Tu quoque litoribus nostris, Aeneia nutrix, aeternam moriens famam, Caieta, dedisti; et nunc seruat honos sedem tuus ossaque nomen Hesperia in magna, siqua est ea gloria, signat. 5 At pius exsequiis Aeneas rite solutis, aggere composito tumuli, postquam alta quierunt aequora, tendit iter uelis portumque relinquit. Adspirant aurae in noctem nec candida cursus Luna negat, splendet tremulo sub lumine pontus. 10 Proxima Circaeae raduntur litora terrae, diues inaccessos ubi Solis filia lucos adsiduo resonat cantu tectisque superbis urit odoratam nocturna in lumina cedrum, arguto tenuis percurrens pectine telas. 15 Hinc exaudiri gemitus iraeque leonum uincla recusantum et sera sub nocte rudentum, saetigerique sues atque in praesaepibus ursi saeuire ac formae magnorum ululare luporum, quos hominum ex facie dea saeua potentibus herbis 20 induerat Circe in uoltus ac terga ferarum. Quae ne monstra pii paterentur talia Troes delati in portus neu litora dira subirent, Neptunus uentis impleuit uela secundis atque fugam dedit et praeter uada feruida uexit. 25 Iamque rubescebat radiis mare et aethere ab alto Aurora in roseis fulgebat lutea bigis: cum uenti posuere omnisque repente resedit flatus et in lento luctantur marmore tonsae. Atque hic Aeneas ingentem ex aequore lucum 30 prospicit. Hunc inter fluuio Tiberinus amoeno. uerticibus rapidis et multa flauus arena in mare prorumpit. Variae circumque supraque adsuetae ripis uolucres et fluminis alueo aethera mulcebant cantu lucoque uolabant. 35 flectere iter sociis terraeque aduertere proras imperat et laetus fluuio succedit opaco. Nunc age, qui reges, Erato, quae tempora rerum, quis Latio antiquo fuerit status, aduena classem cum primum Ausoniis exercitus appulit oris, 40 expediam et primae reuocabo exordia pugnae. tu uatem, tu, diua, mone. Dicam horrida bella, dicam acies actosque animis in funera reges Tyrrhenamque manum totamque sub arma coactam Hesperiam. Maior rerum mihi nascitur ordo, 45 maius opus moueo. Rex arua Latinus et urbes iam senior longa placidas in pace regebat. Hunc Fauno et nympha genitum Laurente Marica accipimus, Fauno Picus pater isque parentem te, Saturne, refert, tu sanguinis ultimus auctor. 50 filius huic fato diuom prolesque uirilis nulla fuit primaque oriens erepta iuuenta est. Sola domum et tantas seruabat filia sedes, iam matura uiro, iam plenis nubilis annis. Multi illam magno e Latio totaque petebant 55 Ausonia. Petit ante alios pulcherrimus omnis Turnus, auis atauisque potens, quem regia coniunx adiungi generum miro properabat amore; sed uariis portenta deum terroribus obstant. Laurus erat tecti medio in penetralibus altis, 60 sacra comam multosque metu seruata per annos, quam pater inuentam, primas cum conderet arces, ipse ferebatur Phoebo sacrasse Latinus Laurentisque ab ea nomen posuisse colonis. Huius apes summum densae mirabile dictu, 65 stridore ingenti liquidum trans aethera uectae, obsedere apicem, ex pedibus per mutua nexis examen subitum ramo frondente pependit. Continuo uates: 'Externum cernimus,' inquit, 'aduentare uirum et partis petere agmen easdem 70 partibus ex isdem et summa dominarier arce.' Praeterea, castis adolet dum altaria taedis et iuxta genitorem adstat Lauinia uirgo, uisa nefas longis comprendere crinibus ignem, atque omnem ornatum flamma crepitante cremari 75 regalisque accensa comas, accensa coronam insignem gemmis, tum fumida lumine fuluo inuolui ac totis Volcanum spargere tectis. Id uero horrendum ac uisu mirabile ferri: namque fore inlustrem fama fatisque canebant 80 ipsam, sed populo magnum portendere bellum. At rex sollicitus monstris oracula Fauni, fatidici; genitoris, adit lucosque sub alta consulit Albunea, nemorum quae maxima sacro fonte sonat saeuamque exhalat opaca mephitim. 85 Hinc Italae gentes omnisque Oenotria tellus in dubiis responsa petunt; huc dona sacerdos Cum tulit et caesarum ouium sub nocte silenti pellibus incubuit stratis somnosque petiuit, multa modis simulacra uidet uolitantia miris 90 et uarias audit uoces fruiturque deorum couloquio atque imis Acheronta adfatur Auernis. Hic et tum pater ipse petens responsa Latinus centum lanigeras mactabat rite bidentis atque harum effultus tergo stratisque iacebat 95 uelleribus: subita ex alto uox reddita luco est: 'Ne pete conubiis natam sociare Latinis, O mea progenies, thalamis neu crede paratis: externi uenient generi, qui sanguine nostrum nomen in astra ferant quorumque a stirpe nepotes 100 omnia sub pedibus, qua Sol utrumque recurrens aspicit Oceanum, uertique regique uidebunt.' Haec responsa patris Fauni monitusque silenti nocte datos non ipse suo premit ore Latinus, sed