Atque ea diuersa penitus dum parte geruntur, Irim de caelo misit Saturnia Iuno audacem ad Turnum. Luco tum forte parentis Pilumni Turnus sacrata ualle sedebat. 5 Ad quem sic roseo Thaumantias ore locuta est: 'Turne, quod optanti diuom promittere nemo auderet, uoluenda dies en attulit ultro. Aeneas urbe et sociis et classe relicta sceptra Palatini sedemque petit Euandri. 10 Nec satis: extremas Corythi penetrauit ad urbes Lydorumque manum collectos armat agrestis. Quid dubitas? Nunc tempus equos, nunc poscere currus. Rumpe moras omnis et turbata arripe castra.' Dixit et in caelum paribus se sustulit alis 15 ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum. Adgnouit iuuenis duplicisque ad sidera palmas sustulit ac tali fugientem est uoce secutus: 'Iri, decus caeli, quis te mihi nubibus actam detulit in terras? Unde haec tam clara repente 20 tempestas? Medium uideo discedere caelum palantisque polo stellas. Sequor omina tanta, quisquis in arma uocas.' Et sic effatus ad undam processit summoque hausit de gurgite lymphas, multa deos orans, onerauitque aethera uotis. 25 Iamque omnis campis exercitus ibat apertis, diues equum, diues pictai uestis et auri; Messapus primas acies, postrema coercent Tyrrhidae iuuenes, medio dux agmine Turnus, uertitur arma tenens et toto uertice supra est. 30 Ceu septem surgens sedatis amnibus altus per tacitum Ganges aut pingui flumine Nilus cum refluit campis et iam se condidit alueo. Hic subitam nigro glomerari puluere nubem prospiciunt Teucri ac tenebras insurgere campis. 35 Primus ab aduersa conclamat mole Caicus: 'Quis globus, o ciues, caligine uoluitur atra? Ferte citi ferrum, date tela, ascendite muros, hostis adest, heia!' Ingenti clamore per omnis condunt se Teucri portas et moenia complent. 40 Namque ita discedens praeceperat optumus armis Aeneas: siqua interea fortuna fuisset, neu struere auderent aciem neu credere campo; castra modo et tutos seruarent aggere muros. Ergo etsi conferre manum pudor iraque monstrat, 45 obiciunt portas tamen et praecepta facessunt armatique cauis expectant turribus hostem. Turnus ut ante uolans tardum praecesserat agmen uiginti lectis equitum comitatus, et urbi improuisus adest; maculis quem Thracius albis 50 portat equus cristaque tegit galea aurea rubra. 'Ecquis erit, mecum, iuuenes, qui primus in hostem? En,' ait et iaculum attorquens emittit in auras, principium pugnae, et campo sese arduus infert. Clamore excipiunt socii fremituque sequuntur 55 horrisono: Teucrum mirantur inertia corda, non aequo dare se campo, non obuia ferre arma uiros, sed castra fouere. Huc turbidus atque huc lustrat equo muros aditumque per auia quaerit. Ac ueluti pleno lupus insidiatus ouili 60 cum fremit ad caulas, uentos perpessus et imbris, nocte super media; tuti sub matribus agni balatum exercent, ille asper et improbus ira saeuit in absentis, collecta fatigat edendi ex longo rabies et siccae sanguine fauces: 65 haud aliter Rutulo muros et castra tuenti ignescunt irae, duris dolor ossibus ardet. Qua temptet ratione aditus et quae uia clausos excutiat Teucros uallo atque effundat in aequum? Classem, quae lateri castrorum adiuncta latebat, 70 aggeribus saeptam circum et fluuialibus undis, inuadit sociosque incendia poscit ouantis atque manum pinu flagranti feruidus implet. Tum uero incumbunt, urget praesentia Turni, atque omnis facibus pubes accingitur atris. 75 Diripuere focos; piceum fert fumida lumen taeda et commixtam Volcanus ad astra fauillam. Quis deus, o musae, tam saeua incendia Teucris auertit? Tantos ratibus quis depulit ignes? Dicite. Prisca fides facto, sed fama perennis. 80 Tempore quo primum Phrygia formabat in Ida Aeneas classem et pelagi petere alta parabat, ipsa deum fertur genetrix Berecyntia magnum uocibus his adfata Iouem: 'Da, nate, petenti, quod tua cara parens domito te poscit Olympo. 85 Pinea silua mihi, multos dilecta per annos lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant, nigranti picea trabibusque obscurus acernis: has ego Dardanio iuueni, cum classis egeret, laeta dedi; nunc sollicitam timor anxius angit. 90 Solue metus atque hoc precibus sine posse parentem: ne cursu quassatae ullo neu turbine uenti uincantur, prosit nostris in montibus ortas.' Filius huic contra, torquet qui sidera mundi: 'O genetrix, quo fata uocas, aut quid petis istis? 95 Mortaline manu factae immortale carinae fas habeant certusque incerta pericula lustret Aeneas? Cui tanta deo permissa potestas? Immo ubi defunctae finem portusque tenebunt Ausonios olim, quaecumque euaserit undis 100 Dardaniumque ducem Laurentia uexerit arua, mortalem eripiam formam magnique iubebo aequoris esse deas, qualis Nereia Doto et Galatea secant spumantem pectore pontum. Dixerat idque ratum Stygii per flumina fratris, 105 per pice torrentis atraque uoragine ripas adnuit et totum nutu tremefecit Olympum. Ergo aderat promissa dies et tempora Parcae debita complerant, cum Turni iniuria Matrem admonuit ratibus sacris depellere taedas. 