[2,0,0] DE DIGNITATE ET AUGMENTIS SCIENTIARUM.
LIBER SECUNDUS. AD REGEM SUUM.

[2,0,1] CONSENTANEUM uideri possit, tametsi non raro secus eueniat, 
(Rex optime) ut qui sobole numerosa aucti sunt, quique immortalitatem 
suam in posteris ipaorum quasi prospectant, prae 
caeteris mortalibus sint solliciti de statu futurorum temporum ; 
utpote quibus satis intelligunt charissima illa sua tandem debere 
pignora transmitti. Elizabetha regina, propter uitam coelibem, 
hospes potius in mundo quam incola fuit ; sua quidem tempora 
ornauit, et in multis beauit. Enimuero tuae Maiestati (cui 
Deus pro benignitate sua dedit tot suscipere liberos, dignos 
certe qui te perpetuent, cuiusque aetas uigens et thorus foecundus 
adhuc plures pollicetur) usquequaque conuenit non modo tuum 
(quod facis) saeculum irradiare, uerum etiam ad illa curas tuas 
extendere quae memoria omnis alat quaeque ipsa intueatur aeternitas. 
Inter ea autem (nisi studium meum erga literas me fallit) 
nil dignius est aut nobilius quam si dotetur orbis terrarum 
Augmentis Scientiarum solidis et fructuosis. Quousque enim 
tandem pauculos aliquos scriptores statuemus nobis tanquam 
Columnas Herculis, ne plus ultra in doctrinis progrediamur ; 
cum habeamus Maiestatem tuam instar lucidi et benigni syderis, 
quod nos inter nauigandum conducat et fortunet?

[2,0,2] Ut igitur ad rem redeamus : Recolamus iam et nobiscum 
perpendamus quid principes uiri aliique huc usque ad literarum 
amplificationem attulerint, quid praetermiserint? Hoc autem
presse et distincte excutiamus sermone quodam actiuo et masculo, 
nusquam digrediendo, nil amplificando. Ponatur igitur 
illud (quod quiuis concedat) opera quaeque maxima et difficillima 
uel praemiorum amplitudine, uel consiliorum prudentia et 
sanitate, uel laborum coniunctione superari ; quorum primum 
conatum extimulat, secundum ambages et errores tollit, tertium 
mortalium fragilitati succurrit. At inter haec tria merito 
primas tenet consilii prudentia et sanitas ; hoc est, monstratio et 
delineatio uiae rectae et procliuis ad rem quae proponit peragendam : 
Claudus enim (quod dici solet) in uia anteuertit cursorem 
extra uiam. Et Salomon, perapposite ad hanc rem: "Ferrum 
si retusum fuerit, uiribus utendum maioribus ; quod uero super 
omnia praeualet est sapientia". Quibus uerbis innuit, medii 
prudentem electionem efficacius conducere ad rem, quam uirium 
aut intentionem aut accumulationem. Haec ut dicam illud impellit, 
quod (saluo semper eorum honore qui de literis quomodocunque 
meruerunt) perspicio atque animaduerto opera eorum 
atque acta pleraque ad magnificentiam potius et nominis sui 
memoriam quam ad scientiarum ipsarum profectum et augmenta 
spectasse, et literatorum potius numerum auxisse quam artibus 
ipsis multum incrementi attulisse.

[2,0,3] Actiones autem et opera quae ad literas amplificandas pertinent 
circa tria uersantur obiecta : circa literarum Sedes ; 
circa Libros ; et circa Personas eruditorum. Quemadmodum 
enim aqua, siue ex coelesti rore descendens siue ex fontibus 
scaturiens, facile dispergitur et disperditur, nisi colligatur in 
aliqua receptacula, ubi per unionem et congregationem se sustentare 
et fouere possit, (quem in finem excogitauit solertia 
humana aquaeductus, cisternas, stagna ; eaque etiam uariis ornamentis 
condecorauit, quae magnificentiae et dignitati non minus 
quam usui et necessitati deseruiant,) similiter liquor iste scientiae 
pretiossimus, siue a diuina inspiratione destillet siue e 
sensibus exiliat, mox periret omnis atque euanesceret, nisi 
conseruaretur in libris, traditionibus, colloquiis; ac praecipue in 
locis certis his rebus destinatis, quales sunt Academiae, Collegia, 
Scholae; ubi et permanentes habeat sedes, et crescendi 
insuper et se congregandi copiam et facultatem.

[2,0,4] Ac primo, opera quae ad Musarum Sedes spectant quatuor 
numerantur; Edificiorum structura, Prouentuum dotatio, Priuilegiorum 
concessio, Disciplinae lex et institutio ; quae omnia 
ad secessum et otium (ut plurimum) conferunt, et ad uacationem 
a curis et molestiis : qualia sunt quae ad aluearia constituenda 
in usum mellis requirit Virgilius :
"Principio sedes apibus statioque petenda, 
Quo neque sit uentis aditus, etc.".

[2,0,5] At opera circa libros duo sunt praecipua: primum bibliothecae, 
in quibus, tanquam mausolaeis, priscorum sanctorum reliquiae, 
uirtutis plenae, conditae sunt; secundo, nouae editiones authorum, 
emendatioribus impressionibus, fidelioribus uersionibus, 
utilioribus commentariis, annotationibus magis diligentibus, et 
huiusmodi famulitio, instructae et ornatae.
Porro opera quae literatorum hominum personas respiciunt 
(praeterquam quod ipsi ornandi sint et promouendi) sunt etiam 
duo : remuneratio et designatio Lectorum in artibus iamdudum 
inuentis et cognitis ; et remuneratio ac designatio Scriptorum 
circa eas doctrinae partes quae non satis hactenus excultae aut 
elaboratae sunt.

[2,0,6] Haec summatim opera sunt et acta, in quibus inclytorum 
principum aliorumque illustrium uirorum promerita erga rem 
literariam claruerunt. De particulari alicuius commemoratione 
qui de literis bene meruit cogitanti, occurrit illud Ciceronis, 
quod eum post reditum suum ad gratias promiscue agendas 
impulit : "Difficile non aliquem, ingratum quenquam praeterire". 
Potius (ex Scripturarum consilio) spatium intueamur quod 
adhuc restat in stadio decurrendum, quam oculos reflectamus ad 
ea quae a tergo iampridem reliquimus.

[2,0,7] Primum igitur, inter tot totius Europae collegia praeclarissime 
fundata, omnia illa certis professionibus destinata esse demiror, 
nulla liberis atque uniuersalibus artium et scientiarum studiis 
dedicata. Nam si quis iudicet doctrinam omnem referendam 
esse ad usum et actionem, recte sapit ; ueruntamen facile est 
isto modo prolabi in errorem illum quem fabula perantiqua 
perstringit ; in qua caetera corporis membra litem uentriculo 
intenderunt, quod neque motum praeberet ut artus, neque 
sensum ut caput; quamuis interea alimentum coctum atque 
confectum uentriculus ille in reliquum corpus diuideret. Plane 
eodem modo, qui in philosophia ac contemplationibus uniuersalibus 
positum omne studium inane atque ignauum arbitratur, 
non animaduertit singulis professionibus et artibus exinde 
succum et robur suppeditari. Atque certe persuasum habeo, 
hanc ipsam haud minimam causam fuisse cur felicior doctrinae 
progressus huc usque retardatus sit; quod opera hisce fundamentalibus 
scientiis nauata sit tantum in transitu, neque 
haustus pleniores inde epoti. Nam si arborem solito fructuosiorem 
fieri cupias, de ramis medicandis frustra cogitaueris; 
terra ipsa circa radicem subigenda et gleba laetior admouenda, 
aut nihil egeris. Neque rursus silentio praetermittendum est, 
hanc collegiorum et societatum in usum tantummodo doctrinae 
professoriae dedicationem non solum scientiarum incrementis 
inimicam fuisse, sed etiam in regnorum et rerumpublicarum 
detrimentum cessisse. Hinc enim fieri solet ut principes, 
delectum habituri ministrorum qui rebus ciuilibus tractandis 
sint idonei, eiusmodi hominum miram solitudinem circa se 
reperiant ; propterea quod non habeatur educatio aliqua collegiata 
in hos usus destinata, ubi scilicet homines a natura ad 
hoc facti et comparati, (praeter artes alias) historiae, linguis 
modernis, libris et tractatibus politicis, praecipue incumbant ; ut 
inde ad ciuilia munera magis habiles et instructi accedant.

[2,0,8] Quoniam uero fundatores collegiorum plantant, praelectionum 
uero rigant; sequitur iam ordine, ut dicam quid in publicis 
lectionibus desideretur. Nimirum improbo uel maxime tenuitatem 
stipendiorum, praelectoribus siue artium siue professionum 
(praesertim apud nos) assignatam. Interest enim inprimis progressus 
in scientiis, ut lectores in unoquoque genere ex optimis 
instructissimisque eligantur ; utpote quorum opera non in usum 
transitorium, sed ad sufficiendam sobolem scientiae in saecula 
adhibeatur. Id fieri nequit, nisi praemia et conditiones tales 
constituantur quibus eminentissimus quisque in ea arte plane 
contentus esse possit ; ut illi demum graue non sit in eodem 
munere immori, neque practicam cogitet. Quocirca scientiae 
ut floreant, militaris lex seruanda Dauidis ; "ut aequa esset pars
descendentis ad proelium et manentis ad sarcinas" ; sarcinis male
aliter prospectum erit. Sic lectores in scientiis sunt tanquam 
conseruatores et custodes totius literarii apparatus unde praxis 
et militia deinceps scientiarum instruatur ; proinde aequum est
ut merces ipsorum lucra practicorum exaequare possit. Aliter 
si patribus scientiarum praemia non constituantur satis ampla et 
luculenta, eueniet illud,
"Et patrum inualidi referent ieiunia nati".

[2,0,9] Defectum nunc notabo alium, in quo alchymista quispiam in 
auxilium aduocandus foret; cum id genus hominum studiosis 
authores sint, ut libros uendant, fornaces exstruant, Mineruam 
ac Musas (tanquam uirgines steriles) deserant, ac Vulcano se 
applicent. Fatendum est enimuero tam ad penetralia contemplâtionis 
quam ad operatiuae fructum in nonnullis scientiis 
(praesertim Naturali Philosophia et Medicina) haud unica subsidia 
e libris petenda esse. Qua in re neutiquam omnino cessauit 
munificentia hominum; quippe uidemus non libros magis quam 
sphaeras, globos, astrolabia, mappas, et alia similia, ut adminicula 
quaedam astronomiae et cosmographiae comparari et studio 
praeberi. Videmus etiam loca nonnulla, Medicinae studio dicata, 
hortos habere pro simplicium cuiusque generis inspectione et 
notitia ; nec usu mortuorum corporum ad obseruationes anatomicas 
destitui. Caeterum haec ad pauca spectant. In genere, 
pro certo habeatur, magnos in rebus naturae abditis eruendis et 
reserandis progressus uix fieri posse, nisi ad experimenta, siue 
Vulcani siue Daedali (fornacis scilicet aut machinae) uel cuiuscunque 
alteriue generis, sumptus abunde suppeditentur. Ideoque 
sicut principum secretariis et emissariis conceditur exhibere 
rationes expensarum pro diligentiis suis in explorando et eruendo 
res nouas et arcana ciuilia; similiter et exploratoribus ac 
speculatoribus Naturae satisfaciendum de expensis suis ; alias 
de quamplurimis scitu dignissimis nunquam fiemus certiores. 
Si enim Alexander magnam uim pecuniae suppeditauit Aristoteli, 
qua conduceret uenatores, aucupes, piscatores, et alios, 
quo instructior accederet ad conscribendam historiam Animalium; 
certe maius quiddam debetur iis, qui non in saltibus 
naturae pererrant, sed in labyrinthis artium uiam sibi aperiunt.

[2,0,10] Defectus etiamnum alius nobis obseruandus (magni certe 
momenti), neglectus quidam est, in academiarum rectoribus, 
consultationis ; in regibus siue superioribus, uisitationis ; in 
hunc finem, ut diligenter consideretur et perpendatur, utrum 
praelectiones, disputationes, aliaque exercitia scholastica antiquitus 
instituta et ad nostra usque tempora usitata, continuare
fuerit ex usu, uel potius antiquare, aliaque meliora substituere. 
Etenim inter Maiestatis tuae canones prudentissimos illum reperio ; 
"In omni uel consuetudine uel exemplo, tempora spectanda 
sunt quando primum res coepta ; in quibus si uel confusio regnauerit 
uel inscitia, derogat illud in primis authoritati rerum, atque 
omnia reddit suspecta". Quamobrem, quandoquidem academiarum 
instituta plerunque originem traxerint a temporibus hisce 
nostris haud paulo obscurioribus et indoctioribus, eo magis 
conuenit ut examini denuo subiiciantur. Exemplum in hoc 
genere unum aut alterum proponam in rebus quae maxime 
obuiae uidentur et familiares. Pro more receptum est (licet, uti 
mihi uidetur, perperam) ut literarum studiosi Logicam et Rhetoricam 
praepropere nimis addiscant, artes sane prouectioribus 
magis conuenientes quam pueris et tyronibus. Etenim hae duae, 
si uere res perpendatur, sunt ex artibus grauissimis; cum sint 
Artes Artium, altera ad iudicium, altera ad ornatum. Quinetism 
regulam et normam continent, res et materiam subiectam 
uel disponendi uel illustrandi. Ideoque id agere, ut mentes 
rerum ignarae et rudes, (quaeque nondum id collegerunt quod a 
Cicerone Sylua uel Supellex appellatur, id est materiem et copiam rerum,) 
initium ab istis scientiis sumant, (ac si quis discere 
uellet ponderare uel metiri uel ornare uentum,) haud aliud profecto 
parit, quam ut harum artium uirtus et facultas (quae permagnae 
sunt et latissime diffusae) fere contemptae iaceant ; atque 
uel in puerilia sophismata affectationesque ridiculas degenerauerint, 
uel saltem existimatione sua haud parum mulctatae sint. 
Quinetiam praematura et intempestiua ad has artes accessio 
dilutam earum atque ieiunam traditionem ac tractationem necessario 
secum traxit, qualis nimirum captui puerorum adaptetur. 
Alterum exemplum (quod adducam) erroris, qui in academiis 
iamdiu inueterauit, eiusmodi est ; quod scilicet inuentionis atque 
memoriae in exercitiis scholasticis fieri solet nimio plus noxium 
diuortium. Illic siquidem orationes pleraeque aut omnino praemeditatae 
sunt, adeo ut conceptis uerbis proferantur et inuentioni 
nihil relinquatur; aut plane extemporariae, ut perparum 
relinquatur memoriae; (cum in uita communi et praxi rarus sit 
alterutrius istorum usus seorsim, sed potius mixturae ipsorum ; 
id est notarum siue commentariorum, atque dictionis subitae;) 
ita ut hoc pacto exercitia ad praxim haud sint accommodata, nec 
imago respondeat uitae. Illud autem in exercitiis perpetuo
tenendum est ut omnia (quam fieri potest) maxime repraesentent 
ea, quae in uita agi solent; alioqui motus et facultates 
mentis peruertent, non praeparabunt. Huius autem rei ueritas 
non obscure cernitur, cum academici ad praxim suarum professionum 
uel alia ciuilis uitae munia se accingant; quod cum 
faciunt, hunc de quo loquimur defectum ipsi in se cito deprehendunt; 
sed citius etiamnum alii. Caeterum hanc partem, 
de institutorum academicorum emendatione, clausula illa (ex 
Caesaris quadam ad Oppium et Balbum epistola desumpta) concludam : 
"Hoc quemadmodum fieri possit, nonnulla mihi in mentem 
ueniunt, et multa reperiri possunt ; de iis rebus rogo uos, ut cogitationem suscipiatis".

