[1,0] FRANCISCI BARONIS DE VERULAMIO, VICE-COMITIS SANCTI ALBANI,
DE DIGNITATE ET AUGMENTIS SCIENTIARUM.
LIBER PRMUS.

[1,1] Sint ueteri Lege, Rex Optime, erant et spontaneae oblationes 
et quotidiana sacrificia ; haec ex rituali cultu, illae ex pia alacritate 
profectae. Arbitror equidem deberi tale quidpiam regibus 
a seruis suis ; ut scilicet quisque non solum muneris sui tributa, 
sed et amoris pignora deferat. Atque in prioribus illis spero 
me minime defuturum ; in posteriori autem genere, dubitaui 
quid potissimum sumerem : satius autem uisum est huiusmodi 
aliquid deligere, quod potius ad personae tuae excellentiam quam 
ad negotia coronae spectaret.

[1,2] Ego saepissime de Maiestate tua, ut debeo, cogitans, (missis 
aliis siue uirtutis siue fortunae tuae dotibus) magna prorsus 
aflicior admiratione, cum intueor excellentiam earum in eo 
uirtutum facultatumque, quas philosophi intellectuales uocant : 
capacitatem ingenii tot et tanta complexam, firmitudinem 
memoriae, prehensionis uelocitatem, iudicii penetrationem, 
elocutionisque ordinem simul et facilitatem. Subit profecto 
animum quandoque dogma illud Platonicum, quo asseritur,
"Scientiam nihil aliud esse quam Reminiscentiam ; animumque 
naluraliter omnia cognoscere, natiuae luci, quam specus corporis
obumbrauerat, subinde redditum". Certe huius rei (si in quo alio)
relucet in Maiestate tua exemplum insigne ; cui adeo prompta 
est mens ad concipiendam flammam, ubi uel leuissima eam excitauerit 
obiecta occasio, uel minima alienae cognitionis scintilla 
affulserit. Quemadmodum igitur de regum sapientissimo Sacra
perhibet Scriptura, "Cor illi fuisse tanquam arenam maris",
cuius quanquam massa praegrandis, partes tamen minutissimae ; 
sic mentis indidit Deus Maiestati tuae crasim plane mirabilem, 
quae cum maxima quaeque complectatur, minima tamen prehendat 
nec patiatur effluere : cum perdifficile uideatur uel 
potius impossibile in natura, ut idem instrumentum et grandia 
opera et pusilla apte disponat. Quantum ad elocutionem 
tuam, occurrit illud Cornelii Taciti de Augusto Caesare ;
"Augusto", inquit, "profluens, et quae principem uirum deceret, 
eloquentia fuit".  Sane si recte rem perpendamus, omnis oratio 
aut laboriosa aut affectata aut imitatrix, quamuis alioquin excellens, 
nescio quid seruile olet, nec sui iuris est. Tuum autem 
dicendi genus uere regium est, profluens tanquam a fonte, et 
nihilominus, sicut naturae ordo postulat, riuis diductum suis, 
plenum facilitatis foelicitatisque, imitans neminem nemini imitabile. 
Atque sicut in rebus tuis quae tam ad regnum quam 
ad domum tuam spectant, uirtus uidetur cum fortuna certare; 
mores scilicet optimi cum foelici regimine ; spes tuae olim patienter 
et pie cohibitae, cum fausta et opportuna speratorum 
adeptione ; tori coniugalis sancta fides, cum fructu coniugii beato 
in sobole pulcherrima; pia et principe Christiano dignissima 
ad pacem propensio, cum simili uicinorum principum 
inclinatione in idem uotum foeliciter conspirantium ; sic et in 
intellectus tui dotibus non leuior exoritur lis et aemulatio, si eas 
quae a natura ipsa praebitae sunt et infusae cum instructissima 
gaza multiplicis eruditionis et plurimarum artium scientia 
committamus. Neque uero facile fuerit regem aliquem post 
Christum natum reperire, qui fuerit Maiestati tuae literarum 
diuinarum et humanarum uarietate et cultura comparandus. 
Percurrat qui uoluerit imperatorum et regum seriem, et iuxta 
mecum sentiet. Magnum certe quiddam praestare reges uidentur, 
si delibantes aliorum ingenia ex compendio sapiant, aut in 
cortice doctrinae aliquatenus haereant, aut denique literatos 
ament euehantque. At regem, et regem natum, ueros eruditionis 
fontes hausisse, imo ipsummet fontem eruditionis esse, 
prope abest a miraculo. Tuae uero Maiestati etiam illud accedit, 
quod in eodem pectoris tui scrinio Sacrae Literae cum 
profanis recondantur; adeo ut cum Hermete illo Trismegisto 
triplici gloria insigniaris, potestate Regis, illuminatione Sucer-
dotis, eruditione Philosophi. Cum igitur alios reges longe hac 
laude (proprie quae tua est) superes, aequum est ut non solum 
praesentis saeculi fama et admiratione celebretur, aut etiam 
historiarum lumine posteritati transmittatur, uerum ut solido 
aliquo in opere incidatur, quod et regis magni potentiam denotet, 
et regis tam insigniter docti imaginem referat.

[1,3] Quare (ut ad incoeptum reuertar) nulla potior mihi uisa est 
oblatio, quam tractatus aliquis eo spectans. Huius argumentum 
duabus constabit partibus. In priori (quae leuior est, 
neque tamen ullo modo praetermittenda) de Scientiae et Literarum 
per omnia excellentia agendum est ; et simul de merito 
eorum, qui in iisdem prouehendis operam strenue et cum iudicio 
impendunt. Posterior uero pars (quod caput rei est) proponet, 
quid in hoc genere huc usque actum sit et perfectum ; insuper 
et ea perstringet quae uidentur desiderari ; ut quamuis non 
ausim seponere aut deligere tuae quod praecipue Maiestati commendem, 
tamen multa et uaria repraesentando regias tuas cogitationes 
excitare possim, ut proprios pectoris tui thesauros 
excutias, atque inde, pro magnanimitate tua atque sapientia, 
optima quaeque, ad Artium et Scientiarum terminos proferendos, 
depromas.

[1,4] In ipso uestibulo prioris partis, ad purgandam uiam et quasi 
indicendum silentium, quo melius audiantur testimonia de dignitate 
literarum absque oblatratione tacitarum obiectionum, 
statui primo loco liberare literas opprobriis et uilipendiis quibus 
impetit eas ignorantia, sed ignorantia sub non uno schemate ; 
modo in theologorum zelotypia, modo in politicorum supercilio, 
modo in ipsorum literatorum erroribus sese ostentans et prodens. 
Audio primos dicentes, Scientiam inter ea esse quae 
parce cauteque admittenda sunt; Scientiae nimium appetitum 
fuisse primum peccatum, unde hominis lapsus; hodieque haerere 
serpentinum quid in ea, siquidem ingrediens tumorem inducit ; 
"Scientia inflat" : Salomonem censere, "Faciendi libros nullum 
esse finem, multamque lectionem carnis esse afflictionem"; et alibi, 
"In multa sapientia multam esse indignationem" ; et "Qui auget
scientiam, augere et dolorem" : D. Pauli monitum esse, "Ne decipiamur 
per inanem philosophiam" : quin et experientia notum 
esse, doctissimos uiros heereticorum Coryphaeos, doctissima saecula 
in atheismum procliuia fuisse ; contemplationem denique 
secundarum causarum authoritati primae causae derogare.

[1,5] Ut igitur falsitatem huius dogmatis fundamentaque eius 
male iacta aperiamus, cuiuis obuiam est istos non percipere, 
scientiam quae lapsum peperit non fuisse puram illam primigeniamque 
scientiam naturalem, cuius lumine Homo animalibus 
in Paradiso adductis nomina ex natura imposuit, sed superbam 
illam "Boni et Mali", per quam excutere Deum sibique ipse legem 
figere ambiuit. Neque certe uis ulla scientiae, quanta quanta 
sit, inflat mentem ; cum nihil implere animum, nedum distendere 
possit, praeter Deum Deique contemplationem ; quare Salomon, 
de duobus palmariis inuentionis sensibus (uisu atque auditu) 
loquens, ait: "Oculum uidendo, aurem audiendo non satiari" ; 
quod si non sit impletio, sequitur continens maius esse contento. 
Haud aliter de scientia ipsa animoque humano (cui 
sensus sunt tanquam emissarii) definit his uerbis, quae Calendario 
suo Ephemeridique omnium rerum tempora describenti 
subnectit, ita concludens; "Omnia Deus condidit, ut unumquodque 
pulcrum sit in tempore suo : mundam quoque ipsum indidit cordi 
eorum : inuenire tamen homo non potest opus quod operatus est 
Deus ab initio usque ad finem". Quibus uerbis haud obscure 
innuit Deum fabricatum esse animum humanum instar speculi 
totius mundi capacem, eiusque non minus sitientem quam oculum 
luminis; neque gestientem solum conspicere uarietates uicissitudinesque 
temporum, uerum etiam perscrutandi explorandique 
immotas atque inuiolabiles naturae leges et decreta ambitiosum. 
Et quamuis innuere uideatur summam illam natures oeconomiam 
(quam appellat "Opus quod operatur Deus ab initio usque ad 
finem") non posse inueniri ab homine, hoc non detrahit captui 
humano, sed in impedimenta doctrinae reiiciendum ; qualia sunt 
uitae breuitas, studiorum diuortia, scientiarum traditio praua et
infida, plurimaque alia incommoda quibus humana conditio irretitur. 
Siquidem nullam uniuersi partem ab humana disquisitione 
alienam esse satis clare alibi docet, inquiens, "Spiritus 
hominis est tanquam lucerna Dei", qua intima arcana explorat. 

[1,6] Quare si tanta sit amplitudo captus humani, manifestum est 
nullum esse periculum a quantitate scientiae, utut diffusa, ne 
aut tumorem inducat aut excessum ; sed a qualitate tantum, 
quae quantulacunque sit, si absque antidoto sua sumatur, malignum 
quid habet atque uenenosum, flatuosis symptomatis 
plenissimum. Haec antidotus eiue aroma (cuius mixtio temperat 
scientiam eamque saluberrimam efficit) est charitas, quod etiam 
priori clausulae subiungit Apostolus, dicens, "Scientia inflat, charitas 
autem aedificat". Cui consonum est, quod alibi docet ; "Si", 
inquit, "linguis loquar Angelorum uel hominum, charitatem autem 
non habeam, factus sum uelut aes resonans aut cymbalum tinniens". 
Non quin eximium quid sit loqui linguis Angelorum et hominum, 
sed quia si segregetur a charitate neque ad commune humani 
generis bonum dirigatur, potius inanem gloriam exhibebit 
quam solidum fructum. Censuram quod attinet Salomonis de 
excessu legendi seribendique libros, et cruciatu spiritus e scientia 
oriundo, monitumque etiam Paulinum "Ne decipiamur per inanem 
philosophiam" ; si recte explicentur ea loca, optime ostendent 
ueros cancellos et limites quibus humana scientia circumsepitur, 
ita tamen ut liberum sit ei absque omni coarctatione uniuersam 
rerum naturam amplecti. Sunt enim limites tres. Primus, ne 
ita foelicitatem collocemus in scientia, ut interim mortalitatis 
nostrae obliuio subrepat. Secundus, ne sic utamur scientia ut 
anxietatem pariat, non animi tranquillitatem. Tertius, ne putemus 
posse nos per naturae contemplationem mysteria diuina assequi. 

[1,7] Nam quantum ad primum, optime in eodem libro 
alibi se Salomon explicat, "Satis", inquit, "perspexi sapientiam tantum 
recedere a stultitia, quantum lucem a tenebris. Sapientis oculi 
in capite eius, stultus in tenebris oberrat; sed simul didici moriendi 
necessitatem utrique esse communem". De secundo certum est, 
nullam animi anxietatem aut perturbationem oriri e scientia, nisi 
tantum per accidens. Omnis enim scientia, et admiratio (quae 
est semen scientiae), per se iucunda est; cum autem conclusiones 
inde deducuntur, quae oblique rebus nostris applicatae uel infirmos 
metus gignunt uel immodicas cupiditates, tum demum
nascitur cruciatus ille et perturbatio mentis qua de loquimur; 
tunc enim scientia non est amplius "lumen siccum" (ut uoluit Heraclitus 
ille obscurus, "Lumen siccum optima anima") sed fit lumen 
madidum, atque humoribus affectuum maceratum. 

[1,8] Tertia regula accuratiorem paulo disquisitionem postulat, neque 
sicco pede praetereunda est. Si quis enim ex rerum sensibilium et 
materiatarum intuitu tantum luminis assequi speret quantum 
ad patefaciendam diuinam naturam aut uoluntatem sufficiet, 
"nae iste decipitur per inaniam philosophiam". Etenim contemplatio 
creaturarum, quantum ad creaturas ipsas, producit scientiam ; 
quantum ad Deum, admirationem tantum, quae est 
quasi abrupta scientia. Ideoque scitissime dixit quidam Platonicus; 
"Sensus humanos solem referre, qui quidem reuelat 
terrestrem globum, coelestem uero et stellas obsignat": sic sensus
reserant naturalia, diuina occludunt. Atque hinc euenit, nonnullos 
e doctiorum manipulo in haeresim lapsos esse, quum ceratis 
sensuum alis innixi ad diuina euolare contenderent. Namque 
eos qui autumant nimiam scientiam inclinare mentem in atheismum, 
ignorantiamque secundarum causarum pietati erga primam 
obstetricari, libenter compellarem Iobi quaestione, "An oporteat 
mentiri pro Deo, et eius gratia dolum loqui conueniat, ut ipsi 
gratificemur?" Liquet enim Deum nihil operari ordinario in natura 
nisi per secundas causas, cuius diuersum credi si uellent, impostura 
mera esset, quasi in gratiam Dei, et nihil aliud quam 
authori ueritatis immundam mendaci hostiam immolare. 

[1,9] Quin potius certissimum est, atque experientia comprobatum, leues 
gustus in philosophia mouere fortasse ad atheismum, sed pleniores 
haustus ad religionem reducere. Namque in limine 
philosophie, cum secundae causae tanquam sensibus proximae 
ingerant se menti humanae, mensque ipsa in illis haereat atque 
commoretur, obliuio primae causae obrepere possit ; sin quis 
ulterius pergat, causarumque dependentiam, seriem, et concatenationem, 
atque opera Prouidentiae intueatur, tunc secundum
poetarum mythologiam facile credet summum naturalis catenae 
annulum pedi solii Iouis affigi. 

[1,10] Ut semel dicam, nemo male applicatae sobrietatis moderationisque 
famam captans posse nos nimium progredi in libris siue scripturarum siue creaturarum, theologia aut philosophia, existimet : quinimo excitent se homines, 
et infinitos profectus audacter urgeant utrobique et 
persequantur; cauentes tantum ne scientia utantur ad tumorem, 
non ad charitatem ; ad ostentationem, non ad usum ; et 
rursus, ne distinctas illas theologiae philosophiaeque doctrinas, 
earumque latices, imperite misceant ac confundant.

[1,11] Accedamus nunc ad opprobria quibus literas aspergunt politici. 
Illa eiusmodi sunt : Artes emollire animos, militarique 
gloriae ineptos reddere ; tum in politicis quoque corrumpere ingenia, 
quae uel nimis curiosa efficiunt ex uarietate lectionis, uel 
nimis pertinacia ex rigore regularum, uel nimis tumida ex magnitudine 
exemplorum, uel nimis extrauagantia ex dissimilitudine 
exemplorum ; quin saltem utcunque auertere et alienare animos 
a negotiis et actione, otii ac secessus amorem instillantes ; dein 
rebus publicis inducere disciplinae relaxationem, dum unusquisque 
promptior est ad disputandum quam ad obtemperandum. Unde 
Cato Censorius, cum primis mortalium sapiens, ubi iuuentus 
Romana ad Carneadem philosophum, qui uenerat Romam legatus, 
dulcedine atque maiestate eloquentiae eius capta undique 
conflueret, frequenti senatu author fuit ut expeditis negotiis 
primo quoque tempore dimitterent hominem ; ne ciuium animos 
inficeret et fascinaret, et necopinantibus morum consuetudinumque 
patriarum mutationem induceret. Hoc etiam permouit 
Virgilium (dum studia sua patriae existimationi posthaberet) ut 
artes politicas a literariis segregaret, illas Romanis uendicans, 
has Graecis relinquens, in uersibus illis decantatis,
"Tu regere imperio populos, Romane, memento : 
Hae tibi erunt artes".

