
[4,1] Interfecto Vitellio bellum magis desierat quam pax coeperat. armati per 
urbem uictores implacabili odio uictos consectabantur: plenae caedibus uiae, 
cruenta fora templaque, passim trucidatis, ut quemque fors obtulerat. ac mox 
augescente licentia scrutari ac protrahere abditos; si quem procerum habitu et 
iuuenta conspexerant, obtruncare nullo militum aut populi discrimine. quae 
saeuitia recentibus odiis sanguine explebatur, dein uerterat in auaritiam. nihil 
usquam secretum aut clausum sinebant, Vitellianos occultari simulantes. initium 
id perfringendarum domuum, uel si resisteretur, causa caedis; nec deerat 
egentissimus quisque e plebe et pessimi seruitiorum prodere ultro ditis dominos, 
alii ab amicis monstrabantur. ubique lamenta, conclamationes et fortuna captae 
urbis, adeo ut Othoniani Vitellianique militis inuidiosa antea petulantia 
desideraretur. duces partium accendendo ciuili bello acres, temperandae 
uictoriae impares, quippe inter turbas et discordias pessimo cuique plurima uis, 
pax et quies bonis artibus indigent. 
[4,2] Nomen sedemque Caesaris Domitianus acceperat, nondum ad curas intentus, sed 
stupris et adulteriis filium principis agebat. praefectura praetorii penes 
Arrium Varum, summa potentiae in Primo Antonio. is pecuniam familiamque e 
principis domo quasi Cremonensem praedam rapere: ceteri modestia uel 
ignobilitate ut in bello obscuri, ita praemiorum expertes. ciuitas pauida et 
seruitio parata occupari redeuntem Tarracina L. Vitellium cum cohortibus 
extinguique reliqua belli postulabat: praemissi Ariciam equites, agmen legionum 
intra Bouillas stetit. nec cunctatus est Vitellius seque et cohortis arbitrio 
uictoris permittere, et miles infelicia arma haud minus ira quam metu abiecit. 
longus deditorum ordo saeptus armatis per urbem incessit, nemo supplici uultu, 
sed tristes et truces et aduersum plausus ac lasciuiam insultantis uulgi 
immobiles. paucos erumpere ausos circumiecti pressere; ceteri in custodiam 
conditi, nihil quisquam locutus indignum, et quamquam inter aduersa, salua 
uirtutis fama. dein L. Vitellius interficitur, par uitiis fratris, in principatu 
eius uigilantior, nec perinde prosperis socius quam aduersis abstractus. 
[4,3] Isdem diebus Lucilius Bassus cum expedito equite ad componendam Campaniam 
mittitur, discordibus municipiorum animis magis inter semet quam contumacia 
aduersus principem. uiso milite quies et minoribus coloniis impunitas: Capuae 
legio tertia hiemandi causa locatur et domus inlustres adflictae, cum contra 
Tarracinenses nulla ope iuuarentur. tanto procliuius est iniuriae quam beneficio 
uicem exoluere, quia gratia oneri, ultio in quaestu habetur. solacio fuit seruus 
Vergilii Capitonis, quem proditorem Tarracinensium diximus, patibulo adfixus in 
isdem anulis quos acceptos a Vitellio gestabat. at Romae senatus cuncta 
principibus solita Vespasiano decernit, laetus et spei certus, quippe sumpta per 
Gallias Hispaniasque ciuilia arma, motis ad bellum Germaniis, mox Illyrico, 
postquam Aegyptum Iudaeam Syriamque et omnis prouincias exercitusque 
lustrauerant, uelut expiato terrarum orbe cepisse finem uidebantur: addidere 
alacritatem Vespasiani litterae tamquam manente bello scriptae. ea prima specie 
forma; ceterum ut princeps loquebatur, ciuilia de se, et rei publicae egregia. 
nec senatus obsequium deerat: ipsi consulatus cum Tito filio, praetura Domitiano 
et consulare imperium decernuntur. 
[4,4] Miserat et Mucianus epistulas ad senatum, quae materiam sermonibus 
praebuere. si priuatus esset, cur publice loqueretur? potuisse eadem paucos post 
dies loco sententiae dici. ipsa quoque insectatio in Vitellium sera et sine 
libertate: id uero erga rem publicam superbum, erga principem contumeliosum, 
quod in manu sua fuisse imperium donatumque Vespasiano iactabat. ceterum inuidia 
in occulto, adulatio in aperto erant: multo cum honore uerborum Muciano 
triumphalia de bello ciuium data, sed in Sarmatas expeditio fingebatur. adduntur 
Primo Antonio consularia, Cornelio Fusco et Arrio Varo praetoria insignia. mox 
deos respexere; restitui Capitolium placuit. eaque omnia Valerius Asiaticus 
consul designatus censuit: ceteri uultu manuque, pauci, quibus conspicua 
dignitas aut ingenium adulatione exercitum, compositis orationibus 
adsentiebantur. ubi ad Heluidium Priscum praetorem designatum uentum, prompsit 
sententiam ut honorificam in bonum principem, * * * falsa aberant, et studiis 
senatus attollebatur. isque praecipuus illi dies magnae offensae initium et 
magnae gloriae fuit. 
[4,5] Res poscere uidetur, quoniam iterum in mentionem incidimus uiri saepius 
memorandi, ut uitam studiaque eius, et quali fortuna sit usus, paucis repetam. 
Heluidius Priscus [4,regione Italiae Carecina] e municipio Cluuiis, patre, qui 
ordinem primi pili duxisset, ingenium inlustre altioribus studiis iuuenis 
admodum dedit, non, ut plerique, ut nomine magnifico segne otium uelaret, sed 
quo firmior aduersus fortuita rem publicam capesseret. doctores sapientiae 
secutus est, qui sola bona quae honesta, mala tantum quae turpia, potentiam 
nobilitatem ceteraque extra animum neque bonis neque malis adnumerant. 
quaestorius adhuc a Paeto Thrasea gener delectus e moribus soceri nihil aeque ac 
libertatem hausit, ciuis, senator, maritus, gener, amicus, cunctis uitae 
officiis aequabilis, opum contemptor, recti peruicax, constans aduersus metus. 
[4,6] Erant quibus adpetentior famae uideretur, quando etiam sapientibus cupido 
gloriae nouissima exuitur. ruina soceri in exilium pulsus, ut Galbae principatu 
rediit, Marcellum Eprium, delatorem Thraseae, accusare adgreditur. ea ultio, 
incertum maior an iustior, senatum in studia diduxerat: nam si caderet 
Marcellus, agmen reorum sternebatur. primo minax certamen et egregiis utriusque 
orationibus testatum; mox dubia uoluntate Galbae, multis senatorum 
deprecantibus, omisit Priscus, uariis, ut sunt hominum ingenia, sermonibus 
moderationem laudantium aut constantiam requirentium. Ceterum eo senatus die quo 
de imperio Vespasiani censebant, placuerat mitti ad principem legatos. hinc 
inter Heluidium et Eprium acre iurgium: Priscus eligi nominatim a magistratibus 
iuratis, Marcellus urnam postulabat, quae consulis designati sententia fuerat. 
[4,7] Sed Marcelli studium proprius rubor excitabat ne aliis electis posthabitus 
crederetur. paulatimque per altercationem ad continuas et infestas orationes 
prouecti sunt, quaerente Heluidio quid ita Marcellus iudicium magistratuum 
pauesceret: esse illi pecuniam et eloquentiam, quis multos anteiret, ni memoria 
flagitiorum urgeretur. sorte et urna mores non discerni: suffragia et 
existimationem senatus reperta ut in cuiusque uitam famamque penetrarent. 
pertinere ad utilitatem rei publicae, pertinere ad Vespasiani honorem, occurrere 
illi quos innocentissimos senatus habeat, qui honestis sermonibus auris 
imperatoris imbuant. fuisse Vespasiano amicitiam cum Thrasea, Sorano, Sentio; 
quorum accusatores etiam si puniri non oporteat, ostentari non debere. hoc 
senatus iudicio uelut admoneri principem quos probet, quos reformidet. nullum 
maius boni imperii instrumentum quam bonos amicos esse. satis Marcello quod 
Neronem in exitium tot innocentium impulerit: frueretur praemiis et impunitate, 
Vespasianum melioribus relinqueret. 
[4,8] Marcellus non suam sententiam impugnari, sed consulem designatum censuisse 
dicebat, secundum uetera exempla quae sortem legationibus posuissent, ne 
ambitioni aut inimicitiis locus foret. nihil euenisse cur antiquitus instituta 
exolescerent aut principis honor in cuiusquam contumeliam uerteretur; sufficere 
omnis obsequio. id magis uitandum ne peruicacia quorundam inritaretur animus 
nouo principatu suspensus et uultus quoque ac sermones omnium circumspectans. se 
meminisse temporum quibus natus sit, quam ciuitatis formam patres auique 
instituerint; ulteriora mirari, praesentia sequi; bonos imperatores uoto 
expetere, qualiscumque tolerare. non magis sua oratione Thraseam quam iudicio 
senatus adflictum; saeuitiam Neronis per eius modi imagines inlusisse, nec minus 
sibi anxiam talem amicitiam quam aliis exilium. denique constantia fortitudine 
Catonibus et Brutis aequaretur Heluidius: se unum esse ex illo senatu, qui simul 
seruierit. suadere etiam Prisco ne supra principem scanderet, ne Vespasianum 
senem triumphalem, iuuenum liberorum patrem, praeceptis coerceret. quo modo 
pessimis imperatoribus sine fine dominationem, ita quamuis egregiis modum 
libertatis placere. haec magnis utrimque contentionibus iactata diuersis studiis 
accipiebantur. uicit pars quae sortiri legatos malebat, etiam mediis patrum 
adnitentibus retinere morem; et splendidissimus quisque eodem inclinabat metu 
inuidiae, si ipsi eligerentur. 