110 Hic primum noua lux oculis offulsit et ingens uisus ab Aurora caelum transcurrere nimbus Idaeique chori; tum uox horrenda per auras excidit et Troum Rutulorumque agmina complet: 'Ne trepidate meas, Teucri, defendere nauis 115 neue armate manus: maria ante exurere Turno quam sacras dabitur pinus. Vos ite solutae, ite deae pelagi: genetrix iubet.' Et sua quaeque continuo puppes abrumpunt uincula ripis delphinumque modo demersis aequora rostris 120 ima petunt. Hinc uirgineae mirabile monstrum quot prius aeratae steterant ad litora prorae reddunt se totidem facies pontoque feruntur. Obstipuere animis Rutuli, conterritus ipse turbatis Messapus equis, cunctatur et amnis 125 rauca sonans reuocatque pedem Tiberinus ab alto. At non audaci Turno fiducia cessit; ultro animos tollit dictis atque increpat ultro: Troianos haec monstra petunt, his Iuppiter ipse auxilium solitum eripuit, non tela neque ignes 130 expectant Rutulos. Ergo maria inuia Teucris nec spes ulla fugae: rerum pars altera adempta est. Terra autem in nostris manibus, tot milia gentes arma ferunt Italae. Nil me fatalia terrent, siqua Phryges prae se iactant, responsa deorum: 135 sat fatis Venerique datum, tetigere quod arua fertilis Ausoniae Troes. Sunt et mea contra fata mihi, ferro sceleratam exscindere gentem, coniuge praerepta: nec solos tangit Atridas iste dolor solisque licet capere arma Mycenis. 140 Sed periisse semel satis est: peccare fuisset ante satis penitus modo non genus omne perosos femineum. Quibus haec medii fiducia ualli fossarumque morae, leti discrimina parua, dant animos. At non uiderunt moenia Troiae 145 Neptuni fabricata manu considere in ignis? 'Sed uos, o lecti, ferro qui scindere uallum apparat et mecum inuadit trepidantia castra.' Non armis mihi Volcani, non mille carinis est opus in Teucros; addant se protinus omnes 150 Etrusci socios, tenebras et inertia furta Palladii caesis summae custodibus arcis ne timeant, nec equi caeca condemur in aluo: luce palam certum est igni circumdare muros. Haud sibi cum Danais rem faxo et pube Pelasga 155 esse ferant, decumum quos distulit Hector in annum. Nunc adeo, melior quoniam pars acta diei, quod superest, laeti bene gestis corpora rebus procurate, uiri, et pugnam sperate parari.' Interea uigilum excubiis obsidere portas 160 cura datur Messapo et moenia cingere flammis. Bis septem Rutuli, muros qui milite seruent, delecti; ast illos centeni quemque sequuntur purpurei cristis iuuenes auroque corusci. Discurrunt uariantque uices fusique per herbam 165 indulgent uino et uertunt crateras aenos. Conlucent ignes, noctem custodia ducit insomnem ludo. Haec super e uallo prospectant Troes et armis alta tenent, nec non trepidi formidine portas 170 explorant pontisque et propugnacula iungunt, tela gerunt. Instat Mnestheus acerque Serestus, quos pater Aeneas, siquando aduersa uocarent, rectores iuuenum et rerum dedit esse magistros. Omnis per muros legio, sortita periclum, 175 excubat exercetque uices, quod cuique tuendum est. Nisus erat portae custos, acerrimus armis, Hyrtacides, comitem Aeneae quem miserat Ida uenatrix iaculo celerem leuibusque sagittis; it iuxta comes Euryalus, quo pulchrior alter 180 non fuit Aeneadum Troiana neque induit arma, ora puer prima signans intonsa iuuenta. His amor unus erat, pariterque in bella ruebant: tum quoque communi portam statione tenebant. Nisus ait: 'Dine hunc ardorem mentibus addunt, 185 Euryale, an sua cuique deus fit dira cupido? Aut pugnam aut aliquid iamdudum inuadere magnum mens agitat mihi nec placida contenta quiete est. Cernis, quae Rutulos habeat fiducia rerum. Lumina rara micant; somno uinoque soluti 190 procubuere; silent late loca: percipe porro, quid dubitem et quae nunc animo sententia surgat. Aenean acciri omnes, populusque patresque, exposcunt mittique uiros, qui certa reportent. Si tibi quae posco promittunt nam mihi facti 195 fama sat est, tumulo uideor reperire sub illo posse uiam ad muros et moenia Pallantea.' Obstipuit magno laudum percussus amore Euryalus; simul his ardentem adfatur amicum: 'Mene igitur socium summis adiungere rebus, 200 Nise, fugis? Solum te in tanta pericula mittam? Non ita me genitor, bellis adsuetus Opheltes, Argolicum terrorem inter Troiaeque labores sublatum erudiit, nec tecum talia gessi, magnanimum Aenean et fata extrema secutus: 205 est hic, est animus lucis contemptor et istum qui uita bene credat emi, quo tendis, honorem.' Nisus ad haec: 'Equidem de te nil tale uerebar nec fas, non, ita me referat tibi magnus ouantem Iuppiter aut quicumque oculis haec aspicit aequis. 