[1,12] Videmus etiam Anytum Socratis accusatorem pro crimine ei 
obiecisse, quod ui et uarietate sermonum ac disputationum 
suarum authoritatem et reuerentiam legum consuetudinumque 
patriarum apud adolescentes imminueret; quodque artem profiteretur 
perniciosam et periculo plenam, qua quis instructus
deteriorem causam meliorem faceret, ueritatemque ipsam eloquentiae 
apparatu obrueret.

[1,13] Verum hae criminationes, ceteraeque eiusdem farinae, potius 
personatam grauitatem prae se ferunt quam ueritatis candorem. 
Testatur enim experientia, sicut unos atque eosdem homines, 
sic una eademque tempora, et rerum bellicarum et optimarum 
artium gloria floruisse. Viros quod attinet, exemplo sit nobile 
par imperatorum, Alexander Magnus et Iulius Caesar Dictator, 
alter Aristotelis in philosophia discipulus, alter Ciceronis in 
dicendo riualis. Aut si quis requirat potius literatos qui in 
claros imperatores euaserunt quam imperatores qui insigniter 
docti fuerunt, praesto est Epaminondas Thebanus, aut Xenophon 
Atheniensis ; quorum ille primus fuit qui fregit potentiam 
Spartanorum, hic autem primus qui strauit uiam ad euersionem 
monarchiae Persarum. Istud uero armorum literarumque quasi 
coniugium clarius adhuc in temporibus quam in personis elucescit, 
quanto nimirum saeculum homine obiectum grandius est. 
Ipsa quippe eademque tempora apud AEgyptios, Assyrios, 
Persas, Graecos, Romanosque, quae propter bellicam uirtutem 
maxime celebrantur, etiam et literis plurimum fuerunt nobilitata ; 
adeo ut grauissimi authores philosophique, et clarissimi 
duces atque imperatores, eodem saeculo uixerint. Nec sane 
aliter fieri potest, quandoquidem ut in homine uigor corporis 
animique simul fere maturescunt, niai quod ille hunc paulo 
anteuertat ; sic in rebus publicis, militaris gloria literataque 
(quarum illa corpori reapondet, haec animo) aut coeua sunt, aut 
se proxime consequuntur.

[1,14] Iam uero, eruditionem politicis impedimento esse potius quam 
adiumento, nil minus probabile. Fatemur omnes temerarium 
quiddam esse empiricis medicis corpus et ualetudinis curam 
tradere, qui solent pauca quaedam medicamenta quae illis uidentur 
panchresta uenditare, quorum fiducia nihil non audent 
tentare ; cum tamen neque causas morborum, neque aegrotorum 
habitus, neque symptomatum pericula, neque ueram sanandi 
methodum calleant. Videmus pariter errare eos, qui ad causas 
et lites suas expediendas adhibent leguleios in practica potius 
quam in libris iuris uersatos, quibus os facile oblinitur, si quid 
nouum aut extra experientiae suae canes tritos occurrat : consimiliter 
non potest non esse periculosissimum, quoties summa 
rerum empiricis consiliariis praecipue mandatur. E contra, uix
exemplum adduci possit reipublicae infoeliciter administratae, ad 
clauum sedentibus uiris eruditis. Quamuis enim in more sit 
politicis literatos Pedantiorum nomine eleuare, Historia tamen 
ueritatis magistra in plurimis fidem facit, pupillares principes 
adultis longe praestitisse (non obstante aetatis incommodo) ea 
ipsa de causa quam politici suigillant, quod scilicet tunc temporis 
a paedagogis administratum sit imperium. Quia ignorat per 
decantatum illud quinquennium Neronis onus rerum incubuisse 
Senecae pasdagogo ? Quin et Gordianus Iunior decennium 
laudis Misitheo paedagogo debuit. Neque infoelicius imperium 
gessit Alexander Seuerus dum minor fuit, quo tempore omnia 
procurabant mulieres, sed ex consilio praeceptorum. Imo, 
conuertamus oculos ad regimen Pontificium, ae nominatim Pii 
Quinti uel Sixti Quinti nostro saeculo, qui sub initiis suis habiti 
sunt pro fraterculis rerum imperitis ; reperiemusque acta 
paparum eius generis magis esse solere memorabilia quam 
eorum qui in negotiis ciuilibus et principum aulis enutriti ad 
papatum ascenderint. Quamuis enim qui in literis uitam maxime 
traduxerunt minus sollertes sint atque uersatiles in occasionibus 
prensandis atque accommodandis rebus, quo spectant 
ea quae ab Italis "Ragioni di Stato" dicuntur (quorum nomen 
ipsum auersatus est Pius Quintus, solitus dicere "Esse mera 
malorum hominum commenta, quae opponerentur religioni et 
uirtutibus moralibus": in eo tamen abunde fit compensatio, quod 
per tutum planumque iter religionis, iustitiae, honestatis, uirtutumque 
moralium, prompte atque expedite incedant; quam 
uiam qui constanter tenuerint, illis alteris remediis non magis 
indigebunt quam corpus sanum medicina. Porro autem curriculum 
uitae in uno homine suppeditare non potest exemplorum 
copiam ad regendos euentus uitae, etiam in uno homine. Sicut 
enim interdum fit, ut nepos uel pronepos auum uel proauum 
magis referat quam patrem; eodem modo haud raro euenit, ut 
negotia praesentia magis quadrent cum exemplis uetustioribus 
quam cum recentioribus. Postremo, unius ingenium tantum 
cedit amplitudini literarum, quantum priuati reditus aerario.

[1,15] Quod si detur, deprauationes illas et impedimenta quae a 
politicis imputantur literis aliquid uirium habere et ueritatis, 
attamen simul monendum, eruditionem in singulis plus remedii 
quam mali afferre. Esto enim, literae tacita quadam ui animum 
reddunt incertum atque perplexum ; at certe liquido praecipiunt 
quomodo cogitationes sint expediendae, et quousque sit 
deliberandum, quando demum statuendum ; imo ostendunt 
quomodo res interim absque periculo trahi possint et suspendi. 
Esto etiam, animos efficiunt magis pertinaces et difficiles ; at 
simul docent quae res demonstrationibus, quae coniecturis 
innituntur ; neque minus distinctionum et exceptionum usum 
quam canonum et principiorum constantiam proponunt. Esto 
rursus, seducunt et detorquent animos exemplorum uel imparitate 
uel dissimilitudine ; nescio ; sed satis noui eas tam 
circumstantiarum efficacias quam comparationum errores et 
applicationum cautiones explicare ; adeo ut in uniuersum magis 
corrigant animos quam corrumpant. Haec autem remedia insinuant 
undequaque literae, magna ui et uarietate exemplorum. 
Perpendat quis errores Clementis Septimi, a Guicciardino, qui 
ei fuit quasi domesticus, tam luculenter depictos ; aut uacillationes 
Ciceronis, in Epistolis ad Atticum manu propria ad 
uiuum resectas ; omnino inconstantiam et crebras conciliorum 
mutationes uitabit. Inspiciat errores Phocionis, peruicaciam 
exhorrebit. Fabulam Ixionis legat, et nimias spes et huiusmodi 
fumos ac nebulas dispellet. Intueatur Catonem Secundum, 
neque unquam migrabit ad Antipodas et contraria 
praesenti saeculo uestigia figet.

[1,16] Iam qui putant literas desidiae amicas esse otiique et secessus 
dulcedine perfundere animum, mirum praestabunt, si quae 
assuefaciunt mentem perpetuae agitationi, socordiae patronas 
ostendant ; cum contra uere affirmari possit, inter omnia hominum 
genera nullum negotia amare propter ipsa negotia, 
praeter literatum. Alii enim res et negotia diligunt quaestus 
gratia, ut conductitii opus propter mercedem. Alii honoris 
ergo ; etenim dum res gerunt, uiuunt in oculis hominum,
existimationique suae inseruiunt alioqui euaniturae. Alii 
propter potentiam et fortunae praerogatiuam, ut amicos remunerare, 
inimicos ulcisci possint. Alii ut facultatem aliquam 
suam quam adamant exerceant, ac sibi ipsis hoc nomine saepius 
gratulentur et arrideant. Alii denique, ut alios suos fines 
consequantur. Adeo ut quod de gloriosis dici solet, eorum 
fortitudinem sitam esse in spectantium oculis, sic huiusmodi 
hominum diligentia et strenuitas hoc uidetur agere, aut ut 
alii plaudant aut ut ipsi intra se gestiant. Soli literati negotiis 
et occupationibus delectantur, tanquam actionibus naturae 
consentaneis, et non minus salubribus animo quam exercitatio 
est corpori, ipsam rem non emolumentum intuentes ; ita ut 
omnium minime sint defatigabiles, si modo res sit huiusmodi 
ut animum pro dignitate eius impleat et detineat. Quod si 
reperiantur interdum nonnulli in legendo strenui, in agendo 
cessatores ; non hoc a literis ortum habet, sed ab imbecillitate 
et mollicie quadam corporis animiue ; quales notat Seneca, 
"Quidam", inquit, "tam sunt umbratiles, ut putent in turbido esse 
quicquid in luce est".  Usuuenire poterit fortasse, ut huiusmodi 
ingenii sibi conscii se dent literis ; eruditio autem ipsa huiusmodi 
ingenia minime indit aut progignit. Quod si quis illud 
nihilominus mordicus teneat, literas nimium absumere temporis, 
quod alias rectius impendi possit; aio, neminem adeo distringi 
negotiis, quin habeat sua otii interualla, donec agendi uices 
atque aestus refluant, nisi aut admodum hebes sit in expediendis 
negotiis, aut parum cum dignitate ambitiosus in negotiis 
cuiuscunque generis captandis. Restat igitur quaerendum, qua 
in re et quomodo has subseciuas horas collocare oporteat; 
studiis an uoluptatibus, genio an ingenio, indulgendum ? Sicut 
recte respondit Demosthenes �schini, homini uoluptatibus dedito, 
qui cum per contumeliam obiecisset "Orationes eius lucernam 
olere"; "Pol", inquit, "multum interest inter ea quae ego ac tu 
ad lucernam facimus". Quare neutiquam metuendum ne 
literae eliminent negotia ; quin potius uindicant animum ab otio 
et uoluptate, quae alias sensim ad utriusque damnum, et negotiorum 
et literarum, subintrare solent.

[1,17] Dein, quod oggerunt, literas reuerentiam legum atque imperii 
conuellere ; calumnia mera est, nec probabiliter ad criminandum 
inducta. Nam qui caecam obedientiam fortius obligare 
contenderit quam officium oculatum una opera asserat caecum 
manu ductum certius incedere quam qui luce et oculis utitur. 
Imo citra omnem controuersiam artes emolliunt mores, 
teneros reddunt, sequaces, cereos, et ad mandata imperii 
ductiles ; ignorantia contra, contumaces, refractarios, seditiosos : 
quod ex historia clarissime patet, quandoquidem tempora 
maxime indocta, inculta, barbara, tumultibus, seditionibus, 
mutationibusque maxime obnoxia fuerint.

[1,18] De Catonis Censoris iudicio hoc dictum esto, meritissimas 
eum blasphemiae in literas luisse poenas, cum septuagenario 
maior quasi repuerascens Graecam linguam cupidissime addisceret ; 
ex quo liquet, priorem illam censuram Graecae literaturae 
ex affectata potius grauitate quam quod ita penitus sentiret 
fluxisse. Ad Virgilii uero carmina quod attinet, utcunque illi 
libitum fuerit uniuerso mundo insultare, Romanis asserendo 
artes imperandi, caeteras tanquam populares aliis relinquendo; 
in hoc tamen manifesto tenetur, Romanos nunquam imperii 
fastigium conscendisse, donec ad artium culmen simul peruenissent. 
Namque duobus primis Caesaribus, uiris imperandi 
peritissimis, contemporanei erant optimus poeta ille ipse 
Virgilius Maro, optimus historicus Titus Liuius, optimus antiquarius 
Marcus Varro, optimus aut optimo proximus orator 
Marcus Cicero ; principes certe, ex omni memoria, in sua 
quique facultate. Postremo, quantum ad Socratis accusationem, 
id dico tantum ; recordemur temporum, quibus intentata 
est; nimirum sub Triginta Tyrannis, mortalium omnium 
crudelissimis, sceleratissimis, imperioque indignissimis ; qui 
rerum et temporum orbis postquam circumactus esset, Socrates 
ille (flagitiosus scilicet) heroibus annumeratus est, et memoria 
eius omnibus tam diuinis quam humanis honoribus cumulata ; 
quin disputationes eius, tanquam corruptrices morum prius 
habitae, pro praesentissimis mentis morumque antidotis ab omni 
posteritate celebrantur. 

[1,19] Atque haec sufficiant ad respondendum politicis, qui superciliosa 
seueritate aut fucata grauitate ausi sunt literas incessere contumeliis ;quae tamen confutatio impraesentiarum, nisi quod nesciamus an ad posteros permanaturi 
sint labores nostri, minus necessaria uideatur ; cum aspectus et 
fauor duorum literatissimorum principum, Elizabethae reginae et
Maiestatis tuae, tanquam Castoris et Pollucis, lucidorum syderum, 
tantum apud nos in Britannia literis amorem reuerentiamque conciliauerint.

[1,20] Nunc ad tertium uituperationum genus peruenimus, quod a 
literatis ipsis in literas redundat, altiusque caeteris solet haerere. 
Eae uel a fortuna, uel a moribus, uel a studiis ipsorum originem 
ducunt. Quarum prima extra potestatem ipsorum est, secunda 
extra rem, ut tertia sola proprie in disquisitionem uenire uideatur. 
Quia tamen non tam de uero rerum pondere quam de 
uulgi aestimatione sermo instituendus est, haud abs re fuerit 
etiam de alteris duabus pauca quaedam innuere.

[1,21] Quapropter dignitatis imminutiones et quasi dehonestamenta, 
quae a literatorum fortuna literis imponuntur, sumuntur aut a 
paupertate et inopia ipsorum, aut a uitae genere obscuro et 
umbratili, aut ab occupationum in quibus uersantur subiecto 
non admodum nobili. 

[1,22] Quantum ad paupertatem pertinet, quodque frequenter usuueniat 
ut literati inopes sint, et tenui plerumque origine, neque 
tam propere ditescant ac alii qui quaestui solum inhiant ; consultum 
foret hunc locum, de laude paupertatis, Fratribus Mendicantibus 
(pace eorum dixerim) exornandum tradere ; quibus 
Machiauellus non parum tribuebat, cum diceret, "iamdudum 
actum esset de regno sacerdotum, nisi reuerentia erga fratres ac
monachos episcoporum luxum et excessum compensasset". Pariter 
dicat quis, foelicitatem et magnificentiam principum et nobilium 
iam olim recidere potuisse in barbariem et sordes, nisi deberent 
literatis istis pauperibus ciuilis uitae culturam et decus. Sed 
missis his laudum aucupiis, notatu dignum est quam sacra atque 
ueneranda res, per aliquot apud Romanos secula, paupertas 
ipsa habita fuerit ; quae tamen respublica nihil trahebat ex 
paradoxis. Sic enim praefatur T. Liuius : "Aut me amor negotii 
suscepti fallit, aut nulla unquam respublica nec maior nec sanctior 
nec bonis eremplis ditior fuit, nec in quam tam serae auaritia 
luxuriaque immigrauerint, nec ubi tantus ac tam diu paupertati 
ac parcimoniae honos fuerit". Quinetiam postquam Roma iam 
degenerasset, legimus, cum Caesar Dictator collapsam rempublicam 
instauraturum se profiteretur, quendam ex amicis eius
prompsisse sententiam, nihil tam expeditum esse ad id quod 
ageret, quam si diuitiarum honos quoquo modo tolleretur.
"Verum" (inquit) "haec et omnia mala pariter cum honore pecuniae 
desinent, si neque magistratus neque alia uulgo cupienda uenalia 
erunt". Denique, quemadmodum uere dictum est "ruborem esse 
colorem uirtutis", licet quandoque oriatur ex culpa ; ita recte 
statuas paupertatem esse uirtutis fortunam, quamuis interdum 
a luxu et incuria accersatur. Salomonis certe haec est sententia, 
"Qui festinat ad diuitias, non erit insons"; et praeceptum, 
"Veritatem eme et noli uendere, similiter scientiam et prudentiam" : 
quasi aequum iudicet, opes impendendas ut doctrina paretur, 
non doctrinam eo uertendam ut opes congerantur.