circum late uolitans iam Fama per urbes 105 Ausonias tulerat, cum Laomedontia pubes gramineo ripae religauit ab aggere classem. Aeneas primique duces et pulcher Iulus corpora sub ramis deponunt arboris altae instituuntque dapes et adorea liba per herbam 110 subiciunt epulis sic Iuppiter ipse monebat et Cereale solum pomis agrestibus augent. Consumptis hic forte aliis ut uertere morsus exiguam in Cererem penuria adegit edendi et uiolare manu malisque audacibus orbem 115 fatalis crusti patulis nec parcere quadris: 'Heus ! etiam mensas consumimus,' inquit Iulus, nec plura adludens. Ea uox audita laborum prima tulit finem, primamque loquentis ab ore eripuit pater ac stupefactus numine pressit. 120 Continuo: 'Salue fatis mihi debita tellus uosque,' ait, 'O fidi Troiae saluete penates: hic domus, haec patria est. Genitor mihi talia namque nunc repeto Anchises fatorum arcana reliquit: cum te, nate, fames ignota ad litora uectum 125 accisis coget dapibus consumere mensas, tum sperare domos defessus ibique memento prima locare manu molirique aggere tecta. Haec erat illa fames; haec nos suprema manebat, exiliis positura modum. 130 Quare agite et primo laeti cum lumine solis quae loca, quiue habeant homines, ubi moenia gentis, uestigemus et a portu diuersa petamus. Nunc pateras libate Ioui precibusque uocate Anchisen genitorem, et uina reponite mensis.' 135 Sic deinde effatus frondenti tempora ramo implicat et geniumque loci primamque deorum Tellurem nymphasque et adhuc ignota precatur flumina, tum Noctem Noctisque orientia signa Idaeumque Iouem Phrygiamque ex ordine matrem 140 inuocat et duplicis caeloque ereboque parentis. Hic pater omnipotens ter caelo clarus ab alto intonuit radiisque ardentem lucis et auro ipse manu quatiens ostendit ab aethere nubem. Diditur hic subito Troiana per agmina rumor 145 aduenisse diem, quo debita moenia condant. Certatim instaurant epulas atque omine magno crateras laeti statuunt et uina coronant. Postera cum prima lustrabat lampade terras orta dies, urbem et finis et litora gentis 150 diuersi explorant: haec fontis stagna Numici, hunc Thybrim fluuium, hic fortis habitare Latinos. Tum satus Anchisa delectos ordine ab omni centum oratores augusta ad moenia regis ire iubet, ramis uelatos Palladis omnis, 155 donaque ferre uiro pacemque exposcere Teucris. Haud mora, festinant iussi rapidisque feruntur passibus. Ipse humili designat moenia fossa moliturque locum primasque in litore sedes castrorum in morem pinnis atque aggere cingit. 160 Iamque iter emensi turris ac tecta Latinorum ardua cernebant iuuenes muroque subibant. Ante urbem pueri et primaeuo flore iuuentus exercentur equis domitantque in puluere currus aut acris tendunt arcus aut lenta lacertis 165 spicula contorquent cursuque ictuque lacessunt: cum praeuectus equo longaeui regis ad auris nuntius ingentis ignota in ueste reportat aduenisse uiros. Ille intra tecta uocari imperat et solio medius consedit auito. 170 Tectum augustum ingens. centum sublime columnis, urbe fuit summa, Laurentis regia Pici, horrendum siluis et religione parentum. Hic sceptra accipere et primos attollere fasces regibus omen erat, hoc illis curia templum, 175 hae sacris sedes epulis, hic ariete caeso perpetuis soliti patres considere mensis. Quin etiam ueterum effigies ex ordine auorum antiqua e cedro, Italusque paterque Sabinus uitisator, curuam seruans sub imagine falcem, 180 Saturnusque senex Ianique bifrontis imago uestibulo astabant, aliique ab origine reges Martiaque ob patriam pugnando uolnera passi. Multaque praeterea sacris in postibus arma, captiui pendent currus curuaeque secures 185 et cristae capitum et portarum ingentia claustra spiculaque clipeique ereptaque rostra carinis. Ipse Quirinali lituo paruaque sedebat succinctus trabea laeuaque ancile gerebat Picus, equum domitor; quem capta cupidine coniunx 190 aurea percussum uirga uersumque uenenis fecit auem Circe sparsitque coloribus alas. Tali intus templo diuom patriaque Latinus sede sedens Teucros ad sese in tecta uocauit, atque haec ingressis placido prior edidit ore: 195 'Dicite, Dardanidae neque enim nescimus et urbem et genus, auditique aduertitis aequore cursum, quid petitis ? Quae causa rates aut cuius egentis litus ad Ausonium tot per uada caerula uexit? Siue errore uiae seu tempestatibus acti, 200 qualia multa mari nautae patiuntur in alto, fluminis intrastis ripas portuque sedetis, ne fugite hospitium neue ignorate Latinos Saturni gentem, haud uinclo nec legibus aequam, sponte sua ueterisque dei se more tenentem. 