[4,9] Secutum aliud certamen. praetores aerarii (nam tum a praetoribus tractabatur 
aerarium) publicam paupertatem questi modum impensis postulauerant. eam curam 
consul designatus ob magnitudinem oneris et remedii difficultatem principi 
reseruabat: Heluidius arbitrio senatus agendum censuit. cum perrogarent 
sententias consules, Vulcacius Tertullinus tribunus plebis intercessit ne quid 
super tanta re principe absente statueretur. censuerat Heluidius ut Capitolium 
publice restitueretur, adiuuaret Vespasianus. eam sententiam modestissimus 
quisque silentio, deinde obliuio transmisit: fuere qui et meminissent. 
[4,10] Tum inuectus est Musonius Rufus in P. Celerem, a quo Baream Soranum falso 
testimonio circumuentum arguebat. ea cognitione renouari odia accusationum 
uidebantur. sed uilis et nocens reus protegi non poterat: quippe Sorani sancta 
memoria; Celer professus sapientiam, dein testis in Baream, proditor 
corruptorque amicitiae cuius se magistrum ferebat. proximus dies causae 
destinatur; nec tam Musonius aut Publius quam Priscus et Marcellus ceterique, 
motis ad ultionem animis, expectabantur. 
[4,11] Tali rerum statu, cum discordia inter patres, ira apud uictos, nulla in 
uictoribus auctoritas, non leges, non princeps in ciuitate essent, Mucianus 
urbem ingressus cuncta simul in se traxit. fracta Primi Antonii Varique Arrii 
potentia, male dissimulata in eos Muciani iracundia, quamuis uultu tegeretur. 
sed ciuitas rimandis offensis sagax uerterat se transtuleratque: ille unus 
ambiri, coli. nec deerat ipse, stipatus armatis domos hortosque permutans, 
apparatu incessu excubiis uim principis amplecti, nomen remittere. plurimum 
terroris intulit caedes Calpurnii Galeriani. is fuit filius Gai Pisonis, nihil 
ausus: sed nomen insigne et decora ipsius iuuenta rumore uulgi celebrabantur, 
erantque in ciuitate adhuc turbida et nouis sermonibus laeta qui principatus 
inanem ei famam circumdarent. iussu Muciani custodia militari cinctus, ne in 
ipsa urbe conspectior mors foret, ad quadragensimum ab urbe lapidem Appia uia 
fuso per uenas sanguine extinguitur. Iulius Priscus praetoriarum sub Vitellio 
cohortium praefectus se ipse interfecit, pudore magis quam necessitate. Alfenus 
Varus ignauiae infamiaeque suae superfuit. Asiaticus (is enim libertus) malam 
potentiam seruili supplicio expiauit. 
[4,12] Isdem diebus crebrescentem cladis Germanicae famam nequaquam maesta ciuitas 
excipiebat; caesos exercitus, capta legionum hiberna, desciuisse Gallias non ut 
mala loquebantur. id bellum quibus causis ortum, quanto externarum sociarumque 
gentium motu flagrauerit, altius expediam. Bataui, donec trans Rhenum agebant, 
pars Chattorum, seditione domestica pulsi extrema Gallicae orae uacua cultoribus 
simulque insulam iuxta sitam occupauere, quam mare Oceanus a fronte, Rhenus 
amnis tergum ac latera circumluit. nec opibus (rarum in societate ualidiorum) 
attritis uiros tantum armaque imperio ministrant, diu Germanicis bellis 
exerciti, mox aucta per Britanniam gloria, transmissis illuc cohortibus, quas 
uetere instituto nobilissimi popularium regebant. erat et domi delectus eques, 
praecipuo nandi studio, arma equosque retinens integris turmis Rhenum perrumpere 
. . . 
[4,13] Iulius Paulus et Iulius Ciuilis regia stirpe multo ceteros anteibant. 
Paulum Fonteius Capito falso rebellionis crimine interfecit; iniectae Ciuili 
catenae, missusque ad Neronem et a Galba absolutus sub Vitellio rursus discrimen 
adiit, flagitante supplicium eius exercitu: inde causae irarum spesque ex malis 
nostris. sed Ciuilis ultra quam barbaris solitum ingenio sollers et Sertorium se 
aut Annibalem ferens simili oris dehonestamento, ne ut hosti obuiam iretur, si a 
populo Romano palam desciuisset, Vespasiani amicitiam studiumque partium 
praetendit, missis sane ad eum Primi Antonii litteris, quibus auertere accita 
Vitellio auxilia et tumultus Germanici specie retentare legiones iubebatur. 
eadem Hordeonius Flaccus praesens monuerat, inclinato in Vespasianum animo et 
rei publicae cura, cui excidium aduentabat, si redintegratum bellum et tot 
armatorum milia Italiam inrupissent. 
[4,14] Igitur Ciuilis desciscendi certus, occultato interim altiore consilio, 
cetera ex euentu iudicaturus, nouare res hoc modo coepit. iussu Vitellii 
Batauorum iuuentus ad dilectum uocabatur, quem suapte natura grauem onerabant 
ministri auaritia ac luxu, senes aut inualidos conquirendo, quos pretio 
dimitterent: rursus impubes et forma conspicui (et est plerisque procera 
pueritia) ad stuprum trahebantur. hinc inuidia, et compositae seditionis 
auctores perpulere ut dilectum abnuerent. Ciuilis primores gentis et 
promptissimos uulgi specie epularum sacrum in nemus uocatos, ubi nocte ac 
laetitia incaluisse uidet, a laude gloriaque gentis orsus iniurias et raptus et 
cetera seruitii mala enumerat: neque enim societatem, ut olim, sed tamquam 
mancipia haberi: quando legatum, graui quidem comitatu et superbo, cum imperio 
uenire? tradi se praefectis centurionibusque: quos ubi spoliis et sanguine 
expleuerint, mutari, exquirique nouos sinus et uaria praedandi uocabula. instare 
dilectum quo liberi a parentibus, fratres a fratribus uelut supremum diuidantur. 
numquam magis adflictam rem Romanam nec aliud in hibernis quam praedam et senes: 
attollerent tantum oculos et inania legionum nomina ne pauescerent. at sibi 
robur peditum equitumque, consanguineos Germanos, Gallias idem cupientis. ne 
Romanis quidem ingratum id bellum, cuius ambiguam fortunam Vespasiano 
imputaturos: uictoriae rationem non reddi. 
[4,15] Magno cum adsensu auditus barbaro ritu et patriis execrationibus uniuersos 
adigit. missi ad Canninefatis qui consilia sociarent. ea gens partem insulae 
colit, origine lingua uirtute par Batauis; numero superantur. mox occultis 
nuntiis pellexit Britannica auxilia, Batauorum cohortis missas in Germaniam, ut 
supra rettulimus, ac tum Mogontiaci agentis. erat in Canninefatibus stolidae 
audaciae Brinno, claritate natalium insigni; pater eius multa hostilia ausus 
Gaianarum expeditionum ludibrium impune spreuerat. igitur ipso rebellis familiae 
nomine placuit impositusque scuto more gentis et sustinentium umeris uibratus 
dux deligitur. statimque accitis Frisiis (transrhenana gens est) duarum 
cohortium hiberna proximo +occupata+ Oceano inrumpit. nec prouiderant impetum 
hostium milites, nec, si prouidissent, satis uirium ad arcendum erat: capta 
igitur ac direpta castra. dein uagos et pacis modo effusos lixas negotiatoresque 
Romanos inuadunt. simul excidiis castellorum imminebant, quae a praefectis 
cohortium incensa sunt, quia defendi nequibant. signa uexillaque et quod militum 
in superiorem insulae partem congregantur, duce Aquilio primipilari, nomen magis 
exercitus quam robur: quippe uiribus cohortium abductis Vitellius e proximis 
Neruiorum Germanorumque pagis segnem numerum armis onerauerat. 
[4,16] Ciuilis dolo grassandum ratus incusauit ultro praefectos quod castella 
deseruissent: se cum cohorte, cui praeerat, Canninefatem tumultum compressurum, 
illi sua quisque hiberna repeterent. subesse fraudem consilio et dispersas 
cohortis facilius opprimi, nec Brinnonem ducem eius belli, sed Ciuilem esse 
patuit, erumpentibus paulatim indiciis, quae Germani, laeta bello gens, non diu 
occultauerant. ubi insidiae parum cessere, ad uim transgressus Canninefatis, 
Frisios, Batauos propriis cuneis componit: derecta ex diuerso acies haud procul 
a flumine Rheno et obuersis in hostem nauibus, quas incensis castellis illuc 
adpulerant. nec diu certato Tungrorum cohors signa ad Ciuilem transtulit, 
perculsique milites improuisa proditione a sociis hostibusque caedebantur. eadem 
etiam <in> nauibus perfidia: pars remigum e Batauis tamquam imperitia officia 
nautarum propugnatorumque impediebant; mox contra tendere et puppis hostili 
ripae obicere: ad postremum gubernatores centurionesque, nisi eadem uolentis, 
trucidant, donec uniuersa quattuor et uiginti nauium classis transfugeret aut 
caperetur. 