[2,0,11] Alter defectus quem obseruo, altius paulo quam praecedens 
ascendit. Quemadmodum enim doctrinarum progressio haud 
parum in prudenti regimine et institutione academiarum singularum 
consistit; ita magnus ad hoc cumulus accedere possit, 
si academiae uniuersae per totam Europam sparsae arctiorem 
coniunctionem et necessitudinem contraherent. Sunt enim, uti 
uidemus, multi ordines et sodalitia, quae licet regnis et spatiis 
longinquis disiuncta sint, tamen societatem et tanquam fraternitatem 
inter se ineunt et colunt; adeo ut habeant praefectos 
(alios Prouinciales, alios Generales) quibus omnes parent. Et 
certe,. quemadmodum natura creat fraternitatem in familiis ; 
artes mechanicae contrahunt fraternitatem in sodalitiis; unctio 
diuina superinducit fraternitatem in regibus et episcopis ; uota 
et regulae conciliant fraternitatem in ordinibus ; eodem modo 
fieri non potest, quin intercedat fraternitas illustris et generosa 
inter homines per doctrinas et illuminationse, quandoquidem 
Deus ipse Pater Luminum nuncupetur.

[2,0,12] Postremo illud queror (de quo superius nonnihil praemisi) 
quod uel nunquam, uel raro admodum, publica aliqua extiterit 
designatio uirorum idoneorum, qui uel scriberent uel inquisitionem 
instituerent de illis scientiarum partibus in quibus 
satis adhuc non fuerit elaboratum. Cui rei illud inseruiet 
quam maxime, si tanquam lustrum condatur doctrinarum ; et 
census excipiatur, quae ex illis locupletes sint et maiorem in
modum auctae, quae autem inopes et destitutae. Opinio enim 
copias inter causas inopiae est; atque multitudo librorum luxuriae 
potius quam penuriae indicium quoddam prae se fert. Quae 
tamen redundantia (si quis recte iudicet) neutiquam delendis 
antehac scriptis libris, sed nouis melioribus edendis, tolli debet ; 
qui eius generis sint ut, tanquam "serpens Mosis, serpentes Magorum" deuorent.

[2,0,13] Horum quos enumerauimus omnium defectuum remedia, 
praeter illius postremi ; quinetiam eiusdem postremi, quoad 
partem eius actiuam, quae spectat ad designationem scribentium ; 
opera sunt uere basilica; erga quae priuati alicuius conatus et 
industria fere sic se habeat ut Mercurius in biuio ; qui digitum 
potest in uiam intendere, pedem inferre non potest. At speculatiua
illa pars, quae ad examen doctrinarum (quid nimirum in 
singulis desideretur) pertinet, etiam industriae hominis priuati 
patet. Mihi igitur in animo est perambulationem doctrinarum 
et lustrationem generalem et fidelem aggredi, praecipue cum 
inquisitione sedula et accurata quaenam earum partes neglectae 
incultaeque iaceant, hominum industria nondum subactae et ad 
usum conuersae ; ut huiusmodi delineatio et registratio et publicis 
designationibus et priuatorum spontaneis laboribus facem 
accendat. In quo nihilominus consilium est hoc tempore, 
omissiones duntaxat et Desiderata notare ; non autem errores et 
infelicitates redarguere. Aliud enim est inculta loca indicare, 
aliud culturae modum corrigere.

[2,0,14] Quam quidem ad rem cum me comparo et accingor, non sum 
nescius quantum opus moueam, quamque difficilem prouinciam 
sustineam ; etiam quam sint uires minime uoluntati pares. Attamen 
magnam in spem uenio, si ardentior meus erga literas 
amor me longius prouexerit, usurum me excusatione affectus ; 
quia non simul cuiquam conceditur "amare et sapere". Nescius 
equidem non sum eandem iudicii libertatem aliis relinquendam, 
quam ipse usurpauerim. Equidem libenter aeque acceperim 
ab aliis ac impertiuerim humanitatis illud officium, "nam qui 
erranti comiter monstrat uiam", etc. Prospicio etiam animo 
complura ex illis quae tanquam omissa et desiderata in registrum 
hoc nostrum referre uisum fuerit, in diuersas censuras incursura; 
alia scilicet quod sint dudum peracta, et iam extent;
alia quod curiositatem sapiant, et fructum promittunt perexilem ; 
alia quod nimis ardua existant, et fere impossibilia quae ab hominibus 
absoluantur. Ad priora duo quod attinet, res ipsae 
pro se causam agent. Circa postremum de impossibilitate ita 
statuo : ea omnia possibilia et praestabilia censenda, quae ab 
aliquibus perfici possint, licet non a quibusuis; et quae a multis 
coniunctim, licet non ab uno; et quae in successione saeculorum, 
licet non eodem aeuo ; et denique quae publica cura et sumptu, 
licet non opibus et industria singulorum. Si quis tamen sit, 
qui malit Salomonis illud usurpare, "Dicit piger, Leo est in uia"; 
quam illud Virgilii, "Possunt, quia posse uidentur" ; satis mihi erit 
si labores mei inter uota tantum siue optata melioris notae habeantur. 
Sicut enim haud omnino rei imperitum esse oportet, 
qui quaestionem apposite instituat; ita nec sensu inops uideatur, 
qui haudquaquam absurda optauerit.

[2,1] CAPUT I.
Partitio uniuersalis Doctrinae Humanae in Historiam, Poesim, 
Philosophiam ; secundum tres Intellectus facultates, Memoriam, 
Phantasiam, Rationem : quodque eadem partitio competat etiam Theologicis.
PARTITIO Doctrinae Humanae ea est uerissima, quae sumitur ex 
triplici facultate Animae Rationalis, quae doctrinae sedes est. 
Historia ad Memoriam refertur ; Poesis ad Phantasiam ; Philosophia 
ad Rationem. Per Poesim autem hoc loco intelligimus 
non aliud quam historiam confictam, siue fabulas. Carmen 
enim stili quidam character est, atque ad artificia orationis pertinet; 
de quo suo loco.
Historia proprie indiuiduorum est, quae circumscribuntur 
loco et tempore. Etsi enim Historia Naturalis circa species 
uersari uideatur, tamen hoc fit ob promiscuam rerum naturalium 
(in plurimis) sub una specie similitudinem; ut si unam 
noria omnes noris. Sicubi autem indiuidua reperiantur, quae 
aut unics sunt in sua specie, ueluti sol et luna; aut a specie insigniter 
deflectunt, ut monstra; non minus recte constituitur 
narratio de illis in Historia Naturali, quam de hominibus singularibus 
in Historia Ciuili. Haec autem omnia ad Memoriam spectant.
Poesis, eo sensu quo dictum est, etiam indiuiduorum est, confictorum 
ad similitudinem illorum quae in historia uera memorantur; 
ita tamen ut modum saepius excedat, et quae in rerum 
natura nunquam conuentura aut euentura fuissent ad libitum 
componat et introducat ; quemadmodum facit et Pictoria. 
Quod quidem Phantasiae opus est.
Philosophia indiuidua dimittit, neque impressiones primas indiuiduorum 
sed notiones ab illis abstractas complectitur ; atque 
in iis componendis et diuidendis ex lege naturae et rerum ipsarum 
euidentia uersatur. Atque hoc prorsus officium est atque 
opificium Rationis.
Haec autem ita se habere, si quis intellectualium origines 
petat, facile cernet. Indiuidua sola sensum percellunt, qui intellectus 
ianua est. Indiuiduorum eorum imagines, siue impressiones 
a sensu exceptae, figuntur in memoria, atque abeunt
in eam a principio tanquam integrae, eodem quo occurrunt modo. 
Eas postea recolit et ruminat anima humana ; quas deinceps 
aut simpliciter recenset; aut lusu quodam imitatur; aut componendo 
et diuidendo digerit. Itaque liquido constat ex tribus 
his fontibus, Memoriae, Phantasiae, et Rationis, esse tres illas 
emanationes Historiae, Poeseos, et Philosophiae ; nec alias aut 
plures esse posse. Etenim historiam et experientiam pro eadem 
re habemus, quemadmodum etiam philosophiam et scientias.
Neque alia censemus ad Theologica partitione opus esse. 
Differunt certe informationes oraculi et sensus, et re et modo 
insinuandi ; sed spiritus humanus unus est, eiusque arculae et 
cellae eaedem. Fit itaque ac si diuersi liquores, atque per diuersa 
infundibula, in unum atque idem uas recipiantur. Quare 
et Theologia aut ex Historia Sacra constat; aut ex Parabolis, 
quae, instar diuinae Poeseos sunt ; aut ex Praeceptis et Dogmatibus, 
tanquam perenni quadam Philosophia. Quod enim ad 
eam partem pertinet quae redundare uidetur, Prophetiam uidelicet; 
ea Historiae genus est : quandoquidem Historia Diuina ea 
polleat supra Humanam praerogatiua, ut narratio factum praecedere 
non minus quam sequi possit.

[2,2] CAPUT II.
Partitio Historiae in Naturalem et Ciuilem, Ecclesiastica et
Literaria sub Ciuili comprehensa. Partitio Historiae Naturalis 
in Historiam Generationum, Praeter-Generationam, et Artium.
Historia aut Naturalis est, aut Ciuilis. In Naturali, naturae 
res gestae et facinora memorantur ; in Ciuili, hominum. Elucent 
proculdubio Diuina in utrisque, sed magis in Ciuilibus ; ut 
etiam propriam historiae speciem constituant, quam Sacram aut 
Ecclesiasticam appellare consueuimus. Nobis uero etiam ea 
uidetur Literarum et Artium dignitas, ut iis historia propria 
seorsim attribui debeat; quam sub Historia Ciuili (quemadmodum 
et Ecclesiasticam) comprehendi intelligimus.
Partitionem Historiae Naturalis moliemur ex statu et conditione 
ipsius Naturae, quae in triplici statu posita inuenitur, et 
tanquam regimen trinum subit. Aut enim libera est natura et 
cursu consueto se explicans, ut in coelis, animalibus, plantis, et 
uniuerso naturae apparatu ; aut a prauitatibus et insolentiis 
materiae contumacis et ab impedimentorum uiolentia de statu 
suo detruditur, ut in monstris ; aut denique ab arte et opera humana 
constringitur et fingitur, et tanquam nouatur, ut in artificialibus. 
Sit itaque partitio Historiae Naturalis in Historiam
Generationum, Praeter-Generationum, et Artium ; quam postremam 
etiam Mechanicam et Experimentalem appellare consueuimus. 
Harum prima Libertatem Naturae tractat ; secunda 
Errores; tertia Uincula. Libenter autem Historiam Artium, 
ut Historiae Naturalis speciem constituimus; quia inueterauit 
prorsus opinio, ac si aliud quippiam esset ars a natura, artificialia 
a naturalibus ; unde illud malum, quod plerique Historiae 
Naturalis scriptores perfunctos se putent, si historiam animalium 
aut plantarum aut mineralium confecerint, omissis artium 
mechanicarum experimentis. Sed et illabitur etiam animis 
hominum aliud subtilius malum; nempe, ut ars censeatur 
solummodo tanquam additamentum quoddam naturae, cuius 
scilicet ea sit uis ut naturam (sane) uel inchoatam perficere, uel 
in deterius uergentem emendare, uel impeditam liberare; 
minime uero penitus uertere, transmutare, aut in imis concutere 
possit. Quod ipsum rebus humanis praeproperam desperationem 
intulit. At contra, illud animis hominum penitus 
insidere debuerat; artificialia a naturalibus non Forma aut 
Essentia, sed Efficiente solummodo, differre : homini quippe in 
naturam nullius rei potestatem esse praeterquam motus, ut 
scilicet corpora naturalia aut admoueat aut amoueat; ubi igitur 
datur admotio corporum naturalium aut remotio, coniungendo 
(ut uocant) actiua passiuis, omnia potest homo ; ubi non datur, 
nihil. Neque interest, si res ponantur in ordine ad aliquem 
effectum, utrum hoc fiat per hominem uel absque homine. 
Aurum aliquando excoquitur igne, aliquando in arenulis purum
inuenitur, ministrante sibi ipsi Natura. Iris similiter fit ex 
nube roscida in sublimi ; fit etiam per aspersionem aquae, hic 
apud nos. Itaque Natura omnia regit ; subordinantur autem 
illa tria, cursus Naturae; exspatiatio Naturae; et ars, siue additus 
rebus homo ; ideoque in Historia Naturali tria illa comprehendi 
par est, quod etiam C. Plinius magna ex parte fecit; 
qui Historiam Naturalem solus pro dignitate complexus est, 
sed complexam minime ut decuit, imo potius indignis modis, 
tractauit.
Harum prima habetur mediocriter exculta ; sequentes duae 
ita tenuiter et inutiliter tractantur, ut in Desideratorum classe 
reponendae sint. Neque enim reperias satis instructam et 
locupletem collectionem operum naturae eorum, quae a cursu 
ordinario generationum, productionum, et motuum aberrarunt 
et deflexerunt; siue sint illa foetus certarum regionum aut locorum 
singulares; siue temporum euentus insoliti; siue casuum 
(ut ait ille) ingenia ; siue proprietatum abditarum effectus ; 
siue monodica naturae in sua specie. Non negauerim inueniri 
libros nimio plures, fabulosis experimentis, commentitiis secretis, 
et friuolis imposturis, ad uoluptatem et nouitatem refertos; 
caeterum narrationem grauem et seueram de heteroclitis et mirabilibus 
naturae, diligenter examinatam ac fideliter descriptam, 
non, inquam, inuenio; praesertim cum debita reiectione et 
publica tanquam proscriptione mendaciorum et fabularum quae 
inualuerunt. Nam ut res se nunc habet, si forte mendacia 
aliqua circa res naturales obtinuerint et celebrata sint (siue 
quod tantum possit reuerentia antiquitatis, siue quod illa denuo 
examini subiicere sit molestum, siue quod mirifica scilicet ornamenta 
putantur orationis, propter similitudines et comparationes) 
nunquam postea eaterminantur aut retractantur.
Finis huiusmodi operis, quod exemplo suo decorauit Aristoteles, 
nil minus est quam ut curiosis et inanibus ingeniis gratificetur, 
sicut faciunt mirabilarii et prodigiastri ; uerum duas 
ob causas, utramque seriam et grauem : unam, ut axiomatum 
corrigatur iniquitas, quae plerumque in exemplis tritis et uulgatis 
fundamentum habent ; alteram, quod a miraculis naturae 
ad miracula artis expeditus sit transitus et peruius. Neque 
enim huic rei plus ineat negotii, praeterquam ut naturae uestigia 
persequaris sagaciter, cum ipsa sponte aberret; ut hoc pacto 
postea, cum tibi libuerit, eam eodem loci deducere et compellere 
possis. Neque ueto praeceperim ut ex historia ista mirabilium 
superstitiosae narrationes de maleficiis, fascinationibus, incantationibus, 
somniis, diuinationibus, et similibus, prorsus excludantur, 
ubi de facto et re gesta liquido constet. Nondum enim 
innotuit quibus in rebus, et quousque, effectus superatitioni attributi 
ex causis naturalibus participent. Ideoque licet huiusmodi 
artium usum et praxim merito damnandum censeamus, 
tamen a speculatione et consideratione ipsarum (si strenue excutiantur) 
notitiam haud inutilem consequemur, non solum ad 
delicta in hoc genere reorum rite diiudicanda, sed etiam ad 
naturae secreta ulterius rimanda. Neque certe haesitandum de 
ingressu et penetratione intra huiusmodi antra et recessus, si 
quis sibi unicam ueritatis inquisitionem proponat ; quod et 
Maiestas tua exemplo proprio confirmauit. Tu enim duobus 
illis clarissimis et acutissimis religionis ac naturalis philosophiae 
oculis, tales umbras prudenter ac perspicaciter perlustrasti ; 
ut te Soli simillimum probaueris, qui polluta loca ingreditur, 
nec tamen inquinatur. Caeterum illud monuerim, narrationes 
istas cum rebus superstitiosis coniunctas seorsum componi, 
neque cum puris et sinceris naturalibus commisceri oportere. 
Quod uero ad narrationes attinet circa prodigia et miracula 
religionum, illa certe aut non utique uera sunt, aut nulla ex 
parte naturalia ; ideoque ad Historiam Naturalem non pertinent.
Quantum ad Naturae Historiam Subactae et Factitiae, quam 
Mechanicam appellare solemus ; inuenio sane collectiones quasdam 
de agricultura, etiam de artibus compluribus mechanicis; 
sed quod pessimum est in hoc genere, semper negliguntur et 
reiiciuntur experimenta in artibus singulis familiaria et uulgata; 
quae tamen ad interpretationem naturae aeque aut plus faciunt 
quam minus trita. Nam labes quaedam literis aspergi uideatur, 
si forte uiri docti se submittant inquisitioni aut obseruationi 
rerum mechanicarum ; nisi fuerit earum, quae pro arcanis artis 
aut pro rebus admodum raris aut subtilibus reputentur. Quod 
tam inanis ac superciliosae arrogantiae uitium merito irrisit Plato, 
quando Hippiam sophistam iactabundum inducit cum Socrate 
disputantem, sincero et solido ueritatis inusatigatore ; qui, cum 
de pulchritudine sermo institutus esset, pro uago suo et soluto 
disputandi more, primum intulit exemplum uirginis pulchrae, 
dein equae pulchrae, postremo ollae fictilis pulchrae et affabre 
factae. Hoc ultimo exemplo Hippias commotus dixit, "Stomacharer 
certe (nisi humanitatis ratio me eo adigeret) cum quoquam 
disputare, qui exempta tam uilia et sordida allegaret". Cui Socrates, 
"Te quidem ita decet, cum tam nitidis sis amictus uestibus 
et pulchris calceis" ; et alia, per ironiam. Enimuero illud pro 
certo asseri possit, grandia exempla haud optimam aut tutissimam 
afferre informationem. Id quod exprimitur non insulse in 
peruulgata illa fabula de philosopho, qui cum stellas sublatis 
oculis intueretur, incidit in aquam ; nam si oculos demisisset, 
stellas illico in aqua uidere potuisset; uerum suspiciens in 
caelum, aquam in stellis uidere non potuit. Eodem modo saepe 
accidit ut res minutae et humiles plus conferant ad notitiam 
grandium, quam grandes ad notitiam minutarum. Bene siquidem 
notauit Aristoteles, "Cuiusque rei naturam in portionibus 
eius minimis optime cerni". Quam ob causam reipublicae 
naturam perscrutatur primo in familia, et in simplicissimis 
combinationibus societatis, (mariti scilicet et uxoris, parentum 
et liberorum, domini et serui,) quae in quolibet tuguriolio occurrunt. 
Simili plane ratione natura huiusce magnae ciuitatis 
(uniuersitatis nimirum rerum) eiusque dispensatio, in prima 
quaque symbolizatione et minimis rerum portionibus inuestiganda 
est; uti fieri uidemus, quod secretum illud naturae) (habitum 
pro maximo) de uerticitate ferri, tactu magnetis exciti,
ad polos, se conspiciendum praebuit non in uectibus ferreis, 
sed in acubus.
Ego uero, si quod sit mei pondus iudicii, sic plane statuo ; 
Historiae Mechanicae usum erga philosophiam naturalem esse 
maxime radicalem et fundamentalem. Talem intelligo philosophiam 
naturalem, quae non abeat in fumos speculationum 
subtilium aut sublimium, sed quae efficaciter operetur ad subleuanda 
uitae humanae incommoda. Neque enim ad praesens tantum 
iuuabit, nectendo et transferendo obseruationes unius artis 
in usum aliarum, et inde nouas commoditates eliciendo, quod 
necesse est fieri cum experimenta diuersarum artium in unius 
hominis obseruationem et considerationem uenient; sed porro 
ad causas rerum indagandas et artium axiomata deducenda 
lucidiorem facem accendet, quam hactenus unquam affulsit. 
Quemadmodum enim ingenium alicuius haud bene noris aut 
probaris, nisi eum irritaueris ; neque Proteus se in uarias rerum 
facies uertere solitus est, nisi manicis arcte comprehensus; 
similiter etiam natura arte irritata et uexata se clarius prodit, 
quam cum sibi libera permittitur.
Antequam uero hoc membrum Historiae Naturalis (quod 
Mechanicum atque Experimentale uocamus) dimittamus, illud 
adiiciendum ; corpus talis historiae non solum ex artibus ipsis 
mechanicis, uerum et ex operatiua parte scientiarum liberalium, 
ac simul ex practicis compluribus (quae in artem non coaluerunt), 
confici debere ; ut nihil utile praetermittatur quod ad 
informandum intellectum iuuat. Atque haec est Historiae Naturalis partitio prima.