205 Atque equidem memini fama est obscurior annis Auruncos ita ferre senes, his ortus ut agris Dardanus Idaeas Phrygiae penetrauit ad urbes Threiciamque Samum, quae nunc Samothracia fertur. Hinc illum, Corythi Tyrrhena ab sede profectum, 210 aurea nunc solio stellantis regia caeli accipit et numerum diuorum altaribus auget.' Dixerat, et dicta Ilioneus sic uoce secutus: Rex, genus egregium Fauni, nec fluctibus actos, atra subegit hiemps uestris succedere terris 215 nec sidus regione uiae litusue fefellit: consilio hanc omnes animisque uolentibus urbem, adferimur, pulsi regnis, quae maxima quondam extremo ueniens Sol aspiciebat Olympo. Ab Ioue principium generis, Ioue Dardana pubes 220 gaudet auo, rex ipse Iouis de gente suprema, Troius Aeneas, tua nos ad limina misit. Quanta per Idaeos saeuis effusa Mycenis tempestas ierit campos, quibus actus uterque Europae atque Asiae fatis concurrerit orbis, 225 audiit et siquem tellus extrema refuso summouet oceano et siquem extenta plagarum quattuor in medio dirimit plaga solis iniqui. Diluuio ex illo tot uasta per aequora uecti dis sedem exiguam patriis litusque rogamus 230 innocuum et cunctis undamque auramque patentem. Non erimus regno indecores, nec uestra feretur fama leuis tantique abolescet gratia facti, nec Troiam Ausonios gremio excepisse pigebit. Fata per Aeneae iuro dextramque potentem 235 siue fide seu quis bello est expertus et armis: multi nos populi, multae ne temne, quod ultro praeferimus manibus uittas ac uerba precantia et petiere sibi et uoluere adiungere gentes; sed nos fata deum uestras exquirere terras 240 imperiis egere suis. Hinc Dardanus ortus; huc repetit iussisque ingentibus urguet Apollo Tyrrhenum ad Thybrim et fontis uada sacra Numici. Dat tibi praeterea fortunae parua prioris munera, reliquias Troia ex ardente receptas. 245 Hoc pater Anchises auro libabat ad aras; hoc Priami gestamen erat, cum iura uocatis more daret populis, sceptrumque sacerque tiaras Iliadumque labor uestes.' Talibus Ilionei dictis defixa Latinus 250 obtutu tenet ora soloque immobilis haeret intentos uoluens oculos. Nec purpura regem picta mouet nec sceptra mouent Priameia tantum, quantum in conubio natae thalamoque moratur, et ueteris Fauni uoluit sub pectore sortem, 255 hunc illum fatis externa ab sede profectum portendi generum paribusque in regna uocari auspiciis, huic progeniem uirtute futuram egregiam et totum quae uiribus occupet orbem. tandem laetus ait: 'Di nostra incepta secundent 260 auguriumque suum; dabitur, Troiane, quod optas, munera nec sperno. Non uobis rege Latino diuitis uber agri Troiaeue opulentia deerit. Ipse modo Aeneas, nostri si tanta cupido est, si iungi hospitio properat sociusque uocari, 265 adueniat uoltus neue exhorrescat amicos: illi pacis erit dextram tetigisse tyranni. uos contra regi mea nunc mandata referte. Est mihi nata, uiro gentis quam iungere nostrae non patrio ex adyto sortes, non plurima caelo 270 monstra sinunt: generos externis adfore ab oris, hoc Latio restare canunt, qui sanguine nostrum nomen in astra ferant. Hunc illum poscere fata et reor et, siquid ueri mens augurat, opto.' haec effatus equos numero pater eligit omni 275 stabant ter centum nitidi in praesaepibus altis: omnibus extemplo Teucris iubet ordine duci instratos ostro alipedes pictisque tapetis; aurea pectoribus demissa monilia pendent, tecti auro fuluum mandunt sub dentibus aurum; 280 absenti Aeneae currum geminosque iugalis semine ab aetherio, spirantis naribus ignem, illorum de gente, patri quos daedala Circe supposita de matre nothos furata creauit. Talibus Aeneadae donis dictisque Latini 285 sublimes in equis redeunt pacemque reportant. Ecce autem Inachiis sese referebat ab Argis saeua Iouis coniunx aurasque inuecta tenebat, et laetum Aenean classemque ex aethere longe Dardaniam Siculo prospexit ab usque Pachyno. 290 moliri iam tecta uidet, iam fidere terrae, deseruisse rates: stetit acri fixa dolore. Tum quassans caput haec effundit pectore dicta: 'Heu stirpem inuisam et fatis contraria nostris fata Phrygum ! Num Sigeis occumbere campis, 295 num capti potuere capi, num incensa cremauit Troia uiros ? Medias acies mediosque per ignis inuenere uiam. At, credo, mea numina tandem fessa iacent odiis aut exsaturata quieui. Quin etiam patria excussos infesta per undas 300 ausa sequi et profugis toto me opponere ponto ! Absumptae in Teucros uires caelique marisque. Quid Syrtes aut Scylla mihi, quid uasta Charybdis profuit? Optato conduntur Thybridis alueo, securi pelagi atque mei. Mars perdere gentem 305 immanem Lapithum ualuit, concessit in iras ipse deum antiquam genitor Calydona Dianae, quod scelus aut Lapithis tantum aut Calydona merentem? Ast ego magna Iouis coniunx, nil