210 Sed siquis, quae multa uides discrimine tali, siquis in aduersum rapiat casusue deusue, te superesse uelim; tua uita dignior aetas. Sit qui me raptum pugna pretioue redemptum mandet humo solita aut siqua id Fortuna uetabit, 215 absenti ferat inferias decoretque sepulchro. Neu matri miserae tanti sim causa doloris, quae te sola, puer, multis e matribus ausa persequitur magni nec moenia curat Acestae,' Ille autem: 'Causas nequiquam nectis inanis, 220 nec mea iam mutata loco sententia cedit: adceleremus,' ait. Vigiles simul excitat, illi succedunt seruantque uices: statione relicta ipse comes Niso graditur, regemque requirunt. Cetera per terras omnis animalia somno 225 laxabant curas et corda oblita laborum: ductores Teucrum primi et delecta iuuentus consilium summis regni de rebus habebant, quid facerent quisue Aeneae iam nuntius esset. Stant longis adnixi hastis, et scuta tenentes, 230 castrorum et campi medio. Tum Nisus et una Euryalus confestim alacres admittier orant: rem magnam, pretiumque morae fore. Primus Iulus accepit trepidos ac Nisum dicere iussit. Tum sic Hyrtacides: 'Audite O mentibus aequis, 235 Aeneadae, neue haec nostris spectentur ab annis, quae ferimus. Rutuli somno uinoque soluti conticuere; locum insidiis conspeximus ipsi, qui patet in biuio portae, quae proxuma ponto; interrupti ignes, aterque ad sidera fumus 240 erigitur: si fortuna permittitis uti quaesitum Aenean et moenia Pallantea, mox hic cum spoliis ingenti caede peracta adfore cernetis. Nec nos uia fallit euntis: uidimus obscuris primam sub uallibus urbem 245 uenatu adsiduo et totum cognouimus amnem.' Hic annis grauis atque animi maturus Aletes: 'Di patrii, quorum semper sub numine Troia est, non tamen omnino Teucros delere paratis, cum talis animos iuuenum et tam certa tulistis 250 pectora.' Sic memorans umeros dextrasque tenebat amborum et uoltum lacrimis atque ora rigabat. 'Quae uobis, quae digna, uiri, pro laudibus istis praemia posse rear solui? Pulcherrima primum di moresque dabunt uestri; tum cetera reddet 255 actutum pius Aeneas atque integer aeui Ascanius, meriti tanti non immemor umquam.' 'Immo ego uos, cui sola salus genitore reducto,' excipit Ascanius,' per magnos, Nise, penatis Assaracique larem et canae penetralia Vestae 260 obtestor; quaecumque mihi fortuna fidesque est, in uestris pono gremiis: reuocate parentem, reddite conspectum; nihil illo triste recepto. Bina dabo argento perfecta atque aspera signis pocula, deuicta genitor quae cepit Arisba, 265 et tripodas geminos, auri duo magna talenta, cratera antiquum, quem dat Sidonia Dido. Si uero capere Italiam sceptrisque potiri contigerit uictori et praedae dicere sortem, uidisti quo Turnus equo, quibus ibat in armis 270 aureus: ipsum illum, clipeum cristasque rubentis excipiam sorti, iam nunc tua praemia, Nise. Praeterea bis sex genitor lectissima matrum corpora captiuosque dabit suaque omnibus arma, insuper his campi quod rex habet ipse Latinus. 275 Te uero, mea quem spatiis propioribus aetas insequitur, uenerande puer, iam pectore toto accipio et comitem casus complector in omnis. Nulla meis sine te quaeretur gloria rebus; seu pacem seu bella geram, tibi maxima rerum 280 uerborumque fides.' Contra quem talia fatur Euryalus: 'Me nulla dies tam fortibus ausis dissimilem arguerit; tantum, fortuna secunda aut aduersa cadat. Sed te super omnia dona unum oro, genetrix Priami de gente uetusta 285 est mihi, quam miseram tenuit non Ilia tellus mecum excedentem, non moenia regis Acestae. Hanc ego nunc ignaram huius quodcumque pericli est inque salutatam linquo: nox et tua testis dextera, quod nequeam lacrumas perferre parentis 290 at tu, oro, solare inopem et succurre relictae. Hanc sine me spem ferre tui: audentior ibo in casus omnis.' Percussa mente dedere Dardanidae lacrimas; ante omnis pulcher Iulus, atque animum patriae strinxit pietatis imago. 