[4,17] Clara ea uictoria in praesens, in posterum usui; armaque et nauis, quibus 
indigebant, adepti magna per Germanias Galliasque fama libertatis auctores 
celebrabantur. Germaniae statim misere legatos auxilia offerentis: Galliarum 
societatem Ciuilis arte donisque adfectabat, captos cohortium praefectos suas in 
ciuitates remittendo, cohortibus, abire an manere mallent, data potestate. 
manentibus honorata militia, digredientibus spolia Romanorum offerebantur: simul 
secretis sermonibus admonebat malorum, quae tot annis perpessi miseram 
seruitutem falso pacem uocarent. Batauos, quamquam tributorum expertis, arma 
contra communis dominos cepisse; prima acie fusum uictumque Romanum. quid si 
Galliae iugum exuant? quantum in Italia reliquum? prouinciarum sanguine 
prouincias uinci. ne Vindicis aciem cogitarent: Batauo equite protritos Aeduos 
Aruernosque; fuisse inter Verginii auxilia Belgas, uereque reputantibus Galliam 
suismet uiribus concidisse. nunc easdem omnium partis, addito si quid militaris 
disciplinae in castris Romanorum uiguerit; esse secum ueteranas cohortis, quibus 
nuper Othonis legiones procubuerint. seruirent Syria Asiaque et suetus regibus 
Oriens: multos adhuc in Gallia uiuere ante tributa genitos. nuper certe caeso 
Quintilio Varo pulsam e Germania seruitutem, nec Vitellium principem sed 
Caesarem Augustum bello prouocatum. libertatem natura etiam mutis animalibus 
datam, uirtutem proprium hominum bonum; deos fortioribus adesse: proinde 
arriperent uacui occupatos, integri fessos. dum alii Vespasianum, alii Vitellium 
foueant, patere locum aduersus utrumque. 
[4,18] sic in Gallias Germaniasque intentus, si destinata prouenissent, 
ualidissimarum ditissimarumque nationum regno imminebat. At Flaccus Hordeonius 
primos Ciuilis conatus per dissimulationem aluit: ubi expugnata castra, deletas 
cohortis, pulsum Batauorum insula Romanum nomen trepidi nuntii adferebant, 
Munium Lupercum legatum (is duarum legionum hibernis praeerat) egredi aduersus 
hostem iubet. Lupercus legionarios e praesentibus, Vbios e proximis, Treuirorum 
equites haud longe agentis raptim transmisit, addita Batauorum ala, quae iam 
pridem corrupta fidem simulabat, ut proditis in ipsa acie Romanis maiore pretio 
fugeret. Ciuilis captarum cohortium signis circumdatus, ut suo militi recens 
gloria ante oculos et hostes memoria cladis terrerentur, matrem suam sororesque, 
simul omnium coniuges paruosque liberos consistere a tergo iubet, hortamenta 
uictoriae uel pulsis pudorem. ut uirorum cantu, feminarum ululatu sonuit acies, 
nequaquam par a legionibus cohortibusque redditur clamor. nudauerat sinistrum 
cornu Batauorum ala transfugiens statimque in nos uersa. sed legionarius miles, 
quamquam rebus trepidis, arma ordinesque retinebat. Vbiorum Treuirorumque 
auxilia foeda fuga dispersa totis campis palantur: illuc incubuere Germani, et 
fuit interim effugium legionibus in castra, quibus Veterum nomen est. praefectus 
alae Batauorum Claudius Labeo, oppidano certamine aemulus Ciuili, ne interfectus 
inuidiam apud popularis uel, si retineretur, semina discordiae praeberet, in 
Frisios auehitur. 
[4,19] Isdem diebus Batauorum et Canninefatium cohortis, cum iussu Vitellii in 
urbem pergerent, missus a Ciuile nuntius adsequitur. intumuere statim superbia 
ferociaque et pretium itineris donatiuum, duplex stipendium, augeri equitum 
numerum, promissa sane a Vitellio, postulabant, non ut adsequerentur, sed causam 
seditioni. et Flaccus multa concedendo nihil aliud effecerat quam ut acrius 
exposcerent quae sciebant negaturum. spreto Flacco inferiorem Germaniam petiuere 
ut Ciuili iungerentur. Hordeonius adhibitis tribunis centurionibusque 
consultauit num obsequium abnuentis ui coerceret; mox insita ignauia et trepidis 
ministris, quos ambiguus auxiliorum animus et subito dilectu suppletae legiones 
angebant, statuit continere intra castra militem: dein paenitentia et 
arguentibus ipsis qui suaserant, tamquam secuturus scripsit Herennio Gallo 
legionis primae legato, qui Bonnam obtinebat, ut arceret transitu Batauos: se 
cum exercitu tergis eorum haesurum. et opprimi poterant si hinc Hordeonius, inde 
Gallus, motis utrimque copiis, medios clausissent. Flaccus omisit inceptum 
aliisque litteris Gallum monuit ne terreret abeuntis: unde suspicio sponte 
legatorum excitari bellum cunctaque quae acciderant aut metuebantur non inertia 
militis neque hostium ui, sed fraude ducum euenire. 
[4,20] Bataui cum castris Bonnensibus propinquarent, praemisere qui Herennio Gallo 
mandata cohortium exponeret. nullum sibi bellum aduersus Romanos, pro quibus 
totiens bellassent: longa atque inrita militia fessis patriae atque otii 
cupidinem esse. si nemo obsisteret, innoxium iter fore: sin arma occurrant, 
ferro uiam inuenturos. cunctantem legatum milites perpulerant fortunam proelii 
experiretur. tria milia legionariorum et tumultuariae Belgarum cohortes, simul 
paganorum lixarumque ignaua sed procax ante periculum manus omnibus portis 
prorumpunt ut Batauos numero imparis circumfundant. illi ueteres militiae in 
cuneos congregantur, densi undique et frontem tergaque ac latus tuti; sic tenuem 
nostrorum aciem perfringunt. cedentibus Belgis pellitur legio, et uallum 
portasque trepidi petebant. ibi plurimum cladis: cumulatae corporibus fossae, 
nec caede tantum et uulneribus, sed ruina et suis plerique telis interiere. 
uictores colonia Agrippinensium uitata, nihil cetero in itinere hostile ausi, 
Bonnense proelium excusabant, tamquam petita pace, postquam negabatur, sibimet 
ipsi consuluissent. 
[4,21] Ciuilis aduentu ueteranarum cohortium iusti iam exercitus ductor, sed 
consilii ambiguus et uim Romanam reputans, cunctos qui aderant in uerba 
Vespasiani adigit mittitque legatos ad duas legiones, quae priore acie pulsae in 
Vetera castra concesserant, ut idem sacramentum acciperent. redditur responsum: 
neque proditoris neque hostium se consiliis uti; esse sibi Vitellium principem, 
pro quo fidem et arma usque ad supremum spiritum retenturos: proinde perfuga 
Batauus arbitrium rerum Romanarum ne ageret, sed meritas sceleris poenas 
expectaret. quae ubi relata Ciuili, incensus ira uniuersam Batauorum gentem in 
arma rapit; iunguntur Bructeri Tencterique et excita nuntiis Germania ad praedam 
famamque. 
[4,22] Aduersus has concurrentis belli minas legati legionum Munius Lupercus et 
Numisius Rufus uallum murosque firmabant. subuersa longae pacis opera, haud 
procul castris in modum municipii extructa, ne hostibus usui forent. sed parum 
prouisum ut copiae in castra conueherentur; rapi permisere: ita paucis diebus 
per licentiam absumpta sunt quae aduersus necessitates in longum suffecissent. 
Ciuilis medium agmen cum robore Batauorum obtinens utramque Rheni ripam, quo 
truculentior uisu foret, Germanorum cateruis complet, adsultante per campos 
equite; simul naues in aduersum amnem agebantur. hinc ueteranarum cohortium 
signa, inde depromptae siluis lucisque ferarum imagines, ut cuique genti inire 
proelium mos est, mixta belli ciuilis externique facie obstupefecerant obsessos. 
et spem obpugnantium augebat amplitudo ualli, quod duabus legionibus situm uix 
quinque milia armatorum Romanorum tuebantur; sed lixarum multitudo turbata pace 
illuc congregata et bello ministra aderat. 
[4,23] Pars castrorum in collem leniter exurgens, pars aequo adibatur. quippe 
illis hibernis obsideri premique Germanias Augustus crediderat, neque umquam id 
malorum ut obpugnatum ultro legiones nostras uenirent; inde non loco neque 
munimentis labor additus: uis et arma satis placebant. Bataui Transrhenanique, 
quo discreta uirtus manifestius spectaretur, sibi quaeque gens consistunt, 
eminus lacessentes. post ubi pleraque telorum turribus pinnisque moenium inrita 
haerebant et desuper saxis uulnerabantur, clamore atque impetu inuasere uallum, 
adpositis plerique scalis, alii per testudinem suorum; scandebantque iam quidam, 
cum gladiis et armorum incussu praecipitati sudibus et pilis obruuntur, 
praeferoces initio et rebus secundis nimii. sed tum praedae cupidine aduersa 
quoque tolerabant; machinas etiam, insolitum sibi, ausi. nec ulla ipsis 
sollertia: perfugae captiuique docebant struere materias in modum pontis, mox 
subiectis rotis propellere, ut alii superstantes tamquam ex aggere 
proeliarentur, pars intus occulti muros subruerent. sed excussa ballistis saxa 
strauere informe opus. et cratis uineasque parantibus adactae tormentis ardentes 
hastae, ultroque ipsi obpugnatores ignibus petebantur, donec desperata ui 
uerterent consilium ad moras, haud ignari paucorum dierum inesse alimenta et 
multum imbellis turbae; simul ex inopia proditio et fluxa seruitiorum fides ac 
fortuita belli sperabantur. 