linquere inausum quae potui infelix, quae memet in omnia uerti, 310 uincor ab Aenea. Quod si mea numina non sunt magna satis, dubitem haud equidem implorare quod usquam est: flectere si nequeo superos, Acheronta mouebo. Non dabitur regnis, esto, prohibere Latinis, atque immota manet fatis Lauinia coniunx: 315 at trahere atque moras tantis licet addere rebus, at licet amborum populos exscindere regum. Hac gener atque socer coeant mercede suorum: sanguine Troiano et Rutulo dotabere, uirgo, et Bellona manet te pronuba. Nec face tantum 320 Cisseis praegnans ignis enixa iugalis quin idem Veneri partus suus et Paris alter funestaeque iterum recidiua in Pergama taedae.' Haec ubi dicta dedit, terras Horrenda petiuit: luctificam Allecto dirarum ab sede dearum 325 infernisque ciet tenebris, cui tristia bella iraeque insidiaeque et crimina noxia cordi. Odit et ipse pater Pluton, odere sorores Tartareae monstrum: tot sese uertit in ora, tam saeuae facies, tot pullulat atra colubris. 330 Quam Iuno his acuit uerbis ac talia fatur: 'Hunc mihi da proprium, uirgo sata Nocte, laborem, hanc operam, ne noster honos infractaue cedat fama loco, neu conubiis ambire Latinum Aeneadae possint Italosue obsidere finis. 335 Tu potes unanimos armare in proelia fratres atque odiis uersare domos, tu uerbera tectis funereasque inferre faces, tibi nomina mille, mille nocendi artes. Fecundum concute pectus, disice compositam pacem, sere crimina belli: 340 arma uelit poscatque simul rapiatque inuentus.' Exin Gorgoneis Allecto infecta uenenis principio Latium et Laurentis tecta tyranni celsa petit tacitumque obsedit limen Amatae, quam super aduentu Teucrum Turnique hymenaeis 345 femineae ardentem curaeque iraeque coquebant. Huic dea caeruleis unum de crinibus anguem conicit inque sinum praecordia ad intuma subdit, quo furibunda domum monstro permisceat omnem. Ille inter uestes et leuia pectora lapsus 350 uoluitur attactu nullo fallitque furentem, uipeream inspirans animam: fit tortile collo aurum ingens coluber, fit longae taenia uittae innectitque comas, et membris lubricus errat. Ac dum prima lues udo sublapsa ueneno 355 pertemptat sensus atque ossibus implicat ignem necdum animus toto percepit pectore flammam, mollius et solito matrum de more locuta est, multa super nata lacrimans Phrygiisque hymenaeis: 'Exsulibusne datur ducenda Lauinia Teucris, 360 O genitor, nec te miseret gnataeque tuique ? Nec matris miseret, quam primo aquilone relinquet perfidus alta petens abducta uirgine praedo? An non sic Phrygius penetrat Lacedaemona pastor Ledaeamque Helenam Troianas uexit ad urbes ? 365 Quid tua sancta fides, quid cura antiqua tuorum et consanguineo totiens data dextera Turno? Si gener externa petitur de gente Latinis idque sedet Faunique premunt te iussa parentis, omnem equidem sceptris terram quae libera nostris 370 dissidet, externam reor et sic dicere diuos. Et Turno, si prima domus repetatur origo, Inachus Acrisiusque patres mediaeque Mycenae.' His ubi nequiquam dictis experta Latinum contra stare uidet penitusque in uiscera lapsum 375 serpentis furiale malum totamque pererrat, tum uero infelix, ingentibus excita monstris, immensam sine more furit lymphata per urbem. Ceu quondam torto uolitans sub uerbere turbo, quem pueri magno in gyro uacua atria circum 380 intenti ludo exercent; ille actus habena curuatis fertur spatiis; stupet inscia supra inpubesque manus, mirata uolubile buxum; dant animos plagae: non cursu segnior illo per medias urbes agitur populosque feroces. 385 Quin etiam in siluas, simulato numine Bacchi, maius adorta nefas maioremque orsa furorem euolat et natam frondosis montibus abdit, quo thalamum eripiat Teucris taedasque moretur, Euhoe Bacche, fremens, solum te uirgine dignum 390 uociferans, etenim mollis tibi sumere thyrsos, te lustrare choro, sacrum tibi pascere crinem. Fama uolat, furiisque accensas pectore matres idem omnis simul ardor agit noua quaerere tecta: deseruere domos, uentis dant colla comasque, 395 ast aliae tremulis ululatibus aethera complent, pampineasque gerunt incinctae pellibus hastas; ipsa inter medias flagrantem feruida pinum sustinet ac natae Turnique canit hymenaeos, sanguineam torquens aciem, toruumque repente 400 clamat: 'Io matres, audite, ubi quaeque, Latinae: Siqua piis animis manet infelicis Amatae gratia, si iuris materni cura remordet, soluite crinalis uittas, capite orgia mecum.' Talem inter siluas, inter deserta ferarum, 405 reginam Allecto stimulis agit undique Bacchi. Postquam uisa satis primos acuisse furores consiliumque omnemque domum uertisse Latini, protinus hinc fuscis tristis dea tollitur alis audacis Rutuli ad muros, quam dicitur urbem 410 Acrisioneis Danae fundasse colonis, praecipiti delata noto. Locus Ardea quondam dictus auis, et nunc magnum manet Ardea nomen, sed fortuna fuit; tectis hic Turnus in altis iam mediam nigra carpebat nocte quietem. 