[1,23] Quid attinet dicere de uita illa priuata et obscura, quam 
literatis obiiciunt? Adeo tritum thema est atque ab omnibus 
iactatum, otium et secessum (modo absint desidia et luxus) 
praeponere uitae forensi et occupatae, propter securitatem, libertatem, 
dulcedinem, dignitatem, aut saltem ab indignitatibus 
immunitatem, ut nemo tractet hunc locum quin bene tractet: 
ita humanis conceptibus in exprimendo et consensibus in approbando 
consonat. Hoc tantum adiiciam, eruditos latentes in 
rebuspublicis, et sub oculis hominum minime degentes, similes 
esse imaginibus Cassii et Bruti, de quibus in elatione Iuniae 
non gestatis, cum aliae plurimae ducerentur, Tacitus, "Eo ipso" 
(inquit) "praefulgebant, quod non uisebantur".

[1,24] De occupationum quae literatis committuntur uilitate illud 
occurrit, quod demandetur iisdem puerorum ac iuniorum 
institutio, cuius aetatis contemptus in magistros ipsos redundat. 
Caeterum quam iniusta sit haec obtrectatio, si non ex 
uulgi opinione sed ex sano iudicio res perpendatur, inde licet 
aestimare, quod diligentiores sint omnes in imbuenda testa 
recenti quam ueteri; magisque solliciti sint qualem admoueant 
terram tenerae plantae quam adultae ; unde liquet, 
praecipuam curam circa rerum et corporum initia uersari. 
Rabbinis, si placet, porrige aurem ; "Iuuenes uestri uisiones 
uidebunt, et senes somniabunt somnia"; ex hoc textu colligunt,
iuuentutem esse aetatem digniorem ; quanto nimirum reuelatio 
accedat clarior per uisiones quam per somnia. Illud uero 
notatu omnino dignum, quod licet paedagogi, uelut simiae 
tyrannidis, scenae sint ludibria, et temporum incuria in delectu 
ipsorum ueluti obdormierit ; uetus tamen querela sit, inde usque 
ab optimis et prudentissimis saeculis deducta, respublicas circa 
leges quidem nimium satagere, circa educationem indiligentes 
esse. Quae nobilissima pars priscae disciplinae reuocata est 
aliquatenus quasi postliminio in Iesuitarum collegiis ; quorum 
cum intueor industriam solertiamque tam in doctrina excolenda 
quam in moribus informandis, illud occurrit Agesilai de Pharnabazo, 
"Talis cum sis, utinam noster esses". Atque hactenus de 
opprobriis e literatorum fortuna et conditione desumptis.

[1,25] Quod ad literatorum mores ; res est ista potiue ad personas 
quam ad studia spectans. Reperiuntur proculdubio inter 
eos, quemadmodum in omnibus uitae ordinibus et generibus, 
tam mali quam boni ; neque propterea non uerum est (quod 
asseritur) "abire studia in mores" ; atque literas, nisi incidant 
in ingenia admodum deprauata, corrigere prorsus naturam et 
mutare in melius.

[1,26] Veruntamen diligenter mihi atque ingenue rem aestimanti 
nullum occurrit dedecus literis ex literatorum moribus, quatenus 
sunt literati, adhaerens ; nisi forte hoc uitio uertatur (cuius 
Demosthenes, Cicero, Cato Secundus, Seneca, pluresque alii 
insimulantur) quod cum plerumque tempora de quibus legunt 
illis in quibus uiuunt, et quae praecipiuntur illis quae aguntur, 
meliora sint, ultra quam par est contendant morum corruptelas 
ad praeceptorum et dogmatum honestatem retrahere, et priscae 
seueritatis mores temporibus dissolutis imponere; de quo tamen 
abunde e propriis fontibuss admoneri possunt. Solon enim 
interrogatus, an optima ciuibus suis dedisset leges ? "Optimas", 
inquit, "ex illis quas ipsi uoluissent accipere". Ita Plato, uidens 
corruptiores suorum ciuium mores quam ut ipse ferre posset, ab 
omni publico munere abstinuit, dicens: "Sic cum patria agendum
esse, ut cum parentibus; hoc est, suasu, non uiolentia; obtestando, 
non contestando". Atque hoc ipsum cauet ille, qui a consiliis 
Caesari : "Non", inquit, "ad uetera instituta reuocans, quae iampridem 
corruptis moribus ludibrio sunt". Cicero etiam huius erroris 
arguit Catonem secundum, Attico suo scribens ; "Cato optime 
sentit, sed nocet interdum reipublicae: loquitur enim tanquam in 
republica Platonis, non tanquam in faece Romuli". Idem Cicero 
molli interpretatione excusat philosophorum dicta et decreta 
duriora : "Isti", inquit, "ipsi praceptores et magistri uidentur fines 
officiorum paulo longius quam natura uellet protulisse, ut cum ad 
ultimum animo contendissemus, ibi tamen ubi oportet consisteremus". 
Ipsemet tamen potuit dicere, "Monitis sum minor ipse meis" : 
quippe qui in eundem lapidem ipse, licet non tam grauiter, impegerit.

[1,27] Aliud quod eruditis non immerito fortasse obiicitur uitium 
huiusmodi est, quod honori aut emolumento patriarum suarum 
aut dominorum proprias fortunas aut praesidia postposuerint. 
Sic enim Demosthenes Atheniensibus suis, "Mea", inquit, "consilia, 
si recte attendatis, non sunt eius generis per quae ego inter uos 
magnus, uos inter Graecos despectui sitis ; sed talia, ut mihi sapenumero 
ea haud tutum sit dare, uobis autem semper utile amplecti".  
Haud aliter Seneca, postquam quinquennium illud 
Neronis aeternae eruditorum magistrorum consecrasset gloriae, 
dominum suum omnibus iam flagitiis inguinatissimum libere 
atque fidenter monere non destitit, magno suo periculo, ac 
postremo praecipitio. Neque aliter potest se habere res; siquidem 
humanam mentem doctrina imbuit uero sensu fragilitatis 
suae, instabilitatis fortunae, dignitatis animae et muneris sui ; quaram 
rerum memores nullo modo sibi persuadere possunt fortunae 
propriae amplitudinem, tanquam praecipnum sibi bonorum 
finem, statui posse. Quare sic uiuunt tanquam rationem reddituri 
Deo, et dominis post Deum, siue regibus siue rebus
publicis, hac formula, "Ecce tibi lucrefeci", non autem illa, "Ecce 
mihi lucrefeci". At politicorum turba, quorum mentes in
doctrina off�ciorum et in contemplatione boni uniuersalis non 
sunt institutae et confirmatae, omnia ad se referunt ; gerentes se 
pro centro mundi, ac si omnes lineae in se suisque fortunis 
debeant concurrere ; de reipublicae naui, licet tempestatibus 
iactata, neutiquam solliciti, modo ipsis in scapha rerum suarum 
receptus detur et effugium. At contra, qui officiorum pondera 
et philautiae limites didicerunt, munia sua stationesque, licet 
cum periculo, tuentur. Quod si forte incolumes permaneant in 
seditionibus et rerum mutationibus, non id artibus aut uersatili 
ingenio, sed reuerentiae quam probitas etiam ab hostibus extorquet, 
tribuendum. Caeterum quod attinet ad fidei constantiam 
et officiorum religionem, quas certe animis hominum inserit eruditio, 
utcunque eae quandoque a fortuna mulctentur, aut ex 
malesanis politicorum principiis condemnentur, tamen palam 
scilicet apud omnes laudem referent, ut in hac re longa defensione 
non sit opus.

[1,28] Aliud uitium literatis familiare (quod facilius excusari potest 
quam negari) illud: nimirum, quod non facile se applicent et 
accommodent erga personas quibuscum negotiantur aut uiuunt : 
qui defectus e duabus oritur causis. Prima est, animi ipsius 
magnitudo, propter quam aegre se demittere possunt ad obseruantiam 
unius alicuius hominis. Amantis uerba sunt, non
sapientis, "satis magnum alter alteri theatrum sumus". Neque
tamen inficias ibo, illum qui aciem animi, instar oculi, non 
possit aeque contrahere ac dilatare insigni facultate ad res 
gerendas esse orbatum. Secunda uero causa est probitas morum 
et simplicitas; quae tamen delectum iudicii, non defectum, in
illis arguit. Veri enim et legitimi obseruantiae erga aliquam 
personam limites non ultra porrigunt se quam ita nosse illius 
mores ut absque offensione cum eo uersari, eumque consilio si 
opus sit iuuare, nobisque interim ipsis in omnibus cauere possimus; 
uerum alienos affectus rimari, eo fine ut illum inflectas, 
uerses, et ad libitum circumagas, hominis est parum candidi, 
sed potius astuti et bifidi ; id quod in amicitia uitiosum fuerit, 
erga principes etiam inofficiosum. Mos enim Orientis, quo 
nefas habetur oculos in reges defigere, ritu quidem barbarus 
est, sed significatione bonus ; neque enim subditos decet corda
regum suorum, quae Sacrae Scripturae inscrutabilia docent, 
curiosius rimari.

[1,29] Superest etiamnum aliud uitium (quocum hanc partem concludam) 
literatis saepius imputatum; uidelicet quod in rebus 
exiguis et externis (uultu, gestu, incessu, sermonibus quotidianis, 
et huiusmodi) deficiant in obseruando decoro ; unde homines 
imperiti ex istis minutis leuiculisque erroribus quanti sint in 
rebus maioribus tractandis coniecturam capiunt. Verum fallit 
eos plerumque huiusmodi iudicium ; imo sciant responsum sibi 
esse a Themistocle, qui cum rogatus esset ut fidibus caneret, 
arroganter satis ipse de se sed ad praesens institutum perquam 
apposite respondit: "Se quidem fidium rudem esse, sed quo pacto 
oppidum paruum in ciuitatem magnum euadere posset satis nosse".
Et sunt proculdubio multi politicarum artium apprime gnari, 
quibus tamen in communi uita et quotidianis reculis nihil imperitius. 
Quinetiam huiusmodi sugillatores amandandi sunt ad 
Platonis elogium de praeceptore suo Socrate, quem haud absimilem 
dixit pharmacopolarum pyxidibus, quae exterius inducebantur 
simiis, ululis, satyrisque; intus uero pretiosos liquores et 
nobilia medicamenta recondita habebant: fatendo scilicet, quod 
ad uulgi captum et famam popularem prae se ferret nonnulla 
leuia atque etiam deformia, cum tamen animi interiora summis 
tam facultatibus quam uirtutibus essent repleta. Atque de 
moribus literatorum haec hactenus.

[1,30] Interim monere placet, nos nihil minus agere quam ut patrocinemur quibusdam professorum institutis abiectis et sordidis, 
quibus et seipsos et literas dehonestarunt; quales erant apud 
Romanos, saeculis posterioribue, philosophi quidam in familiis 
diuitum, mensarumque eorum asseclae, quos haud absurde dicas 
barbatos parasitos. Cuius generis quendam lepide describit 
Lucianus, quem matrona nobilis catulum suum Melitaeum in 
rheda gestare uoluit ; quod cum ille officiose sed indecenter 
faceret, pusio subsannans, "Vereor", inquit, "ne philosophus noster
e Stoico fiat Cynicus". Ante omnia uero, nihil tam offecit 
literarum dignitati quam crassa et turpis adulatio, ad quam 
multi, neque hi indocti, et calamos et ingenia submisere,
"Hecubam in Helenam, Faustinam in Lucretiam" (ut ait Du-Bartas) 
transformantes.  Neque uero nimis laudo morem illum 
receptum libros patronis nuncupandi; cum libri, praesertim qui 
hoc nomine dignandi, in ueritatis tantum et rationis clientelam 
se dare debeant. Melius ueteres, qui non aliis quam amicis 
atque aequalibus scripta sua dicare solebant, aut etiam nomina 
eiusmodi amicorum tractibus suis imponere ; quod si forte regibus 
aut magnatibus opus nuncuparent, tum demum hoc factum 
est cum argumentum libri personae tali conueniret. Haec autem, 
et similia, reprehensionem potius merentur quam defensionem.

[1,31] Neque hoc dico, quasi literatos culpem, si ad beatos et potentes 
uiros quandoque se applicent; recte enim Diogenes
cuidam cum irrisione roganti, "Qui fieret quod philosophi diuites 
sectarentur, non diuites philosophos?" respondit, non sine morsu, 
"Hoc ideo fieri, quod philosophi quibus rebus indigeant probe intelligant, 
diuites non item". Huic affine est illud Aristippi, cui nescio 
quid petenti cum non attenderet Dionysius, ille adorantis more 
abiecit se ad pedes eius, qui tum demum auscultans petitioni 
annuit ; sed paulo post quidam dignitatis philosophiae assertor 
increpuit Aristippum, quod demittendo se ad pedes tyranni pro 
tantilla re philosophiam ipsam contumelia affecisset; cui ille 
"suam id culpem non fuisse" respondit, "sed Dionysii, qui aures gestaret 
in pedibus." Quin prudens ille, non pusillanimis, habitus 
est, qui in disputatione quidam cum Hadriano Caesare uinci se
passus est, excusans factum, "Quod aequum esset ei cedere qui 
triginta imperaret legionibus." Atque propterea non sunt 
damnandi uiri docti, ubi cura res postulat aliquid de grauitate 
sua remittant, siue imperante necessitate siue impetrante occasione; 
quod quamuis humile uideatur atque seruile primo 
intuitu, tamen uerius rem aestimanti, censebuntur non personae 
sed tempori ipsi seruire.

[1,32] Pergamus nunc ad errores atque inania, quae in studiis ipsis 
uirorum doctorum interueniunt, iisque se immiscent; id quod 
praecipue et proprie spectat ad praesens argumentum. Qua in 
re, non est instituti nostri erroribus ipsis patrocinari, sed per 
eorum censuram et secretionem excutere quod sanum et solidum 
est, atque a calumnia uindicare. Videmus enim in more praesertim 
apud inuidos esse, propter ea quae deprauata sunt, etiam ea 
quae impolluta et in statu suo manserunt sugillare ; quemadmodum 
ethnici in primitiua Ecclesia Christianos haereticorum uitiis 
aspergere solebant. Neque tamen consilium est mihi examen 
alignod accuratius instituere de erroribus et impedimentis literarum, 
quae interiora et a captu uulgi remotiora ; sed de illis 
tantum uerba facere, quae cadunt sub communi et populari obseruatione 
et nota, aut saltem ab ea non longe recedunt.