[4,24] Flaccus interim cognito castrorum obsidio et missis per Gallias qui auxilia 
concirent, lectos e legionibus Dillio Voculae duoetuicensimae legionis legato 
tradit, ut quam maximis per ripam itineribus celeraret, ipse nauibus <inuadit> 
inualidus corpore, inuisus militibus. neque enim ambigue fremebant: emissas a 
Mogontiaco Batauorum cohortis, dissimulatos Ciuilis conatus, adsciri in 
societatem Germanos. non Primi Antonii neque Muciani ope Vespasianum magis 
adoleuisse. aperta odia armaque palam depelli: fraudem et dolum obscura eoque 
ineuitabilia. Ciuilem stare contra, struere aciem: Hordeonium e cubiculo et 
lectulo iubere quidquid hosti conducat. tot armatas fortissimorum uirorum manus 
unius senis ualetudine regi: quin potius interfecto traditore fortunam 
uirtutemque suam malo omine exoluerent. his inter se uocibus instinctos 
flammauere insuper adlatae a Vespasiano litterae, quas Flaccus, quia occultari 
nequibant, pro contione recitauit, uinctosque qui attulerant ad Vitellium misit. 

[4,25] Sic mitigatis animis Bonnam, hiberna primae legionis, uentum. infensior 
illic miles culpam cladis in Hordeonium uertebat: eius iussu derectam aduersus 
Batauos aciem, tamquam a Mogontiaco legiones sequerentur; eiusdem proditione 
caesos, nullis superuenientibus auxiliis: ignota haec ceteris exercitibus neque 
imperatori suo nuntiari, cum adcursu tot prouinciarum extingui repens perfidia 
potuerit. Hordeonius exemplaris omnium litterarum, quibus per Gallias 
Britanniamque et Hispanias auxilia orabat, exercitui recitauit instituitque 
pessimum facinus, ut epistulae aquiliferis legionum traderentur, a quis ante 
militi quam ducibus legebantur. tum e seditiosis unum uinciri iubet, magis 
usurpandi iuris, quam quia unius culpa foret. motusque Bonna exercitus in 
coloniam Agrippinensem, adfluentibus auxiliis Gallorum, qui primo rem Romanam 
enixe iuuabant: mox ualescentibus Germanis pleraeque ciuitates aduersum nos arma 
<sumpsere> spe libertatis et, si exuissent seruitium, cupidine imperitandi. 
gliscebat iracundia legionum, nec terrorem unius militis uincula indiderant: 
quin idem ille arguebat ultro conscientiam ducis, tamquam nuntius inter Ciuilem 
Flaccumque falso crimine testis ueri opprimeretur. conscendit tribunal Vocula 
mira constantia, prensumque militem ac uociferantem duci ad supplicium iussit: 
et dum mali pauent, optimus quisque iussis paruere. exim consensu ducem Voculam 
poscentibus, Flaccus summam rerum ei permisit. 
[4,26] Sed discordis animos multa efferabant: inopia stipendii frumentique et 
simul dilectum tributaque Galliae aspernantes, Rhenus incognita illi caelo 
siccitate uix nauium patiens, arti commeatus, dispositae per omnem ripam 
stationes quae Germanos uado arcerent, eademque de causa minus frugum et plures 
qui consumerent. apud imperitos prodigii loco accipiebatur ipsa aquarum penuria, 
tamquam nos amnes quoque et uetera imperii munimenta desererent: quod in pace 
fors seu natura, tunc fatum et ira dei uocabatur. Ingressis Nouaesium sexta 
decima legio coniungitur. additus Voculae in partem curarum Herennius Gallus 
legatus; nec ausi ad hostem pergere * * (loco Gelduba nomen est) castra fecere. 
ibi struenda acie, muniendo uallandoque et ceteris belli meditamentis militem 
firmabant. utque praeda ad uirtutem accenderetur, in proximos Cugernorum pagos, 
qui societatem Ciuilis acceperant, ductus a Vocula exercitus; pars cum Herennio 
Gallo permansit. 
[4,27] Forte nauem haud procul castris, frumento grauem, cum per uada haesisset, 
Germani in suam ripam trahebant. non tulit Gallus misitque subsidio cohortem: 
auctus et Germanorum numerus, paulatimque adgregantibus se auxiliis acie 
certatum. Germani multa cum strage nostrorum nauem abripiunt. uicti, quod tum in 
morem uerterat, non suam ignauiam, sed perfidiam legati culpabant. protractum e 
tentorio, scissa ueste, uerberato corpore, quo pretio, quibus consciis 
prodidisset exercitum, dicere iubent. redit in Hordeonium inuidia: illum 
auctorem sceleris, hunc ministrum uocant, donec exitium minitantibus exterritus 
proditionem et ipse Hordeonio obiecit; uinctusque aduentu demum Voculae 
exoluitur. is postera die auctores seditionis morte adfecit: tanta illi 
exercitui diuersitas inerat licentiae patientiaeque. haud dubie gregarius miles 
Vitellio fidus, splendidissimus quisque in Vespasianum proni: inde scelerum ac 
suppliciorum uices et mixtus obsequio furor, ut contineri non possent qui puniri 
poterant. 
[4,28] At Ciuilem immensis auctibus uniuersa Germania extollebat, societate 
nobilissimis obsidum firmata. ille, ut cuique proximum, uastari Vbios 
Treuirosque, et aliam manum Mosam amnem transire iubet, ut Menapios et Morinos 
et extrema Galliarum quateret. actae utrobique praedae, infestius in Vbiis, quod 
gens Germanicae originis eiurata patria [4,Romanorum nomen] Agrippinenses 
uocarentur. caesae cohortes eorum in uico Marcoduro incuriosius agentes, quia 
procul ripa aberant. nec quieuere Vbii quo minus praedas e Germania peterent, 
primo impune, dein circumuenti sunt, per omne id bellum meliore usi fide quam 
fortuna. contusis Vbiis grauior et successu rerum ferocior Ciuilis obsidium 
legionum urgebat, intentis custodiis ne quis occultus nuntius uenientis auxilii 
penetraret. machinas molemque operum Batauis delegat: Transrhenanos proelium 
poscentis ad scindendum uallum ire detrusosque redintegrare certamen iubet, 
superante multitudine et facili damno. 
[4,29] Nec finem labori nox attulit: congestis circum lignis accensisque, simul 
epulantes, ut quisque uino incaluerat, ad pugnam temeritate inani ferebantur. 
quippe ipsorum tela per tenebras uana: Romani conspicuam barbarorum aciem, et si 
quis audacia aut insignibus effulgens, ad ictum destinabant. intellectum id 
Ciuili et restincto igne misceri cuncta tenebris et armis iubet. tum uero 
strepitus dissoni, casus incerti, neque feriendi neque declinandi prouidentia: 
unde clamor acciderat, circumagere corpora, tendere artus; nihil prodesse 
uirtus, fors cuncta turbare et ignauorum saepe telis fortissimi cadere. apud 
Germanos inconsulta ira: Romanus miles periculorum gnarus ferratas sudis, grauia 
saxa non forte iaciebat. ubi sonus molientium aut adpositae scalae hostem in 
manus dederant, propellere umbone, pilo sequi; multos in moenia egressos 
pugionibus fodere. sic exhausta nocte nouam aciem dies aperuit. 
[4,30] Eduxerant Bataui turrim duplici tabulato, quam praetoriae portae (is 
aequissimus locus) propinquantem promoti contra ualidi asseres et incussae 
trabes perfregere multa superstantium pernicie. pugnatumque in perculsos subita 
et prospera eruptione; simul a legionariis peritia et arte praestantibus plura 
struebantur. praecipuum pauorem intulit suspensum et nutans machinamentum, quo 
repente demisso praeter suorum ora singuli pluresue hostium sublime rapti uerso 
pondere intra castra effundebantur. Ciuilis omissa expugnandi spe rursus per 
otium adsidebat, nuntiis et promissis fidem legionum conuellens. 
[4,31] Haec in Germania ante Cremonense proelium gesta, cuius euentum litterae 
Primi Antonii docuere, addito Caecinae edicto; et praefectus cohortis e uictis, 
Alpinius Montanus, fortunam partium praesens fatebatur. diuersi hinc motus 
animorum: auxilia e Gallia, quis nec amor neque odium in partis, militia sine 
adfectu, hortantibus praefectis statim a Vitellio desciscunt: uetus miles 
cunctabatur. sed adigente Hordeonio Flacco, instantibus tribunis, dixit 
sacramentum, non uultu neque animo satis adfirmans: et cum cetera iuris iurandi 
uerba conciperent, Vespasiani nomen haesitantes aut leui murmure et plerumque 
silentio transmittebant. 
[4,32] Lectae deinde pro contione epistulae Antonii ad Ciuilem suspiciones militum 
inritauere, tamquam ad socium partium scriptae et de Germanico exercitu 
hostiliter. mox adlatis Geldubam in castra nuntiis eadem dicta factaque, et 
missus cum mandatis Montanus ad Ciuilem ut absisteret bello neue externa armis 
falsis uelaret: si Vespasianum iuuare adgressus foret, satis factum coeptis. ad 
ea Ciuilis primo callide: post ubi uidet Montanum praeferocem ingenio paratumque 
in res nouas, orsus a questu periculisque quae per quinque et uiginti annos in 
castris Romanis exhausisset, 'egregium' inquit 'pretium laborum recepi, necem 
fratris et uincula mea et saeuissimas huius exercitus uoces, quibus ad 
supplicium petitus iure gentium poenas reposco. uos autem Treuiri ceteraeque 
seruientium animae, quod praemium effusi totiens sanguinis expectatis nisi 
ingratam militiam, immortalia tributa, uirgas, securis et dominorum ingenia? en 
ego praefectus unius cohortis et Canninefates Batauique, exigua Galliarum 
portio, uana illa castrorum spatia excidimus uel saepta ferro fameque premimus. 
denique ausos aut libertas sequetur aut uicti idem erimus.' sic accensum, sed 
molliora referre iussum dimittit: ille ut inritus legationis redit, cetera 
dissimulans, quae mox erupere. 