415 Allecto toruam faciem et furialia membra exuit, in uultus sese transformat anilis; et frontem obscenam rugis arat, induit albos cum uitta crinis, tum ramum innectit oliuae; fit Calybe Iunonis anus templique sacerdos 420 et iuueni ante oculos his se cum uocibus offert: 'Turne, tot incassum fusos patiere labores et tua Dardaniis transcribi sceptra colonis? Rex tibi coniugium et quaesitas sanguine dotes abnegat, externusque in regnum quaeritur heres. 425 I nunc, ingratis offer te, inrise, periclis; Tyrrhenas, i, sterne acies; tege pace Latinos. Haec adeo tibi me, placida cum nocte iaceres, ipsa palam fari omnipotens Saturnia iussit. Quare age et armari pubem portisque moueri 430 laetus in arma para, et Phrygios qui flumine pulchro consedere duces pictasque exure carinas. Caelestum uis magna iubet. Rex ipse Latinus, ni dare coniugium et dicto parere fatetur, sentiat et tandem Turnum experiatur in armis.' 435 Hic iuuenis uatem inridens sic orsa uicissim ore refert: 'Classis inuectas Thybridis undam non, ut rere, meas effugit nuntius auris. Ne tantos mihi finge metus; nec regia Iuno inmemor est nostri. 440 Sed te uicta situ uerique effeta senectus, o mater, curis nequiquam exercet et arma regum inter falsa uatem formidine ludit. Cura tibi diuom effigies et templa tueri: bella uiri pacemque gerent, quis bella gerenda.' 445 Talibus Allecto dictis exarsit in iras, at iuueni oranti subitus tremor occupat artus, deriguere oculi: tot Erinys sibilat hydris tantaque se facies aperit; tum flammea torquens lumina cunctantem et quaerentem dicere plura 450 reppulit et geminos erexit crinibus anguis uerberaque insonuit rabidoque haec addidit ore: 'En ego uicta situ, quam ueri effeta senectus arma inter regum falsa formidine ludit. Respice ad haec: adsum dirarum ab sede sororum, 455 bella manu letumque gero.' Sic effata facem iuueni coniecit et atro lumine fumantis fixit sub pectore taedas. Olli somnum ingens rumpit pauor, ossaque et artus perfundit toto proruptus corpore sudor; 460 arma amens fremit, arma toro tectisque requirit; saeuit amor ferri et scelerata insania belli, ira super: magno ueluti cum flamma sonore uirgea suggeritur costis undantis a\"eni exsultantque aestu latices, furit intus aqua\"\i 465 fumidus atque alte spumis exuberat amnis, nec iam se capit unda, uolat uapor ater ad auras. Ergo iter ad regem polluta pace Latinum indicit primis iuuenum et iubet arma parari, tutari Italiam, detrudere finibus hostem: 470 se satis ambobus Teucrisque uenire Latinisque. Haec ubi dicta dedit diuosque in uota uocauit, certatim sese Rutuli exhortantur in arma: hunc decus egregium formae mouet atque iuuentae, hunc ataui reges, hunc claris dextera factis. 475 Dum Turnus Rutulos animis audacibus implet, Allecto in Teucros Stygiis se concitat alis, arte noua speculata locum, quo litore pulcher insidiis cursuque feras agitabat Iulus. Hic subitam canibus rabiem Cocytia uirgo 480 obicit et noto naris contingit odore, ut ceruum ardentes agerent; quae prima laborum causa fuit belloque animos accendit agrestis. Ceruus erat forma praestanti et cornibus ingens, Tyrrhidae pueri quem matris ab ubere raptum 485 nutribant Tyrrhusque pater, cui regia parent armenta et late custodia credita campi. Adsuetum imperiis soror omni Siluia cura mollibus intexens ornabat cornua sertis pectebatque ferum puroque in fonte lauabat. 490 Ille, manum patiens mensaeque adsuetus erili, errabat siluis rursusque ad limina nota ipse domum sera quamuis se nocte ferebat. Hunc procul errantem rabidae uenantis Iuli commouere canes, fluuio cum forte secundo 495 deflueret ripaque aestus uiridante leuaret. Ipse etiam, eximiae laudis succensus amore, Ascanius curuo direxit spicula cornu; nec dextrae erranti deus afuit, actaque multo perque uterum sonitu perque ilia uenit harundo. 500 Saucius at quadrupes nota intra tecta refugit successitque gemens stabulis questuque cruentus atque imploranti similis tectum omne replebat. Siluia prima soror, palmis percussa lacertos, auxilium uocat et duros conclamat agrestis. 