[2,3] CAPUT III.
Partitio Historiae Naturalis secunda, ex Usu et Fine suo, in Narratiuam 
et Inductiuam ; quodque Finis nobilissimus Historiae
Naturalis sit, ut ministret et in ordine sit ad condendam philosophiam; 
quem Finem intuetur Inductiua. Partitio Historiae
Generationum in Historiam Coelestium ; Historiam Meteororum ; 
Historiam Globi Terrae et Maris ; Historiam Massarum 
siue Collegiorum Maiorum ; et Historiam Specierum 
siue Collegiorum Minorum.
HISTORIA Naturalis, ut subiecto triplex (quemadmodum diximus) 
ita usu duplex est. Adhibetur enim aut propter Cognitionem 
Rerum ipsarum quae historiae mandantur ; aut tanquam 
Materia Prima philosophiae. Atque prior illa, quae aut Narrationum 
iucunditate delectat, aut Experimentorum usu iuuat, 
atque huiusmodi uoluptatis aut fructus gratis quaesita est, 
longe inferioris notae censenda, prae ea quae Inductionis uerae et 
legitimae silua sit atque supellex, et primam philosophiae mammam 
praebeat. Rursua itaque partiemur Historiam Naturalem 
in Narratiuam et Inductiuam. Hanc autem posteriorem inter 
Desiderata ponimus. Neque uero aciem mentis alicuius perstringant 
aut magna antiquorum nomina, aut magna recentium 
uolumina. Satis enim scimua haberi Historiam Naturalem 
mole amplam, uarietate gratam, diligentia saepius curiosam. 
Attamen si quis ex ea fabulas et antiquitatem et authorum 
citationes et inanes controuersias, philologiam denique et ornamenta, 
eximat (quae ad conuiuales sermones, hominumque 
doctorum Noctes, potius quam ad instituendam philosophiam 
sint accommodata), ad nil magni res recidet. Longe autem profecto 
abest ab ea historia quam animo metimur. Primo enim 
desiderantur duae illae Historiae Naturalis partes (de quibus 
modo diximus), Praeter-Generationum et Artium, in quibus 
nos plurimum ponimus; deinde, in tertia illa (quae reliqua est) 
parte generali, nimirum de Generationibus, uni tantum ex 
quinque partibus eius satisfacit. Siquidem historiae Generaitionum 
constituuntur partes subordinatae quinque. Prima Caelestium, 
quae phaenomena ipsa sincera complectitur, atque separata 
a dogmatibus. Secunda, Meteororum (annumerando etiam 
cometas) et Regionum, quas uocant, Aeris; neque enim de 
cometis, meteoris ignitis, uentis, pluuiis, tempestatibus, et reliquis 
inuenitur aliqua historia, quae ullius sit pretii. Tertia, 
Terrae et Maris (quatenus sunt Uniuersi partes integrales), 
montium, fluminum, aestuum, arenarum, siluarum, insularum, 
denique figurae ipsius continentium prout exporriguntur; in 
his omnibus potius naturalia inquirendo et obseruando, quam
cosmographica. Quarta, de Massis Materiae communibus, 
quas Collegia Maiora uocamus (uulgo Elementa dicuntur); 
neque enim de igne, aere, aqua, terra, eorumque naturis, motibus, 
operibus, impressionibus, narrationes reperiuntur quae 
corpus aliquod historias iustum constituant. Quinta et ultima, 
de Collectionibus Materiae exquisitis, quae a nobis Collegia Minora, 
uulgo Species, appellantur. In hac autem postrema sola industria 
scriptorum enituit ; ita tamen, ut potius luxuriata sit 
in superfluis (iconibus animalium aut plantarum, et similibus 
intumescens), quam solidis et diligentibus obseruationibus ditata, 
quae ubique in Historia Naturali subnecti debeant. Atque, 
ut uerbo dicam, omnis quam habemus Naturalis Historia, 
tam inquisitione sua quam congerie, nullo modo in ordine ad 
eum quem diximus finem (condendae scilicet Philosophiae) 
aptata est. Quare Historiam Inductiuam desiderari pronunciamus. 
Atque de Naturali Historia hactenus.

[2,4] CAPUT IV.
Partitio Historiae Ciuilis in Ecclesiasticam, Literariam, et (quae 
generis nomen retinet) Ciuilem: quodque Historia Literaria 
desideretur. Eius conficiendae praecepta.
HISTORIAM Ciuilem in tres species recta diuidi putamus : 
primo, Sacram, siue Ecclesiasticam; deinde eam quae generis 
nomen retinet, Ciuilem; postremo, Literarum et Artium. Ordiemur 
autem ab ea specie, quam postremo posuimus; quia 
reliquae duae habentur, illam autem inter Desiderata referre 
uisum est. Ea est Historia Literarum. Atque certe historia 
mundi, si hac parte fuerit destituta, non absimilis censeri possit
statuae Polyphemi, eruto oculo; cum ea pars imagina desit, 
quae ingenium et indolem personae maxime referat. Hanc 
licet desiderari statuamus, nos nihilominus minime fugit in 
scientiis particularibus iureconsultorum, mathematicorum, rhetorum, 
philosophorum, haberi leuem aliquam mentionem aut 
narrationes quasdam ieiunas de sectis, scholis, libris, authoribus, 
et successionibus huiusmodi scientiarum ; inueniri etiam 
de rerum et artium inuentoribus tractatus aliquos exiles et 
infructuosos ; attamen iustam atque uniuersalem Literarum 
Historiam nullam adhuc editam asserimus. Eius itaque et 
argumentum, et conficiendi modum, et usum proponemus.
Argumentum non aliud est, quam ut ex omni memoria repetatur, 
quae doctrinae et artes quibus mundi aetatibus et 
regionibus floruerint. Earum antiquitates, progressus, etiam 
peragrationes per diuersas orbis partes (migrant enim scientiae, 
non secus ac populi), rursus declinationes, obliuiones, instaurationes 
commemorentur. Obseruetur simul per singulas artes 
inuentionis occasio et origo; tradendi mos et disciplina; colendi 
et exercendi ratio et instituta. Adiiciantur etiam sectae, et controuersiae 
maxime celebres quae homines doctos tenuerunt; calumniae 
quibus patuerunt; laudes et honores quibus decoratae 
sunt. Notentur authores praecipui, libri praestantiores, scholae, 
successiones, academiae, societates, collegia, ordines, denique 
omnia quae ad statum literarum spectant. Ante omnia etiam id 
agi uolumus (quod Ciuilis Historiae decus est, et quasi anima), 
ut cum euentis causae copulentur ; uidelicet ut memorentur natune 
regionum ac populorum ; indolesque apta et habilis, aut 
inepta et inhabilis ad disciplinas diuersas; accidentia temporum, 
quae scientiis aduersa fuerint aut propitia ; zeli et mixturae religionum ; 
malitiae et fauores legum ; uirtutes denique insignes, 
et efficacia quorundam uirorum erga literas promouendas, et 
similis. At haec omnia ita tractari praecipimus, ut non criticorum 
more in laude et censura tempus teratur; sed plane 
historice res ipsae narrentur, iudicium parcius interponatur.
De modo autem huiusmodi historiae conficiendae, illud inprimis 
monemus ; ut materia et copia eius non tantum ab 
historiis et criticis petatur, uerum etiam ut per singulas annorum 
centurias, aut etiam minora interualla, seriatim (ab ultima 
antiquitate facto principio) libri praecipui qui per ea temporis
spatia conscripti sunt in consilium adhibeantur; ut ex eorum 
non perlectione (id enim infinitum quiddam esset) sed degustatione, 
et obseruatione argumenti, stili, methodi, Genius illius 
temporis Literarius ueluti incantatione quadam a mortuis euocetur.
Quod ad usum attinet, haec eo spectant; non ut honor literarum 
et pompa per tot circumfusas imagines celebretur; nec 
quia, pro flagrantissimo quo literas prosequimur amore, omnia 
quae ad earum statum quoquo modo pertinent usque ad curiositatem 
inquirere et scire et conseruare auemus ; sed praecipue 
ob causam magis seriam et grauem. Ea est (ut uerbo dicamus) 
quoniam per talem qualem descripsimus narrationem, ad uirorum 
doctorum in doctrinae usu et administratione prudentiam 
et solertiam maximam accessionem fieri posse existimamus ; et 
rerum intellectualium non minus quam ciuilium motus et perturbationes, 
uitiaque et uirtutes, notari posse; et regimen inde 
optimum educi et institui. Neque enim B. Augustini, aut B. 
Ambrosii opera ad prudentiam episcopi aut theologi tantum 
facere posse putamus, quantum si Ecclesiastica Historia diligenter 
inspiciatur et reuoluatur. Quod et uiris doctis ex 
Historia Literarum obuenturum non dubitamus. Casum enim 
omnino recipit, et temeritati exponitur, quod exemplis et memoria 
rerum non fulcitur. Atque de Historia Literaria haec dicta sint.

[2,5] CAPUT V.
De Dignitate et Difficultate Historiae Ciuilis. '
SEQUITUR Historia Ciuilis specialis, cuius dignitas atque authoritas 
inter scripta humana eminet. Huius enim fidei, exempla 
maiorum, uicissitudines rerum, fundamenta prudentiae ciuilis, 
hominum denique nomen et fama commissa sunt. Ad dignitatem 
rei accedit difficultas non minor. Etenim animum in 
scribendo ad praeterita retrahere et ueluti antiquum facere, 
temporum motus, personarum characteres, consiliorum trepidationes, 
actionum (tanquam aquarum) ductus, praetextuum 
interiora, imperii arcana, cum diligentia scrutari, cum fide et
libertate referre, denique uerborum lumine sub oculos ponere, 
magni utique laboris est et iudicii ; praesertim cum antiquiora 
quaeque incerta, recentiora periculo obnoxia reperiantur. 
Quamobrem et plurima Historiam istam Ciuilem circumstant 
uitia; dum plerique narrationes quasdam inopes et plebeias, et 
plane dedecora historiarum, conscribant; alii particulares relationes 
et commentariolos opera festinata et textu inaequali consarciant; 
alii capita tantum rerum gestarum percurrant; alii 
contra, minima quaeque et ad summas actionum nihil facientia 
persequantur ; nonnulli, nimia erga ingenia propria indulgentia, 
plurima audacter confingant; ast alii non tam ingeniorum 
suorum quam affectuum imaginem rebus imprimant et addant, 
partium suarum memores, rerum parum fideles testes ; quidam 
politica, in quibus sibi complacent, ubique inculcent, et diuerticula 
ad ostentationem quaerendo narrationem rerum nimis 
leuiter interrumpant; alii in oratiouum et concionum, aut etiam 
actorum ipsorum, prolixitate parum cum iudicio nimii sint; 
adeo ut satis constet, non inueniri inter scripta hominum rarius 
quicquam, quam historiam legitimam et omnibus numeris suis 
absolutam. Verum nos in preesenti partitionem doctrinarum 
instituimus, ut omissa; non censuram, ut uitiosa, notentur. 
Nunc partitiones Historiae Ciuilis persequemur, easque diuersorum 
generum. Minus enim implicabuntur species si partitiones 
diuersae proponantur, quam si una partitio curiose per membra deducatur.