[1,33] Quare tria praecipue deprehendo uana et inania in literis, 
quae ansas praecipue praebuerunt ad obtrectandum. Eas enim 
res pro uanis ducimus, quae aut falsae sunt aut friuolae ; in quibus 
scilicet aut ueritas deficit aut usus : illos etiam homines 
uanos et leues existimamus, qui aut ad falsa creduli aut in 
rebus exigui usus curiosi. Curiositas autem aut in rebus ipsis 
uersatur aut in uerbis ; quando nimirum aut in rebus inanibus 
opera insumitur, aut circa uerborum delicias nimium insudatur. 
Quocirca non certae magis experientiae quam rectae etiam 
rationi consonum uidetur, ut tres ponantur doctrinarum intemperies. 
Prima est doctrina fantastica, secunda doctrina 
litigiosa, tertia doctrina fucata et mollis ; uel sic, uanae imaginationes, 
uanae altercationes, uanae affectationes. Ac quidem 
ordiar ab ultima.

[1,34] Intemperies ista, in luxurie quadam orationis sita, (licet olim 
per uices in pretio habita fuerit) circa Lutheri tempora miris 
modis inualuit. In causa praecipue fuit, quod feruor et efficacia 
concionum tunc temporis ad populum demulcendum et alliciendum 
maxime uigebat ; illa autem populare genus orationis
poscebant. Accedebat odium et contemptus illis temporibus 
ortus erga scholasticos, qui stilo et scribendi genere utebantur 
ualde diuerso, uerba licenter admodum cudentes noua et horrida, 
de orationis ornatu et elegantia parum solliciti, dummodo circuitionem 
euitarent et sensus ac conceptus suos acute exprimerent; 
atque hinc factum est, ut paulo postea maior apud 
plurimos coeperit haberi uerborum cura quam rerum ; plerisque 
magis comptam phrasim, teretem periodum, clausularum 
rhythmos, troporum stellulas, quam pondus rerum, rationum 
neruos, inuentionis acumen, aut iudicii limam affectantibus. 
Tum demum floruit Osorii Lusitani episcopi luxurians et diluta 
oratio. Tunc Sturmius in Cicerone Oratore et Hermogene 
Rhetore infinitam et anxiam; operam consumpsit. Tunc Carrus
et Aschamus apud nos praelectionbus et scriptis suis Ciceronem 
et Demosthenem usque ad coelum euehentes, iuuenes ad politum 
hoc et florens doctrinae genus inuitarunt. Tunc Erasmus arripuit 
ansam introducendi ridiculam illam Echo, "Decem annos 
consumpsi in legendo Cicerone"; cui Echo respondit, "g-one, asine". 
Scholasticorum uero doctrina despectui prorsus haberi coepit, 
tanquam aspera et barbara. Denique, ut semel dicam, praecipua 
illorum temporum inclinatio et studium potius ad copiam quam 
ad pondus deflexit.

[1,35] Hic itaque cernere est primam literarum intemperiem, cum 
(ut diximus) uerbis studetur non rebus; cuius etsi e citimis 
tantum temporibus protulerim exempla, tamen secundum maius 
et minus et olim placuerunt eius generis ineptiae, et deinceps 
placebunt. Iam uero fieri non potest, quin hoc ipsum multum 
faciat ad doctrinae existimationem minuendam et eleuandam, 
etiam apud uulgus imperitum ; cum uideant doctorum scripta 
tanquam primam literam diplomatis, quae quamuis uariis calami 
ductibus et flosculis uariegata sit, litera tamen est unica. Ac 
mihi sane uidetur perapposita huiusce uanitatis adumbratio et 
quasi emblema, Pygmalionis illa insania ; quid enim aliud sunt
uerba quam imagines rerum, ut nisi rationum uigore animata 
sint, adamare illa idem sit ac statuam deperire ?

[1,36] Neque tamen temere damnandum est, si quis philosophiae 
obscura et aspera, uerborum splendore illustret et expoliat. 
Huius enim rei magna adsunt exempla in Xenophonte, Cicerone, 
Seneca, Plutarcho, ipsoque etiam Platone. Nec minor est 
utilitas. Quamuis enim diligentem ueri cognitionem atque acre 
studium philosophiae res haec nonnihil impediat, quoniam praepropere 
mentem consopit, atque ulterioris disquisitionis sitim et 
ardorem restinguit; si quis tamen doctrinam ad usus ciuiles 
adhibeat (sermocinandi uidelicet, consulendi, suadendi, argumentandi, 
et similium), omnia quae cupiat praeparata et adornata 
in huiusmodi authoribus reperiet. Veruntamen huiusce rei excessus 
adeo iuste contemnitur, ut quemadmodum Hercules, cum 
uideret in templo statuam Adonidis (Veneris deliciarum) indignabundus 
dixit, "Nil sacri es"; ita omnes Herculei literarum 
pugiles, id est, laboriosi atque constantes indagatores ueritatis, 
huiusmodi delicias et lauticias, tanquam nil diuini spirantes, 
facile spreuerint.

[1,37] Paulo sanius est aliud styli genus (neque tamen ipsum 
omnino uanitatis expers), quod copiae illi et luxuriae orationis 
tempore fere succedit. Illud totum in eo est, ut uerba sint 
aculeata, sententiae concisae, oratio denique potius uersa quam 
fusa; quo fit, ut omnia per huiusmodi artificium magis ingeniosa 
uideantur quam reuera sint. Tale inuenitur in Seneca 
effusius, in Tacito et Plinio Secundo moderatius ; atque nostri 
temporis auribus coepit esse non ita pridem accommodatum. 
Verum hoc ipsum mediocribus ingeniis gratum esse solet (adeo 
ut dignitatem quandam literis conciliet) ; attamen a iudiciis 
magis limatis merito fastiditur, et poni possit pro intemperie 
quadam doctrinae, cum sit uerborum etiam et eorum concinnitatis 
aucupium quoddam. Atque haec de prima literarum 
intemperie dicta sunt.

[1,38] Sequitur ea intemperies in rebus ipsis, quam posuimus mediam, 
et litigiosae subtilitatis nomine designauimus. Estque 
illa, de qua modo diximus, aliquanto deterior. Ut enim rerum 
dignitas uerborum cultui praecellit; sic e contrario, odiosior est 
uanitas in rebus quam in uerbis. Qua in re increpatio illa 
Paulina non magis ad suam aetatem referri, quam ad sequentia
tempora deduci potest; neque theologiam tantum, sed etiam 
omnes scientias respicere uidetur: "Deuita profanas uocum nouitates, 
et oppositiones falsi nominis scientiae." His enim uerbis, duo 
signa indiciaque scientiae suspectae atque ementitae proponit. 
Primum est, uocum nouitas et insolentia; alterum, rigor dogmatum ; 
qui necessario oppositionem, et dein altercationes quaestionesque 
inducit. Certe quemadmodum complura corpora 
naturalia, dum ualent integra, corrumpuntur saepius et abeunt 
in uermes ; eodem modo sana et solida rerum cognitio saepenumero 
putrescit, et soluitur in subtiles, uanas, insalubres, et 
(si ita loqui licet) uermiculatas quaestiones; quae motu quodam 
et uiuacitate nonnulla praeditae uidentur, sed putidae sunt et 
nullius usus. Hoc genus doctrinae minus sanae, et seipsam corrumpentis, 
inualuit praecipue apud multos ex scholasticis, qui 
summo otio abundantes, atque ingenio acres, lectione autem 
impares (quippe quorum mentes conclusae essent in paucorum 
authorum, praecipue Aristotelis dictatoris sui, scriptis, non 
minus quam corpora ipsorum in coenobiorum cellis), historiam 
uero et naturae et temporis maxima ex parte ignorantes, ex 
non magno materiae stamine, sed maxima spiritus, quasi radii, 
agitatione, operosissimas illas telas quae in libris eorum exstant 
confecerunt. Etenim mens humana, si agat in materiam (naturam 
rerum et opera Dei contemplando), pro modo materiae 
operatur atque ab eadem determinatur; sin ipsa in se uertatur 
(tanquam aranea texens telam), tum demum interminata est, 
et parit certe telas quasdam doctrinae tenuitate fili operisque 
admirabiles, sed quoad usum friuolas et inanes.

[1,39] Haec inutilis subtilitas, siue curiositas, duplex est; et spectatur 
aut in materia ipsa, qualis est inanis speculatio siue controuersia; 
cuius generis reperiuntur et in theologia, et in 
philosophia, haud paucae ; aut in modo et methodo tractandi. 
Haec apud scholasticos fere talis erat: super unaquaque re 
proposita formabant obiectiones, deinde obiectionum illarum 
solutiones ; quae solutiones ut plurimum distinctiones tantum 
erant; cum tamen scientiarum omnium robur, instar fascis 
illius senis, non in singulis bacillis sed in omnibus uinculo coniunctis 
consistat. Etenim symmetria scientiae, singulis scilicet 
partibus se inuicem sustinentibus, est et esse debet uera atque 
expedita ratio refellendi obiectiones minorum gentium. Contra, 
si singula axiomata tanquam baculos fascis seorsim extrahas, 
facile erit ea infirmare, et pro libito aut flectere aut frangere. 
Ut quod de Seneca dictum erat, "Verborum minutiis rerum 
frangit pondera", uere de scholasticis usurpari possit, "Quaestionum 
minutiis scientiarum frangunt robur". Numnon in aula 
spatiosa consultius foret unum accendere cereum, aut lychnuchum 
suspendere uariis luminibus instructum, quo omnia simul 
perlustrentur, quam in singulos angulos quaquauersus exiguam 
circumferre lucernam? Atqui non absimilis est eorum ratio, 
qui non tam ueritatem perspicuis argumentis, authoritatibus, 
comparationibus, exemplis illustrare nituntur; quam in hoc 
solum incumbunt ut minutos quosque scrupulos eximant, et 
captiunculas expediant, et dubitationes soluant; hoc pacto 
quaestionem ex quaestione gignentes, quemadmodum fit in superiori 
similitudine, ut lucerna in unum aliquem locum delata 
alios circumquaque destituat et obscuret. Adeo ut Scyllae fabula 
ad uiuum exprimat hoc genus philosophiae ; cuius os et 
pectus uirginem formosam praeferebant, infra uero fuisse aiunt
"Candida succinctam latrantibus inguina monstris."

[1,40] Sic generalia quaedam apud scholasticos inuenias, quae pulchra 
sunt dictu, et non perperam inuenta ; ubi autem uentum fuerit 
ad distinctiones decisionesque, pro foecundo utero ad uitae humanae 
commoda, in portentosas et latrantes quaestiones desinunt. 
Itaque minime mirum, si hoc genus doctrinae etiam apud uulgus 
hominum contemptui obnoxium fuerit, qui fere solent 
ueritatem propter controuersias circa eam motas aspernari, 
atque existimare eos errare omnes qui nunquam inter se conueniant; 
cumque uideant doctos homines inter se digladiari de 
rebus nullius momenti, facile illud Dionysii Syracusani arripiunt, 
"Verba ista sunt senum otiosorum." Nihilominus certissimum 
est, si modo scholastici ad inexplebilem sitim ueritatis et 
continuam agitationem ingenii uarietatem et multiplicitatem 
lectionis et contemplationum adiunxissent, insignia profecto
illi exstitissent lumina, omnesque artes et scientiae mirifice 
prouexissent. Hactenus de secunda literarum intemperie.

[1,41] Ad tertiam quod attinet, quae ad falsitatem et mendacium 
spectat; una haec omnium turpissima est, quippe quae ipsam 
naturam animamque destruit scientiae, quae nihil aliud est quam 
ueritatis imago. Nam ueritas essendi et ueritas cognoscendi 
idem sunt ; nec plus a se inuicem differunt, quam radius 
directus et reflexus. Hoc uitium itaque duplex uel potius 
duplicatum est, impostura et credulitas ; haec decipitur, illa 
decipit; quae licet uideantur discrepantis naturae, alteraque a 
calliditate quadam, altera a simplicitate profecta, plerumque 
tamen coeunt. Ut enim in carmine habetur,
"Percontatorem fugito, nam garrulus idem est"; 
innuendo, qui curiosus est eundem esse et futilem ; pariter fit, 
ut qui facile credat idem libenter decipiat. Quemadmodum 
quoque fieri uidemus in fama et rumoribus, ut qui cito iisdem 
fidem habeat, pari facilitate eos auxerit. Quod Tacitus prudenter 
innuit his uerbis, "Fingunt simul creduntque"; adeo finitimae 
sunt uoluntas fallendi et facilitas credendi.

[1,42]  Haec credendi recipiendique omnia (licet leui authoritate 
munita) facilitas, duorum generum est, pro ratione subiectae 
materiae ; aut enim creditur narrationi siue facto (ut loquuntur 
Iurisconsulti), aut dogmati. In priori genere uidemus quanto 
dignitatis detrimento hic error affecerit ex Ecclesiasticis Historiis 
nonnullas ; quae nimis faciles se praebuerunt in prodendis 
transcribendisque miraculis, a Martyribus, Eremitis, Anachoretis, 
et aliis sanctis uiris, atque ab eorum reliquiis, sepulchris, 
sacellis, imaginibus, editis. Eodem modo in naturali historia 
uidemus multa temere ac parum cum delectu aut iudicio recepta 
et descripta ; ut liquet ex scriptis Plinii, Cardani, Alberti, et 
plurimorum ex Arabibus, quae commentitiis et fabulosis narrationibus 
passim scatent ; iisque non solum incertis et neutiquam 
probatis, sed perspicue falsis et manifesto conuictis; ingenti 
philosophiae naturalis dedecore, apud homines graues et sobrios. 
In quo sane elucescit Aristotelis sapientia et integritas, qui cum 
diligentem scripserit atque accuratam historiam Animalium, 
tam parce ficta aut fabulosa admiscuerit ; quin potius auditiones
admirandas, quas memoratu dignas iudicauit, in unum commentariolum 
coniecit; prudenter perpendens, perspicue uera 
(quae, tanquam basis experientiae solida, philosophiae et scientiis 
substerni possint) haud temere esse cum rebus suspectae fidei 
miscenda; et rursus etiam rara atque insolita, quae plerisque 
incredibilia uidentur, non omnino esse supprimenda, neque memoriae 
posterorum deneganda.

[1,43] At illa altera credulitas, quae non historiae aut narrationibus 
sed artibus et opinionibus tribuitur, duplex est; aut cum artibus 
ipsis, aut cum authoribus in arte, nimium credimus. Artes 
ipsae, quae plus habent ex phantasia et fide quam ex ratione et 
demonstrationibus, sunt praecipue tres ; Astrologia, Naturalis 
Magia, et Alchymia ; quarum tamen fines non sunt ignobiles. 
Profitetur enim Astrologia superiorum in inferiora influxum et 
dominatum recludere. Magia sibi proponit naturalem philosophiam 
a uarietate apeculationum ad magnitudinem operum
reuocare. Chymica in se suscipit partes rerum heterogeneas, 
quae in corporibus naturalibus latent et implicantur, separare 
et extrahere; corporaque ipsa inquinata depurare, impedita 
liberare, immatura perficere. Sed uiae atque rationes quae 
ducere putantur ad hos fines, tam in theoria illarum artium 
quam in praxi, erroris et nugarum plenae sunt. Neque adeo 
traditio ipsarum ut plurimum candida est, sed artificiis et latebris 
munita. Chymicae tamen hoc certe debetur, quod uere 
comparari possit agricolae apud AEsopum, qui e uita exiturus 
dixit filiis, "Se illis uim magnam auri in uinea, nec satis meminisse 
quo loco, defossam reliquisse"; qui cum uineam diligenter ligonibus 
ubique inuertissent, aurum quidem repererunt nullum ; 
sed tamen uindemiam insequentis anni, propter fossionem circa, 
radices uitium, tulerunt longe uberrimam. Sic strenui illi
Chymistarum labores et molimina circa aurum conficiendum 
haud paucis nobilibus inuentis et experimentis, tum ad reserandam 
naturam tum ad usus uitae apprime idoneis, quasi 
facem accenderunt.