295 Tum sic effatur: 'Sponde digna tuis ingentibus omnia coeptis. Namque erit ista mihi genetrix nomenque Creusae solum defuerit, nec partum gratia talem parua manet. Casus factum quicumque sequentur, 300 per caput hoc iuro, per quod pater ante solebat: quae tibi polliceor reduci rebusque secundis, haec eadem matrique tuae generique manebunt.' Sic ait inlacrimans; umero simul exuit ensem auratum, mira quem fecerat arte Lycaon 305 Gnosius atque habilem uagina aptarat eburna. Dat Niso Mnestheus pellem horrentisque leonis exuuias; galeam fidus permutat Aletes. Protinus armati incedunt; quos omnis euntis primorum manus ad portas iuuenumque senumque 310 prosequitur uotis. Nec non et pulcher Iulus, ante annos animumque gerens curamque uirilem, multa patri mandata dabat portanda: sed aurae omnia discerpunt et nubibus inrita donant. Egressi superant fossas noctisque per umbram 315 castra inimica petunt, multis tamen ante futuri exitio. Passim somno uinoque per herbam corpora fusa uident, arrectos litore currus, inter lora rotasque uiros, simul arma iacere, uina simul. Prior Hyrtacides sic ore locutus: 320 'Euryale, audendum dextra; nunc ipsa uocat res. Hac iter est. Tu, ne qua manus se attollere nobis a tergo possit, custodi et consule longe; haec ego uasta dabo et lato te limite ducam. Sic memorat uocemque premit; simul ense superbum 325 Rhamnetem adgreditur, qui forte tapetibus altis exstructus toto proflabat pectore somnum. Rex idem et regi Turno gratissimus augur, sed non augurio potuit depellere pestem. Tris iuxta famulos temere inter tela iacentis 330 armigerumque Remi premit aurigamque sub ipsis nanctus equis ferroque secat pendentia colla; tum caput ipsi aufert domino truncumque relinquit sanguine singultantem; atro tepefacta cruore terra torique madent. Nec non Lamyrumque Lamumque 335 et iuuenem Serranum, illa qui plurima nocte luserat, insignis facie, multoque iacebat membra deo uictus: felix, si protinus illum aequasset nocti ludum in lucemque tulisset. Impastus ceu plena leo per ouilia turbans 340 suadet enim uesana fames manditque trahitque molle pecus mutumque metu, fremit ore cruento: nec minor Euryali caedes; incensus et ipse perfurit ac multam in medio sine nomine plebem, Fadumque Herbesumque subit Rhoetumque Abarimque, 345 ignaros, Rhoetum uigilantem et cuncta uidentem, sed magnum metuens se post cratera tegebat; pectore in aduerso totum cui comminus ensem condidit adsurgenti et multa morte recepit. Purpuream uomit ille animam et cum sanguine mixta 350 uina refert moriens; hic furto feruidus instat. Iamque ad Messapi socios tendebat; ibi ignem deficere extremum et religatos rite uidebat carpere gramen equos: breuiter cum talia Nisus. sensit enim nimia caede atque cupidine ferri: 355 'Absistamus,' ait, 'nam lux inimica propinquat. Poenarum exhaustum satis est, uia facta per hostis.' Multa uirum solido argento perfecta relinquunt armaque craterasque simul pulchrosque tapetas. Euryalus phaleras Rhamnetis et aurea bullis 360 cingula, Tiburti Remulo ditissimus olim quae mittit dona hospitio cum iungeret absens Caedicus, ille suo moriens dat habere nepoti, post mortem bello Rutuli pugnaque potiti haec rapit atque umeris nequiquam fortibus aptat. 365 Tum galeam Messapi habilem cristisque decoram induit. Excedunt castris et tuta capessunt. Interea praemissi equites ex urbe Latina, cetera dum legio campis instructa moratur, ibant et Turno regi responsa ferebant, 370 tercentum, scutati omnes, Volcente magistro. Iamque propinquabant castris murosque subibant, cum procul hos laeuo flectentis limite cernunt et galea Euryalum sublustri noctis in umbra prodidit immemorem radiisque aduersa refulsit. 375 Haud temere est uisum. Conclamat ab agmine Volcens 'State, uiri. Quae causa uiae? Quiue estis in armis? Quoue tenetis iter?' Nihil illi tendere contra, sed celerare fugam in siluas et fidere nocti. Obiciunt equites sese ad diuortia nota 380 hinc atque hinc omnemque abitum custode coronant. Silua fuit late dumis atque ilice nigra horrida, quam densi complerant undique sentes; rara per occultos lucebat semita calles. Euryalum tenebrae ramorum onerosaque praeda 385 impediunt fallitque timor regione uiarum; Nisus abit, iamque imprudens euaserat hostis atque locos, qui post Albae de nomine dicti Albani, tum rex stabula alta Latinus habebat, ut stetit et frustra absentem respexit amicum. 390 'Euryale infelix, qua te regione reliqui? Quaue sequar, rursus perplexum iter omne reuoluens fallacis siluae?' Simul et uestigia retro obseruata legit dumisque silentibus errat. Audit equos, audit strepitus et signa sequentum. 395 Nec longum in medio tempus, cum clamor ad auris peruenit ac uidet Euryalum, quem iam manus omnis fraude loci et noctis, subito turbante tumultu, oppressum rapit et conantem plurima frustra. Quid faciat? Qua ui iuuenem, quibus audeat armis 400 eripere? An sese medios moriturus in enses inferat et pulchram properet per uolnera mortem? Ocius adducto torquens hastile lacerto, suspiciens altam Lunam sic uoce precatur: 'Tu, dea, tu praesens nostro succurre labori, 405 astrorum decus et nemorum Latonia custos Siqua tuis umquam pro me pater Hyrtacus aris dona tulit, siqua ipse meis uenatibus auxi suspendiue tholo aut sacra ad fastigia fixi: hunc sine me turbare globum et rege tela per auras.' 