505 Olli, pestis enim tacitis latet aspera siluis, inprouisi adsunt, hic torre armatus obusto, stipitis hic grauidi nodis: quod cuique repertum rimanti, telum ira facit. Vocat agmina Tyrrhus, quadrifidam quercum cuneis ut forte coactis 510 scindebat, rapta spirans immane securi. At saeua e speculis tempus dea nacta nocendi ardua tecta petit stabuli et de culmine summo pastorale canit signum cornuque recuruo Tartaream intendit uocem, qua protinus omne 515 contremuit nemus et siluae insonuere profundae; audiit et Triuiae longe lacus, audiit amnis sulfurea Nar albus aqua fontesque Velini, et trepidae matres pressere ad pectora natos. Tum uero ad uocem celeres, qua bucina signum 520 dira dedit, raptis concurrunt undique telis indomiti agricolae; nec non et Tro\"\ia pubes Ascanio auxilium castris effundit apertis. Direxere acies. Non iam certamine agresti, stipitibus duris agitur sudibusue praeustis, 525 sed ferro ancipiti decernunt atraque late horrescit strictis seges ensibus aeraque fulgent sole lacessita et lucem sub nubila iactant: fluctus uti primo coepit cum albescere uento, paulatim sese tollit mare et altius undas 530 erigit, inde imo consurgit ad aethera fundo. Hic iuuenis primam ante aciem stridente sagitta, natorum Tyrrhi fuerat qui maximus, Almo, sternitur; haesit enim sub gutture uolnus et udae uocis iter tenuemque inclusit sanguine uitam. 535 Corpora multa uirum circa seniorque Galaesus, dum paci medium se offert, iustissimus unus qui fuit Ausoniisque olim ditissimus aruis: quinque greges illi balantum, quina redibant armenta, et terram centum uertebat aratris. 540 Atque ea per campos aequo dum Marte geruntur, promissi dea facta potens, ubi sanguine bellum imbuit et primae commisit funera pugnae, deserit Hesperiam et caeli conuexa per auras Iunonem uictrix adfatur uoce superba: 545 'En, perfecta tibi bello discordia tristi: dic in amicitiam coeant et foedera iungant. Quando quidem Ausonio respersi sanguine Teucros, hoc etiam his addam, tua si mihi certa uoluntas: finitimas in bella feram rumoribus urbes 550 accendamque animos insani Martis amore, undique ut auxilio ueniunt; spargam arma per agros.' Tum contra Iuno; 'Terrorum et fraudis abunde est; stant belli causae, pugnatur comminus armis, quae fors prima dedit sanguis nouus imbuit arma. 555 Talia coniugia et talis celebrent hymenaeos egregium Veneris genus et rex ipse Latinus. Te super aetherias errare licentius auras haud pater ille uelit, summi regnator Olympi: cede locis; ego, siqua super fortuna laborum est, 560 ipsa regam.' Talis dederat Saturnia uoces. Illa autem attollit stridentis anguibus alas Cocytique petit sedem, supera ardua linquens. Est locus Italiae medio sub montibus altis, nobilis et fama multis memoratus in oris, 565 Amsancti ualles: densis hunc frondibus atrum urguet utrimque latus nemoris, medioque fragosus dat sonitum saxis et torto uertice torrens. Hic specus horrendum et saeui spiracula Ditis monstrantur, ruptoque ingens Acheronte uorago 570 pestiferas aperit fauces, quis condita Erinys, inuisum numen, terras caelumque leuabat. Nec minus interea extremam Saturnia bello imponit regina manum. Ruit omnis in urbem pastorum ex acie numerus caesosque reportant 575 Almonem puerum foedatique ora Galaesi implorantque deos obtestanturque Latinum. Turnus adest medioque in crimine caedis et igni terrorem ingeminat: Teucros in regna uocari, stirpem admisceri Phrygiam, se limine pelli. 580 Tum quorum attonitae Baccho nemora auia matres insultant thiasis neque enim leue nomen Amatae, undique collecti coeunt Martemque fatigant. Ilicet infandum cuncti contra omina bellum, contra fata deum peruerso numine poscunt, 585 certatim regis circumstant tecta Latini. Ille uelut pelagi rupes immota resistit, ut pelagi rupes magno ueniente fragore, quae sese multis circum latrantibus undis mole tenet; scopuli nequiquam et spumea circum 590 saxa fremunt laterique inlisa refunditur alga. Verum ubi nulla datur caecum exsuperare potestas consilium et saeuae nutu Iunonis eunt res, multa deos aurasque pater testatus inanis: 'Frangimur heu fatis,' inquit, 'ferimurque procella ! 595 Ipsi has sacrilego pendetis sanguine poenas, O miseri. Te, Turne, nefas, te triste manebit supplicium, uotisque deos uenerabere seris. Nam mihi parta quies, omnisque in limine portus; funere felici spolior.' Nec plura locutus 600 saepsit se tectis rerumque reliquit habenas. Mos erat Hesperio in Latio, quem protinus urbes Albanae coluere sacrum nunc maxima rerum Roma colit, cum prima mouent in proelia Martem, siue Getis inferre manu lacrimabile bellum 605 Hyrcanisue Arabisue parant seu tendere ad Indos Auroramque sequi Parthosque reposcere signa. Sunt geminae belli portae sic nomine dicunt religione sacrae et saeui formidine Martis; centum aerei claudunt uectes aeternaque ferri 610 robora, nec custos absistit limine Ianus: has, ubi certa sedet patribus sententia pugnae, ipse Quirinali trabea cinctuque Gabino insignis reserat stridentia limina consul, ipse uocat pugnas; sequitur tum cetera pubes, 615 aereaque adsensu conspirant cornua rauco. Hoc et tum Aeneadis indicere bella Latinus more iubebatur tristisque recludere portas. Abstinuit tactu pater auersusque refugit foeda ministeria et caecis se condidit umbris. 