[1,44] Illa autem credulitas, quae certos scientiarum authores 
dictatoria quadam potestate muniuit ut edicant, non senatoria ut 
consulant, ingens damnum scientiis intulit ; tanquam praecipua 
causa, quae tantopere illas afflixit et depressit, ut absque insigni 
aliquo augmento exangues iacerent. Hinc nempe factum est, 
ut in artibus mechanicis primi inuentores palma excogitauerint, 
tempus reliqua suppleuerit et perfecerit ; at in scientiis primi 
authores longissime penetrauerint, tempus plurima detriuerit et 
corruperit. Sic uidemus Tormentariam, Nauticam, Typographicam, 
sub initiis imperfectas et propemodum informes 
fuisse et exercentibus onerosas, temporis uero progressu expolitas 
et accommodas. At contra philosophiae et scientiae Aristotelis, 
Platonis, Democriti, Hippocratis, Euclidis, Archimedis, 
in ipsis illis authoribus uiguerunt, tractu temporis degenerarunt 
potius et non minimum splendoris amiserunt ; cuius rei non 
est alia ratio, quam quod in artibus mechanicis ingenia multorum 
in unum coierunt, in artibus et scientiis liberalibus ingenia 
multorum sub uno succubuerunt; quem tamen ipsum 
saepenumero sequaces sui potius deprauarunt quam illustrarunt. 
Ut enim aqua non ascendet altius quam caput fontis a quo
promanat, ita doctrina ab Aristotele deducta supra doctrinam 
Aristotelis nunquam assurget. Ideoque etsi non displiceat 
regula, "Oportet discentem credere"; huic tamen coniungendum 
est, "Oportet iam edoctum iudicio suo uti". Discipuli enim debent 
magistris temporariam solum fidem, iudiciique suspensionem, 
donec pentus imbiberint artes ; non autem plenam libertatis 
eiurationem, perpetuamque ingenii seruitutem. Quare, ut 
absoluam hanc partem, hoc tantum adiiciam ; magnis authoribus 
suus sic constet honos, ut authori authorum et ueritatis parenti, 
Tempori, non derogetur.

[1,45] Explicauimus tandem tres doctrinae intemperies, siue morbos; 
praeter quos nonnulli sunt, non tam morbi confirmati quam 
uitiosi humores; qui tamen non adeo occulti sunt aut latentes, 
quin in multorum sensum et reprehensionem incurrant, ideoque 
neutiquam praetermittendi.

[1,46] Horum primus est immodicum studium duorum extremorum, 
Antiquitatis et Nouitatis ; qua in re Temporis filiae male patrissant. 
Ut enim Tempus prolem deuorat, sic haec se inuicem; 
dum Antiquitas nouis inuideat augmentis, et Nouitas non sit 
contenta recentia adiicere, nisi uetera prorsus eliminet et reiiciat. 
Certe consilium Prophetae uera in hac re norma est: 
"State super uias antiquas, et uidete quaenam sit uia recta et bona, 
et ambulate in ea". Antiquitas eam meretur reuerentiam, ut 
homines aliquamdiu gradum sistere et supra eam stare debeant, 
atque undequaque circumspicere quae sit uia optima ; quum 
autem de uia bene constiterit, tunc demum non restitandum, sed 
alacriter progrediendum. Sane, ut uerum dicamus, "Antiquitas 
saeculi iuuentus mundi".  Nostra profecto sunt antiqua tempora,
cum mundus iam senuerit ; non ea, quae computantur ordine 
retrogrado initium sumendo a saeculo nostro.

[1,47] Alius error e priori oriundus, est suspicio quaedam et diffidentia, 
quae nihil nunc posse inueniri autumat, quo mundus tam 
diu carere potuit; ac si illa obiectio conueniret erga tempus, 
qua Lucianus impetit Iouem caeterosque ethnicorum deos. 
"Miratur enim, cur tot olim genuerint liberos, nullos autem suo 
saeculo ? interrogatque iocans, ecquid septuagenarii iam essent, aut 
lege Papia contra senum nuptias lata constricti?"  Sic uidentur 
homines subuereri, ne Tempus effoetum iam factum sit et ad 
generationem ineptum. Quin potius leuitas hominum atque 
inconstantia hinc optime perspici potest, qui donec res aliqua 
perfecta sit, eam mirantur fieri posse ; postquam facta semel 
est, iterum mirantur eam iampridem factam non fuisse. Ita 
Alexandri expeditio in Asiam habita est initio pro uasto et 
arduo admodum negotio ; quam tamen postes placuit Liuio in 
tantum eleuare ut diceret de Alexandro, "Nil aliud quam bene 
ausus est uana contemnere". Idem Columbo euenit, circa occidentalem nauigationem.  Sed in rebus intellectualibus hoc fit 
multo frequentius, uti uidere est in plerisque propositionibus 
apud Euclidem, quia antequam demonstrentur mirae uidentur, 
et quibus quis non facile assenserit; post demonstrationem
autem factam, arripit eas mens per retractionem quandam (ut 
loquuntur Iureconsulti), tanquam ante perspectas et cognitas.

[1,48] Alius error superiori affinis, est eorum qui omnium sectarum 
atque haeresium ueterum, postquam excussae fuissent et uentilatae, 
optimam semper obtinuisse posthabitis aliis existimant. 
Itaque putant, si quis de integro institueret inquisitionem et 
examen, non posset non incidere in aliquas ex reiectis opinionibus, 
et post reiectionem amissis et obliteratis; quasi uero multitudo, 
aut etiam sapientes multitudinis deliniendae gratia, non 
illud saepe probarint quod populare magis atque leue sit, quam 
quod solidum atque alte radices agens. Tempus siquidem 
simile est fluuio, qui leuia atque inflata ad nos deuehit, solida 
autem et pondus habentia submergit.
 
[1,49] Alius error a reliquis diuersus, est praematura atque proterua 
reductio doctrinarum in artes et methodos ; quod cum fit, 
plerunque scientia aut parum aut nihil proficit. Nimirum ut 
ephebi, postquam membra et lineamenta corporis ipsorum perfecte 
efformata sunt, uix amplius crescunt; sic scientia, quamdiu 
in aphorismos et obseruationes spargitur, crescere potest et 
exurgere ; sed methodis semel circumscripta et conclusa, expoliri 
forsan et illustrari aut ad usus humanos edolari potest, 
non autem porro mole augeri.

[1,50] Alius error succedens ipsi quem postremo notauimus, est quod 
post singulas scientias et artes suas in classes distributas, mox 
a plerisque uniuersali rerum cognitioni et Philosophiae Primae 
renunciatur; quod quidem profectui doctrinarum inimicissimum 
est. Prospectationes fiunt e turribus sut locis praealtis, et 
impossibile est ut quis exploret remotiores interioresque scientiae 
alicuius partes, si stet super plano eiusdem scientiae, neque 
altioris scientiae ueluti speculam conscendat.

[1,51] Alius error fluit ex nimia reuerentia et quasi adoratione intellectus 
humani ; unde homines abduxere se a contemplatione 
naturae atque ab experientia, in propriis meditationibus et ingenii 
commentis susque deque uolutantes. Caeterum praeclaros hos 
opinatores et (si ita loqui licet) Intellectualistas, qui tamen pro 
maxime sublimibus et diuinis philosophis haberi solent, recte 
Heraclitus perstrinxit; "Homines", inquit, "quaerunt ueritatem in 
microcosmis suis, non in mundo maiori". Respuunt enim quasi
abecedarium naturae, primumque in operibus diuinis tirocinium; 
quod si non facerent, potuissent fortasse gradatim et sensim, 
post literas simplices et deinceps syllabas, ad textum et uolumen 
ipsum creaturarum expedite legendum ascendere. At 
illi contra iugi mentis agitatione urgent et tanquam inuocant 
suos Genios, ut uaticinentur eis edantque oracula, quibus merito 
et suauiter decipiuntur.

[1,52] Alius error huic posteriori finitimus est, quod homines saepius 
imbuant et inficiant meditationes et doctrinaa suas opinionibus 
quibusdam et conceptibus propriis, quos potissimum in admiratione 
habent, aut artibus quibus maxime addicti et consecrati 
sunt ; caetera omnia illis deliciis inficientes et quasi intingentes, 
licet fuco admodum fallaci. Sic suae philosophiae immiscuit 
Plato theologiam, Aristoteles logicam, secunda schola Platonis 
(Proclus scilicet et reliqui) mathematicas. Istas enim artes 
solebant illi tanquam filiolos suos primogenitos suauiari. At 
Chymici e paucis experimentis ad foculum et fornacem nouam 
philosophiam excuderunt. Et Gilbertus, popularis noster, philosophiam 
aliam ex magnete elicuit. Sic Cicero, cum uarias 
opiniones de natura animae recensens, tandem in musicum incidisset, 
qui animam esse harmoniam statuebat, facete dixit ; "Hic 
ab arte sua non recessit". Sed de hoc genus erroribus apposite 
et prudenter ait Aristoteles, "Qui respiciunt ad pauca, de facili 
pronunciant".

[1,53] Alius error est impatientia dubitandi, et coeca festinatio decernendi 
absque debita et adulta suspensione iudicii. Nam 
biuium contemplationis non est dissimile biuio actionis a ueteribus 
saepius memorato ; cuius altera uia initio plana et facilis erat 
fine autem imperuia; altera ingredienti aspera erat et confragosa, 
ubi paulo processeris expedita et aequabilis. Haud secus 
in contemplationibus, si quis a certis ordiatur, in dubia desinet; 
sin a dubiis incipiat eaque aliquandiu patienter toleret, in certis 
exitum reperiet.

[1,54] Similis error se ostendit in modo tradendi doctrinam, qui ut 
plurimum est imperiosus et magiatralis, non ingenuus et liberalis ; 
ita demum compositus, ut potius fidem imperet quam 
examini subiiciatur. Non negauerim in summariis libellis ad 
praxim destinatis hanc formulam scribendi retineri posse, uerum 
in iustis tractatibus de scientiis utrumque extremum uitandum 
censeo, tam Velleii Epicurei, nil tam metuentis quam ne dubitare 
de re aliqua uideretur quam Socratis et Academiae omnia 
in dubio relinquentium. Candori potius studendum, resque 
maiore aut minore contentione tradendae, prout rationum momentis 
parcius aut plenius sint probatae.

[1,55] Alii errores sunt in scopis quos homines praefigunt sibi, et in 
quos conatus suos et labores dirigunt. Cum enim diligentiores 
literarum Coryphaei ad id collimare debeant praecipue, ut arti 
quam profitentur aliquid praeclarum adiiciant ; hi contra in secundis 
tantummodo consistere sat habent ; uel subtilis interpretis, 
uel antagonistae uehementis et neruosi, uel methodici 
abbreuiatoris, nomen ambientes ; unde reditus et uectigalia 
scientiarum augeri possunt, patrimonium et fundus minime.

[1,56] Omnium autem grauissimus error in deuiatione ab ultimo 
doctrinarum fine consistit. Appetunt enim homines scientiam, 
alii ex insita curiositate et irrequieta ; alii animi causa et delectationis; 
alii existimationis gratis ; alii contentionis ergo, 
atque ut in disserendo superiores sint ; plerique propter 
lucrum et uictum ; paucissimi ut donum rationis diuinitus 
datum in usus humani generis impendant. Plane, quasi in 
doctrina quaereretur lectulus, in quo tumultuans ingenium et 
aestuans requiesceret ; aut xystus siue porticus, in quo animus 
deambularet liber aut uagus ; aut turris alta et edita, de qua 
mens ambitiosa et superba despectaret; aut arx et propugnaculum 
ad contentiones et praelia; aut officina ad quaestum et 
mercatum ; et non potius locuples armarium et gazophylacium, 
ad opificis rerum omnium gloriam et uitae humanae subsidium. 
Hoc enim illud est, quod reuera doctrinam atque artes condecoraret 
et attolleret, si contemplatio et actio arctiore quam
adhuc uinculo copularentur. Quae certe coniunctio talis foret, 
qualis est supremorum duorum planetarum syzygia, cum Saturnus, 
quietis et contemplationis dux, cum Ioue, duce societatis 
agendique, conspiret. Quanquam cum de praxi atque actione 
loquor, nullo modo ad doctrinam professoriam et lucrosam innuo. 
Neque enim me fugit, quantopere hoc ipsum progressionem 
doctrinae et amplificationem moretur; perinde quidem ut aureum 
malum ante oculos Atalantae proiectum, quod ut tollat dum 
flectit se, cursus interea impeditur ;
"Declinat cursus, aurumque uolubile tollit!"

[1,57] Neque rursus mihi in animo est, quod de Socrate dictum erat,
"Philosophiam deuocare de coelo, ut tantummodo uersaretur in
terris" ; hoc est, Physicam seponi, ut Moralis Philosophia et 
Politica celebraretur sola ; sed quemadmodum coelum et terra 
simul conspirant et consentiunt ad hominum tuendam uitam 
atque iuuandam, ita sane hic finis esse debet utriusque Philosophiae, 
ut reiectis uanis speculationibus et quidquid inane ac 
sterile est, conseruetur quidquid solidum est ac fructuosum ; ut 
hoc pacto Scientia non sit tanquam scortum, ad uoluptatem, aut 
tanquam ancilla, ad quaestum ; sed tanquam sponsa, ad generationem, 
fructum, atque solatium honestum.

[1,58] Iam explicasse uideor et quasi dissectione quadam aperuisse 
uitiosos illos humores, aut saltem eorum praecipuos, qui non 
solum obstitere profectui literarum, uerum etiam culpandis 
iisdem ansam dedere. Quod quidem si nimis ad uiuum fecerim, 
meminisse oportet, "Fidelia uulnera amantis, sed dolosa oscula 
malignantis". Utcunque, hoc certe mihi uideor assecutus, ut 
merear fidem in sequenti preeconio, cum superiori censura tam 
libere egerim. Neque tamen in animo est mihi panegyricum 
literarum scribere, aut hymnum Musis praecinere, licet forsitan 
diu iam sit ex quo sacra earum rite celebrata sint; sed consilium 
est absque pigmentis et hyperbolis uerum doctrinae contra 
alias res pondus excipere et perpendere, uerumque eius ualorem 
et pretium ex testimoniis diuinis atque humanis exquirere.

[1,59] Primo igitur quaeramus dignitatem scientiae in archetypo, 
siue exemplari : id est, in attributis atque actis Dei, quatenus
reuelantur homini, et sobrie indagari possunt. Qua in re non 
competit appellatio Doctrinae, cum omnis doctrina sit scientia 
acquisita ; nulla autem cognitio in Deo acquisita est, sed originalis. 
Itaque aliud quaerendum est nomen, Sapientia scilicet, 
ut Sacrae Scripturae eam indigitant.

[1,60] Sic autem se res habet : In operibus creationis duplicem 
uirtutis diuinae emanationem uidemus, quarum una ad potentiam 
refertur, altera ad sapientiam. Illa praecipue cernitur in 
creanda mole materiae, haec in pulchritudine formae disponenda. 
Hoc posito notandum est, nihil in creationis historia obstare, 
quin fuerit confusa illa coeli terraeque massa et materia unico 
temporis momento creata ; cui tamen disponendae digerendaeque 
sex dies fuerunt attributi : adeo signanter Deus opera potentiae 
ac sapientiae discriminauit. Cui accedit, quod de materiae creatione 
memoriae proditum non sit dixisse Deum, "Fiat coelum et 
terra", sicut de sequentibus operibus dictum est ; sed nude atque 
actualiter, "Deus creauit coelum et terram" : ita ut materia 
uideatur tanquam manu facta, formae uero introductio stilum 
habeat legis aut decreti.