410 Dixerat, et toto conixus corpore ferrum conicit: hasta uolans noctis diuerberat umbras et uenit auersi in tergum Sulmonis ibique frangitur ac fisso transit praecordia ligno. Voluitur ille uomens calidum de pectore flumen 415 frigidus et longis singultibus ilia pulsat. Diuersi circumspiciunt. Hoc acrior idem ecce aliud summa telum librabat ab aure. Dum trepidant, it hasta Tago per tempus utrumque stridens traiectoque haesit tepefacta cerebro. 420 Saeuit atrox Volcens nec teli conspicit usquam auctorem nec quo se ardens inmittere possit. 'Tu tamen interea calido mihi sanguine poenas persolues amborum,' inquit; simul ense recluso ibat in Euryalum. Tum uero exterritus, amens 425 conclamat Nisus, nec se celare tenebris amplius aut tantum potuit perferre dolorem. Me me, adsum qui feci, in me conuertite ferrum, O Rutuli, mea fraus omnis; nihil iste nec ausus nec potuit, caelum hoc et conscia sidera testor, 430 tantum infelicem nimium dilexit amicum.' Talia dicta dabat; sed uiribus ensis adactus transabiit costas et candida pectora rumpit. Voluitur Euryalus leto, pulchrosque per artus it cruor, inque umeros ceruix conlapsa recumbit: 435 purpureus ueluti cum flos succisus aratro languescit moriens lassoue papauera collo demisere caput, pluuia cum forte grauantur. At Nisus ruit in medios solumque per omnis Volcentem petit in solo Volcente moratur. 440 Quem circum glomerati hostes hinc comminus atque hinc proturbant. Instat non setius ac rotat ensem fulmineum, donec Rutuli clamantis in ore condidit aduerso et moriens animam abstulit hosti. Tum super exanimum sese proiecit amicum 445 confossus placidaque ibi demum morte quieuit. Fortunati ambo! Siquid mea carmina possunt, nulla dies umquam memori uos eximet aeuo, dum domus Aeneae Capitoli immobile saxum accolet imperiumque pater Romanus habebit. 450 Victores praeda Rutuli spoliisque potiti Volcentem exanimum flentes in castra ferebant. Nec minor in castris luctus Rhamnete reperto exsangui et primis una tot caede peremptis, Serranoque Numaque. Ingens concursus ad ipsa 455 corpora seminecisque uiros tepidaque recentem caede locum et plenos spumanti sanguine riuos. Agnoscunt spolia inter se galeamque nitentem Messapi et multo phaleras sudore receptas. Et iam prima nouo spargebat lumine terras 460 Tithoni croceum linquens Aurora cubile: iam sole infuso, iam rebus luce retectis Turnus in arma uiros, armis circumdatus ipse, suscitat, aeratasque acies in proelia cogit quisque suas uariisque acuunt rumoribus iras. 465 Quin ipsa arrectis uisu miserabile in hastis praefigunt capita et multo clamore sequuntur Euryali et Nisi. Aeneadae duri murorum in parte sinistra opposuere aciem, nam dextera cingitur amni, 470 ingentisque tenent fossas et turribus altis stant maesti; simul ora uirum praefixa mouebant, nota nimis miseris atroque fluentia tabo. Interea pauidam uolitans pennata per urbem nuntia Fama ruit matrisque adlabitur auris 475 Euryali. At subitus miserae calor ossa reliquit, excussi manibus radii reuolutaque pensa. Euolat infelix et femineo ululatu, scissa comam, muros amens atque agmina cursu prima petit, non illa uirum, non illa pericli 480 telorumque memor; caelum dehinc questibus implet: 'Hunc ego te, Euryale, aspicio? Tune illa senectae sera meae requies, potuisti linquere solam, crudelis? Nec te, sub tanta pericula missum, adfari extremum miserae data copia matri? 485 Heu, terra ignota canibus data praeda Latinis alitibusque iaces, nec te, tua funera mater produxi pressiue oculos aut uolnera laui, ueste tegens, tibi quam noctes festina diesque urgebam et tela curas solabar anilis. 490 Quo sequar, aut quae nunc artus auolsaque membra et funus lacerum tellus habet? Hoc mihi de te, nate, refers? Hoc sum terraque marique secuta? Figite me, siqua est pietas, in me omnia tela conicite, o Rutuli, me primam absumite ferro: 495 aut tu, magne pater diuom, miserere tuoque inuisum hoc detrude caput sub Tartara telo, quando aliter nequeo crudelem abrumpere uitam.' Hoc fletu concussi animi, maestusque per omnis it gemitus: torpent infractae ad proelia uires. 500 Illam incendentem luctus Idaeus et Actor Illionei monitu et multum lacrimantis Iuli corripiunt interque manus sub tecta reponunt. At tuba terribilem sonitum procul aere canoro increpuit; sequitur clamor caelumque remugit. 