[4,33] Ciuilis parte copiarum retenta ueteranas cohortis et quod e Germanis maxime 
promptum aduersus Voculam exercitumque eius mittit, Iulio Maximo et Claudio 
Victore, sororis suae filio, ducibus. rapiunt in transitu hiberna alae 
Asciburgii sita; adeoque improuisi castra inuolauere ut non adloqui, non pandere 
aciem Vocula potuerit: id solum ut in tumultu monuit, subsignano milite media 
firmare: auxilia passim circumfusa sunt. eques prorupit, exceptusque compositis 
hostium ordinibus terga in suos uertit. caedes inde, non proelium. et Neruiorum 
cohortes, metu seu perfidia, latera nostrorum nudauere: sic ad legiones 
peruentum, quae amissis signis intra uallum sternebantur, cum repente nouo 
auxilio fortuna pugnae mutatur. Vasconum lectae a Galba cohortes ac tum accitae, 
dum castris propinquant, audito proeliantium clamore intentos hostis a tergo 
inuadunt latioremque quam pro numero terrorem faciunt, aliis a Nouaesio, aliis a 
Mogontiaco uniuersas copias aduenisse credentibus. is error Romanis addit 
animos, et dum alienis uiribus confidunt, suas recepere. fortissimus quisque e 
Batauis, quantum peditum erat, funduntur: eques euasit cum signis captiuisque, 
quos prima acie corripuerant. caesorum eo die in partibus nostris maior numerus 
et imbellior, e Germanis ipsa robora. 
[4,34] Dux uterque pari culpa meritus aduersa prosperis defuere. nam Ciuilis si 
maioribus copiis instruxisset aciem, circumiri a tam paucis cohortibus nequisset 
castraque perrupta excidisset: Vocula nec aduentum hostium explorauit, eoque 
simul egressus uictusque; dein uictoriae parum confisus, tritis frustra diebus 
castra in hostem mouit, quem si statim impellere cursumque rerum sequi 
maturasset, soluere obsidium legionum eodem impetu potuit. temptauerat interim 
Ciuilis obsessorum animos, tamquam perditae apud Romanos res et suis uictoria 
prouenisset: circumferebantur signa uexillaque, ostentati etiam captiui. ex 
quibus unus, egregium facinus ausus, clara uoce gesta patefecit, confossus 
illico a Germanis: unde maior indici fides; simul uastatione incendiisque 
flagrantium uillarum uenire uictorem exercitum intellegebatur. in conspectu 
castrorum constitui signa fossamque et uallum circumdari Vocula iubet: depositis 
impedimentis sarcinisque expediti certarent. hinc in ducem clamor pugnam 
poscentium; et minari adsueuerant. ne tempore quidem ad ordinandam aciem capto 
incompositi fessique proelium sumpsere; nam Ciuilis aderat, non minus uitiis 
hostium quam uirtute suorum fretus. uaria apud Romanos fortuna et 
seditiosissimus quisque ignauus: quidam recentis uictoriae memores retinere 
locum, ferire hostem, seque et proximos hortari et redintegrata acie manus ad 
obsessos tendere ne tempori deessent. illi cuncta e muris cernentes omnibus 
portis prorumpunt. ac forte Ciuilis lapsu equi prostratus, credita per utrumque 
exercitum fama uulneratum aut interfectum, immane quantum suis pauoris et 
hostibus alacritatis indidit: sed Vocula omissis fugientium tergis uallum 
turrisque castrorum augebat, tamquam rursus obsidium immineret, corrupta totiens 
uictoria non falso suspectus bellum malle. 
[4,35] Nihil aeque exercitus nostros quam egestas copiarum fatigabat. impedimenta 
legionum cum imbelli turba Nouaesium missa ut inde terrestri itinere frumentum 
adueherent; nam flumine hostes potiebantur. primum agmen securum incessit, 
nondum satis firmo Ciuile. qui ubi rursum missos Nouaesium frumentatores 
datasque in praesidium cohortis uelut multa pace ingredi accepit, rarum apud 
signa militem, arma in uehiculis, cunctos licentia uagos, compositus inuadit, 
praemissis qui pontis et uiarum angusta insiderent. pugnatum longo agmine et 
incerto Marte, donec proelium nox dirimeret. cohortes Geldubam perrexere, 
manentibus, ut fuerant, castris, quae relictorum illic militum praesidio 
tenebantur. non erat dubium quantum in regressu discriminis adeundum foret 
frumentatoribus onustis perculsisque. addit exercitui suo Vocula mille delectos 
e quinta et quinta decima legionibus apud Vetera obsessis, indomitum militem et 
ducibus infensum. plures quam iussum erat profecti palam in agmine fremebant, 
non se ultra famem, insidias legatorum toleraturos: at qui remanserant, desertos 
se abducta parte legionum querebantur. duplex hinc seditio, aliis reuocantibus 
Voculam, aliis redire in castra abnuentibus. 
[4,36] Interim Ciuilis Vetera circumsedit: Vocula Geldubam atque inde Nouaesium 
concessit, [4,Ciuilis capit Geldubam] mox haud procul Nouaesio equestri proelio 
prospere certauit. sed miles secundis aduersisque perinde in exitium ducum 
accendebatur; et aduentu quintanorum quintadecimanorumque auctae legiones 
donatiuum exposcunt, comperto pecuniam a Vitellio missam. nec diu cunctatus 
Hordeonius nomine Vespasiani dedit, idque praecipuum fuit seditionis alimentum. 
effusi in luxum et epulas et nocturnos coetus ueterem in Hordeonium iram 
renouant, nec ullo legatorum tribunorumue obsistere auso (quippe omnem pudorem 
nox ademerat) protractum e cubili interficiunt. eadem in Voculam parabantur, 
nisi seruili habitu per tenebras ignoratus euasisset. 
[4,37] Vbi sedato impetu metus rediit, centuriones cum epistulis ad ciuitates 
Galliarum misere, auxilia ac stipendia oraturos: ipsi, ut est uulgus sine 
rectore praeceps pauidum socors, aduentante Ciuile raptis temere armis ac statim 
omissis, in fugam uertuntur. res aduersae discordiam peperere, iis qui e 
superiore exercitu erant causam suam dissociantibus; Vitellii tamen imagines in 
castris et per proximas Belgarum ciuitates repositae, cum iam Vitellius 
occidisset. dein mutati in paenitentiam primani quartanique et duoetuicensimani 
Voculam sequuntur, apud quem resumpto Vespasiani sacramento ad liberandum 
Mogontiaci obsidium ducebantur. discesserant obsessores, mixtus ex Chattis 
Vsipis Mattiacis exercitus, satietate praedae nec incruenti: in uia dispersos et 
nescios miles noster inuaserat. quin et loricam uallumque per finis suos Treuiri 
struxere, magnisque in uicem cladibus cum Germanis certabant, donec egregia erga 
populum Romanum merita mox rebelles foedarent. 
[4,38] Interea Vespasianus iterum ac Titus consulatum absentes inierunt, maesta et 
multiplici metu suspensa ciuitate, quae super instantia mala falsos pauores 
induerat, desciuisse Africam res nouas moliente L. Pisone. is <pro consule> 
prouinciae nequaquam turbidus ingenio; sed quia naues saeuitia hiemis 
prohibebantur, uulgus alimenta in dies mercari solitum, cui una ex re publica 
annonae cura, clausum litus, retineri commeatus, dum timet, credebat, augentibus 
famam Vitellianis, qui studium partium nondum posuerant, ne uictoribus quidem 
ingrato rumore, quorum cupiditates externis quoque bellis inexplebilis nulla 
umquam ciuilis uictoria satiauit. 
[4,39] Kalendis Ianuariis in senatu, quem Iulius Frontinus praetor urbanus 
uocauerat, legatis exercitibusque ac regibus laudes gratesque decretae; Tettio 
Iuliano praetura, tamquam transgredientem in partis Vespasiani legionem 
deseruisset, ablata ut in Plotium Grypum transferretur; Hormo dignitas equestris 
data. et mox eiurante Frontino Caesar Domitianus praeturam cepit. eius nomen 
epistulis edictisque praeponebatur, uis penes Mucianum erat, nisi quod pleraque 
Domitianus instigantibus amicis aut propria libidine audebat. sed praecipuus 
Muciano metus e Primo Antonio Varoque Arrio, quos recentis clarosque rerum fama 
ac militum studiis etiam populus fouebat, quia in neminem ultra aciem 
saeuierant. et ferebatur Antonius Scribonianum Crassum, egregiis maioribus et 
fraterna imagine fulgentem, ad capessendam rem publicam hortatus, haud defutura 
consciorum manu, ni Scribonianus abnuisset, ne paratis quidem corrumpi facilis, 
adeo metuens incerta. igitur Mucianus, quia propalam opprimi Antonius nequibat, 
multis in senatu laudibus cumulatum secretis promissis onerat, citeriorem 
Hispaniam ostentans discessu Cluuii Rufi uacuam; simul amicis eius tribunatus 
praefecturasque largitur. dein postquam inanem animum spe et cupidine 
impleuerat, uiris abolet dimissa in hiberna legione septima, cuius 
flagrantissimus in Antonium amor. et tertia legio, familiaris Arrio Varo miles, 
in Syriam remissa; pars exercitus in Germanias ducebatur. sic egesto quidquid 
turbidum redit urbi sua forma legesque et munia magistratuum. 