[1,61] Pergamus a Deo ad Angelos, quorum natura dignatione est 
Deo proxima. Videmus in ordinibus Angelorum (quatenus 
fides adhibenda Coelesti illi Hierarchiae, quae Dionysii Areopagitae 
nomine euulgatur primum locum obtinere Seraphim, 
Angelos scilicet amoris ; secundum Cherubim, Angelos illuminationis; 
tertium autem locum et sequentes Thronis, Principatibus, 
caeterisque Angelis potentiae et ministerii concedi ; ut
ex hoc ipso ordine ac distributione clarum sit, Angelos scientiae 
et illuminations Angelis imperii et potentiae praeponi.
A Spiritibus et Intelligentiis ad formas sensibiles et materiatas 
descendentes, legimus primam formarum creatarum 
fuisse Lucem ; quae in naturalibus et corporeis, Scientiae in 
spiritualibus atque incorporeis respondet.
Sic in distributione dierum, uidemus diem qua requieuit 
Deus et contemplatus est opera sua benedictam fuisse supra 
omes dies quibus creata est et disposita fabrica unuersi.
Post creationem absolutam legimus Hominem collocari in 
Paradiso, ut illic operaretur; quod quidem opus aliud esse non 
poterat quam quale pertinet ad contemplandum ; hoc est, cuius 
finis non ad necessitatem aliquam, sed ad delectationem et actiuitatem 
sine molestia, referri possit. Cum enim tunc temporis 
nulla potuerit esse creaturae reluctatio, nullus sudor uultus, 
necessario sequitur actiones humanas ad uoluptatem et contemplationem, 
non ad laborem aut opus, comparatas fuisse. 
Rursus, primae hominis actiones, quas in Paradiso exercuit, 
duas summarias scientiae partes complexae sunt. Hae erant, inspectio 
creaturarum, et impositio nominum. Nam scientia illa 
quae lapsum introduxit (quod et ante monuimus) non erat naturalis 
scientia circa creaturas, sed moralis scientia de Bono et 
Malo ; ex hac suppositione, quod Dei mandata aut uetita non 
essent principia Boni et Mali, sed quod alias haberent illa 
origines; quorum cognitionem affectauit homo, scilicet ut totaliter 
a Deo deficeret, et sibi ipsi suoque arbitrio prorsus
inniteretur.

[1,62] Veniamus ad ea quae statim post lapsum contigere. Videmus 
(ut innumera sunt Sacrarum Scripturarum mysteria, salua 
semper ueritate historica et literali) imaginem duarum uitarum, 
contemplatiue nimirum et actiuae, in personis Abelis et Caini, 
inque eorum institutis et primitiuis uiuendi rationibus delineatam ; 
quorum alter pastor erat (qui propter otium et quietum 
liberumque coeli aspectum typus est uitae theoricae), alter agricola 
(laboribus scilicet fatigatus, et aspectu in terram defixus). 
Ubi cernere est, fauorem electionemque diuinam ad pastorem 
accessisse, non ad agricolam.
Sic ante Diluuium, Sacri Fasti, inter paucissima quae de eo 
saeculo memorantur, dignati sunt memoriae prodere inuentores 
musicae atque operum metallicorum. Sequenti saeculo post 
Diluuium, grauissima poena qua Deus humanam auperbiam 
ultus est fuit confusio linguarum, qua doctrinae liberum commercium 
et literarum ad inuicem communicatio maxime interclusa est.

[1,63] Descendamus ad Mosem legislatorem et primum Dei notarium, 
quem Scripturae ornant hoc elogio, quod "gnarus et 
peritus esset omnis doctrinae Aegyptiorum". Quae, quidem gens 
inter uetustissimas mundi scholas numeratur. Sic enim Plato 
inducit Aegyptium sacerdotem dicentem Soloni : "Vos Graeci 
semper pueri estis, nullam uel sctentiam antiquitatis uel antiquitatem scientica habentes." Perlustremus Caeremonialem Legem 
Mosis, reperiemusque (praeter Christi praefigurationem, distinctionem 
populi Dei a gentibus, exercitium obedientiae, aliosque 
eiusdem legis usus sacros) nonnullos doctissimorum Rabbinorum 
haud inutilem circa eam nauasse operam, ut sedulo eruerent, 
quandoque naturalem, quandoque moralem sensum caeremoniarum 
et rituum. Exempli gratia : ubi de lepra dicitur, "Si 
effloruerit discurrens lepra, homo mundus erit et non recludetur: 
sin caro uiua in eo erit, immunditiae condemnabitur, et ad sacerdotis 
arbitrium separabitur." Ex hac lege colligit unue eorum axioma 
in natura : "Putredinem pestilentiorem esse ante quam post 
maturitatem". Alius morale documentum elicit : "Homines flagitiis 
undiqus coopertos minus corrumpere publicos mores, quam mediocriter 
ex parte tantum malos : adeo ut ex hoc et similibus 
locis eius legis, praeter sensum theologicum, haud pauca ad 
philosophiam spectantia spargi uideantur.

[1,64] Si quis etiam eximium ilium Iobi librum diligenter euoluerit, 
plenum eum et tanquam grauidum naturalis philosophiae
mysteriis deprehendet. Exempli gratis ; circa cosmographiam 
et rotunditatem terrae illo loco, "Qui extendit aquilonem super 
uacuum, et appendit terram super nihilum"; ubi pensilis terra, 
polus arcticus, et coeli conuexitas in extimis, haud obscure 
insinuantur. Rursus circa astronomiam et asterismos, illis 
uerbis : "Spiritus eius ornauit coelos, et obstetricante manu eius 
eductus est coluber tortuosus." Et alio loco : "Nunquid coniungere 
ualebis micantes stellas Pleiadas, aut gyrum Arcturi poteris dissipare ?" 
ubi immota configuratio stellarum fixarum, paribus 
interuallis semper inter se distantium, elegantissime describitur. 
Item alio loco : "Qui facit Arcturum, et Oriona, et Hyadas, et 
interiora Austri"; ubi iterum innuit depressionem antarctici 
poli, eamque designat nomine interiorum Austri, quia australes 
stellae nostro hemisphaerio non cernuntur. Circa generationem 
animalium : "Annon sicut lac mulsisti me, et sicut caseum coagulasti 
me"? etc. Circa rem metallicam : "Habet argentum 
uenarum suarum principia, et auro locus est in quo conflatur, 
ferrum de terra tollitur, et lapis solutus calore in aes uertitur" : 
et sequentia in eodem capite.

[1,65] Pariter et in persona regis Salomonis uidemus donum sapientiae, 
tum in petitione ipsius tum in concessione diuina, omnibus 
terrenae et temporalis foelicitatis bonis praelatum ; uirtute cuius 
doni et concessionis Salomon egregie instructus, non solum 
scripsit insignes illas parabolas siue aphorismos de diuina 
atque morali philosophia, uerum etiam composuit naturalem historiam 
omnium uegetabilium, "a cedro super montem usque ad 
muscum super murum" (qui nihil est aliud quam rudimentum 
plantae, putredinis et herbae medium), omniumque etiam quae 
respirant et mouentur. Imo idem rex Salomon, quamuis excelluerit 
opibus, magnificentia aedificiorum, classe, famulitio, 
nominis celebritate, et reliquis quae ad gloriam pertinent, nihil 
tamen ex ista gloriae segete sibi ipsi decerpit sut assumit, praeter 
decus inquirendi et inueniendi ueritatem. Sic enim diserte 
ait : "Gloria Dei est celare uerbum, et gloria regis inuestigare 
sermonem." Ac si Diuina Maiestas innoxio illo et beneuolo
puerorum ludo delectaretur, qui ideo se abscondunt ut inueniantur; 
quasique etiam nihil esset honorificentius regibus, 
quam Dei collusores esse in eodem ludo ; praesertim cum tot 
ingeniis imperent, tantasque opes praesto habeant, quibus 
omnis secreti inuestigatio absolui possit.
Nec uero aliter haec dispensauit Deus, postquam Saluator noster 
in mundum uenisset. Ille enim prius potentiam ostendit suam 
in profliganda ignorantia, ubi cum doctoribus et sacerdotibus 
dissereret in Templo, quam in subiuganda natura tot et tantis 
editis miraculis. Aduentus quoque Spiritus Sancti praecipue 
adumbratus atque expressus fuit in similitudine ac dono linguarum, 
quae sunt duntaxat uehicula scientiae.
Ita in seligendis illis instrumentis quae adhibuit Deus ad 
fidem disseminandam, initio homines euocauit plane indoctos et 
illiteratos, praeterquam quod Spiritus Sancti afflatu instructi 
fuissent; quo euidentius uirtutem suam immediatam et diuinam 
declararet, omnemque humanam sapientiam deprimeret. Quamprimum 
autem consilium suum in hac parte perimpletum esset, 
mox in proxima successione temporum, diuinam ueritatem suam 
aliis doctrinis ueluti pedissequis comitatam in mundum immisit. 
Itaque D. Pauli calamus (qui inter Apostolos solus literatus 
fuit), in Scripturis Noui Testamenti praecipue a Deo adhibitus est.

[1,66] Sic et nouimus complures ex antiquis episcopis et patribus 
egregie fuisse in omni ethnicorum eruditione uersatos. Adeo 
ut Edictum Iuliani, quo cautum est ne Christiani ad scholas et 
gymnasia mitterentur, perniciosior machina ad expugnandam 
fidem Christianam, quam cruentae superiorum imperatorum 
persecutiones habitum fuerit. Neque Gregorii Primi, episcopi 
Romani, (caetera uiri egregii) aemulatio et inuidentia, qui ethnicorum 
authorum et antiquitatum memoriam obliterare studebat, 
in bonam partem etiam apud uiros pios accepta est.
Quinimo sola Christiana Ecclesia, inter inundationes Scytharum 
a plagis septentrionalibus et Saracenorum ab orientalibus, pretiosas 
gentilis eruditionis reliquias, iamiam funditus perituras, 
sinu et gremio suo conseruauit. Nuper etiam intueri licet 
Iesuitas, qui (partim studio proprio, partim ex aemulatione 
aduersariorum, literis strenue incubuerunt) quantum subsidii 
uiriumque Romanae Sedi reparandae et stabiliendae attulerint.

[1,67] Quare, ut absoluam hanc partem, duo sunt praecipua officia 
et ministeria, praeter ornatum et illustrationem, quae Fidei Religionique 
humaniores literae persoluunt. Unum, quod efficacia 
sint incitamenta ad diuinam gloriam exaltandam et celebrandam; 
sicut enim Psalmi et aliae Scripturae crebro nos inuitant ad 
contemplationem praedicationemque magnificorum et admirabilium 
operum Dei, ita si tantum in eorum specie externa sicut 
sensibus nostris se exhibent haereremus, eandem faceremus iniuriam 
Maiestati Diuinae, ac si de opulentia et copia nobilissimi 
gemmarii ex iis quae palam exponuntur in pergula iudicaremus. 
Alterum, quod singulare remedium antidotumque exhibeat 
Philosophia contra infidelitatem et errores. Nam Saluator 
noster inquit: "Erratis nescientes Scripturas et potentiam Dei". 
Ubi duos libros, ne in errores incidamus, proponit nobis euoluendos ; 
primo uolumen Scripturarum, quae uoluntatem Dei, 
dein uolumen Creaturarum, quae potentiam reuelant : quorum 
posterior ueluti clauis est prioris, non solum intellectum nostrum 
aperiens ad genuinam Scripturarum mentem ex generalibus 
regulis rationis et legibus sermonis expromendam ; sed 
porro etiam praecipue fidem nostram reserans, ut in seriam 
ingrediamur Omnipotentiae Diuinae meditationem, cuius characteres 
maxime insculpti eius operibus et incisi sunt. Tantum 
de Diuinis testimoniis ac iudiciis, pro uera dignitate et pretio 
doctrinae, dictum sit.

[1,68] Quantum ad Humana testimonia et argumenta, tam latus 
aperitur campus, ut in tractatu hoc breui et presso delectum 
potius adhibere deceat quam copiam. Primo itaque summus 
apud ethnicos honoris gradus fuit, diuinam uenerationem cultumque 
consequi; (quod quidem Christianis est tanquam fructus
uetitus ; nunc uero loquimur separatim de iudiciis humanis). 
Itaque (ut coepimus dicere) apud ethnicos ille quem Graeci 
"Apothesin", Latini "Relationem inter Diuos" uocarunt, supremus 
honor fuit, qui homini ab homine tribui posset ; praesertim ubi 
non ex decreto aut edicto aliquo imperii (ut Caesaribus apud 
Romanos), sed ex opinione hominum et fide interna ultro deferretur. 
Cuius honoris tam excelsi gradus quidam erat, et terminus 
medius. Quippe supra humanos honores, heroici numerabantur 
et diuini; in quorum distributione hunc ordinem tenuere ueteres. 
Rerumpublicarum conditores, legislatores, tyrannicidae, patres 
patriae, quique in rebus ciuilibus optime meruerunt, insigniti 
sunt titulo Heroum tantum, aut Semideorum ; quales fuere 
Theseus, Minos, Romulus, ceterique. Ex altera parte inuentores 
et authores nouarum artium, quique uitam humanam 
nouis commodis et accessionibus dotarunt, semper consecrati 
sunt inter Deos Ipsos Maiores; quod Cereri, Baccho, Mercurio, 
Apollini, et aliis contigit. Quod certe iure et sano cum iudicio 
factum est. Nam priorum benemerita intra unius aetatis 
aut nationis limites fere co�rcentur; nec absimilia sunt imbribus 
tempestiuis et benignis, qui quamuis frugiferi sint atque optabiles, 
tamen pro illa tempestate tantum qua decidunt, atque pro 
amplitudine tractus terrae quam irrigant, utiles sunt ; posteriorum 
uero beneficia, ut ipsius solis et caelestium munera, 
temporibus perpetua, locis infinita sunt. Illa rursus cum contentione 
et perturbatione ut plurimum coniuncta sunt; haec 
habent uerum characterem Diuinae Praesentiae, ueniuntque in 
aura leni absque tumultu aut strepitu.

[1,69] Neque sane doctrinae meritum in ciuilibus et in reprimendis 
incommodis quae homo homini infert, multum cedit alteri in 
subleuandis humanis necessitatibus quae ab ipsa natura imponuntur. 
Atque hoc genus meriti optime adumbratum fuit 
sub illa ficta narratione de theatro Orphei; ubi singulae bestiae 
auesque congregatae sunt, quae appetituum suorum innatorum 
immemores, praedae, ludi, pugnae, amice placideque una stetere, 
citharae concentu et suauitate captae ; cuius sonus ubi aut cessaret 
aut maiori sonitu obrueretur, omnes illico animantes ad 
ingenium redibant. Qua in fabula eleganter describuntur ingenia 
et mores hominum, qui uariis et indomitis cupiditatibus 
agitantur, lucri, libidinis, uindictae ; qui tamen quamdiu aures
praebent praeceptis et suasionibus religionis, legum, magistrorum, 
in libris, sermonibus, et concionibus eloquenter et suauiter 
modulantibus, tamdiu pacem colunt et societatem; sin ista 
sileant aut seditiones et tumultus obstrepant, omnia dissiliunt 
et in anarchiarn atque confusionem relabuntur.

[1,70] Sed enim hoc clarius cernitur, cum reges ipsi aut magnates 
aut praefecti eruditione praediti sint. Utut enim suis addictus 
nimium partibus uideatur, qui dixit, "Tum demum respublicas 
fore felices, cum aut philosophi regnant, aut reges philosophantur";
hoc tamen experientia notum est, sub eruditis principibus et 
custodibus reipublicae saecula maxime foelicia fuisse. Quamuis 
enim reges ipsi suos habeant errores et uitia, affectibus scilicet 
et prauis consuetudinibus pro more caeterorum hominum obnoxii ; 
tamen doctrinarum si accedat lumen, anticipatae quaedam 
notiones religionis, prudentiae, honestatis, retinent eos, et ab 
omni praecipiti et immedicabili excessu et errore refraenant ; 
aurem semper uellentes, etiam cum consiliarii et domestici 
silent. Quin senatores ipsi et consiliarii qui literis exculti 
sunt, solidioribus innituntur principiis quam qui ab experientia 
tantum edocti sunt ; illis ex longinquo prospicientibus pericula 
et mature propulsantibus, cum isti tantum ex propinquo et 
cominus sapiant, nihil uidentes nisi quod imminet, et tunc 
demum agilitate ingenii sui se in ipso periculorum articulo 
expedire et eripere posse confidentes.