620 Tum regina deum caelo delapsa morantis impulit ipsa manu portas, et cardine uerso belli ferratos rumpit Saturnia postes. Ardet inexcita Ausonia atque immobilis ante; Pars pedes ire parat campis, pars arduus altis 625 puluerulentus equis furit; omnes arma requirunt. Pars leuis clipeos et spicula lucida tergent aruina pingui subiguntque in cote secures; signaque ferre iuuat sonitusque audire tubarum. Quinque adeo magnae positis incudibus urbes 630 tela nouant, Atina potens Tiburque superbum, Ardea Crustumerique et turrigerae Antemnae. Tegmina tuta cauant capitum flectuntque salignas umbonum cratis; alii thoracas aenos aut leuis ocreas lento ducunt argento; 635 uomeris huc et falcis honos, huc omnis aratri cessit amor; recoquunt patrios fornacibus enses. Classica iamque sonant; it bello tessera signum. Hic galeam tectis trepidus rapit, ille frementis ad iuga cogit equos clipeumque auroque trilicem 640 loricam induitur fidoque accingitur ense. Pandite nunc Helicona, deae, cantusque mouete, qui bello exciti reges, quae quemque secutae complerint campos acies, quibus Itala iam tum floruerit terra alma uiris, quibus arserit armis. 645 Et meministis enim, diuae, et memorare potestis: ad nos uix tenuis famae perlabitur aura. Primus init bellum Tyrrhenis asper ab oris contemptor diuom Mezentius agminaque armat. Filius huic iuxta Lausus, quo pulchrior alter 650 non fuit excepto Laurentis corpore Turni, Lausus, equum domitor debellatorque ferarum, ducit Agyllina nequiquam ex urbe secutos mille uiros, dignus, patriis qui laetior esset imperiis et cui pater haud Mezentius esset. 655 Post hos insignem palma per gramina currum uictoresque ostentat equos satus Hercule pulchro pulcher Auentinus, clipeoque insigne paternum centum angues cinctamque gerit serpentibus hydram; collis Auentini silua quem Rhea sacerdos 660 furtiuum partu sub luminis edidit oras, mixta deo mulier, postquam Laurentia uictor Geryone extincto Tirynthius attigit arua Tyrrhenoque boues in flumine lauit Hiberas. Pila manu saeuosque gerunt in bella dolones 665 et tereti pugnant mucrone ueruque Sabello. Ipse pedes, tegumen torquens immane leonis, terribili impexum saetacum dentibus albis indutus capiti, sic regia tecta subibat, horridus, Herculeoque umeros innexus amictu. 670 Tum gemini fratres Tiburtia moenia linquunt, fratris Tiburti dictam cognomine gentem, Catillusque acerque Coras, Argiua iuuentus, et primam ante aciem densa inter tela feruntur: ceu duo nubigenae cum uertice montis ab alto 675 descendunt centauri, Homolen Othrymque niualem linquentes cursu rapido; dat euntibus ingens silua locum et magno cedunt uirgulta fragore. Nec Praenestinae fundator defuit urbis, Volcano genitum pecora inter agrestia regem 680 inuentumque focis omnis quem credidit aetas Caeculus. Hunc late legio comitatur agrestis: quique altum Praeneste uiri quique arua Gabinae Iunonis gelidumque Anienem et roscida riuis Hernica saxa colunt, quos diues Anagnia pascit, 685 quos, Amasene pater. Non illis omnibus arma, nec clipei currusue sonant: pars maxima glandes liuentis plumbi spargit, pars spicula gestat bina manu, fuluosque lupi de pelle galeros tegmen habent capiti, uestigia nuda sinistri 690 instituere pedis, crudus tegit altera pero. At Messapus, equum domitor, Neptunia proles, quem neque fas igni cuiquam nec sternere ferro, iam pridem resides populos desuetaque bello agmina in arma uocat subito ferrumque retractat. 695 Hi Fescenninas acies Aequosque Faliscos. Hi Soractis habent arces Flauiniaque arua et Cimini cum monte lacum lucosque Capenos. Ibant aequati numero regemque canebant, ceu quondam niuei liquida inter nubila cycni, 700 cum sese e pastu referunt et longa canoros dant per colla modos, sonat amnis et Asia longe pulsa palus. Nec quisquam aeratas acies ex agmine tanto misceri putet, aeriam sed gorgite ab alto 705 urgueri uolucrum raucarum ad litora nubem. Ecce Sabinorum prisco de sanguine magnum agmen agens Clausus magnique ipse agminis instar, Claudia nunc a quo diffunditur et tribus et gens per Latium, postquam in partem data Roma Sabinis. 