[2,6] CAPUT VI.
Partitio prima Historiae Ciuilis in Memorias, Antiquitatea, et 
Historiam Iustam.
HISTORIA Ciuilis tripartita est, tribus picturarum aut imaginum 
generibus non absimilis. Videmus enim ex picturis 
et imaginibus alias imperfectas, ut quibus ultima manus non 
accesserit ; alias perfectaa ; alias uero uetustate mutilatas et 
deformatas. Historiam similiter Ciuilem (qua imago rerum et 
temporum quaedam est) in tres species, illis picturarum congruas, 
partiemur; Memorias scilicet; Historiam Iustam; et 
Antiquitates. Memoriae sunt Historia inchoata, aut prima et 
rudis historiae lineamenta; Antiquitates uero historia deformata
sunt, siue reliquiae historiae, quae casu e naufragio temporum 
ereptae sunt.
Memoriae, siue praeparationes ad historiam, duplicia generis 
sunt ; quorum alterum Commentarios, alterum Registra uocare 
placet. Commentarii nudam actionum et euentuum seriem ac 
connexionem proponunt, praetermissis causis rerum et praetextibus, 
initiis quoque earundem et occasionibus, consiliis itidem 
et orationibus, et reliquo actionum apparatu. Talis enim est 
propria Commentariorum natura, licet Caesari, per modestiam 
quandam cum magnanimitate coniunctam, praestantissimae inter 
eas quae exstant historiae Commentariorum nomen indere placuerit. 
At Registra duplicis naturae sunt. Complectuntur 
enim aut titulos rerum et personarum in serie temporum, quales 
dicuntur Fasti et Chronologiae; aut actorum solennitates, cuius 
generis sunt principum edicta, senatuum decreta, iudiciorum 
processus, orationes publice habitae, epistolae publice missae, et 
similia, absque narrationis contextu siue filo continuo.
Antiquitates, seu historiarum reliquiae, sunt (uti iam diximus) 
tanquam tabulae naufragii ; cum deficiente et fere submersa 
rerum memoria, nihilominus homines industrii et sagaces, pertinaci 
quadam et scrupulosa diligentia, ex genealogiis, fastis, 
titulis, monumentis, numismatibus, nominibus propriis et stilis, 
uerborum etymologiis, prouerbiis, traditionibus, archiuis et instrumentis 
tam publicis quam priuatis, historiarum fragmentis 
librorum neutiquam historicorum locis dispersis ; ex his inquam 
omnibus, uel aliquibus, nonnulla a temporis diluuio eripiunt et 
conseruant. Res sane operosa, sed mortalibus grata, et cum 
reuerentia quadam coniuncta ; ac digna certe quae, deletis 
fabulosis nationum originibus, in locum huiusmodi commentitiorum 
substituatur : sed tamen eo minus habens authoritatis, 
quia paucorum licentiae subiicitur quod paucis curae est.
In his Imperfectae Historiae generibus defectum aliquem non 
puto designandum, cum sint tanquam imperfecte mista ; ut defectus 
huiusmodi sit ex ipsa earum natura. Ad Epitomas quod 
attinet (historiarum certe teredines et tineas), eas exulare uolumus ; 
quod etiam cum plurimis qui maxime sani fuerunt 
iudicii facimus ; utpote quae complura nobilissimarum historiarum 
corpora exederint et corroderint, atque in faeces inutiles 
demum redegerint.

[2,7] CAPUT VII.
Partitio Historiae Iustae in Chronica, Vitas, et Relationes;
earumque partium explicatio.
AT Historia Iusta trium est generum, pro ratione obiecti quod 
sibi proponit repraesentandum. Aut enim portionem aliquam 
temporis repraesentat ; aut personam singularem memoria dignam ; 
aut actionem aliquam siue rem gestam ex illustrioribus. 
Primum Chronica, siue Annales, appellamus; secundum Vitas; 
tertium Relationes. Inter quae, Chronica celebritate et nomine 
excellere uidentur; Vitae autem fructu et exemplis; Relationes 
rursus sinceritate et ueritate. Chronica namque amplitudinem 
actionum publicarum, et personarum facies externas et in publicum 
uersas, proponunt; minora autem quae tum ad res tum ad 
personas pertinent, omittunt et silentio inuoluunt. Cum uero 
id artificii diuini sit proprium ut maxima e minimis suspendat, 
fit saepenumero ut huiusmodi historia, maiora tantum persecuta, 
negotiorum pompam potius et solennia quam eorum ueros 
fomites et texturas subtiliores ostendat; quinetiam, etsi consilia 
ipsa addat atque immisceat, tamen granditate gaudens, plus 
grauitatis atque prudentiae, quam reuera habent humanis actionibus 
aspergat; ut satira aliqua possit esse uerior humanae 
uitae tabula, quam nonnulla ex eiusmodi historiis. Contra 
Vitae, si diligenter et cum iudicio perscribantur (neque enim 
de elogiis et huiusmodi commemorationibus ieiunis loquimur), 
quandoquidem personam singularem pro subiecto sibi proponant, 
in qua necesse est actiones non minus leues quam graues, 
paruas quam grandes, priuatas quam publicas, componi et commisceri, 
sane magis uiuas et fidas rerum narrationes, et quas ad 
exemplum tutius et felicius transferre possis, exhibent. At 
Relationes actionum speciales (qualia sunt Bellum Peloponnesi, 
Expeditio Cyri, Coniuratio Catilinae, et similia) omnino puriore 
et magis sincero ueritatis candore uestiri par est, quam Historias 
Iustas temporum ; quia argumentum in iis deligi et sumi 
potest habile et definitum, atque eiusmodi ut de eo notitia et 
certitudo bona et plena informatio haberi possit : cum contra 
Historia Temporis (praesertim quae aetate scriptoris multo antiquior 
sit) necessario in memoria rerum saepius fatiscat, et ueluti 
spatia uacua contineat, quae ingenio et coniectura occupari et 
suppleri satis licenter consueuerunt. Hoc tamen ipsum, quod
de Relationum sinceritate dicimus, cum exceptione intelligendum 
est; nam fatendum certe est (cum humana omnia ex 
parte laborent, et commoda cum incommodis fere perpetuo coniuncta 
sint) huiusmodi Relationes, praesertim si sub ipsa rerum 
gestarum tempora edantur, (cum saepius uel ad gratiam uel ad 
inuidiam scribantur) omnium narrationum merito maxime suspectas 
esse. Sed rursus huic incommodo etiam illud connascitur 
remedium ; quod illae ipsae Relationes, cum non ex 
una parte solummodo, sed pro factionibus et partium studiis ex 
utraque parte, semper fere edantur, uiam hoc pacto quandam 
ueritati, tanquam inter extrema, aperiunt et muniunt; atque, 
postquam contentiones animorum deferbuerint, historico bono 
et prudenti non pessima historiae perfectioris materia et sementis sunt.
Quod uero ad ea, quae in his tribus Historiae generibus desiderari 
uideantur ; dubium certe non est, quin plurimae historiae 
particulares (de talibus loquimur quae esse possint alicuius 
dignitatis, aut etiam mediocritatis), cum maximo regnorum et 
rerumpublicarum quibus debentur honoris et nominis detrimento, 
hucusque praetermissae sint ; quas notare perlongum 
esset. Caeterum exterarum nationum historias exterorum
curae relinquens (ne forte sim in aliena republica curiosus)
non possum non apud Maiestatem tuam conqueri de Historiae 
Angliae, quae nunc habetur, uilitate et indignitate, quatenus 
ad corpus eius integrum ; necnon Historiae Scotiae iniquitate 
et obliquitate, quatenus ad authorem eius recentissimum et 
uberrimum ; reputans mecum honorificum admodum Maiestati 
tuae futurum, atque opus posteritati gratissimum, si quemadmodum 
insula haec Magnae Britanniae se nunc in unam monarchiam 
coalitam ad sequentes aetates transmittit, ita in una 
historia descripta a praeteritis saeculis repeteretur ; eodem modo 
quo historiam decem tribuum regni Israëlis et duarum tribuum 
regni Iudae, tanquam gemellam, Sacra Pagina deducit. Quod 
si moles huiusmodi historiae (magna certe et ardua) quominus 
exacte et pro dignitate perscribatur, uideatur obfutura, ecce tibi
memorabilem multa angustioris temporis periodum, quatenus ad 
Historiam Angliae ; nimirum ab Unione Rosarum ad Unionem 
Regnorum ; spatium temporis quod meo quidem iudicio maiorem 
recipit euentuum (quae raro se ostendunt) uarietatem, 
quam in pari successionum numero uspiam in regno haereditario 
deprehendere licet. Incipit enim ab adeptione coronae mixta, 
partim armis, partim iure ; ingressum siquidem ferrum aperuit, 
stabilimentum attulerunt nuptiae ; secuta igitur sunt tempora 
illis initiis consentanea ; simillima fluctibus post magnam tempestatem 
tumores et agitationes suas sed absque aliqua immani 
procella, retinentibus; atque gubernatoris prudentia, qui unus 
inter antecessores reges consilio enituit, superatis. Ordine 
proximus succedit rex, cuius actiones, licet magis impetu 
quam consilio administratae, non leue tamen in rebus Europae 
momentum attulerunt, eas subinde librando et inclinando, 
prout ipsae propendebant. Quo etiam regnante, coepit fieri 
ingens illa status ecclesiastici mutatio, qualis raro admodum 
prodit in theatrum. Secutus est rex minor. Dein tentamentum 
tyrannidis, licet illud breuissimum fuerit, instar febris 
ephemerae. Dein regnum feminae, extero regi nuptae. 
Rursus regnum feminae solitariae et coelibis. Haec omnia demum 
excepit euentus iste faustus et gloriosua ; nimirum 
huiusce insulae Britanniae, a toto orbe diuisae, in se unio ; per 
quam uetus illud oraculum Aeneae redditum, quod requiem ei 
praemonstrabat, "Antiquam exquirite matrem"
supra nobilissimas gentes Angliae et Scotiae, in nomine illo
Britanniae, antiquae suae matris, iam conuenientes, adimpletum
sit; in pignus et tesseram metae et exitus errorum et peregrinationis 
iam reperti. Ita ut quemadmodum corpora ponderosa 
iactata, antequam ponant et consistant, trepidationes 
quasdam experiantur ; eodem modo probabile uidetur Diuina 
Prouidentia factum esse, ut monarchia ista, priusquam in tua 
Maiestate regiaque tua sobole (in qua spero eam in perpetuum 
fore stabilitam) consisteret et confirmata esset, has tam uarias 
mutationes et uicissitudines, tanquam praeludia stabilitatis suae, 
subiret.
De Vitis cogitantem, subit quaedam admiratio, tempora ista 
nostra haud nosse bona sua ; cum tam rara sit commemoratio et 
conscriptio uitarum, eorum qui nostro saeculo claruerunt. 
Etsi enim reges, et qui absolutum principatum obtineant, pauci esse 
possint; principes etiam in republica libera (tot rebuspublicis 
in monarchiam conuersis) haud multi ; utcunque tamen non defuerunt 
uiri agregii (licet sub regibus) qui meliora merentur 
quam incertam et uagam memoriae suae famam, aut elogia arida 
et ieiuna. Etenim hac ex parte inuentum cuiusdam ex poetis
recentioribus, quo antiquam fabulam locupletauit, non inelegans 
est. Fingit ille in extremitate fili Parcaram numisma quoddam 
seu monile pendere, in quo defuncti nomen impressum sit; 
Tempus autem cultrum Atropi praestolari, et statim abscisso filo 
numismata eripere, eaque asportata paulo post in fluuiam Lethes 
ex gremio suo proiicere ; circa fluuium autem magnam 
auium uim uolitare, quae numismata arripiunt, ac postquam in 
rostris ipsarum paulisper eadem circumtulerint, paulo post per 
incuriam in fluuium decidere permittunt; inter eas uero cygnos 
reperiri nonnullos, qui si numisma aliquod cum nomine prehenderint, 
illico ad templum quoddam illud deferre solebant, Immortalitati 
consecratum. Huiusmodi itaque cygni nostris 
temporibus fere defecerunt. Quamuis autem plurimi hominum, 
curis et studiis suis nimio plus quam corporibus mortales, 
nominis sui memoriam ueluti fumum aut auram despiciant,
"Animi nil magnae laudis egentes";
quorum scilicet philosophia et seueritas ab ea radice pullulat, 
"Non prius laudes contempsimus, quam laudanda facere desiuimus"; 
id tamen apud nos Salomonis iudicio non praeiudicabit; "Memoria 
iusti cum laudibus, at impiorum nomen putrescet" : Altera 
perpetuo floret, alterum aut in obliuionem protinus abit, aut in 
odorem tetrum computrescit. Ac propterea in eo ipso stilo uel 
loquendi formula, quae recte admodum recepta est ut defunctis 
tribuatur (felicis memoriae, piae memoriae, bonae memoriae) agnoscere 
uidemur illud quod Cicero (mutuatus id ipsum a Demosthene) 
protulit, "Bonam famam propriam esse possessionem 
defunctorum". Quam quidem possessionem non possum non 
notare nostro aeuo incultam ut plurimum et neglectam iacere.
Quantum sd Relationes, optandum esset prorsus ut multo 
maior circa eas adhiberetur diligentia. Quippe uix incidit 
aliqua actio paulo illustrior, cui non intersit calamus aliquis 
ex melioribus, qui eam excipere et describere possit. Quoniam 
autem is perpaucorum hominum esse debet, qui historiam 
iustam pro dignitate conscribat (ut ex paucitate historicorum 
uel mediocrium satis liquet), idcirco si actiones particulares sub 
tempus ipsum quo geruntur tolerabili aliquo scripto memoriae 
mandarentur, sperandum esset exorituros quandoque, qui 
historiam iustam ope et auxilio illarum Relationum conscribere 
possent Illae enim instar seminarii esse possint, unde, cum 
usus foret, hortus amplus et magnificus consereretur.

[2,8] CAPUT VIII.
Partitio Historia Temporum in Historiam Uniuersalem, et Particularem ; 
et utriusque commoda, et incommoda.
HISTORIA Temporum aut Uniuersalis est, aut Particularis. 
Haec alicuius Regni, uel Reipublicae, uel Nationis res gestas 
complectitur; illa Uniuersi Orbis. Neque enim defuerunt, qui 
Historiam Mundi etiam ab origine scripsisse uideri uolunt; 
farraginem rerum et compendia narrationum pro historia exhibentes; 
alii sui temporis res per orbem terrarum memorabiles
tanquam iusta historia complecti posse confisi sunt ; conatu 
profecto magnanimo, atque fructu haud exiguo. Neque enim 
res humanae ita imperiis aut regionibus diuisae sunt, ut non 
habeant multa connexa ; quare iuuat certe fata, alicui saeculo 
aut aetati destinata, ueluti una tabula contenta et descripta 
intueri. Fit etiam, ut plurima scripta non contemnenda 
(qualia sunt eae de quibus antea locuti sumus Relations), alias 
forte peritura neque prelum saepius passura, aut saltem capita 
ipsorum, in huiusmodi Historiam Generalem recipiantur, atque 
hoc pacto figantur et conseruentur. Veruntamen, si quis rem 
rectius perpendat, animaduertet tam seueras esse Historiae Iustae 
leges, ut eas in tanta argumenti uastitate exercere uix liceat; 
adeo ut minuatur potius historiae maiestas molis granditate, 
quam amplificetur. Fiet enim, ut qui tam uaria undequaque 
persequitur, is informationis religione paulatim remissa, et diligentia 
sua, quae ad tot res extenditur, in singulis elanguescente, 
auras populares et rumores captet ; et ex relationibus non admodum 
authenticis, aut huiusmodi aliqua leuidensi materia, 
historiam conficiet. Quinetiam necesse ei erit (ne opus in immensum 
excrescat) plurima relatu digna consulto praetermittere, 
atque ad epitomarum rationes saepius delabi. Incumbit etiam 
aliud periculum non paruum, atque utilitati Historiae Uniuersalis 
ex diametro oppositum ; quemadmodum enim Uniuersalis 
Historia narrationes aliquas, quae alias forte fuissent 
periturae, conseruat; ita contra saepenumero narrationes alias 
satis fructuosas, quae aliter uicturae fuissent, propter grata mortalibus 
rerum compendia perimit.

