prorsus conuellit dictamina sensus, 
non philosophiam, affectus naturales, leges, bonae 
famae desiderium ; quae omnia, licet religio abesset, 
morali cuidam uirtuti externae conducere possunt: at 
superstitio haec omnia deiicit, et tyrannidem absolutam in 
animis hominum exercet. Itaque atheismus turbas in rebuspublicis 
raro ciet : homines enim cautos reddit, et securitati 
suae consulentes. Quin et uidemus tempora ipsa, 
in atheismum procliuiora (qualia fuerunt Augusti Caesaris) 
tranquilla fuisse. At superstitio compluribus regnis 
et rebuspublicis ruinae fuit : introducit enim nouum primum 
mobile, quod omnes imperii sphaeras rapit. Magister 
superstitionis populus ; atque in omni superstitione 
sapientes stultis obsequuntur; atque argumenta practicae 
succumbunt, ordine peruerso. Grauis fuit ille sermo quorundam 
praelatorum in concilio Tridentino, in quo doctrina 
theologorum scholasticorum plurimum potuit; nimirum : 
"Scholasticos astronomis similes fuisse, qui eccentricos 
circulos, et epicyclos, et huiusmodi orbium machinas 
finxerunt, quo phaenomena seruarent, etsi satis scirent, 
nihil tale reuera existere" : eodem modo, etiam scholasticos 
complura subtilia et perplexa axiomata et theoremata inuenisse, 
quo practicae ecclesiae cauerent. 

[17,2] Superstitionis causae sunt : grati et sensuales ritus ac ceremoniae; 
externae et pharisaicae sanctitatis excessus; traditionum maior, 
quam par fuerit, reuerentia, quae ecclesiam non potest non 
onerare; stratagemata praelatorum, quibus utuntur ad 
ambitionem propriam, et lucrum; nimius intentionum bonarum 
fauor, qui nouitatibus et g-ethelothrehskeiais ianuam 
aperit ; exemplorum importuna et inepta petitio ab humanis, 
quae in diuina transferantur ; quae necessario parit phantasiarum 
male cohaerentium mixturam ; postremo tempora 
barbara, cum calamitatibus et perturbationibus coniuncta. 
Superstitio, sine uelo, deformis res est; etenim sicut simiae 
similitudo cum homine deformitatem addit; ita et 
superstitioni similitudo cum religione. Et quemadmodum 
cibi salubres corrumpuntur in uermiculos ; ita ritus 
et formulae bonae et sanae corrumpuntur in obseruantias 
pusillas et superfluas. Quin et non caret superstitione 
quandoque superstitionis fuga ; cum se tanto saniorem et
puriorem uiam inire putent homines, quanto a superstitionibus, 
prius receptis, longius deflexerint. Itaque curae 
esse debet, in religione reformanda (ut fit in corpore 
purgando), ne sana cum corruptis simul euacuentur; quod 
fere fit, ubi reformatio regitur a populo.