710 Una ingens Amiterna cohors priscique Quirites, Ereti manus omnis oliuiferaeque Mutuscae; qui Nomentum urbem, qui Rosea rura Velini, qui Tetricae horrentis rupes montemque Seuerum Casperiamque colunt Forulosque et flumen Himellae, 715 qui Tiberim Fabarimque bibunt, quos frigida misit Nursia, et Hortinae classes populique Latini, quosque secans infaustum interluit Allia nomen: quam multi Libyco uoluuntur marmore fluctus saeuus ubi Orion hibernis conditur undis; 720 uel cum sole nouo densae torrentur aristae aut Hermi campo aut Lyciae flauentibus aruis. Scuta sonant pulsuque pedum conterrita tellus. Hinc Agamemnonius, Troiani nominis hostis, curru iungit Halaesus equos Turnoque ferocis 725 mille rapit populos, uertunt felicia Baccho Massica qui rastris et quos de collibus altis Aurunci misere patres, Sidicinaque iuxta aequora quique Cales linquunt, amnisque uadosi accola Volturni, pariterque Saticulus asper 730 Oscorumque manus. Teretes sunt aclydes illis tela, sed haec lento mos est aptare flagello; laeuas caetra tegit, falcati comminus enses. Nec tu carminibus nostris indictus abibis, Oebale, quem generasse Telon Sebethide nympha 735 fertur, Teleboum Capreas cum regna teneret, iam senior; patriis sed non et filius aruis contentus late iam tum dicione premebat Sarrastis populos et quae rigat aequora Sarnus quique Rufras Batulumque tenent atque arua Celemnae 740 et quos maliferae despectant moenia Abellae, Teutonico ritu soliti torquere cateias, tegmina quis capitum raptus de subere cortex, aerataeque micant peltae, micat aereus ensis. Et te montosae misere in proelia Nersae, 745 Ufens, insignem fama et felicibus armis; horrida praecipue cui gens adsuetaque multo uenatu nemorum, duris Aequicula glaebis. Armati terram exercent, semperque recentis conuectare iuuat praedas et uiuere rapto. 750 Quin et Marruuia uenit de gente sacerdos, fronde super galeam et felici comptus oliua. Archippi regis missu, fortissimus Umbro, uipereo generi et grauiter spirantibus hydris spargere qui somnos cantuque manuque solebat 755 mulcebatque iras et morsus arte leuabat. Sed non Dardaniae medicari cuspidis ictum eualuit, neque eum iuuere in uolnera cantus somniferi et Marsis quaesitae montibus herbae. Te nemus Angitiae, uitrea te Fucinus unda, 760 te liquidi fleuere lacus. Ibat et Hippolyti proles pulcherrima bello, Virbius, insignem quem mater Aricia misit, eductum Egeriae lucis umentia circum litora, pinguis ubi et placabilis ara Dianae. 765 Namque ferunt fama Hippolytum, postquam arte nouercae occiderit patriasque explerit sanguine poenas turbatis distractus equis, ad sidera rursus aetheria et superas caeli uenisse sub auras, Paeoniis reuocatum herbis et amore Dianae. 770 Tum pater omnipotens, aliquem indignatus ab umbris mortalem infernis ad lumina surgere uitae, ipse repertorem medicinae talis et artis fulmine Phoebigenam Stygias detrusit ad undas. At Triuia Hippolytum secretis alma recondit 775 sedibus et nymphae Egeriae nemorique relegat, solus ubi in siluis Italis ignobilis aeuom exigeret uersoque ubi nomine Virbius esset. Unde etiam templo Triuiae lucisque sacratis cornipedes arcentur equi, quod litore currum 780 et iuuenem monstris pauidi effudere marinis. Filius ardentis haud setius aequore campi exercebat equos curruque in bella ruebat. Ipse inter primos praestanti corpore Turnus uertitur arma tenens et toto uertice supra est. 785 Cui triplici crinita iuba galea alta Chimaeram sustinet, Aetnaeos efflantem faucibus ignis: tam magis illa fremens et tristibus effera flammis, quam magis effuso crudescunt sanguine pugnae. At leuem clipeum sublatis cornibus Io 790 auro insignibat, iam saetis obsita, iam bos argumentum ingens, et custos uirginis Argus caelataque amnem fundens pater Inachus urna. Insequitur nimbus peditum clipeataque totis agmina densentur campis, Argiuaque pubes 795 Auruncaeque manus, Rutuli ueteresque Sicani et Sacranae acies et picti scuta Labici; qui saltus, Tiberine, tuos sacrumque Numici litus arant Rutulosque exercent uomere colles Circaeumque iugum, quis Iuppiter Anxurus aruis 800 praesidet et uiridi gaudens Feronia luco; qua Saturae iacet atra palus gelidusque per imas quaerit iter uallis atque in mare conditur Ufens. Hos super aduenit Volsca de gente Camilla agmen agens equitum et florentis aere cateruas, 805 bellatrix, non illa colo calathisue Mineruae femineas adsueta manus, sed proelia uirgo dura pati cursuque pedum praeuertere uentos. Illa uel intactae segetis per summa uolaret gramina nec teneras cursu laesisset aristas, 810 uel mare per medium fluctu suspensa tumenti ferret iter celeris nec tingueret aequore plantas. Illam omnis tectis agrisque effusa iuuentus turbaque miratur matrum et prospectat euntem, attonitis inhians animis, ut regius ostro 815 uelet honos leuis umeros, ut fibula crinem auro internectat, Lyciam ut gerat ipsa pharetram et pastoralem praefixa cuspide myrtum.