[1,71] Quae felicitas temporum sub eruditis principibus (ut semper 
breuitati studeam, adhibens non nisi lectissima quaeque exempla 
et maxime illustria) praecipue cernitur eo in saeculo, quod a 
morte Domitiani imperatoris usque ad imperium Commodi 
defluxit ; successionem sex principum eruditorum, aut certe 
eruditioni impense fauentium, complectente ; omniumque (si 
temporalia bona spectemus) quae unquam uidit Roma, totius 
orbis tunc epitome, longe florentissimo. Id quod Domitiano, 
pridie eius diei quo interfectus est, in somnis praemonstratum 
erat ; quippe qui uidere uisus est "caput aureum sibi pene ceruicem 
enatum esse" ; quod sane uaticinium aureis illis subsequentibus 
saeculis adimpletum est; de quibus sigillatim sed breuissime uerba faciam.

[1,72] Nerua uir doctus fuit, Apollonii illius Pythagorei familiaris
et quasi discipulus, qui etiam fere expirauit in uersu illo Homeri,
"Telis, Phoebe, tuis lacrymae ulciscere nostras".
Traianus non ipse quidem doctus, sed doctrinae admirator et 
erga literatos munificus, bibliothecarum institutor, et in cuius 
aula (licet imperatoris bellicosi) professores et paedagogos gratiosissimos 
fuisse memoriae proditum est. Adrianus curiosissimus 
mortalium, et inexplebilis omnis uarietatis et secreti inuestigator.
Antoninus subtilis et quasi scholasticus, unde etiam Cymini 
Sector uocatus est. Ex Diuis Fratribus autem, Lucius 
Commodus molliori literarum genere eruditus ; Marcus etiam 
cognomine ipso philosophus. Hi principes, ut doctissimi, ita et 
optimi fuerunt. Nerua clementissimus imperator, quique, si 
nihil aliud, orbi Traianum dedit. Traianus, omnium qui imperarunt, 
et belli et pacis artibus maxime florens ; idem imperii 
fines longissime protulit ; idem uim dominationis modestissime 
cohibuit ; maximorum etiam exstructor operum, unde a Constantino 
Parietaria per inuidiam uocatus est, propter nomen 
eius tot parietibus incisum. Adrianus temporis ipsius aemulus; 
iniurias enim et ruinas temporis, in quoquo genere, cura et munificentia 
sua reparauit. Antoninus (ut etiam appellatus est) 
uir maxime Pius, natiua quadam et insita bonitate omnibus 
ordinibus gratus, cuiusque regnum (licet haud breue) omnis 
calamitatis expers. Lucius Commodus fratri quidem bonitate 
cedens, reliquos imperatores plurimos superans. Marcus, uir 
ad exemplar uirtutis compositus, cuique scurra ille in Conuiuio 
Deorum nihil habuit quod obiiceret, praeter patientiam 
erga mores uxoris. In hac itaque continua sex principum serie 
uidere cuiuis liceat felicissimos fructus doctrinae in imperio 
collocatae, in maxima orbis terrarum tabula depictos.

[1,73] Iam uero doctrina non in ciuilia tantum atque artes pacis 
influxum habet, sed et in militari uirtute exercet uim suam ac 
potentiam ; ut clare perspicitur in exemplis Alexandri Magni 
et Caesaris dictatoris ; quorum antea obiter memini.rnus, nunc 
uero ea paulo fusius retractabimus. Horum uirtutes militares
et res in bello gestas superuacaneum esset notare aut recensere, 
cum in eo genre mundi miracula exstiterint; sed de amore 
ipsorum et studio erga literas, necnon in iisdem excellentia 
propria, non alienum erit si paucu subiungamus.

[1,74] Educatus fuit Alexander edoctusque ab Aristotele (philosopho 
certe magno), qui nonnullos e libris suis philosophicis ei 
nuncupauit. A latere illius nunquam discedebat Callisthenes 
aliique pereruditi uiri, qui castra sequebantur, et perpetui erant 
omnium eius itinerum et expeditionum comites. Quo autem 
pretio literas habuerit, haud pauca liquido demonstrant; ueluti 
inuidia qua dignam censuit Achillis fortunam, quod gestarum 
rerum laudumque suarum Homerum praeconem inuenerat; iudicium 
de pretiosa Darii arcula inter reliqua spolia reperta, de 
qua cum quaestio moueretur quidnam potissimum dignum esset 
quod in ea asseruaretur, ipse, cum alii alia dicerent, pro Homeri 
operibus sententiam tulit ; epistola obiurgatoria ad Aristotelem 
missa, postquam libros Physicorum edidisset, in qua expostulat 
quod philosophiae mysteria euulgasset; simulque rescribit malle 
se omnibus doctrina et cognitione quam potentia ac imperio 
praecellere. Sunt et alia quae huc spectant. Ipse uero quam 
egregie animum excoluisset doctrina, in omnibus eius dictis et 
responsis apparet, uel potius refulget, eruditione plenissimis; in 
quibus, licet numero pauca sint quae adhuc supersint, singularam 
scientiarum uestigia alte impressa reperias.

[1,75] In Moralibus, obseruetur primo Alexandri apophthegma circa 
Diogenem, et aduerte (si placet) si forte non unam ex grauissimis 
quaestionibus Moralia Philosophies constituat : "Utrum qui 
fruitur externis bonis felicior sit, an qui contemnit?" Cum enim 
Diogenem cerneret tam paruo contentum, conuersus ad circumstantes, 
qui eius conditionem subsannabant, "Nisi essem", inquit, 
Alexander, optarem esse Diogenes". At Seneca in hac comparatione 
Diogenem praetulit, cum diceret, "Plus erat quod Diogenes 
nollet accipere, quam quod Alexander posset dare".

[1,76] In Naturalibus, obseruetur illud quod crebro usurpabat, "In 
duabus se rebus mortalitatem suam maxime percipere, somno et 
libidine" : quod sane dictum ex intima Naturali Philosophia 
depromptum est, non tam Alexandrum quam Aristotelem aut 
Democritum sapiens ; cum tam indigentia quam redundantia 
naturae, per illa duo designata, mortis sint tanquam arrhabones.

[1,77] In Poeticis, obseruetur dictum illud, quum sanguine e uulneribus 
eius effluente, accerseret unum ex adulatoribus qui ei 
diuinitatem tribuere solebat, "Specta", inquit, "hominis iste sanguis 
est, non talis liquor qualem duit Homerus Veneris e manu manasse, 
uulnerata a Diomede"; hoc dicto et poetas et assentatores 
suos et seipsum ridens.

[1,78] In Dialecticis, accipe reprehensionem illam argutiarum 
dialecticarum circa reiicienda et retorquenda argumenta, in dicto 
suo quo perstrinxit Cassandrum delatores patris sui Antipatri 
repellentem. Cum enim Alexander forte dixisset, "Nunquid
putas hos homines tam longum iter suscepturos fuisse, nisi iustam 
doloris causam habuissent ?" reepondit Cassander, "Imo hoc ipsum
animos eis dedit, quod sperabant longinquitatem uiae obstituram 
quo minus calumnia proderetur". "Euge", inquit rex, "strophas 
Aristotelis, rem pro et contra detorquentes". Attamen hac ipsa 
quam in alio carpebat arte, cum res postularet, in commodum 
suum uti probe nouerat. Ita enim accidit, ut Callisthenes 
(quem odio clam habebat, quod nouae eius inter Diuos relationi 
refragaretur) in quodam conuiuio rogatus esset ab una discumbentibus, 
ut oblectationis gratis (cum esset uir eloquentissimus) 
thema aliquod pro arbitrio sibi sumeret, de quo subito diceret; 
ille autem annuens, et laudes gentis Macedonicae eligens, mirifico 
cum omnium applausu disseruit. At neutiquam hoc 
delectatus Alexander subiecit, "In bona causa facile est cuilibet 
esse eloquenti ; quin uerte, inquit, stilum, et quid contra nos possis 
audiamus". Callisthenes negotium in se recepit, idque tam 
acerbe tamque aculeate praestitit, ut Alexander interpellans
diceret, "Etiam malus animus, aeque ac bona causa, indid eloquentiam".

[1,79] In Rhetoricis, ad quae tropi et ornamenta pertinent, ecce tibi 
elegantissimum metaphorae usum, qua Antipatrum imperiosum 
et tyrannicum praesidem perstrinxit. Cum enim amicus quidam 
Antipatri laudaret eum coram Alexandre, quod tam moderatus 
esset, neque in Persicum (prout alii praefecti) luxum, usumque 
purpurae, ueteri Macedoniae amictu exuto, degeneraret, "At intus", 
inquit Alexander, "Antipater est totus purpureus". Etiam et illa
metaphora insignis : cnm Parmenio ad eum accederet in campis 
Arbellae, eique ingentem hostium exercitum monstraret, qui 
oculis subiacens noctu propter infinitum numerum ignium 
ueluti alterum firmamentum stellatum repraesentabat, ideoque 
consuleret ut nocturno praelio illos inuaderet, "Nolo", inquit 
Alexander, "suffurari uictoriam".

[1,80] In Politicis, attende grauissimam ilium et prudentissimam 
distinctionem, (quam omnis posteritas amplexa est,) qua duos 
ex praecipuis eius amicis, Hephaestionem et Craterum, discreuit, 
quum diceret "alterum Alexandrum amare, alterum amare regem"; 
dissimilitudinem maximi ponderis etiam inter fidelissimos regum 
seruos constituens, quod alii magis dominorum suorum personas 
uero affectu prosequantur, alii potius moueantur officio erga 
principatum ipsum. Spectetur etiam quam eximie redargueret 
errorem, principum consiliariis familiarem, qui plerumque 
consilia pro modulo sui animi et fortunae, non dominorum, 
suggerunt. Cum enim Darius magnas Alexandro offerret 
conditiones, Parmenio, "Ego", inquit, "si essem Alexander, acciperem". 
Subiecit Alexander, "Et ego equidem, si essem Parmenio". 
Postremo, excutiatur acre illud atque acutum responsum 
ad amicos interrogantes, quid sibi reseruaret cum tot et tanta 
donaret ? "Spem", inquit : quippe qui probe sciret, subductis 
rationibus, spem ueram esse sortem et tanquam haereditatem ad 
magna aepirantium. Haec Iulii Caesaris sors, cum proficiscens
in Galliam uniuersas opes profusis largitionibus exhausisset. 
Haec etiam sors Henrici Ducis Guisii, nobilissimi principis licet 
nimium ambitiosi, de quo illud increbuit," Faeneratorem eum 
fuisse unum omnium Gallorum maximum, eo quod omnes opes in 
nominibus haberet, atque patrimonium uniuersum in obligationes 
conuertisset". Caeterum admiratio huius principis, dum eum
mihi non ut Alexandrum Magnum sed ut Aristotelis discipulum 
propono, longius forfasse me prouexit.

[1,81] Quantum ad Iulium Caesarem, non est opus ut de praestantia 
eruditionis eius, aut ex educatione aut ex familiaribus aut ex 
responsis eius coniecturam faciamus. Haec siquidem eminet in 
eius scriptis et libris, quorum alii exstant, alii infeliciter desiderantur. 
Primo enim, hodie in manibus habetur insignis illa 
bellorum suorum historia, cui nomen et titulum Commentariorum 
duntaxat praefixit ; in quo omnes posteri solidum rerum 
pondus, et uiua tam actionum quam personarum simulachra, cum 
castissima puritate sermonis narrationisque perapicuitate eximia 
coniuncta, admirantur; quas quidem dotes non a natura infusas 
fuisse sed a praeceptis institutisque doctrinae acquisitas, testatur 
liber eius de Analogia, qui nihil aliud erat quam grammaticalis 
quaedam philosophia ; in quo sedulo dedit operam ut uox ad 
Placitum redderetur uox ad Licitum ; et consuetudo quoquo 
modo loquendi ad congruitatem reuocaretur emendate loquendi ; 
et uerba, quae sunt rerum imagines, rebus ipsis conuenirent, non 
uulgi prorsus arbitrium sequerentur.
Ita etiam, ueluti monumentum doctrinae non minus quam 
potentiae, emendatam eius edicto habemus computationem anni; 
quae diserte testatur aeque eum gloriae sibi duxisse siderum in 
coelis leges pernosse, ac hominibus in terris leges dedisse.

[1,82] Ex libro quoque, cui titulum praeposuit Anti-Cato, facile 
constat eum tanto studio accensum ad uictoriam ingenii, quanto 
belli et armorum, obtinendam ; certamen calami tum suscipientem 
contra maximum eo tempore pugilem, Ciceronem oratorem.
Rursus, in libro Apophthegmatum quae collegit, uidemus 
honorificentius sibi putasse si seipsum tanquam in tabellas aut 
codicillos mutaret, in quos prudentia aliorum dicta grauiaque 
referrentur, quam si dicta sua propria uelut oracula sacrarentur, 
sicut inepti principes nonnulli, adulatione corrupti, sibi fieri 
gestiunt. Attamen si recensere uellem pleraque eius dicta (ut 
feci in Alexandro), sunt ea certe huiusmodi, qualia notat Salomon, 
"Verba sapientum sunt tanquam aculei, et tanquam claui
in altum defixi". Itaque tria hic tantum proponam, non tam 
elegantia quam ui et efficacia mirabilia.

[1,83] Primo igitur, magister sit oportet loquendi, qui unico uerbo 
seditionem in exercitu comprimere potuit. Sic autem se res 
habuit. Romanis mos fuit, dum exercitum duces alloquerentur, 
Milites uti eos appellarent ; cum magistratus populum, Quirites. 
Tumultuabantur milites Caesaris, ac missionem seditiose 
flagitabant ; non quod hoc ipsi cuperent, aed ut hoc postulato 
Caesarem ad alias conditiones adigerent. Ille immotus atque 
inconcussus, silentio facto, sic exorsus est: "Ego, Quirites"; quo 
uerbo eos iam dimissos significabat. Eo perculsi milites, et 
plane obstupefacti, concionantem deinceps perpetuo obturbabant, 
et postulato illo missionis posthabito, contra obnixe petebant 
ut Militum appellatio eis restitueretur.

[1,84] Secundum fuit huiusmodi. Regis nomen Caesar summe 
affectabat. Itaque subornati sunt nonnulli, qui praetereuntem 
populari acclamatione Regem salutarent. Ille sentiens acclamationem 
tenuem fuisse ac raram, negotium ioco transmisit, ac 
si erratum esset in cognomine, "Non Rex sum", inquit, "sed Caesar". 
Dictum sane huiusmodi, ut si diligenter excutiatur, uigor eius 
et pondus uix exprimi possit. Primum enim recusationem 
nominis prae se ferebat, sed neutiquam seriam. Deinde ingentem 
quandam confidentiam et magnanimitatem monstrabat ; ac si 
Caesaris appellatio illustrior titulus esset quam Regis; quod 
haud secus euenit, et usque in hodiernum diem obtinuit. Sed 
quod illius maxime intererat, hoc dictum summo artificio finem 
suum urgebat. Hoc enim innuebat S. P. Q. R. de re leui, hoc 
est nomine tantum (nam potestatem regiam iampridem habebat), 
secum contendere ; ac tali nomine, quale complures etiam ex 
familiis obscuris gerebant ; nam cognomen Regis multis Romanorum 
gentilitium erat, quemadmodum et nos simile quiddam 
nostro idiomate habemus.

[1,85] Ultimum quod hoc loco repetere placet, tale fuit. Cum 
Caesar post bellum initum Romam occupasset, atque sanctius 
aerarium reclusisset, ut pecunias ibi congestas in usus belli tolleret, 
restitit Metellus, utpote tunc temporis Tribunus ; cui 
Caesar, "Si perstes", inquit, "mortuus es". Dein reprimens se paulum, subiecit : "Adolescens, durius est mihi hoc dicere quam facere": dictum tam mirifice 
ex terrore et clementia conflatum, ut nihil supra.
Verum ut Caesarem mittamus, perspicunm est eum probe 
sibi conscium suae eximiae eruditionis fuisse; ut liquet ex eo, 
quod demirantibus nonnullis Lucii Syllae consilium in deponenda 
dictatura, cauillans dixit : "Sylla nesciuit literas, dictare non potuit".