[4,40] Quo die senatum ingressus est Domitianus, de absentia patris fratrisque ac 
iuuenta sua pauca et modica disseruit, decorus habitu; et ignotis adhuc moribus 
crebra oris confusio pro modestia accipiebatur. referente Caesare de 
restituendis Galbae honoribus, censuit Curtius Montanus ut Pisonis quoque 
memoria celebraretur. patres utrumque iussere: de Pisone inritum fuit. tum sorte 
ducti per quos redderentur bello rapta, quique aera legum uetustate delapsa 
noscerent figerentque, et fastos adulatione temporum foedatos exonerarent 
modumque publicis impensis facerent. redditur Tettio Iuliano praetura, postquam 
cognitus est ad Vespasianum confugisse: Grypo honor mansit. repeti inde 
cognitionem inter Musonium Rufum et Publium Celerem placuit, damnatusque Publius 
et Sorani manibus satis factum. insignis publica seueritate dies ne priuatim 
quidem laude caruit. iustum iudicium explesse Musonius uidebatur, diuersa fama 
Demetrio Cynicam sectam professo, quod manifestum reum ambitiosius quam 
honestius defendisset: ipsi Publio neque animus in periculis neque oratio 
suppeditauit. signo ultionis in accusatores dato, petit a Caesare Iunius 
Mauricus ut commentariorum principalium potestatem senatui faceret, per quos 
nosceret quem quisque accusandum poposcisset. consulendum tali super re 
principem respondit. 
[4,41] Senatus inchoantibus primoribus ius iurandum concepit quo certatim omnes 
magistratus, ceteri, ut sententiam rogabantur, deos testis aduocabant, nihil ope 
sua factum quo cuiusquam salus laederetur, neque se praemium aut honorem ex 
calamitate ciuium cepisse, trepidis et uerba iuris iurandi per uarias artis 
mutantibus, quis flagitii conscientia inerat. probabant religionem patres, 
periurium arguebant; eaque uelut censura in Sariolenum Voculam et Nonium 
Attianum et Cestium Seuerum acerrime incubuit, crebris apud Neronem delationibus 
famosos. Sariolenum et recens crimen urgebat, quod apud Vitellium molitus eadem 
foret: nec destitit senatus manus intentare Voculae, donec curia excederet. ad 
Paccium Africanum transgressi eum quoque proturbant, tamquam Neroni Scribonios 
fratres concordia opibusque insignis ad exitium monstrauisset. Africanus neque 
fateri audebat neque abnuere poterat: in Vibium Crispum, cuius interrogationibus 
fatigabatur, ultro conuersus, miscendo quae defendere nequibat, societate culpae 
inuidiam declinauit. 
[4,42] Magnam eo die pietatis eloquentiaeque famam Vipstanus Messala adeptus est, 
nondum senatoria aetate, ausus pro fratre Aquilio Regulo deprecari. Regulum 
subuersa Crassorum et Orfiti domus in summum odium extulerat: sponte [4,ex sc] 
accusationem subisse iuuenis admodum, nec depellendi periculi sed in spem 
potentiae uidebatur; et Sulpicia Praetextata Crassi uxor quattuorque liberi, si 
cognosceret senatus, ultores aderant. igitur Messala non causam neque reum 
tueri, sed periculis fratris semet opponens flexerat quosdam. occurrit truci 
oratione Curtius Montanus, eo usque progressus ut post caedem Galbae datam 
interfectori Pisonis pecuniam a Regulo adpetitumque morsu Pisonis caput 
obiectaret. 'hoc certe' inquit 'Nero non coegit, nec dignitatem aut salutem illa 
saeuitia redemisti. sane toleremus istorum defensiones qui perdere alios quam 
periclitari ipsi maluerunt: te securum reliquerat exul pater et diuisa inter 
creditores bona, nondum honorum capax aetas, nihil quod ex te concupisceret 
Nero, nihil quod timeret. libidine sanguinis et hiatu praemiorum ignotum adhuc 
ingenium et nullis defensionibus expertum caede nobili imbuisti, cum ex funere 
rei publicae raptis consularibus spoliis, septuagiens sestertio saginatus et 
sacerdotio fulgens innoxios pueros, inlustris senes, conspicuas feminas eadem 
ruina prosterneres, cum segnitiam Neronis incusares, quod per singulas domos 
seque et delatores fatigaret: posse uniuersum senatum una uoce subuerti. 
retinete, patres conscripti, et reseruate hominem tam expediti consilii ut omnis 
aetas instructa sit, et quo modo senes nostri Marcellum, Crispum, iuuenes 
Regulum imitentur. inuenit aemulos etiam infelix nequitia: quid si floreat 
uigeatque? et quem adhuc quaestorium offendere non audemus, praetorium et 
consularem ausuri sumus? an Neronem extremum dominorum putatis? idem crediderant 
qui Tiberio, qui Gaio superstites fuerunt, cum interim intestabilior et saeuior 
exortus est. non timemus Vespasianum; ea principis aetas, ea moderatio: sed 
diutius durant exempla quam mores. elanguimus, patres conscripti, nec iam ille 
senatus sumus qui occiso Nerone delatores et ministros more maiorum puniendos 
flagitabat. optimus est post malum principem dies primus.' 
[4,43] Tanto cum adsensu senatus auditus est Montanus ut spem caperet Heluidius 
posse etiam Marcellum prosterni. igitur a laude Cluuii Rufi orsus, qui perinde 
diues et eloquentia clarus nulli umquam sub Nerone periculum facessisset, 
crimine simul exemploque Eprium urgebat, ardentibus patrum animis. quod ubi 
sensit Marcellus, uelut excedens curia 'imus' inquit, 'Prisce, et relinquimus 
tibi senatum tuum: regna praesente Caesare.' sequebatur Vibius Crispus, ambo 
infensi, uultu diuerso, Marcellus minacibus oculis, Crispus renidens, donec 
adcursu amicorum retraherentur. cum glisceret certamen, hinc multi bonique, inde 
pauci et ualidi pertinacibus odiis tenderent, consumptus per discordiam dies. 
[4,44] Proximo senatu, inchoante Caesare de abolendo dolore iraque et priorum 
temporum necessitatibus, censuit Mucianus prolixe pro accusatoribus; simul eos 
qui coeptam, deinde omissam actionem repeterent, monuit sermone molli et tamquam 
rogaret. patres coeptatam libertatem, postquam obuiam itum, omisere. Mucianus, 
ne sperni senatus iudicium et cunctis sub Nerone admissis data impunitas 
uideretur, Octauium Sagittam et Antistium Sosianum senatorii ordinis egressos 
exilium in easdem insulas redegit. Octauius Pontiam Postuminam, stupro cognitam 
et nuptias suas abnuentem, impotens amoris interfecerat, Sosianus prauitate 
morum multis exitiosus. ambo graui senatus consulto damnati pulsique, quamuis 
concesso aliis reditu, in eadem poena retenti sunt. nec ideo lenita erga 
Mucianum inuidia: quippe Sosianus ac Sagitta uiles, etiam si reuerterentur: 
accusatorum ingenia et opes et exercita malis artibus potentia timebantur. 
[4,45] Reconciliauit paulisper studia patrum habita in senatu cognitio secundum 
ueterem morem. Manlius Patruitus senator pulsatum se in colonia Seniensi coetu 
multitudinis et iussu magistratuum querebatur; nec finem iniuriae hic stetisse: 
planctum et lamenta et supremorum imaginem praesenti sibi circumdata cum 
contumeliis ac probris, quae in senatum uniuersum iacerentur. uocati qui 
arguebantur, et cognita causa in conuictos uindicatum, additumque senatus 
consultum quo Seniensium plebes modestiae admoneretur. isdem diebus Antonius 
Flamma <accusantibus> Cyrenensibus damnatur lege repetundarum et exilio ob 
saeuitiam. 
[4,46] Inter quae militaris seditio prope exarsit. praetorianam militiam 
repetebant a Vitellio dimissi, pro Vespasiano congregati; et lectus in eandem 
spem e legionibus miles promissa stipendia flagitabat. ne Vitelliani quidem sine 
multa caede pelli poterant: sed immensa pecunia tanta uis hominum retinenda 
erat. ingressus castra Mucianus, quo rectius stipendia singulorum spectaret, 
suis cum insignibus armisque uictores constituit, modicis inter se spatiis 
discretos. tum Vitelliani, quos apud Bouillas in deditionem acceptos 
memorauimus, ceterique per urbem et urbi uicina conquisiti producuntur prope 
intecto corpore. eos Mucianus diduci et Germanicum Britannicumque militem, ac si 
qui aliorum exercituum, separatim adsistere iubet. illos primus statim aspectus 
obstupefecerat, cum ex diuerso uelut aciem telis et armis trucem, semet clausos 
nudosque et inluuie deformis aspicerent: ut uero huc illuc distrahi coepere, 
metus per omnis et praecipua Germanici militis formido, tamquam ea separatione 
ad caedem destinaretur. prensare commanipularium pectora, ceruicibus innecti, 
suprema oscula petere, ne desererentur soli neu pari causa disparem fortunam 
paterentur; modo Mucianum, modo absentem principem, postremum caelum ac deos 
obtestari, donec Mucianus cunctos eiusdem sacramenti, eiusdem imperatoris 
milites appellans, falso timori obuiam iret; namque et uictor exercitus clamore 
lacrimas eorum iuuabat. isque finis illa die. paucis post diebus adloquentem 
Domitianum firmati iam excepere: spernunt oblatos agros, militiam et stipendia 
orant. preces erant, sed quibus contra dici non posset; igitur in praetorium 
accepti. dein quibus aetas et iusta stipendia, dimissi cum honore, alii ob 
culpam, sed carptim ac singuli, quo tutissimo remedio consensus multitudinis 
extenuatur. 