[2,9] CAPUT IX.
Partitio alia Historiae Temporum, in Annales et Acta Diurna.
ETIAM Historia Temporum recta diuiditur in Annales, et 
Diaria; quae diuisio, licet ex periodis temporum nomina sumat, 
tamen ad delectum rerum etiam pertinet. Recte enim Corneliua 
Tacitus, cum in mentionem magnificentiae quarundam 
structurarum incidit, statim subdit, "ex dignitate populi Romani 
repertum esse res illustres Annalibus, talia Diurnis urbis Actis
mandare"; applicando Annalibus res quae ad statum reipublicae
pertinent, acta uero et accidentia leuiora Diariis. Meo utique 
iudicio, ualere conueniret disciplinam quandam Haraldicum in 
disponendis non minus librorum quam personarum dignitatibus. 
Sicut enim nihil rebus ciuilibus magis detrahit, quam 
ordinum et graduum confusio ; ita etiam authoritati historiae 
grauis haud parum derogat, si admisceantur politicis res leuioris 
momenti ; quales sunt pompae et solennitates et spectacula, et 
huiusmodi. Atque sane optandum esset ut illa ipsa distinctio 
in consuetudinem ueniret. Nostris uero temporibus, Diaria in 
nauigationibus tantum et expeditionibus bellicis in usu sunt. 
Apud antiquos certe regum honori dabatur, ut acta palatii sui 
in Diaria referrentur ; quod uidemus factum fuisse sub Ahasuero 
Persarum rege; qui cum noctem ageret insomnem Diaria 
poposcit, ubi coniurationem Eunuchorum recognouit. At in 
Alexandri Magni Diariis tam pusilla continebantur, ut etiam si 
forte ad mensam dormiret in acta reponeretur. Neque enim 
sicut Annales tantum grauia, ita Diaria tantum leuia complexa 
sunt ; sed omnia promiscue et cursim Diariis excipiebantur, seu 
maioris seu minoris momenti.

[2,10] CAPUT X.
Partitio secunda Historiae Ciuilis, in Meram et Mixtam.
Postrema uero partitio Historiae Ciuilis ea sit ; ut diuidatur 
in Meram, et Mixtam. Mixturae celebres duae ; altera ex Scientia 
Ciuili, altera praecipue ex Natureli. Introductum est 
enim ab aliquibus genus scribendi, ut quis narrationes aliquas, 
non in serie historiae continuatas, sed ex delectu authoris excerptas 
conscribat; deinde easdem recolat et tanquam ruminet ; 
et sumpta ab ipsis occasione, de rebus politicis disserat. 
Quod genus Historiae Ruminatae nos sane magnopere probamus, 
modo huiusmodi scriptor hoc agat, et hoc se agere confiteatur. 
Historiam autem Iustam ex professo scribenti politica ubique 
ingerere, atque per illa filum historiae interrumpere, intempestiuum 
quiddam et molestum est. Licet enim Historia quaeque
prudentior politicis praeceptis et monitis ueluti impregnata 
sit, tamen scriptor ipse sibi obstetricari non debet.
Mixta etiam est Historia Cosmographica, idque multipliciter. 
Habet enim ex Historia Naturali, regiones ipsas, atque earum 
situs et fructus ; ex Historia Ciuili, urbes, imperia, mores ; ex 
Mathematicis, climata et configurationes coeli, quibus tractus 
mundi subiacent. In quo genere Historiae siue scientiae, est 
quod saeculo nostro gratulemur. Orbis enim terrarum factus 
est hac nostra aetate mirum in modum fenestratus atque patens. 
Antiqui certe Zonas et Antipodas nouerant,
"Nosque ubi primus equis Oriens afflauit anhelis, 
Illic sera rubens accendit lumina Vesper",
idque ipsum magis per demonstrationes quam per peregrinationes. 
Verum ut carina aliqua parua coelum ipsum aemularetur ; 
atque uniuersum globum terrestrem, magis etiam obliquo 
et flexuoso quam coelestia solent itinere, circumiuerit ; ea est 
nostri saeculi praerogatiua ; ita ut praesens aetas iure in symbolo 
suo usurpare possit non tantum illud "Plus ultra", ubi antiqui 
usurpabant "Non ultra" ; atque insuper illud Imitabile fulmen ubi 
antiqui Non imitabile fuimen,
"Demens qui nimbos et non imitabile fulmen";
uerum et illud, quod omnem admirationem superat, Imitabile 
coelum; propter nauigationes noatras, quibus circa uniuersum 
terrae ambitum, coelestium corporum more, uolui et circumagi 
saepius concessum fuit.
Atque haec praeclara in re nautica atque orbe perlustrando 
felicitas, de ulterioribus etiam progressibus et augmentis scientiarum 
spem magnam facere possit ; praesertim cum diuino 
uideatur consilio esse decretum, ut hoc duo coaeua sint. Sic 
enim Daniel Propheta, de nouissimis temporibus uerba faciene,
praedicit, "Plurimi pertransibunt et augebitur scientia"; quasi
pertransitus siue perlustratio mundi, atque multiplex augmentum 
scientiarum, eidem saeculo destinarentur; sicut magna ex 
parte iam completum uidemus; quandoquidem tempora nostra, 
duabus illis prioribus doctrinarum periodis aut reuolutionibus 
(alteri apud Graecos, alteri apud Romanos) eruditione non multum 
cedant, eas uero in aliquibus longe superent.

[2,11] CAPUT XI.
Partitio Historiae Ecclesiasticae, in Ecclesiasticam specialem, 
Historiam ad Prophetias, et Historiam Nemeseos.
HISTORIA Ecclesiastica in genere easdem fere cum 
Historia Ciuili partitiones subit. Sunt enim Chronica 
Ecclesiastica, sunt Vitae Patrum, sunt Relationes de 
Synodis et reliquis ad Ecclesiam spectantibus. Proprio 
uero nomine, recte diuiditur in Historiam .Ecclesiasticam 
(generis nomine seruato) et Historiam ad Prophetias, 
et Historiam Nemeseos siue Prouidentiae. Prima Ecclesiae 
Militantis tempora et statum diuersum memorat; 
siue illa fluctuet, ut Arca in Diluuio; siue itineretur, 
ut Arca in Eremo ; siue consistat, ut Arca in Templo ;
hoc est, Statum Ecclesiae in Persecutione, in Motu, et 
in Pace. In hac parte defectum aliquem non inuenio ; 
quin supersunt in illa complura potius quam desunt. 
Illud sane optarem, ut massae tam praegrandi uirtus 
quoque et sinceritas narrationum responderent.
Secunda pars, quae est Historia ad Prophetias, ex 
duobus relatiuis constat, Prophetia ipsa et eius Adimpletione. 
Quapropter tale esse debet huius operis institutum, 
ut cum singulis ex Scripturis prophetiis, euentuum 
ueritas coniungatur ; idque per omnes mundi 
aetates ; tum ad confirmationem fidei, tum ad instituendam 
disciplinam quandam et peritiam in interpretatione 
prophetiarum quae adhuc restant complendae. Attamen 
in hac re admittenda est illa latitudo, quae diuinis uaticiniis 
propria est et familiaris ; ut adimpletiones eorum 
fiant et continenter et punctualiter. Referunt enim 
Authoris sui naturam, "Cui unus dies tanquam mille 
anni, et mille anni tanquam unus dies" ; atque licet 
plenitudo et fastigium complementi eorum plerumque 
alicui certae aetati uel etiam certo momento destinetur, 
attamen habent interim gradus nonnullos et scalas complementi 
per diuersas mundi aetates. Hoc opus desiderari 
statuo ; uerum tale est ut magna cum sapientia, 
sobrietate, et reuerentia tractandum sit, aut omnino 
dimittendum.
Tertia pars, quae Historia Nemeseos est, sane in calamos 
nonnullorum piorum uirorum incidit, sed non sine 
partium studio ; occupata est autem in obseruanda diuina 
illa conuenientia, quae nonnunquam intercedit inter 
Dei uoluntatem reuelatam et secretam. Quamuis enim 
tam obscura sint consilia et iudicia Dei, ut homini animali 
sint penitus inscrutabilia; quinetiam saepius eorum
oculis qui prospiciunt e tabernaculo se subducant; diuinae 
tamen sapientiae uisum aliquando per uices, ad suorum 
confirmationem et confusionem eorum qui tanquam 
sine Deo sunt in mundo, ea, quasi maioribus 
characteribus descripta, sic proponere conspicienda, ut 
(sicuti loquitur Propheta) "quiuis etiam in cursu ea perlegere 
possit" ; hoc est, ut homines mere sensuales et 
uoluptarii, qui iudicia illa diuina praeteruehi festinant 
neque cogitationes suas in ea unquam defigunt, tamen 
quamuis propere currant et aliud agant, ipsa agnoscere 
cogantur. Talia sunt uindictae serae et inopinae ; salutes 
subito affulgentes et insperatae ; consilia diuina per 
ambages rerum tortuosas et stupendas spiras tandem se 
manifesto expedientia ; et similia; quae ualent non solum 
ad consolandos animos fidelium, sed ad percellendas 
et conuincendas conscientias improborum.

[2,12] CAPUT XII.
De Appendicibus Historiae ; quce circa Verba Hominum
(quemadmodum Historia ipsa circa Facta) uersantur : 
Partitio earum, in Orationes, Epistolas, et Apophthegmata.
AT non Factorum solummodo humani generis, uerum 
etiam Dictorum, memoria seruari debet. Neque
tamen dubium quin Dicta illa quandoque historiae ipsi 
inserantur, quatenus ad res gestas perspicue et grauiter 
narrandas faciant et deseruiant. Sed Dicta siue Verba 
Humana proprie custodiunt libri Orationum, Epistolarum, 
et Apophthegmatum. Atque Orationes sane uirorum 
prudentium, de negotiis et causis grauibus et 
arduis habitae, tum ad rerum ipsarum notitiam tum ad 
eloquentiam multum ualent. Sed maiora adhuc praestantur 
auxilia ad instruendam prudentiam ciuilem ab 
Epistolis, quae a uiris magnis de negotiis seriis missae 
sunt. Etenim ex Verbis Hominum nil sanius aut 
praestantius, quam huiusmodi Epistolae. Habent enim 
plus natiui sensus quam orationes, plus etiam maturitatis 
quam colloquia subita. Eaedem quando continuantur 
secundum seriem temporum (ut fit in illis quae a 
legatis, praefectis prouinciarum, et aliis imperii ministris, 
ad reges uel senatus uel alios superiores suos mittuntur, 
aut uicissim ab imperantibus ad ministros), sunt certe 
ad Historiam prae omnibus pretiosissima supellex. Neque 
Apophthegmata ipsa ad delectationem et ornatum 
tantum prosunt, sed ad res gerendas etiam et usus ciuiles. 
Sunt enim (ut aiebat ille) ueluti secures aut mucrones 
uerborum, qui rerum et negotiorum nodos acumine 
quodam secant et penetrant. Occasiones autem 
redeunt in orbem, et quod olim erat commodum rursus 
adhiberi et prodesse potest ; siue quis ea tanquam sua 
proferat, siue tanquam uetera. Neque certe de utilitate
eius rei ad ciuilia dubitari potest, quam Caesar dictator 
opera sua honestauit ; cuius liber utinam extaret, cum 
ea quae usquam habentur in hoc genere nobis parum 
cum delectu congesta uideantur.
Atque haec dicta sint de Historia; ea scilicet parte 
doctrinae quae respondet uni ex Cellis siue Domiciliis 
Intellectus, quae est Memoria.