505 Adcelerant acta pariter testudine Volsci et fossas implere parant ac uellere uallum. Quaerunt pars aditum et scalis ascendere muros, qua rara est acies interlucetque corona non tam spissa uiris. Telorum effundere contra 510 omne genus Teucri ac duris detrudere contis, adsueti longo muros defendere bello. Saxa quoque infesto uoluebant pondere, siqua possent tectam aciem perrumpere: cum tamen omnis ferre iuuat subter densa testudine casus; 515 nec iam sufficiunt. Nam qua globus imminet ingens, immanem Teucri molem uoluuntque ruuntque, quae strauit Rutulos late armorumque resoluit tegmina. Nec curant caeco contendere Marte amplius audaces Rutuli, sed pellere uallo 520 missilibus certant. Parte alia horrendus uisu quassabat Etruscam pinum et fumiferos infert Mezentius ignis; at Messapus equum domitor, Neptunia proles, rescindit uallum et scalas in moenia poscit. 525 Vos, o Calliope, precor, adspirate canenti, quas ibi tum ferro strages, quae funera Turnus ediderit, quem quisque uirum demiserit Orco; et mecum ingentis oras euoluite belli, et meministis enim, diuae, et memorare potestis. 530 Turris erat uasto suspectu et pontibus altis, opportuna loco, summis quam uiribus omnes expugnare Itali summaque euertere opum ui certabant, Troes contra defendere saxis perque cauas densi tela intorquere fenestras. 535 Princeps ardentem coniecit lampada Turnus et flammam adfixit lateri, quae plurima uento corripuit tabulas et postibus haesit adesis. Turbati trepidare intus frustraque malorum uelle fugam. Dum se glomerant retroque residunt 540 in partem, quae peste caret, tum pondere turris procubuit subito et caelum tonat omne fragore. Semineces ad terram, immani mole secuta, confixique suis telis et pectora duro transfossi ligno ueniunt. Vix unus Helenor 545 et Lycus elapsi. Quorum primaeuus Helenor, Maeonio regi quem serua Licymnia furtim sustulerat uetitisque ad Troiam miserat armis, ense leuis nudo parmaque inglorius alba; isque ubi se Turni media inter milia uidit, 550 hinc acies atque hinc acies adstare Latinas: ut fera, quae densa uenantum saepta corona contra tela furit seseque haud nescia morti inicit et saltu supra uenabula fertur, haud aliter iuuenis medios moriturus in hostis 555 inruit et, qua tela uidet densissima, tendit. At pedibus longe melior Lycus inter et hostis inter et arma fuga muros tenet altaque certat prendere tecta manu sociumque attingere dextras. Quem Turnus, pariter cursu teloque secutus, 560 increpat his uictor: 'Nostrasne euadere, demens, sperasti te posse manus?' Simul adripit ipsum pendentem et magna muri cum parte reuellit. Qualis ubi aut leporem aut candenti corpore cycnum sustulit alta petens pedibus Iouis armiger uncis 565 quaesitum aut matri multis balatibus agnum Martius a stabulis rapuit lupus. Undique clamor tollitur: inuadunt et fossas agere complent; ardentis taedas alii ad fastigia iactant. Ilioneus saxo atque ingenti fragmine montis 570 Lucetium portae subeuntem ignisque ferentem, Emathiona Liger, Corynaeum sternit Asilas, hic iaculo bonus, hic longe fallente sagitta, Ortygium Caeneus, uictorem Caenea Turnus, Turnus Ityn Cloniumque, Dioxippum Promolumque 575 et Sagarim et summis stantem pro turribus Idan, Priuernum Capys. Hunc primo leuis hasta Themillae strinxerat: ille manum proiecto tegmine demens ad uolnus tulit; ergo alis adlapsa sagitta et laeuo infixa est lateri manus abditaque intus 580 spiramenta animae letali uolnere rupit. Stabat in egregiis Arcentis filius armis, pictus acu chlamydem et ferrugine clarus Hibera, insignis facie, genitor quem miserat Arcens, eductum Matris luco Symaethia circum 585 flumina, pinguis ubi et placabilis ara Palici: stridentem fundam positis Mezentius hastis ipse ter adducta circum caput egit habena et media aduersi liquefacto tempora plumbo diffidit ac multa porrectum extendit harena. 590 Tum primum bello celerem intendisse sagittam dicitur ante feras solitus terrere fugaces Ascanius fortemque manu fudisse Numanum, cui Remulo cognomen erat, Turnique minorem germanam nuper thalamo sociatus habebat. 595 Is primam ante aciem digna atque indigna relatu uociferans tumidusque nouo praecordia regno ibat et ingentem sese clamore ferebat: 'Non pudet obsidione iterum ualloque teneri, bis capti Phryges, et morti praetendere muros? 