[4,47] Ceterum uerane pauperie an uti uideretur, actum in senatu ut sescentiens 
sestertium a priuatis mutuum acciperetur, praepositusque ei curae Pompeius 
Siluanus. nec multo post necessitas abiit siue omissa simulatio. abrogati inde 
legem ferente Domitiano consulatus quos Vitellius dederat, funusque censorium 
Flauio Sabino ductum, magna documenta instabilis fortunae summaque et ima 
miscentis. 
[4,48] Sub idem tempus L. Piso pro consule interficitur. ea de caede quam 
uerissime expediam, si pauca supra repetiero ab initio causisque talium 
facinorum non absurda. legio in Africa auxiliaque tutandis imperii finibus sub 
diuo Augusto Tiberioque principibus proconsuli parebant. mox G. Caesar, turbidus 
animi ac Marcum Silanum obtinentem Africam metuens, ablatam proconsuli legionem 
misso in eam rem legato tradidit. aequatus inter duos beneficiorum numerus, et 
mixtis utriusque mandatis discordia quaesita auctaque prauo certamine. legatorum 
ius adoleuit diuturnitate officii, uel quia minoribus maior aemulandi cura, 
proconsulum splendidissimus quisque securitati magis quam potentiae consulebant. 

[4,49] Sed tum legionem in Africa regebat Valerius Festus, sumptuosae 
adulescentiae neque modica cupiens et adfinitate Vitellii anxius. is crebris 
sermonibus temptaueritne Pisonem ad res nouas an temptanti restiterit, incertum, 
quoniam secreto eorum nemo adfuit, et occiso Pisone plerique ad gratiam 
interfectoris inclinauere. nec ambigitur prouinciam et militem alienato erga 
Vespasianum animo fuisse; et quidam e Vitellianis urbe profugi ostentabant 
Pisoni nutantis Gallias, paratam Germaniam, pericula ipsius et in pace suspecto 
tutius bellum. inter quae Claudius Sagitta, praefectus alae Petrianae, prospera 
nauigatione praeuenit Papirium centurionem a Muciano missum, adseuerauitque 
mandata interficiendi Pisonis centurioni data: cecidisse Galerianum consobrinum 
eius generumque; unam in audacia spem salutis, sed duo itinera audendi, seu 
mallet statim arma, seu petita nauibus Gallia ducem se Vitellianis exercitibus 
ostenderet. nihil ad ea moto Pisone, centurio a Muciano missus, ut portum 
Carthaginis attigit, magna uoce laeta Pisoni omnia tamquam principi continuare, 
obuios et subitae rei miraculo attonitos ut eadem adstreperent hortari. uulgus 
credulum ruere in forum, praesentiam Pisonis exposcere; gaudio clamoribusque 
cuncta miscebant, indiligentia ueri et adulandi libidine. Piso indicio Sagittae 
uel insita modestia non in publicum egressus est neque se studiis uulgi 
permisit: centurionemque percontatus, postquam quaesitum sibi crimen caedemque 
comperit, animaduerti in eum iussit, haud perinde spe uitae quam ira in 
percussorem, quod idem ex interfectoribus Clodii Macri cruentas legati sanguine 
manus ad caedem proconsulis rettulisset. anxio deinde edicto Carthaginiensibus 
increpitis, ne solita quidem munia usurpabat, clausus intra domum, ne qua motus 
noui causa uel forte oreretur. 
[4,50] Sed ubi Festo consternatio uulgi, centurionis supplicium ueraque et falsa 
more famae in maius innotuere, equites in necem Pisonis mittit. illi raptim 
uecti obscuro adhuc coeptae lucis domum proconsulis inrumpunt destrictis 
gladiis, et magna pars Pisonis ignari, quod Poenos auxiliaris Maurosque in eam 
caedem delegerat. haud procul cubiculo obuium forte seruum quisnam et ubi esset 
Piso interrogauere. seruus egregio mendacio se Pisonem esse respondit ac statim 
obtruncatur. nec multo post Piso interficitur; namque aderat qui nosceret, 
Baebius Massa e procuratoribus Africae, iam tunc optimo cuique exitiosus et 
inter causas malorum quae mox tulimus saepius rediturus. Festus Adrumeto, ubi 
speculabundus substiterat, ad legionem contendit praefectumque castrorum 
Caetronium Pisanum uinciri iussit proprias ob simultates, sed Pisonis satellitem 
uocabat militesque et centuriones quosdam puniit, alios praemiis adfecit, 
neutrum ex merito, sed ut oppressisse bellum crederetur. mox Oeensium 
Lepcitanorumque discordias componit, quae raptu frugum et pecorum inter agrestis 
modicis principiis, iam per arma atque acies exercebantur; nam populus Oeensis 
multitudine inferior Garamantas exciuerat, gentem indomitam et inter accolas 
latrociniis fecundam. unde artae Lepcitanis res, lateque uastatis agris intra 
moenia trepidabant, donec interuentu cohortium alarumque fusi Garamantes et 
recepta omnis praeda, nisi quam uagi per inaccessa mapalium ulterioribus 
uendiderant. 
[4,51] At Vespasiano post Cremonensem pugnam et prosperos undique nuntios 
cecidisse Vitellium multi cuiusque ordinis, pari audacia fortunaque hibernum 
mare adgressi, nuntiauere. aderant legati regis Vologaesi quadraginta milia 
Parthorum equitum offerentes. magnificum laetumque tantis sociorum auxiliis 
ambiri neque indigere: gratiae Vologaeso actae mandatumque ut legatos ad senatum 
mitteret et pacem esse sciret. Vespasianus in Italiam resque urbis intentus 
aduersam de Domitiano famam accipit, tamquam terminos aetatis et concessa filio 
egrederetur: igitur ualidissimam exercitus partem Tito tradit ad reliqua Iudaici 
belli perpetranda. 
[4,52] Titum, antequam digrederetur, multo apud patrem sermone orasse ferunt ne 
criminantium nuntiis temere accenderetur integrumque se ac placabilem filio 
praestaret. non legiones, non classis proinde firma imperii munimenta quam 
numerum liberorum; nam amicos tempore, fortuna, cupidinibus aliquando aut 
erroribus imminui, transferri, desinere: suum cuique sanguinem indiscretum, sed 
maxime principibus, quorum prosperis et alii fruantur, aduersa ad iunctissimos 
pertineant. ne fratribus quidem mansuram concordiam, ni parens exemplum 
praebuisset. Vespasianus haud aeque Domitiano mitigatus quam Titi pietate 
gaudens, bono esse animo iubet belloque et armis rem publicam attollere: sibi 
pacem domumque curae fore. tum celerrimas nauium frumento onustas saeuo adhuc 
mari committit: quippe tanto discrimine urbs nutabat ut decem haud amplius 
dierum frumentum in horreis fuerit, cum a Vespasiano commeatus subuenere. 
[4,53] Curam restituendi Capitolii in Lucium Vestinum confert, equestris ordinis 
uirum, sed auctoritate famaque inter proceres. ab eo contracti haruspices 
monuere ut reliquiae prioris delubri in paludes aueherentur, templum isdem 
uestigiis sisteretur: nolle deos mutari ueterem formam. XI kalendas Iulias 
serena luce spatium omne quod templo dicabatur euinctum uittis coronisque; 
ingressi milites, quis fausta nomina, felicibus ramis; dein uirgines Vestales 
cum pueris puellisque patrimis matrimisque aqua e fontibus amnibusque hausta 
perluere. tum Heluidius Priscus praetor, praeeunte Plautio Aeliano pontifice, 
lustrata suouetaurilibus area et super caespitem redditis extis, Iouem, Iunonem, 
Mineruam praesidesque imperii deos precatus uti coepta prosperarent sedisque 
suas pietate hominum inchoatas diuina ope attollerent, uittas, quis ligatus 
lapis innexique funes erant, contigit; simul ceteri magistratus et sacerdotes et 
senatus et eques et magna pars populi, studio laetitiaque conixi, saxum ingens 
traxere. passimque iniectae fundamentis argenti aurique stipes et metallorum 
primitiae, nullis fornacibus uictae, sed ut gignuntur: praedixere haruspices ne 
temeraretur opus saxo auroue in aliud destinato. altitudo aedibus adiecta: id 
solum religio adnuere et prioris templi magnificentiae defuisse credebatur. 
[4,54] Audita interim per Gallias Germaniasque mors Vitellii duplicauerat bellum. 
nam Ciuilis omissa dissimulatione in populum Romanum ruere, Vitellianae legiones 
uel externum seruitium quam imperatorem Vespasianum malle. Galli sustulerant 
animos, eandem ubique exercituum nostrorum fortunam rati, uulgato rumore a 
Sarmatis Dacisque Moesica ac Pannonica hiberna circumsederi; paria de Britannia 
fingebantur. sed nihil aeque quam incendium Capitolii, ut finem imperio adesse 
crederent, impulerat. captam olim a Gallis urbem, sed integra Iouis sede 
mansisse imperium: fatali nunc igne signum caelestis irae datum et possessionem 
rerum humanarum Transalpinis gentibus portendi superstitione uana Druidae 
canebant. incesseratque fama primores Galliarum ab Othone aduersus Vitellium 
missos, antequam digrederentur, pepigisse ne deessent libertati, si populum 
Romanum continua ciuilium bellorum series et interna mala fregissent. 