[2,13] CAPUT XIII.
De secundo Membro principali Doctrinae, nempe Poesi.
Partitio Poeseos in Narratiuam, Dramaticam, et
Parabolicam. Exempla Parabolicae tria proponuntur.
Iam ad Poesim ueniamus. Poesis est genus doctrinae, 
uerbis plerunque astrictum, rebus solutum et 
licentiosum ; itaque, ut initio diximus, ad Phantasiam 
refertur, quae iniqua et illicita prorsus rerum coniugia 
et diuortia comminisci et machinari solet. Poesis 
autem (ut supra innuimus) duplici accipitur sensu, 
quatenus ad Verba, uel quatenus ad Res respiciat. 
Priore sensu, Sermonis quidam Character est: Carmen 
enim stili genus, et elocutionis formula quaedam, 
nec ad res pertinet ; nam et uera narratio carmine, 
et ficta oratione soluta conscribi potest. Posteriore 
uero sensu, constituimus eam ab initio Doctrinae 
Membrum Principale, eamque iuxta Historiam collocauimus, 
cum nihil aliud sit quam Historiae Imitatio 
ad Placitum. Nos igitur in partitionibus nostris ueras 
doctrinarum uenas indagantes et persequentes, neque 
consuetudini et diuisionibus receptis (in multis) cedentes, 
Satiras et Elegias et Epigrammata et Odas 
et huiusmodi ab instituto sermone remouemus, atque 
ad philosophiam et artes orationis reiicimus. Sub 
nomine autem Poeseos de Historia ad Placitum conficta 
tantummodo tractamus.
Partitio Poeseos uerissima atque maxime ex proprietate, 
praeter illas diuisiones quae sunt ei cum Historia 
communes (sunt enim ficta Chronica, Vitae fictae, 
fictae etiam Relationes), ea est, ut sit aut Narratiua,
aut Dramatica, aut Parabolica. Narratiua prorsus
historiam imitatur, ut fere fallat, nisi quod res extollat 
saepius supra fidem. Dramatica est ueluti historia 
spectabilis ; nam constituit imaginem rerum 
tanquam praesentium, historia autem tanquam praeteritarum. 
Parabolica uero est historia cum typo, 
quae intellectualia deducit ad sensum.
Atque de Poesi Narratiua, siue eam Heroicam appellare 
placet, (modo hoc intelligas de Materia, non 
de Versu,) ea a fundamento prorsus nobili excitata 
uidetur, quod ad dignitatem humanae naturae inprimis 
spectat. Cum enim mundus sensibilis sit anima rationali 
dignitate inferior, uidetur Poesis haec humanae 
naturae largiri, quae historia denegat ; atque animo 
umbris rerum utcunque satisfacere, cum solida haberi 
non possint. Si quis enim rem acutius introspiciat, 
firmum ex Poesi sumitur argumentum, magnitudinem 
rerum magis illustrem, ordinem magis perfectum, et 
uarietatem magis pulchram, animae humanae complacere, 
quam in natura ipsa, post lapsum, reperire ullo 
modo possit. Quapropter, cum res gestae et euentus 
qui uerae historiae subiiciuntur non sint eius amplitudinis 
in qua anima humana sibi satisfaciat, praesto est 
Poesis, quae facta magis heroica confingat ; cum historia 
uera successus rerum minime pro meritis uirtutum 
et scelerum narret, corrigit eam Poesis, et exitus 
et fortunas secundum merita et ex lege Nemeseos 
exhibet ; cum historia uera, obuia rerum satietate et 
similitudine, animae humanae fastidio sit, reficit eam 
Poesis, inexpectata et uaria et uicissitudinum plena 
canens. Adeo ut Poesis ista non solum ad delectationem, 
sed etiam ad animi magnitudinem et ad 
mores conferat. Quare et merito etiam diuinitatis 
cuiuspiam particeps uideri possit; quia animum erigit 
et in sublime rapit, rerum simulacra ad animi 
desideria accommodando, non animum rebus (quod 
ratio facit et historia) submittendo. Atque his quidem 
illecebris et congruitate qua animum humanum 
demulcet, addito etiam consortio musices unde suauius 
insinuari possit, aditum sibi patefecit, ut honori 
fuerit etiam saeculis plane rudibus et apud nationes 
barbaras, culn aliae doctrinae prorsus exclusae essent.
Dramatica autem Poesis, quae theatrum habet pro 
mundo, usu eximia est, si sana foret. Non parua 
enim esse posset theatri et disciplina et corruptela. 
Atque corruptelarum in hoc genere abunde est ; 
disciplina plane nostris temporibus est neglecta. Attamen 
licet in rebuspublicis modernis habeatur pro 
re ludicra actio theatralis, nisi forte nimium trahat e 
satira et mordeat ; tamen apud antiquos curae fuit, 
ut animos hominum ad uirtutem institueret. Quinetiam 
uiris prudentibus, et magnis philosophis, ueluti
animorum plectrum quoddam censebatur. Atque 
sane uerissimum est, et tanquam secretum quoddam 
naturae, hominum animos cum congregati sint, magis
quam cum soli sint, affectibus et impressiouibus patere.
At Poesis Parabolica inter reliquas eminet, et tanquam 
res sacra uidetur et augusta; cum praesertim religio 
ipsa eius opera plerumque utatur, et per eam commercia 
diuinorum cum humanis exerceat. Attamen et 
haec quoque ingeniorum circa allegorias leuitate et indulgentia 
contaminata inuenitur. Est autem usus ambigui, 
atque ad contraria adhibetur. Facit enim ad
inuolucrum; facit etiam ad illustrationem. In hoc docendi 
quaedam ratio ; in illo occultandi artificium quaeri
uidetur. Haec autem docendi ratio, quae facit ad illustrationem, 
antiquis saeculis plurimum adhibebatur. 
Cum enim rationis humanae inuenta et conclusiones 
(etiam eae quae nunc tritae et uulgatae sunt) tunc temporis 
nouae et insuetae essent, uix illam subtilitatem 
capiebant ingenia humana, nisi propius eae ad sensum 
per huiusmodi simulachra et exempla deducerentur. 
Quare omnia apud illos fabularum omnigenarum et 
parabolarum et aenigmatum et similitudinum plena fuerunt. 
Hinc tesserae Pythagorae, aenigmata Sphingis, 
Aesopi fabulae, et similia. Quinetiam apophthegmata 
ueterum Sapientum fere per similitudines rem demonstrabant. 
Hinc Menenius Agrippa apud Romanos 
(gentem eo saeculo minime literatam) seditionem fabula 
repressit. Denique ut hieroglyphica literis, ita 
parabolae argumentis erant antiquiores. Atque hodie 
etiam, et semper, eximius est et fuit parabolarum uigor ; 
cum nec argumenta tam perspicua nec uera exempla 
tam apta esse possint.
Alter est usus Poeseos Parabolicae, priori quasi contrarius, 
qui facit (ut diximus) ad inuolucrum ; earum 
nempe rerum, quarum dignitas tanquam uelo quodam 
discreta esse mereatur ; hoc est, cum occulta et mysteria 
Religionis, Politicae, et Philosophiae, fabulis et
parabolïs uestiuntur. Utrum uero fabulis ueteribus 
poetarum subsit aliquis sensus mysticus, dubitationem 
nonnullam habet. Atque ipsi certe fatemur nos in eam 
sententiam propendere, ut non paucis antiquorum poetarum 
fabulis mysterium infusum fuisse putemus. Neque 
nos mouet, quod ista pueris fore et grammaticis 
relinquantur, et uilescant, ut de illis contemptim sententiam 
feramus; quin contra cum plane constet scripta 
illa, quae fabulas istas recitant, ex scriptis hominum post 
Literas Sacras esse antiquissima, et longe his antiquiores 
fabulas ipsas, (etenim tanquam prius creditae et 
receptae, non tanquam excogitatae ab illis scriptoribus, 
referuntur) ; uidentur esse instar tenuis cuiusdam aurae,
quae ex traditionibus nationum magis antiquarum in 
Graecorum fistulas inciderunt. Cum uero quae circa 
harum parabolarum interpretationem adhuc tentata 
sint, per hommes scilicet imperitos nec ultra locos communes 
doctos, nobis nullo modo satisfaciant ; Philosophiam 
secundum Parabolas Antiquas inter Desiderata 
referre uisum est. Eius autem operis exemplum unum 
aut alterum subiungemus. Non quod res sit fortasse 
tanti, sed ut institutum nostrum seruemus. Id huiusmodi 
est, ut de operibus illis quae inter Desiderata 
ponimus (si quid sit paulo obscurius) perpetuo aut praecepta 
ad opus illud instruendum, aut exempla proponamus ; 
ne quis forte existimet leuem aliquam tantum 
notionem de illis mentem nostram perstrinxisse, nosque
regiones siclut augures animo tantum metiri, neque eas 
ingrediendi uias nosse. Aliam aliquam partem in 
Poesi desiderari non inuenimus ; quin potius cum planta 
sit Poesis, quae ueluti a terra luxuriante absque certo 
semine germinauerit, supra caeteras doctrinas excreuit 
et diffusa est. Verum iam Exempla proponemus, 
tria tantum numero ; unum e Naturalibus, e Politicis 
unum, atque unum denique e Moralibus.
Exemplum primum Philosophiae secundum Parabolas 
antiquas, in Naturalibus. De Uniuerso, secundum 
fabulam Panis.
ANTIQVI uenerationem Panis in dubio relinquunt. 
Alii enim eum a Mercurio genitum, alii longe alium 
generationis modum ei tribuunt. Aiunt enim procos 
uniuersos cum Penelope rem habuisse, ex quo promiscuo 
concubitu Pana communem filium ortum esse. 
Neque praetermittenda, est tertia iIla generationis explicatio. 
Quidam enim prodiderunt eum Iouis et Hybreos 
(id est, Contumeliae) filium fuisse. Utcunque
orto, Parcae illi sorores fuisse perhibentur, quae in specu
subterraneo habitabant ; Pan autem morabatur sub dio.
Effigies Panis talis ab antiquitate describitur ; cornutus, 
cornibus in acutum surgentibus, et usque ad coelum
fastigiatis ; corpore toto hispidus et uillosus ; barba in
primis promissa ; figura, biformis, humana quoad superiora, 
sed semifera et in caprae pedes desinente. Gestabat 
autem insignia potestatis, sinistra fistulam et septem
calamis compactam, dextra pedum siue baculum superius 
curuum et inflexum. Induebatur chlamyde ex
pelle pardalis. Potestates ei et munera huiusmodi attribuuntur, 
ut sit Deus uenatorum, etiam pastorum,
et in uniuersum ruricolarum ; praeses item montium. 
Erat etiam, proximus a Mercurio, nuncius Deorum. 
Habebatur etiam dux et imperator Nympharum, quae 
circa eum perpetuo choreas ducere et tripudiare solebant : 
comitabantur et Satyri, et his seniores Sileni. 
Habebat insuper potestatem terrores immittendi, praesertim 
inanes et superstitiosos, qui et Panici uocati 
sunt. Res gestae autem eius non multae memorantur. 
Illud praecipuum, quod Cupidinem prouocauit ad luctam, 
a quo etiam in certamine uictus est. Etiam 
Typlionem gigantem retibus implicauit et cohibuit. 
Atque narrant insuper, cum Ceres moesta et ob raptam 
Proserpinam indignata se abscondisset, atgne Dii omnes 
ad eam inuestigandam magnopere incubuissent et se 
per uarias uias dispertiti essent, Pani solummodo ex 
felicitate quadam contigisse ut inter uenandum eam inueniret 
et indicaret. Ausus est quoque cum Apolline 
de uictoria musices decertare, atque etiam Mida iudice 
praelatus est ; ob quod iudicium Midas asininas aures 
tulit, sed clam et secreto. Amores Panis nulli referuntur, 
aut saltem admodum rari ; quod mirum, inter 
turbam Deorum prorsus tam profuse amatoriam, uideri 
possit. Illud solummodo ei datur, quod Echo adamaret, 
que etiam uxor eius est habita ; atque unam praeterea 
nympham, Syringam nomine ; in quam, propter 
iram et uindictam Cupidinis (quem ad luctam prouocare 
non reueritus esset) incensus est. Etiam Lunam 
quondam in altas siluas seuocasse dicitur. Neque etiam 
prolem ullam suscepit (quod similiter mirum est, cum 
Dii, praesertim masculi, prolifici admodum essent), nisi 
quod ei attribuatur tanquam filia, muliercula quaedam 
ancilla, Iambe nomine ; quae ridiculis narratiunculis 
oblectare hospites solebat, eiusque proles ex coniuge
Echo esse a nonnullis existimabatur. Parabola talis 
esse uidetur.
Pan (ut et nomen ipsum etiam sonat) Uniuersum, 
siue Uniuersitatem Rerum, repraesentat et proponit. 
De huius origine duplex omnino sententia est, atque 
adeo esse potest. Aut enim a Mercurio est, uerbo scilicet 
diuino (quod et Sacrae Literae extra controuersiam 
ponunt, et philosophi ipsi qui magis diuini habiti sunt
uiderunt), aut ex confusis rerum seminibus. Etenim
quidam e philosophis semina rerum etiam substantia 
infinita statuerunt ; unde opinio de homoiomeris fluxit, 
quam Anaxagoras aut inuenit aut celebrauit. Nonnulli 
uero magis acute et sobrie censebant ad uarietatem rerum 
expediendam sufficere, si semina substantia eadem, 
figuris uaria sed certis et definitis, essent ; et reliqua in 
positura et complexu seminum ad inuicem ponebant ; 
ex quo fonte opinio de Atomis emanauit, ad quam Democritus 
se applicauit, cum Leucippus eius autor fuisset. 
At alii, licet unum rerum principium assererent 
(aquam Thales, aerem Anaximenes, ignem Heraclitus), 
tamen illud ipsum principium actu unicum, potentia 
uarium et dispensabile posuerunt, ut in quo 
rerum omnium semina laterent. Qui uero Materiam 
omnino spoliatam, et informem, et ad Formas indifferentem 
introduxerunt, (ut Plato et Aristoteles) multo 
etiam propius et propensius ad parabolae figuram accesserunt. 
Posuerunt enim Materiam tanquam publicam
meretricem, Formas uero tanquam procos ; adeo ut 
omnes de rerum principiis opiniones huc redeant et ad 
illam distributionem reducantur, ut mundus sit uel a 
Mercurio, uel a Penelope et procis omnibus. Tertia 
autem Generatio Panis eiusmodi est, ut uideantur 
Graeci aliquid de Hebraeis mysteriis uel per Aegyptios 
internuncios, uel utcunque, inaudiuisse. Pertinet enim
ad statum mundi non in meris natalibus suis, sed post 
lapsum Adami, morti et corruptioni expositum et obnoxium 
factum. Ille enim status Dei et Peccati (siue
Contumeliae) proles fuit, ac manet. Fuit enim peccatum 
Adami ex genere Contumeliae, cum Deo similis 
fieri uellet. Itaque triplex ista narratio de Generatione 
Panis etiam uera uideri possit, si rite et rebus et temporibus 
distinguatur. Nam iste Pan (qualem eum nunc 
intuemur et complectimur) ex Verbo Diuino, mediante 
confusa Materia (quae tamen ipsa Dei opus erat), 
et subintrante Praeuaricatione et per eam corruptione, 
ortum habet.
Naturae rerum Fata rerum sorores uere perhibentur 
et ponuntur. Fata enim uocantur, ortus rerum, et durationes, 
et interitus ; atque depressiones etiam, et eminentiae, 
et labores, et felicitates, denique conditiones 
quaecunque indiuidui ; quae tamen nisi in indiuiduo 
nobili (utpote homine, aut urbe, aut gente) fere non 
agnoscuntur. Atqui ad istas conditiones tam uarias 
deducit indiuidua illa singula Pan, rerum scilicet natura ; 
ut tanquam eadem sit res (quatenus ad indiuidua) 
catena Naturae, et filum Parcarum. Ad haec
insuper finxerunt antiqui Panem semper sub dio morari, 
sed Parcas sub specu ingenti subterraneo habitare, 
atque inde maxima pernicitate ad homines subito aduolare ; 
quia Natura atque Uniuersi facies spectabilis 
est et aperta, at Fata indiuiduorum occulta et rapida. 
Quod si Fatum accipiatur largius, ut omnem prorsus 
euentum, non illustriores tantum denotet, tamen utique 
et eo sensu optime conuenit cum uniuersitate rerum ; 
cum ex ordine naturae nil tam exiguum sit quod sine 
causa fiat, et rursus nil tam magnum ut non aliunde 
pendeat ; adeo ut fabrica ipsa naturae suo sinu et gremio 
omnem euentum et minimum et maximum complectatur, 
et suo tempore certa lege prodat. Itaque nil 
mirum, si Parcae ut Panis sorores introductae sint, et 
certe legitimae. Nam Fortuna uulgi filia est, et leuioribus 
tantum philosophis placuit. Sane Epicurus non 
solum profanum instituere sermonem, sed etiam desipere 
uidetur, cum dixit praestare credere fabulam Deorum, 
quam Fatum asserere ; ac si quicquam in Uniuerso 
esse possit instar insulae, quod a rerum nexu 
separetur. Verum Epicurus, philosophiam suam naturalem 
(ut ex ipsius uerbis patet) morali suae accommodans 
et subiiciens, nullam opinionem admittere uoluit 
quae animum premeret et morderet, atque Euthymiam 
illam (quam a Democrito acceperat) lacesseret aut turbaret. 
Itaque suauitati cogitationum indulgens potius 
quam ueritatis patiens, plane iugum iactauit, et tam 
Fati necessitatem quam Deorum metum repudiauit. 
Verum de Parcarum germanitate cum Pane satis dictum est.
Cornua autem mundo attribuuntur, ab imo latiora, 
ad uerticem acuta. Omnis enim rerum natura instar 
pyramidis acuta est. Quippe indiuidua, in quibus basis 
naturae exporrigitur, infinita sunt ; ea colliguntur in 