600 En qui nostra sibi bello conubia poscunt! Quis deus Italiam, quae uos dementia adegit Non hic Atridae nec fandi fictor Ulixes: durum a stirpe genus natos ad flumina primum deferimus saeuoque gelu duramus et undis, 605 uenatu inuigilant pueri siluasque fatigant, flectere ludus equos et spicula tendere cornu. At patiens operum paruoque adsueta iuuentus aut rastris terram domat aut quatit oppida bello. Omne aeuum ferro teritur, uersaque iuuencum 610 terga fatigamus hasta; nec tarda senectus debilitat uires animi mutatque uigorem: canitiem galea premimus, semperque recentis comportare iuuat praedas et uiuere rapto. Vobis picta croco et fulgenti murice uestis, 615 desidiae cordi, iuuat indulgere choreis, et tunicae manicas et habent redimicula mitrae. O uere Phrygiae, neque enim Phryges, ite per alta Dindyma ubi adsuetis biforem dat tibia cantum! Tympana uos buxusque uocat Berecyntia Matris 620 Idaeae sinite arma uiris et cedite ferro.' Talia iactantem dictis ac dira canentem non tulit Ascanius neruoque obuersus equino contendit telum diuersaque bracchia ducens constitit, ante Iouem supplex per uota precatus: 625 'Iuppiter omnipotens, audacibus adnue coeptis. Ipse tibi ad tua templa feram sollemnia dona et statuam ante aras aurata fronte iuuencum candentem pariterque caput cum matre ferentem, iam cornu petat et pedibus qui spargat harenam.' 630 Audiit et caeli Genitor de parte serena intonuit laeuum, sonat una fatifer arcus: effugit horrendum stridens adducta sagitta perque caput Remuli uenit et caua tempora ferro traicit. 'I, uerbis uirtutem inlude superbis! 635 His capti Phryges haec Rutulis responsa remittunt.' Hoc tantum Ascanius. Teucri clamore sequuntur laetitiaque fremunt animosque ad sidera tollunt. Aetheria tum forte plaga crinitus Apollo desuper Ausonias acies urbemque uidebat, 640 nube sedens, atque his uictorem adfatur Iulum: 'Macte noua uirtute, puer: sic itur ad astra, dis genite et geniture deos. Iure omnia Bella gente sub Assaraci fato uentura resident, nec te Troia capit.' Simul haec effatus ab alto 645 aethere se misit, spirantis dimouet auras Ascaniumque petit. Forma tum uertitur oris antiquum in Buten; hic Dardanio Anchisae armiger ante fuit fidusque ad limina custos, tum comitem Ascanio pater addidit. Ibat Apollo 650 omnia longaeuo similis, uocemque coloremque et crinis albos et saeua sonoribus arma, atque his ardentem dictis adfatur Iulum: 'Sit satis, Aenide, telis impune Numanum oppetiisse tuis; primam hanc tibi magnus, Apollo 655 concedit laudem et paribus non inuidet armis: cetera parce, puer, bello.' Sic orsus Apollo mortalis medio aspectus sermone reliquit et procul in tenuem ex oculis euanuit auram. Agnouere deum proceres diuinaque tela 660 Dardanidae pharetramque fuga sensere sonantem. Ergo auidum pugnae dictis ac numine Phoebi Ascanium prohibent, ipsi in certamina rursus succedunt animasque in aperta pericula mittunt. It clamor totis per propugnacula muris, 665 intendunt acris arcus amentaque torquent. Sternitur omne solum telis, tum scuta cauaeque dant sonitum flictu galeae, pugna aspera surgit: quantus ab occasu ueniens pluuialibus Haedis uerberat imber humum, quam multa grandine nimbi 670 in uada praecipitant, cum Iuppiter horridus austris torquet aquosam hiemem et caelo caua nubila rumpit. Pandarus et Bitias, Idaeo Alcanore creti, quos Iouis eduxit luco siluestris Iaera abietibus iuuenes patriis et montibus aequos, 675 portam, quae ducis imperio commissa, recludunt, freti animis, ultroque inuitant moenibus hostem. Ipsi intus dextra ac laeua pro turribus adstant, armati ferro et cristis capita alta corusci: quales aeriae liquentia flumina circum, 680 siue Padi ripis Athesim seu propter amoenum, consurgunt geminae quercus intonsaque caelo attollunt capita et sublimi uertice nutant. inrumpunt aditus Rutuli ut uidere patentis continuo Quercens et pulcher Aquiculus armis 685 et praeceps animi Tmarus et Mauortius Haemon agminibus totis: at uersi terga dedere aut ipso portae posuere in limine uitam. Tum magis increscunt animis discordibus irae; et iam collecti Troes glomerantur eodem 690 et conferre manum et procurrere longius audent. Ductori Turno diuersa in parte furenti turbantique uiros perfertur nuntius, hostem feruere caede noua et portas praebere patentis. Deserit inceptum atque immani concitus ira 695 Dardaniam ruit ad portam fratresque superbos. Et primum Antiphaten, is enim se primus agebat, Thebana de matre nothum Sarpedonis alti, coniecto sternit iaculo; uolat Itala cornus aera per tenerum stomachoque infixa sub altum 700 pectus abit: reddit specus atri uolneris undam spumantem, et fixo ferrum in pulmone tepescit. Tum Meropem atque Erymanta manu, tum sternit Aphidnum, tum Bitian ardentem oculis animisque frementem non iaculo, neque enim iaculo uitam ille dedisset, 705 sed magnum stridens contorta phalarica uenit, fulminis acta modo, quam nec duo taurea terga nec duplici squama lorica fidelis et auro sustinuit: conlapsa ruunt immania membra. Dat tellus gemitum, et clipeum super intonat ingens. 710 Talis in Euboico Baiarum litore quondam saxea pila cadit, magnis quam molibus ante constructam ponto iaciunt; sic illa ruinam prona trahit penitusque uadis inlisa recumbit: miscent se maria, et nigrae attolluntur harenae; 715 tum sonitu Prochyta alta tremit durumque cubile Inarime Iouis imperiis imposta Typhoeo. Hic Mars armipotens animum uiresque Latinis addidit et stimulos acris sub pectore uertit immisitque Fugam Teucris atrumque Timorem. 