[1,86] Nunc autem tempus uidetur imponendi finem huic dissertationi 
de arcta coniunctione militaris uirtutis et literariae (quid 
enim in hoc genere post Alexandrum et Caesarem afferri potest?) 
nisi quod moueor unius alterius exempli dignitate et insolentia, 
eo quod tam subito transierit a ludibrio ad miraculum. Est 
autem Xenophontis philosophi, qui e Socratis ludo profectus 
est in Asiam cum Cyro Iuniore, in expeditione contra regem 
Artaxerxem. Hic Xenophon eo tempore peradolescens fuit, 
et nunquam aciem aut castra uiderat, neque tunc praefecturam 
aliquam in exercitu gerebat, sed tantum sponte ob amicitiam 
Proxeni proficiscebatur. Aderat forte fortuna, cum Falinus a 
Magno Rege legatus ad Graecos ueniret, postquam Cyrus in 
acie occubuisset, Graeci autem (manipulus tantummodo hominum) 
duce orbati, in medio prouinciarum Persiae, a patria sua 
plurimorum milliarium interuallis et fluminibus maximis atque 
altissimis interclusi essent. Legatio huc spectabat, ut positis
armis atque deditis se regiae clementiae submitterent. Cui legationi 
antequam publice responsum esset, complures ex exercitu 
familiariter cum Falino colloquebantur, inter quos Xenophon 
ita forte locutus est : "Imo", inquit, "Faline, haec duo tantum nobis
iam supersunt, arma et uirtus; si igitur arma dedamus, cui usui 
(obsecro) nobis erit uirtus ?" At Falinus subridens, "Ni fallor" 
(inquit) "Atheniensis es (adolescens) et philosophiae incumbis, atque 
bellula sunt quae dicis sed ualde erras, si uirtutem uestram 
regiis copiis parem esse arbitreris". Ecce ludibrium ; sequitur 
miraculum. Nouitius iste ex schola, et philosophus, postquam 
omnes duces et praefecti proditione interempti essent, decem 
millia peditum Babylone in Graeciam reduxit per medias Regis
prouincias, omnibus eius copiis frustra obnitentibus; quo facto 
stuporem iniecit omnibus, Graecis autem ab eo tempore ingentes 
addidit animos et spiritus ad Persarum regnum inuadendum et 
subuertendum. Quod et mox cogitauit sane et designauit 
Iason Thessalus; tentauit et inchoauit Agesilaus Spartanus; 
perfecit demum Alexander Macedo, omnes literati istius praeuii 
egregio facinore incitati.

[1,87] Pergamus ab imperatoria militarique uirtute ad moralem, et 
eam quae est hominum priuatorum. Primo, certisaimum est 
illud poetae : "Scilicet ingenuas didicisse fideliter artes
Emollit mores, nec sinit esse feros".
Eruditio siquidem humanas mentes feritate atque barbarie 
exuit. Veruntamen opus est, ut accentus sit in uoce illa Fideliter. 
Nam tumultuaria cognitio flectit potius in contrarium. 
Eruditio, inquam, leuitatem, temeritatem, atque insolentiam 
tollit ; dum omnia pericula et ambigua simul cum re ipsa suggerit, 
rationum et argumentorum pondera in utramque partem 
librat, prima quaeque quae se offerunt animo eique arrident pro 
suspectis habet, iterque omne tanquam explorato inire docet. 
Eadem admirationem rerum uanam et nimiam euellit, radicem 
ipsam omnis infirmi consilii : quippe admiramur res, uel quia nouae 
sunt, uel quia magnae. Quantum ad nouitatem, nemo est qui 
literas et rerum contemplationem penitus imbibent, quin illud 
cordi impressum habeat, "Nil noui super terram". Neque enim puparum 
ludum quisquam magnopere mirabitur, qui pone aulaea 
caput inserens organa quibus mouentur et filamenta cernit. 
Quantum ad magnitudinem, quemadmodum Alexander Magnus 
ingentibus praeliis et uictoriis in Asia assuetus, cum interdum acciperet 
e Graecia literas de expeditionibus et dimicationibus quibusdam 
illic factis, quae plerunque propter pontem aliquem aut 
castellum, aut ad summum pro expugnatione oppidi alicuius, 
suscipiebantur, dicere solebat, "Videri sibi nuncium allatum de 
ranarum et murium pugna, de qua Homerus": sic certe, qui uniuersitatem 
rerum eiusque fabricam intueatur, illi terrae globus,
cum hominibus superstantibus, (si diuinitatem animarum seponas) 
haud maius quidpiam uidebitur quam colliculus formicarum ; 
quarum aliae cum granis, aliae cum ouis suis, aliae uacuae, 
omnes hinc inde circa exiguum puluisculi aceruum reptant et 
cursitant. Porro eruditio aufert, aut saltem minuit, timorem 
mortis atque aduersae fortunae, quo nihil magis uirtutibus moribusque 
officere solet. Si enim animus cuiuspiam contemplatione 
mortalitatis et rerum naturae corruptibilis imbutus fuerit et 
intinctus, iuxta cum Epicteto sentiet; qui, cum pridie exiens 
mulierculam ob fractam ollam plorantem cerneret, postridie 
etiam exiens aliam mortuum filium deflentem conspiceret, dixit : 
"Heri uidi fragilem frangi, hodie uidi mortalem mori". Quare 
optime et ualde sapienter Virgilius cognitionem causarum cum 
metus omnis profligatione copulauit, tanquam concomitantia :
"Felix qui potuit rerum cognoscere causas, 
Quique metus omnes et inexorabile fatum 
Subiecit pedibus, strepitumque Acherontis auari".

[1,88] Nimis longum esset singula percurrere remedia, quae singulis 
animi morbis doctrina suppeditat; aliquando uitiosos humores 
expurgans, nonnunquam obstructiones aperiens, alias concoctionem 
iuuans, alias appetitum excitans, non raro uulnera eius 
et ulcera sanans, et similia. Quare concludam cum hoc, quod 
uidetur rationem habere totius ; ita nimirum animum doctrinam 
disponere et flectere, ut nunquam protinus acquiescat et tanquam 
congeletur in defectibus suis, quin incitet se semper progressumque 
spiret. Nescit illiteratus quid sit in se descendere 
aut secum inire rationes, aut quam suauis uita sit quae indies 
sentit se fieri meliorem ; si qua forte uirtute praeditus sit, eam
uenditabit scilicet, et ubique spectandam exponet, eaque utetur 
forsitan commode, quam tamen excolere et augere negligit. 
Rursus, si quo uitio laborat, artem atque industriam illud celandi 
atque occultandi, minime autem corrigendi, adhibebit; 
tanquam malus messor, qui perpetuo demetit, falcem autem 
nunquam exacuit. Literatus contra non tantum utitur animo 
uirtutesque exercet, sed continuo emendat se et in uirtutem 
proficit. Imo, ut in summa dicam, pro certo est ueritatem et 
bonitatem distingui tantum sicut sigillum et impressionem ; 
nam ueritas bonitatem signat; et contra, uitiorum ac perturbationum 
procellae ex erroris et falsitatis nubibus erumpunt.

[1,89] A uirtute transeamus ad potentiam et imperium ; et dispiciamus, 
si uapiam inueniatur tanta potentia et regnum, quanto 
eruditio hominis naturam inuestit et coronat. Videmus dignitatem 
imperandi sequi dignitatem eius cui imperatur. Imperium 
in belluas et pecora, quale bubulcorum aut opilionum, res uilis ; 
impenum in pueros, quale ludimagistrorum, minus honorificum ; 
imperium in mancipia potius dedecori est quam honori; neque 
multo praestantius est imperium tyrannorum in populum seruilem 
atque animis et generosa indole exutum. Unde hoc 
semper manauit iudicium, honores in liberis monarchiis aut
rebuspublicis suauiores esse quam sub tyrannis, quia imperium 
honorificum magis supra uolentes est, quam supra inuitos et 
coactos. Ideoque Virgilius, cum ex intimo artificio inter humanos 
honores longe uellet optimos expromere, quoa Augusto 
Caesari assignaret, in haec ipsa uerba loquitur :
"Victorque uolentes
Per populos dat iura, uiamque affectat Olympo".

[1,90] Ast imperium scientiae longe celsius est quam imperium in 
uoluntatem, licet liberam et non astrictam. Illa enim rationi, 
fidei, et intellectui ipsi dominatur, qui est altissima pars animi 
et uoluntatem ipsam regit. Etenim nulla proculdubio terrena 
eat potestas quae in spiritibus hominum et animalibus, eorumque 
cogitationibus et phantasiis, assensu quoque et fide, thronum 
et quasi cathedram suam erigit et collocat, praeter doctrinam 
et scientiam. Ac idcirco uidemus detestabilem illam et immensam 
delectationem, qua haeresiarchae, falsi prophetae, et 
impostores magni perfunduntur et rapiuntur, postquam senserint 
in fide et conscientiis hominum coepisse se regnare ; tantam
certe, ut qui eam semel degustauerit nullis fere persecutionibus 
aut tormentis adigi possit ut hoc regno se abdicet. Sicut autem 
hoc illud est, quod in Apocalypsi dicitur "abyssus siue profunda 
Sathanae" ; ita e contrario iustus et legitimus in animos hominum 
dominatus, ueritatis ipsa euidentia ac commendatione 
dulcissima stabilitus, sane quam proxime ad potestatis diuinae 
similitudinem accedit.

[1,91] Quod ad fortunas et honores spectat, munificentia doctrinae 
non sic regna integra et reapublicas locupletat et ditat, ut non 
hominum etiam priuatorum fortunas et opes amplificet et 
euehat. Vetue enim obseruatio est, Homerum pluribus suppeditasse 
uictum quam Syllam, Caesarem, aut Augustum; licet 
tot congiaria, tot donatiua, tot agrorum assignationes largiti 
sint. Certe difficile dictu est, arma an literae plurium fortunas 
constituerint. Quin si de summa potestate loquamur, uidemus, 
si arma aut ius haeereditatis Regnum contulerunt, at literarum 
sorti saepius cessit Sacerdotium, quod regni semper fuit riuale.
Rursus, si delectationem iucunditatemque scientiae intuearis, 
multum sane illa uoluptates alias omues exuperat. Quid 
enim ? Num forte affectuum uoluptates tanto interuallo 
oblectamenta sensuum excedent, quanto uoti assecutio felix 
cantiunculam aut coenam ; et non pari gradatione intellectus 
uoluptates eas quae sunt affectuum transcendent? In caeteris 
oblectationibus satietas est finitima, et postquam paulo 
inueterauerint, flos ipsarum et uenustas marcescit; quo docemur, 
non illas liquidas reuera uoluptates ac sinceras fuisse, sed umbras 
tantum et fallacias uoluptatum, non tam qualitate sua quam 
nouitate iucundas. Unde et uoluptarii saepius fiunt monachi, 
et ambitiosorum principum senectus tristior fere est et 
melancholia obsessa. Scientiae autem non est satietas, uerum et 
fruendi et appetendi perpetua et subinde recurrens uicissitudo; 
ut necesse sit huius delectationis bonum simplex esse, non ex 
accidente, aut cum fraude. Neque illa uoluptas, quam depingit 
Lucretius, ultimum in animo locum sortitur :
"Suaue mari magno, turbantibus aequora uentis, etc.
"Suaue est spectaculum" (inquit) "stantem aut ambulantem in 
littore, nauem intueri tempestate in mari iactatam : suaue itidem 
ex edita turri duas cernere acies concursantes in planitie; at nil 
dulcius est homini, quam mens per doctrinam in arce ueritatis collocata, 
unde aliorum errores et labores dispicere possit".

[1,92] Denique, ut mittamus uulgaria illa argumenta, quod per 
doctrinam scilicet homo homini in eo praestet, in quo ipse brutis; 
quod ope doctrinae ascendat homo intellectu usque ad coelos, 
quo corpore non potest; et alia similia; cum eo concludamus 
bono hanc dissertationem de literarum excellentia, ad quod 
humana natura ante omnia aspirat, hoc est, immortalitate et 
aeternitate. Huc enim spectant procreatio sobolis, nobilitatio 
familiae, aedificia, fundationes, monuments, fama, ac denique 
humanorum uotorum summa. Atqui uidemus monumenta ingenii 
et eruditionis quanto diutius durent quam ea quae opere 
et manu facta sunt. Annon Homeri carmina uiginti quinque 
annorum centurias, et supra, absque unius syllabae aut literae 
iactura durauerunt? Quo spatio innumera palatia, templa, 
castella, urbes, collapsa sunt aut diruta. Picturae ac statuae Cyri, 
Alexandri, Caesaris, immo regum et principum multo recentiorum, 
nullo iam sunt modo parabiles ; archetypa enim ipsa iamdudum
confecta uetustate perierunt, exempla autem indies primigenia 
similitudine mulctantur. At ingeniorum imagines perpetuo integrae 
manent in libris, nullis temporum iniuriis obnoxiae, utpote 
quae iugem renouationem recipere possunt; quanquam nec 
imagines dici proprie possint, quia perpetuo generant quodammodo, 
seminaque sua in animos hominum spargunt, atque 
aetatibus subsequentibus infinitas actiones opinionesque suscitant 
et progignunt. Quod si nauis inuentum res existimata 
tam nobilis et admirabilis fuerit, quae opes mercesque hinc 
inde transportat, regiones locis disiunctissimas participatione 
fructuum et commodorum consociat ; quanto rectius literae 
celebrari debent, quae, tanquam naues sulcantes oceanum temporis, 
remotissima saecula ingeniorum et inuentorum commercio 
et societate copulant ? Porro uidemus nonnullos philosophorum 
qui maxime immersi erant sensibus minimeque diuini, atque 
immortalitatem animae praefracte negabant; hoc tamen ui ueritatis 
adactos concessisse, quoscunque motus et actus anima 
humana absque corporis organo praestare possit, eos etiam post 
mortem permanere probabile esse ; quales nimirum erant intellectus, 
minime autem affectuum motus. Adeo scilicet scientia
immortalis uisa est res illis, atque incorruptibilis. Nos autem 
quibus diuina reuelatio illuxit, conculcantes haec rudimenta 
atque offucias sensuum, nouimus non solum mentem, sed et 
affectus perpurgatos, neque animam tantum, sed etiam corpus 
ad immortalitatem assumptum iri suo tempore. Sedenim 
meminerint homines, et nunc et alias ubi opus fuit, me in probationibus 
de dignitate scientiae inde ab initio seiunxisse testimonia 
diuina ab humanis ; quam methodum constanter retinui, separatim 
utrunque explicans.

[1,93] Quamuis uero haec ita sint, nequaquam tamen hoc mihi sumo, 
neque me consequi posse confido, ut ulla causae huius pro 
doctrina peroratione aut actione iudicia rescindam, uel Aesopici 
galli, qui granum hordei gemmae praetulit ; uel Midae, qui cum 
arbiter factus esset inter Apollinem Musarum, et Panem ouium 
praesidem, opulentiae palmam detulit; uel Paridis, qui spreta 
sapientia ac potentia primas uoluptati et amori dedit; uel 
Agrippinae, eligentis, Occidat matrem modo imperet, imperium 
licet cum conditione detestanda praeoptantis ; uel Ulyssis, qui 
uetulam praetulit immortalitati, typi certe eorum qui consueta
optimis praeponunt; plurimaque eiusmodi iudicia popularia.
Haec enim antiquum obtinebunt : uerum et illud
etiam manebit, cui innixa est semper doctrina
tanquam firmissimo fundamento, quodque
nunquam labefactari poterit,
"Iustificata est Sapientia a filiis suis".