species, et ipsas multiplices ; species rursus insurgunt 
in genera, atque haec quoque ascendendo in magis 
generalia contrahuntur ; ut tandem natura tanquam 
in unum coire uideatur ; quod figura illa pyramidali 
Cornuum Panis significatur. Mirum uero minime 
est, Panis cornua etiam coelum ferire ; cum excelsa 
naturae, siue ideae uniuersales, ad diuina quodam modo 
pertingunt. Itaque et catena illa Homeri decantata, 
(causarum scilicet naturalium,) ad pedem solii Iouis 
fixa memorabatur ; neque quisquam (ut uidere est) 
metaphysicam et quae in natura aeterna et immobilia 
sunt tractauit, atque animum a fluxu rerum paulisper 
abduxit, qui non simul in Theologiam Naturalem inciderit ; 
adeo paratus et propinquus est transitus a 
uertice illa pyramidis ad diuina.
Corpus autem Naturae elegantissime et uerissime depingitur 
hirsutum, propter rerum radios. Radii enim 
sunt tanquam Naturae crines, siue uilli ; atque omnia 
fere uel magis uel minus radiosa sunt. Quod in facultate 
uisus manifestissimum est ; nec minus in omni 
uirtute magnetica et operatione ad distans. Quidquid 
enim operatur ad distans, id etiam radios emittere 
recte dici potest. Sed maxime omnium prominet Barba 
Panis, quia radii corporum coelestium, et praecipue 
Solis, maxime ex longinquo operantur et penetrant ; 
adeo ut superiora terrae atque etiam interiora ad distantiam 
nonnullam, plane uerterint et subegerint, et 
spiritu impleuerint. Elegantior autem est figura de 
Barba Panis, quod et Sol ipse, quando parte superiore 
eius nube obuoluta radii inferius erumpunt, ad 
aspectum barbatus cernitur.
Etiam corpus Naturae rectissime describitur biforme, 
ob differentiam corporum superiorum et inferiorum. 
Illa enim ob pulchritudinem et motus aequalitatem et 
constantiam, necnon imperium in terram et terrestria, 
merito sub humana figura repraesentantur ; cum natura 
humana ordinis et dominationis particeps sit. 
Haec autem ob perturbationem, et motus incompositos, 
et quod a coelestibus in plurimis regantur, bruti 
animalis figura contenta esse possunt. Porro eadem 
corporis biformis descriptio pertinet ad participationem 
specierum. Nulla enim Naturae species simplex uideri 
potest, sed tanquam ex duobus participans et concreta. 
Habet enim homo nonnihil ex bruto, brutum nonnihil 
ex planta, planta nonnihil ex corpore inanimato, omniaque 
reuera biformia sunt, et ex specie superiore et inferiore 
compacta. Acutissima autem est allegoria de Pedibus 
Caprae, propter ascensionem corporum terrestrium 
uersus regiones aeris et coeli, ubi etiam pensilia fiunt, et 
inde deiiciuntur magis quam descendunt. Capra enim 
animal scansorium est, eaque e rupibus pendere atque 
in praecipitiis haerere amat ; similiter etiam res, licet 
inferiori globo destinatae, faciunt ; idque miris modis, 
ut in nubibus et meteoris manifestissimum est. Imo 
non sine causa Gilbertus, qui de magnete laboriosissime 
et secundum uiam experimentalem conscripsit, 
dubitationem iniecit : numnon forte corpora grauia, 
post longam a terra distantiam, motum uersus inferiora 
paulatim exuant ?
Insignia autem in manibus Panis ponuntur duplicia ;
alterum harmoniae, alterum imperii. Fistula enim ex
septem calamis concentum rerum et harmoniam, siue 
concordiam cum discordia mixtam (quae ex septem 
stellarum errantium motu conficitur), euidenter ostendit. 
Neque enim alii, praeterquam septem planetarum, 
inueniuntur in coelo errores siue expatiationes 
manifestae, quae cum aequalitate stellarum fixarum 
earumque perpetua et inuariabili ad se inuicem distantia 
compositae et temperatae, tum constantiam specierum 
tum fluxum indiuiduorum tueri et ciere possint. 
Si qui uero sint planetae minores, qui non 
conspiciuntur ; si qua etiam mutatio in coelo maior 
(ut in cometis nonnullis superlunaribus) ; uidentur 
illa profecto tanquam fistulae aut omnino mutae aut 
ad tempus tantum streperae ; utpote quarum operationes 
uel ad nos non perlabantur, uel harmoniam 
illam septem fistularum Panis non diu interturbent. 
Pedum autem illud Imperii nobilis translatio est, propter 
uias naturae partim rectas, partim obliquas. Atque 
Baculum illud, siue Virga, uersus superiorem partem 
praecipue curua est, quia omnia Prouidentiae Diuinae
opera in mundo fere per ambages et circuitus fiunt ;
ut aliud agi uideri possit, aliud reuera agatur : sicut 
Iosephi uenditio in Egyptum, et similia. Quinetiam 
in regimine humano omni prudentiore, qui ad gubernacula 
sedent, populo conuenientia, per praetextus et 
uias obliquas felicius quae uolunt quam ex directo, 
superinducunt et insinuant. Etiam (quod mirum fortasse 
uideri possit) in rebus mere naturalibus, citius 
naturam fallas quam premas ; adeo quae ex directo 
fiunt inepta sunt et seipsa impediunt ; cum contra 
uia obliqua et insinuans molliter fluat, et effectum 
sortiatur. Vestis Panis et amiculum ingeniose admodum 
ex pelle pardalis fuisse fingitur, propter maculas 
ubique sparsas. Coelum enim stellis, maria insulis, 
tellus floribus, consperguntur ; atque etiam res 
particulares fere uariegatae esse soient circa superficiem, 
quae ueluti rei clilamys est.
Officium autem Panis nulla alia re tam ad uiuum 
proponi atque explicari potuerit, quam quod Deus 
Venatorum sit. Omnis enim naturalis actio, atque 
adeo motus et progressio, nillil aliud quam Venatio 
est. Nam et scientiae et artes opera sua uenantur ; 
et consilia humana fines suos ; atque res naturales 
omnes uel alimenta sua ut conseruentur, uel uoluptates 
et delicias suas ut perficiantur, uenantur; (omnis 
siquidem uenatio est aut praedae aut animi causa;) 
idque modis peritis et sagacibus ;
"Torua leaena lupum sequitur, lupus ipse capellam, 
Florentem cytisum sequitur lasciua capella".
Etiam Ruricolarum in genere Pan Deus est, quia
huiusmodi homines magis secundum naturam uiuant, 
cum in urbibus et aulis natura a cultu nimio corrumpatur ; 
ut illud poetae amatorium, uerum propter huiusmodi 
delicias etiam de natura, sit,
"Pars minima est ipsa puella sui".
Montium autem inprimis Praeses dicitur Pan, quia in 
montibus et locis editis Natura Rerum panditur, atque 
oculis et contemplationi magis subiicitur. Quod alter 
a Mercurio Deorum Nuncius sit Pan, ea allegoria plane 
diuina est; cum, proxime post uerbum Dei, ipsa mundi 
imago diuinae potentiae et sapientiae praeconium sit. 
Quod et poeta diuinus cecinit, "Coeli enarrant gloriam 
Dei, atque opera manuum eius indicat firmamentum".
At Pana oblectant Nymphae Animae scilicet ; deliciae 
enim mundi Animae uiuentium sunt. Hic autem 
merito illarum imperator, cum illae naturam quaeque 
suam tanquam ducem sequantur, et circa eum infinita 
cum uarietate, ueluti singulae more patrio, saltent et 
choreas ducant, motu neutiquam cessante. Itaque 
acute quidam ex recentioribus facultates animae omnes 
ad Motum reduxit, et nonnullorum ex antiquis 
fastidium et praecipitationem notauit, qui memoriam 
et phantasiam et rationem defixis praepropere oculis 
intuentes et contemplantes, Vim Cogitatiuam, quae 
primas tenet, praetermiserunt. Nam et qui meminit, 
aut etiam reminiscitur, cogitat ; et qui imaginatur similiter 
cogitat ; et qui ratiocinatur utique cogitat : denique 
Anima, siue a sensu monita, siue sibi permissa, 
siue in functionibus intellectus, siue affectuum et uoluntatis, 
ad modulationem cogitationum saltat ; quae 
est illa Nympharum tripudiatio. Una uero perpetuo 
comitantur Satyri et Sileni, Senectus scilicet et Iuuentus. 
Omnium enim rerum est aetas quaedam hilaris 
et motu gaudens, atque rursus aetas tarda et bibula ; 
utriusque autem aetatis studia uere contemplanti fortasse 
ridicula et deformia uideantur, instar Satyri 
alicuius aut Sileni. De Panicis autem Terroribus 
prudentissima doctrina proponitur. Natura enim rerum 
omnibus uiuentibus indidit metum et formidinem, 
uitae atque essentiae suae conseruatricem, ac mala 
ingruentia uitantem et depellentem. Veruntamen eadem 
Natura modum tenere nescia est, sed timoribus 
salutaribus semper uanos et inanes admiscet; adeo ut 
omnia, (si intus conspici darentur,) Panicis terroribus 
plenissima sint ; praesertim humana ; et maxime omnium 
apud uulgum, qui superstitione (quae uere nihil 
aliud quam Panicus terror est) in immensum laborat 
et agitatur, paecipue temporibus duris et trepidis et 
aduersis. Neque superstitio ista tantummodo in uulgo 
regnat, sed ab opinionibus uulgi etiam in sapientiores 
aliquanclo insilit, ut diuine Epicurus (si caetera quae
de Diis disseruit ad hanc normam fuissent) locutus
sit ; "Non Deos uulgi necare profanum, sed uulgi opiniones 
Diis applicare profanum".
Quod uero attinet ad audaciam Panis, et pugnam 
per prouocationem cum Cupidine; id eo spectat, quia
materia non caret inclinatione et appetitu ad dissolutionem 
mundi et recidiuationem in illud Chaos antiquum, 
nisi praeualida rerum concordia (per Amorem 
siue Cupidinem significata) malitia et impetus eius 
cohiberetur, et in ordinem compelletur. Itaque bone
admodum hominum et rerum fato fit (uel potius immensa 
bonitate diuina) ut Pan illud certamen aduersum 
experiatur, et uictus abscedat. Eodem prorsus 
pertinet et illud de Typhone in retibus implicato, quia 
utcunque aliquando uasti et insoliti rerum tumores
(ici quod Typhon sonat), siue intumescant maria, 
siue intumescant nubes, siue intumescat terra, siue 
alia, tamen rerum natura huiusmodi corporum exuberantias 
atque insolentias reti inextricabili implicat 
et coercet, et ueluti catena adamantina deuincit.
Quod autem Inuentio Cereris huic Deo attribuatur,
idque inter uenationem ; reliquis autem Diis negetur, 
licet sedulo quaerentibus et illud ipsum agentibus ; monitum 
habet rarum aclmodum et prudens : hoc scilicet, 
ne rerum utilium ad uitam et cultum inuentio a philosophiis 
abstractis, tanquam Diis Maioribus, expetetur, 
licet totis uiribus in illud ipsum incumbant ; sed 
tantummodo a Pane, id est experientia sagaci, et rerum 
mundi notitia uniuersali ; quae etiam casu quodam, ac 
ueluti inter uenandum, in huiusmodi inuenta incidere 
solet. Utilissima enim quaeque inuenta experientiae debentur, 
et ueluti donaria quaedam fuere casu in homines sparsa.
Illud autem Musices certamen eiusque euentus salutarem 
exhibet doctrinam, atque eam quae rationi et iudicio 
humano gestienti et se efferenti sobrietatis uincula 
iniicere possit. Duplex enim uidetur esse harmonia, et 
quasi Musica; altera sapientiae diuinae, altera rationis 
humanae. Iudicio enim humano, ac ueluti auribus 
mortalium, administratio mundi et rerum et iudicia diuina 
secretiora sonant aliquid durum et quasi absonum ; 
quae inscitia licet asininis auribus merito insigniatur, 
tamen et illae ipsae aures secreto non palam gestantur.
Neque enim huiusce rei deformitas a uulgo conspicitur 
aut notatur.
Postremo minime mirum est si nulli Amores Pani
attribuantur, praeter Coniugium Echus. Mundus enim 
se ipso, atque in se rebus omnibus, fruitur ; qui amat 
autem frui uult ; neque in copia desiderio locus est. 
Itaque mundi amores esse nulli possunt, nec potiundi 
cupido (cum se ipse contentus sit), nisi fortasse amores 
Sermonis. Ii sunt Nympha Echo, res non solida sed 
uocalis; aut si accuratiores sint, Syringa, quando scilicet 
uerba et uoces numeris quibusdam, siue poeticis siue 
oratoriis, et tanquam modulamine reguntur. Inter 
sermones autem siue uoces, excellenter ad coniugium 
mundi sumitur sola Echo. Ea enim demum uera est 
philosophia, quae mundi ipsius uoces fidelissime reddit, 
et ueluti dictante mundo conscripta est ; et nihil aliud 
est quam eiusdem simulachrum et reflexio ; neque addit 
quicquam de proprio, sed tantum lterat et resonat. 
Nam quod Lunam Pan in altas siluas aliquando seuocasset, 
uidetur pertinere ad congressum sensus cum 
rebus coelestibus siue diuinis. Nam alia est Nndymionis 
ratio, alia Panis. Ad Endymionem dormientem 
sponte se demittit Lima ; siquidem ad intellectum sopitum, 
et a sensibus abductum, quandoque sponte influunt 
diuina; quod si accersantur et uocentur a sensu, 
tanquam a Pane, tum uero non aliud lumen praebent 
quam illud,
"Quale sub incertam lunam, sub luce maligna, 
Est iter in siluis".
Ad mundi etiam sufficientiam et perfectionem pertinet, 
quod prolem non edat. Ille enim per partes generat ; 
per totum quomodo generare possit, cum corpus extra
ipsum non sit? Nam de muliercula illa Iambe, filia 
Panis putatiua, est sane ea adiectio quaedam ad fabulam 
sapientissima. Per illam enim repraesentantur 
eae, quae perpetuis temporibus passim uagantur atque 
omnia implent, uaniloquae de rerum natura doctrinae, 
reipsa infructuosae, genere quasi subdititiae, garrulitate 
uero interdum iucundae, interdum molestae et importunae.
Exemplum alterum Philosophiae, secundum Parabolas 
antiquas, in Politicis. De Bello, secundum fabulam Persei.
PERSEUS, Orientalis cum fuisset, missus traditur a 
Pallade ad obtruncandam Medusam; quae populis plurimis 
ad Occidentem in extremis Iberiae partibus maximae 
calamitati fuit. Monstrum enim hoc, alias crudele 
et immane, etiam aspectu tam dirum atque horrendum 
fuit, ut eo solo homines in saxa uerteret. Erat autem 
e Gorgonibus una Medusa, ac sola inter eas mortalis, 
cum reliquae passiuae non essent. Perseus igitur, ad 
tam nobile facinus se comparans, arma ad dona a tribus 
Diis mutuo accepit ; alas a Mercurio, talares scilicet
non axillares : a Plutone autem galeam ; scutum denique 
a Pallade et speculum. Neque tamen (licet tanto
apparatu instructus) ad Medusam recta perrexit, sed 
primum ad Graeas diuertit. Eae sorores ex altera parente 
Gorgonibus erant. Atque Graeae istae canae etiam 
a natiuitate erant, et tanquam uetulae. Oculus autem 
iis tantummodo et dens erat omnibus unicus ; quos, 
prout exire foras quamque contigerat, uicissim gestabant, 
reuersae autem deponere solebant. Hunc itaque 
oculum atque hunc dentem illae Perseo commodarunt. 
Tum demum cum se abunde ad destinata perficienda
instructum iudicaret, ad Medusam properauit impiger 
et uolans. Illam autem offendit dormientem, neque 
tamen aspectui eius (si forsan euigilaret) se committere 
audebat, sed ceruice reflexa et in speculum illud Palladis 
inspiciens, atque hoc modo ictus dirigens, caput 
Medusae abscidit. Ex sanguine uero eiusdem in terram 
fuso statim Pegasus alatus emicuit. Caput autem 
abscissum Perseus in scutum Palladis transtulit et inseruit, 
cui etiamnum sua mansit uis, ut ad eius intuitum 
omnes ceu attoniti aut syderati obrigerent.
Fabula conficta uidetur de belligerandi ratione et prudentia.	
Atque primo omnis belli susceptio debet esse 
tanquam missio a Pallade ; non a Venere certe (ut 
bellum Troianum fuit), aut alia leui ex causa ; quippe 
cum in consiliis solidis decreta de bellis fundari oporteat. 
Deinde de genere belli eligendo tria proponit 
fabula praecepta, sana aclmodum et grauia. Primum 
est, ut de subiugatione nationum finitimarum quis non 
magnopere laboret. Neque enim eadem est patrimonii 
et imperii amplificandi ratio. Nam in possessionibus 
priuatis uicinitas praediorum spectatur, 
sed in propagando imperio occasio et belli conficiendi facilitas et 
fructus loco uicinitatis esse debent. Itaque Perseus, licet Orientalis, 
tamen tam longinquam expeditionem usque ad 
extremum Occidentem minime detrectauit. Huius rei 
exemplum insigne est in belligerandi diuersa ratione 
patris et filii regum, Philippi et Alexandri. Ille enim 
in finitimis bellis occupatus urbes paucas imperio adiecit, 
idque non sine maxima contentione et periculo;
quippe qui et alias, et praecipue in praelio Chaeroneo, in 
ultimum discrimen adductus fuit; at Alexander, longinquam 
expeditionem bene ausus in Persas, nationes 
infinitas subiugauit, magis itineribus quam praeliis fatigatus. 