720 Undique conueniunt, quoniam data copia pugnae bellatorque animo deus incidit. Pandarus ut fuso germanum corpore cernit et quo sit fortuna loco, qui casus agat res, portam ui magna conuerso cardine torquet, 725 obnixus latis umeris, multosque suorum moenibus exclusos duro in certamine linquit; ast alios secum includit recipitque ruentis, demens, qui Rutulum in medio non agmine regem uiderit inrumpentem ultroque incluserit urbi, 730 immanem ueluti pecora inter inertia tigrim Continuo noua lux oculis effulsit, et arma horrendum sonuere; tremunt in uertice cristae sanguineae, clipeoque micantia fulmina mittit: agnoscunt faciem inuisam atque immania membra 735 turbati subito Aeneadae. Tum Pandarus ingens emicat et mortis fraternae feruidus ira effatur: 'Non haec dotalis regia Amatae, nec muris cohibet patriis media Ardea Turnum. Castra inimica uides; nulla hinc exire potestas.' 740 Olli subridens sedato pectore Turnus: 'Incipe, siqua animo uirtus, et consere dextram: hic etiam inuentum Priamo narrabis Achillem.' Dixerat. Ille rudem nodis et cortice crudo intorquet summis adnixus uiribus hastam: 745 excepere aurae uolnus; Saturnia Iuno detorsit ueniens, portaeque infigitur hasta. 'At non hoc telum, mea quod ui dextera uersat, effugies; neque enim is teli nec uolneris auctor.' Sic ait et sublatum alte consurgit in ensem 750 et mediam ferro gemina inter tempora frontem diuidit inpubesque immani uolnere malas. Fit sonus, ingenti concussa est pondere tellus: conlapsos artus atque arma cruenta cerebro sternit humi moriens, atque illi partibus aequis 755 huc caput atque illuc umero ex utroque pependit. Diffugiunt uersi trepida formidine Troes: et si continuo uictorem ea cura subisset, rumpere claustra manu sociosque immittere portis, ultimus ille dies bello gentique fuisset; 760 sed furor ardentem caedisque insana cupido egit in aduersos. Principio Phalerim et succiso poplite Gygen excipit; hinc raptas fugientibus ingerit hastas in tergum, Iuno uires animumque ministrat; 765 addit Halym comitem et confixa Phegea parma, ignaros deinde in muris Martemque cientis Alcandrumque Haliumque Noemonaque Prytanimque. Lyncea tendentem contra sociosque uocantem uibranti gladio conixus ab aggere dexter 770 occupat; huic uno desectum comminus ictu cum galea longe iacuit caput. Inde ferarum uastatorem Amycum, quo non felicior alter ungere tela manu ferrumque armare ueneno, et Clytium Aeoliden et amicum Crethea Musis, 775 Crethea Musarum comitem, cui carmina semper et citharae cordi numerosque intendere neruis. Semper equos atque arma uirum pugnasque canebat. Tandem ductores audita caede suorum conueniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus, 780 palantisque uident socios hostemque receptum. Et Mnestheus: 'Quo deinde fugam, quo tenditis?' inquit. 'Quos alios muros, quae iam ultra moenia habetis? Unus homo et uestris, o ciues, undique saeptus aggeribus tantas strages inpune per urbem 785 ediderit, iuuenum primos tot miserit Orco? Non infelicis patriae ueterumque deorum et magni Aeneae, segnes, miseretque pudetque?' Talibus accensi firmantur et agmine denso consistunt. Turnus paulatim excedere pugna 790 et fluuium petere ac partem, quae cingitur unda acrius hoc Teucri clamore incumbere magno et glomerare manum. Ceu saeuum turba leonem cum telis premit infensis, at territus ille, asper, acerba tuens, retro redit, et neque terga 795 ira dare aut uirtus patitur, nec tendere contra ille quidem hoc cupiens potis est per tela uirosque: haud aliter retro dubius uestigia Turnus improperata refert, et mens exaestuat ira. Quin etiam bis tum medios inuaserat hostis, 800 bis confusa fuga per muros agmina uertit; sed manus e castris propere coit omnis in unum, nec contra uires audet Saturnia Iuno sufficere, aeriam caelo nam Iuppiter Irim demisit germanae haud mollia iussa ferentem, 805 ni Turnus cedat Teucrorum moenibus altis. Ergo nec clipeo iuuenis subsistere tantum dextra ualet: iniectis sic undique telis obruitur. Strepit adsiduo caua tempora circum tinnitu galea, et saxis solida aera fatiscunt, 810 discussaeque iubae capiti, nec sufficit umbo ictibus: ingeminant hastis et Troes et ipse fulmineus Mnestheus. Tum toto corpore sudor liquitur et piceum, nec respirare potestas, flumen agit; fessos quatit aeger anhelitus artus. 815 Tum demum praeceps saltu sese omnibus armis in fluuium dedit: ille suo cum gurgite flauo accepit uenientem ac mollibus extulit undis et laetum sociis abluta caede remisit.