Hoc ipsum adhuc clarius cernitur in propagatione
imperii Romanorum, qui quo tempore ex 
parte Occidentis uix ultra Liguriam armis penetrauerant, 
eodem tempore Orientis prouincias usque ad 
montem Taurum armis et imperio complexi sunt. Etiam 
Carolus Octauus rex Galliae bellum Britannicum 
(quod matrimonio tandem compositum est) non admodum 
facile expertus, expeditionem illam Neapolitanam 
longinquam admiranda quadam facilitate et felicitate 
transegit. Habent certe hoc bella longinqua, ut cum 
iis manus conseratur qui militiae et armis inuasoris 
minime sint assueti, quod in finitimis secus se habet. 
Etiam et apparatius in huiusmodi expeditionibus solet 
esse diligentior et instructior, et terror apud hostes ex 
ipso ausu et fiducia maior. Neque etiam fere possit 
fieri in iis expeditionibus remotis, per hostes ad quos 
tam longo itinere peruenitur, diuersio aliqua aut inuasio 
reciproca, quae in belligerandi ratione cum finitimis 
saepius adhibetur. Caput autem rei est, quod in subiugandis 
finitimis occasionum delectus in angusto uersatur ; 
at si quis longinquiora non detrectet, poterit pro 
arbitrio suo eo transferre bellum ubi aut disciplina militaris 
maxime est eneruata, aut uires nationis plurimum 
attritae et consumptae, aut dissidia ciuilia opportune 
oborta, aut aliae huiusmodi commoditates se ostendant. 
Secundum est, ut semper subsit causa belli iusta et pia 
et honorifica et fauorabilis. Id enim alacritatem tum 
militibus tum populis impensas conferentibus addit, et 
societates aperit et conciliat, et plurimas denique commoditates 
habet. Inter causas autem belli, admodum 
fauorabilis est ea que ducit ad debellandas tyrannides,
sub quibus populus succumbit et prosternitur sine animis 
et uigore, tanquam sub Aspectum Medusae quod
etiam Herculi diuinitatem conciliauit. Romanis certe 
magna religio fuit, strenue et impigre accurrere ad socios 
tuendos, si quoquo modo oppressi fuissent. Etiam 
bella ob uindictam iustam fere semper felicia fuerunt, 
sicut bellum aduersus Brutum et Cassium ad uindicandam 
mortem Caesaris ; Seueri ad uindicandam mortem 
Pertinacis ; Iunii Bruti ad uindicandam mortem Lucretiae. 
Denique quicunque bello calamitates hominum 
et iniurias aut leuant aut uindicant, sub Perseo militant. 
Tertium, ut in omni bello suscipiendo uera sit 
aestimatio uirium; atque recte perpendatur utrum bellum 
sit tale quod confici et ad exitum perduci possit, 
ne quis uastas et infinitas spes persequatur. Prudenter 
enim Perseus inter Gorgonas (per quas bella representantur) 
eam delegit quae in sua natura mortalis erat, 
neque ad impossibilia animum adiecit. Atque de iis 
quae in suscipiendo bello deliberationem subeunt, haec 
praecipit fabula; reliqua ad belligerationem ipsam pertinent.
In bello maxime omnium prosunt illa tria Dona 
Deorum, adeo ut fortunam ipsam fere regant et trahant. 
Accepit enim Perseus celeritatem a Mercurio, 
occultationem consiliorum ab Orco, et prouidentiam a
Pallade. Neque caret allegoria, eaque prudentissima, 
quod alae illae celeritatis in rebus conficiendis (cum 
celeritas in bello plurimum possit) talares non axillares 
fuerint, atque pedibus non humeris additae ; quia 
non tam in primis belli aggressibus, quam in iis quae 
sequuntur et primis subsidio sunt, celeritas requiritur. 
Nullus enim error in bello magis frequens fuit, quam 
quod prosecutiones et subsidiarii impetus initiorum alacritati 
non respondeant. At galea Plutonis (quae homines 
inuisibiles reddere solebat) manifesta parabola
est. Nam consiliorum occultatio, post celeritatem, maximi 
ad bellum est momenti. Cuius etiam celeritas 
ipsa pars magna est. Celeritas enim consiliorum euulgationem 
praeuertit. Ad galeam Plutonis spectant, ut 
unus bello praesit cum mandatis liberis ; consultationes 
enim cum multis habent aliquid potius ex cristis Martis, 
quam ex galea Plutonis. Eodem spectant praetextus 
uarii, et designationes ancipites, et famae emissariae, 
quae oculos hominum aut perstringunt aut auertunt, 
atque uera consiliorum in obscuro ponunt. Etiam cautiones 
diligentes et suspicaces de literis, de legatis, de 
perfugis, et complura alia, galeam Plutonis ornant et reuinciunt. 
At non minus interest consilia hostium explorare, 
quam sua occultare. Itaque galeae Plutonis adiungendum 
est speculum Palladis, per quod hostium 
uires, inopia, occulti fautores, dissidia et factiones, progressus, 
consilia cernantur. Quoniam uero tantum 
fortuitorum suscipit bellum, ut nec in consiliis propriis 
occultandis nec in hostinm explorandis nec in celeritate 
ipsa multum fiduciae ponendum sit, ideo ante omnia 
sumendum Palladis scutum, Prouidentiae scilicet, ut quam
minimum Fortunae relinquatur. Huc pertinent, explorato 
uias inire, castra diligenter munire (quod in militia 
moderna in desuetudinem fere abiit, castra uero instar 
urbis munitae Romanis ad aduersos praelii euentus erant), 
acies stabilis et ordinata, non nimium fldendo cohortibus 
leuis armaturae, aut etiam equitum turmis ; denique, 
omnia quae ad solidam et sollicitam defensiuam 
spectant ; cum plus ualeat utique in bellis scutum Palladis, 
quam gladius ipse Martis. Verum Perseo utcunque 
copiis aut animis instructo restat aliud quidpiam,
maximi per omnia momenti, antequam bellum incipiatur: 
nimirum, ut diuertat ad Graecas. Graeae autem 
proditiones sunt, bellorum scilicet sorores, non germanae 
illae quidem, sed generis nobilitate quasi impares. 
Bella enim generosa, proclitiones degeneres et turpes. 
Earum descriptio elegans est, ut canae a natiuitate 
sint et tanquam uetulae, propter perpetuas proditorum 
curas et trepidationes. Earum autem uis, (antequam 
in manifestam defectionem erumpant,) aut in oculo, aut 
in dente est. Omuis enim factio, a statu quopiam alienata 
et in proditionem propensa, et speculatur et mordet. 
Atque huiusmodi oculus et dens tanquam communis 
est; nam quicquid didicerunt et nouerunt, fere 
per manus ab una ad alteram transit et percurrit. Et 
quod ad dentem attinet, uno quasi ore mordent, et eadem 
scandala iactant; ut si unam audias, omnes audias. 
Itaque Perseo sunt istae Graeae conciliandae atque in 
auxilium adducendae, praesertim ut oculum et dentem 
suum ei commodent ; oculum ad indicia, dentem ad 
rumores serendos et inuidiam conflandam et animos 
hominum sollicitandos. Postquam uero omnia bene 
sint ad bellum praeparate disposita, illud in primis curandum, 
quod Perseus fecit, ut Medusa dormiens inueniatur. 
Prudens enim belli susceptor semper fere 
hostem assequitur imparatum, et securitati propiorem. 
Denique in ipsis belli actionibus atque insultibus, ille
intuitus in speculum Palladis adoperandus est. Plurimi
enim ante ipsa pericula res hostium acute et attente 
introspicere possunt ; at in ipso periculi articulo aut 
terrore offunduntur, aut pericula nimium praecipites et 
a fronte spectant ; unde in illa temere ruunt, uincendi 
memores, uitandi obliti. At neutrum horum fieri debet ; 
sed in speculum Palladis ceruice reflexa inspiciendum, 
ut impetus recte dirigatur absque uel terrore uel furore.
A bello perfecto et uictoria sequuntur effecta duo ; 
Pegasi illa generatio et exsuscitatio, quae satis euidenter 
Famam denotat, quae per omnia, uolat, et uictoriam 
celebrat, et reliquias belli faciles et in uotum cedentes 
efficit. Secundum, gestatio capitis Medusae in scuto ; 
siquidem nullum praesidii genus huic ob praestantiam 
comparari possit. Unicum enim facinus insigne et 
memorabile, feeliciter gestum et perpetratum, omnes 
hostium motus obrigescere facit, atque maleuolentiam 
ipsam stupidam reddit.
Exemplum tertium Philosophiae secundum Parabolas antiquas, 
in Moralibus. De Cupiditate, secundum fabulam Dionysi.
NARRANT Semelem Iouis pellicem, postquam iuramento 
eum inuiolabili ad uotum indefinitum obstrinxisset, 
petiisse ut ad amplexus suos accederet talis qualis 
cum Iunone consuesset. Itaque illa ex conflagratione 
periit. Infans autem quem in utero gestabat, a patre 
exceptus, in femur eius insutus est, donec menses foetui 
destinatos compleret. Ex quo tamen onere Iupiter 
interim nonnihil claudicabat. Itaque puer, quod Iouem, 
dum in femore eius portaretur, grauaret et pungeret, 
Dionysi nomen accepit. Postquam autem editus 
esset, apud Proserpinam per aliquot annos nutritus est ; 
cum uero adultus esset, ore fere muliebri conspiciebatur, 
ut sexus uideretur tanquam ambigui. Etiam extinctus 
et sepultus quondam erat ad tempus, et non ita 
multo post reuixit. Atque prima iuuenta uitis culturam, 
atque adeo uini confectionem et usum, primus
inuenit et edocuit; ex quo celebris factus et inclytus 
orbem terrarum subiugauit, et ad ultimos Indorum 
terminos perrexit. Curru autem uehebatur a tigribus 
tracto ; circa eum subsultabant daemones deformes, 
Cobali uocati, Acratus et alii. Quin et Musae comitatui 
eius se adiungebant. Uxorem autem sibi sumpsit 
Ariadnem, a Theseo desertam et relictam. Arbor ei 
sacra erat hedera. Etiam sacrorum et caeremoniarum 
inuentor et institutor habebatur ; eius tamen generis, 
quae et fanaticae erant et plenae corruptelarum, atque 
insuper crudeles. Furores quoque immittendi potestatem 
habebat. Certe in orgyis eius, a mulieribus 
furore percitis duo uiri insignes discerpti narrantur, 
Pentheus et Orpheus ; ille dum arbore conscensa spect.ator 
eorum quae agerentur curiosus esse uoluisset ; hic 
cum lyram suauiter et perite pulsaret. Atque huius 
dei res gestae cum Iouis rebus fere confunduntur.
Fabula uidetur ad Mores pertinere, ut uix quicquam 
in philosophia morali melius inueniatur. Describitur 
autem sub persona Bacchi natura Cupiditatis, siue affectuum 
et perturbationum animi. Primum igitur, 
quod ad natalia Cupiditatis attinet. Origo cupiditatis 
omnis, licet nocentissimae, non alia est quam Bonum 
Apparens. Sicut enim uirtutis mater est Bonum Existens, 
similiter cupiditatis mater est Bonum Apparens. 
Altera Iouis (sub cuius persona anima humana repraesentatur) 
uxor legitima, altera pellex ; quae tamen 
Iunonis honores aemuletur, tanquam Semele. Concipitur 
uero Cupiditas in uoto illicito, prius temere concesso 
quam rite intellecto et iudicato. Atque postquam 
efferuescere coeperit, Mater eius (natura scilicet et species 
boni), ex nimio incendio destruitur et perit. Processus 
autem Cupiditatis a conceptu suo talis est. Illa
ab animo humano (qui eius est genitor) et nutricatur 
et occultatur, praecipue in inferiori parte eius, tanquam 
femore; atque animum pungit et conuellit et deprimit, 
adeo ut actiones et decreta ab ea impediantur et 
claudicent. Quinetiam postquam consensu et tempore 
confirmata est et in actus erumpit, ut iam quasi 
menses compleuerit et edita plane sit atque nata, primo 
tamen ad tempus nonnullum apud Proserpinam educatur, 
id est latebras quaerit, atque clandestina est, et 
quasi subterranea ; donec remotis Pudoris et Metus 
fraenis, et coalita audacia, aut uirtutis alicuius praetextum 
sumit aut infamiam ipsam contemnit. Atque illud 
uerissimum est, oinnem affectum uehementiorem tanquam 
ambigui sexus esse. Habet enim impetum uirilem, 
impotentiam autem muliebrem. Etiam illud praeclare, 
Bacchum mortuum reuiuiscere. Videntur enim 
affectus quandoque sopiti atque extincti; sed nulla fides 
habenda est iis, ne sepultis quidem ; siquidem praebita 
materia et occasione, resurgunt.
De Inuentione Vitis parabola prudens est. Omnis 
enim affectus ingeniosus est admodum et sagax, ad inuestigandum 
ea quae ipsum alant et foueant. Atqui 
ante omnia quae hominibus innotuere, uinum ad perturbationes 
cuiuscunque generis excitandas et inflammandas 
patentissimum est et maxime efficax ; atque est 
Cupiditatibus in genere instar fomitis communis. Elegantissime 
autem ponitur Affectus, siue Cupiditas, prouinciarum 
subiugator et expeditionis infinitae susceptor.
Nunquam enim partis acquiescit, sed appetitu infinito 
neque satiabili ad ulteriora tendit, et nouis semper inhiat. 
Etiam tigres apud Affectus stabulant, et ad currum 
eorum subinde iugantur. Postquam enim Affectus 
curulis esse coeperit, non pedestris, sed uictor rationis et 
quasi triumphator factus sit, in omnes qui aduersantur 
aut se opponunt crudelis est et indomitus ac immitis. 
Facetum autem est, quod circa currum Bacchi subsultant 
illi daemones deformes et ridiculi. Omnis enim 
affectus uehementior progignit motus in oculis et ore 
ipso et gestu indecoros et inconditos, subsultorios et 
deformes; adeo ut qui sibi ipsi fortasse in aliquo affectu 
(ueluti ira, arrogantia, amore) uideatur magnificus et 
tumidus, aliis tamen appareat turpis et ridiculus. Conspiciuntur 
autem in Cupiditatis comitatu Musae. Neque 
enim reperitur ullus fere affectus tam prauus et 
uilis, cui non blandiatur aliqua doctrina. Hac enim in 
re ingeniorum indulgentia et procacitas Musarum maiestatem 
in immensum minuit ; ut cum duces uitae et 
signiferi esse debeant, sint non raro cupiditatum pedissequae 
et oblectatrices.
Inprimis uero nobilis est illa allegoria, Bacchum 
amores suos in eam effudisse, quae ab alio relicta erat 
et fastidita. Certissimum enim est, affectus id petere 
atque ambire, quod experientia iampridem repudiauit. 
Atque norint omnes, qui affectibus suis seruientes et indulgentes 
pretium potiundi in iminensum augent (siue 
honores appetant, siue amores, siue gloriam, siue scientiam, 
siue alia quaecunque) se res relictas petere, et a 
compluribus per omnia fere saecula post experimentum 
dimissas et repudiatas. Neque mysterio caret, quod 
hedera Baccho sacra fuerit. Hoc enim duplici modo
conuenit ; primum quod hedera hyeme uirescat ; deinde
quod circa tot res (arbores, parietes, aedificia) serpat ac 
circumfundatur et se attollat. Quod ad primum enim 
attinet, omnis cupiditas per renitentiam et uetitum et 
tanquam antiperistasin (ueluti per frigora brumae hedera) 
uirescit, ac uigorem acquirit. Secundo, affectus 
aliquis in humana anima praedominans omnes eius actiones 
et decreta tanquam hedera circumsepit ; neque 
fere quicquam purum inuenias, cui illa clauiculas suas 
non imprimat. Neque mirum est, si superstitiosi ritus 
Baccho attribuantur ; cum omnis fere malesanus affectus 
in prauis religionibus luxurietur, adeo ut haereticorum 
colluuies bacchanalia ethnicorum superarit ; quorum 
etiam superstitiones non minus cruentae quam 
turpes extiterunt. Neque itidem mirum est, si furores 
a Baccho immitti putentur ; cum et omnis affectus in 
excessu suo ueluti furor breuis sit, et si uehementius 
obsideat et incumbat, in insania saepius terminetur. 
Illud autem de Pentheo et Orpheo inter Orgya Bacchi
laceratis, euidentem parabolam habet ; cum affectus 
quisque praeualidus erga duas res sit asperrimus atque 
infensissimus ; quarum altera est inquisitio in eum curiosa, 
altera admonitio salutaris et libera. Neque auxilio 
fuerit, si illa inquisitio fiat tantum contemplationis aut 
spectandi gratia, tanquam arbore conscensa, absque 
omni animi malignitate ; neque rursus, si admonitio 
illa multa cum suauitate et dexteritate adhibeatur ; uerum 
utcunque non tolerant Orgya aut Pentheum aut 
Orpheum. Postremo, illa confusio personarum Iouis et 
Bacchi ad parabolam recte traduci potest ; quandoquidem 
res gestae nobiles et clarae, atque merita insignia et 
gloriosa, interdum a Virtute et recta ratione et magnanimitate, 
interdum autem a latente affectu et occulta
cupiditate (utcunque famae et laudis celebritate utraque 
res pariter gaudeat) proueniant ; ut non facile sit distinguere 
facta Dionysi a factis Iouis. 
Verum in theatro nimis diu moramur ; transeamus 
ad palatium animi ; cuius limina maiori cum ueneratione 
et cura ingredi conuenit.