[4,55] Ante Flacci Hordeonii caedem nihil prorupit quo coniuratio intellegeretur: 
interfecto Hordeonio commeauere nuntii inter Ciuilem Classicumque praefectum 
alae Treuirorum. Classicus nobilitate opibusque ante alios: regium illi genus et 
pace belloque clara origo, ipse e maioribus suis hostis populi Romani quam 
socios iactabat. miscuere sese Iulius Tutor et Iulius Sabinus, hic Treuir, hic 
Lingonus, Tutor ripae Rheni a Vitellio praefectus; Sabinum super insitam 
uanitatem falsae stirpis gloria incendebat: proauiam suam diuo Iulio per Gallias 
bellanti corpore atque adulterio placuisse. hi secretis sermonibus animos 
ceterorum scrutari, ubi quos idoneos rebantur conscientia obstrinxere, in 
colonia Agrippinensi in domum priuatam conueniunt; nam publice ciuitas talibus 
inceptis abhorrebat; ac tamen interfuere quidam Vbiorum Tungrorumque. sed 
plurima uis penes Treuiros ac Lingonas, nec tulere moras consultandi. certatim 
proclamant furere discordiis populum Romanum, caesas legiones, uastatam Italiam, 
capi cum maxime urbem, omnis exercitus suis quemque bellis distineri: si Alpes 
praesidiis firmentur, coalita libertate disceptaturas Gallias quem uirium suarum 
terminum uelint. 
[4,56] Haec dicta pariter probataque: de reliquiis Vitelliani exercitus 
dubitauere. plerique interficiendos censebant, turbidos, infidos, sanguine ducum 
pollutos: uicit ratio parcendi, ne sublata spe ueniae pertinaciam accenderent: 
adliciendos potius in societatem. legatis tantum legionum interfectis, ceterum 
uulgus conscientia scelerum et spe impunitatis facile accessurum. ea primi 
concilii forma missique per Gallias concitores belli; simulatum ipsis obsequium 
quo incautiorem Voculam opprimerent. nec defuere qui Voculae nuntiarent, sed 
uires ad coercendum deerant, infrequentibus infidisque legionibus. inter 
ambiguos milites et occultos hostis optimum e praesentibus ratus mutua 
dissimulatione et isdem quibus petebatur grassari, in coloniam Agrippinensem 
descendit. illuc Claudius Labeo, quem captum et [4,extra commentum] amendatum in 
Frisios diximus, corruptis custodibus perfugit; pollicitusque, si praesidium 
daretur, iturum in Batauos et potiorem ciuitatis partem ad societatem Romanam 
retracturum, accepta peditum equitumque modica manu nihil apud Batauos ausus 
quosdam Neruiorum Baetasiorumque in arma traxit, et furtim magis quam bello 
Canninefatis Marsacosque incursabat. 
[4,57] Vocula Gallorum fraude inlectus ad hostem contendit; nec procul Veteribus 
aberat, cum Classicus ac Tutor per speciem explorandi praegressi cum ducibus 
Germanorum pacta firmauere. tumque primum discreti a legionibus proprio uallo 
castra sua circumdant, obtestante Vocula non adeo turbatam ciuilibus armis rem 
Romanam ut Treuiris etiam Lingonibusque despectui sit. superesse fidas 
prouincias, uictores exercitus, fortunam imperii et ultores deos. sic olim 
Sacrouirum et Aeduos, nuper Vindicem Galliasque singulis proeliis concidisse. 
eadem rursus numina, eadem fata ruptores foederum expectarent. melius diuo Iulio 
diuoque Augusto notos eorum animos: Galbam et infracta tributa hostilis spiritus 
induisse. nunc hostis, quia molle seruitium; cum spoliati exutique fuerint, 
amicos fore. haec ferociter locutus, postquam perstare in perfidia Classicum 
Tutoremque uidet, uerso itinere Nouaesium concedit: Galli duum milium spatio 
distantibus campis consedere. illuc commeantium centurionum militumque emebantur 
animi, ut (flagitium incognitum) Romanus exercitus in externa uerba iurarent 
pignusque tanti sceleris nece aut uinculis legatorum daretur. Vocula, quamquam 
plerique fugam suadebant, audendum ratus uocata contione in hunc modum 
disseruit: 
[4,58] 'Numquam apud uos uerba feci aut pro uobis sollicitior aut pro me securior. 
nam mihi exitium parari libens audio mortemque in tot malis [4,hostium] ut finem 
miseriarum expecto: uestri me pudet miseretque, aduersus quos non proelium et 
acies parantur; id enim fas armorum et ius hostium est: bellum cum populo Romano 
uestris se manibus gesturum Classicus sperat imperiumque et sacramentum 
Galliarum ostentat. adeo nos, si fortuna in praesens uirtusque deseruit, etiam 
uetera exempla deficiunt, quotiens Romanae legiones perire praeoptauerint ne 
loco pellerentur? socii saepe nostri excindi urbis suas seque cum coniugibus ac 
liberis cremari pertulerunt, neque aliud pretium exitus quam fides famaque. 
tolerant cum maxime inopiam obsidiumque apud Vetera legiones nec terrore aut 
promissis demouentur: nobis super arma et uiros et egregia castrorum munimenta 
frumentum et commeatus quamuis longo bello pares. pecunia nuper etiam donatiuo 
suffecit, quod siue a Vespasiano siue a Vitellio datum interpretari mauultis, ab 
imperatore certe Romano accepistis. tot bellorum uictores, apud Geldubam, apud 
Vetera, fuso totiens hoste, si pauetis aciem, indignum id quidem, sed est uallum 
murique et trahendi artes, donec e proximis prouinciis auxilia exercitusque 
concurrant. sane ego displiceam: sunt alii legati, tribuni, centurio denique aut 
miles. ne hoc prodigium toto terrarum orbe uulgetur, uobis satellitibus Ciuilem 
et Classicum Italiam inuasuros. an, si ad moenia urbis Germani Gallique 
duxerint, arma patriae inferetis? horret animus tanti flagitii imagine. Tutorine 
Treuiro agentur excubiae? signum belli Batauus dabit, et Germanorum cateruas 
supplebitis? quis deinde sceleris exitus, cum Romanae legiones contra 
derexerint? transfugae e transfugis et proditores e proditoribus inter recens et 
uetus sacramentum inuisi deis errabitis? te, Iuppiter optime maxime, quem per 
octingentos uiginti annos tot triumphis coluimus, te, Quirine Romanae parens 
urbis, precor uenerorque ut, si uobis non fuit cordi me duce haec castra 
incorrupta et intemerata seruari, at certe pollui foedarique a Tutore et 
Classico ne sinatis, militibus Romanis aut innocentiam detis aut maturam et sine 
noxa paenitentiam.' 
[4,59] Varie excepta oratio inter spem metumque ac pu dorem. digressum Voculam et 
de supremis agitantem liberti seruique prohibuere foedissimam mortem sponte 
praeuenire. et Classicus misso Aemilio Longino, desertore primae legionis, 
caedem eius maturauit; Herennium et Numisium legatos uinciri satis uisum. dein 
sumptis Romani imperii insignibus in castra uenit. nec illi, quamquam ad omne 
facinus durato, uerba ultra suppeditauere quam ut sacramentum recitaret: 
iurauere qui aderant pro imperio Galliarum. interfectorem Voculae altis 
ordinibus, ceteros, ut quisque flagitium nauauerat, praemiis attollit. Diuisae 
inde inter Tutorem et Classicum curae. Tutor ualida manu circumdatos 
Agrippinensis quantumque militum apud superiorem Rheni ripam in eadem uerba 
adigit, occisis Mogontiaci tribunis, pulso castrorum praefecto, qui 
detractauerant: Classicus corruptissimum quemque e deditis pergere ad obsessos 
iubet, ueniam ostentantis, si praesentia sequerentur: aliter nihil spei, famem 
ferrumque et extrema passuros. adiecere qui missi erant exemplum suum. 
[4,60] Obsessos hinc fides, inde egestas inter decus ac flagitium distrahebant. 
cunctantibus solita insolitaque alimenta deerant, absumptis iumentis equisque et 
ceteris animalibus, quae profana foedaque in usum necessitas uertit. uirgulta 
postremo et stirpis et internatas saxis herbas uellentes miseriarum 
patientiaeque documentum fuere, donec egregiam laudem fine turpi macularent, 
missis ad Ciuilem legatis uitam orantes. neque ante preces admissae quam in 
uerba Galliarum iurarent: tum pactus praedam castrorum dat custodes qui pecuniam 
calones sarcinas retentarent et qui ipsos leuis abeuntis prosequerentur. ad 
quintum ferme lapidem coorti Germani incautum agmen adgrediuntur. pugnacissimus 
quisque in uestigio, multi palantes occubuere: ceteri retro in castra 
perfugiunt, querente sane Ciuile et increpante Germanos tamquam fidem per scelus 
abrumperent. simulata ea fuerint an retinere saeuientis nequiuerit, parum 
adfirmatur. direptis castris faces iniciunt, cunctosque qui proelio superfuerant 
incendium hausit. 
[4,61] Ciuilis barbaro uoto post coepta aduersus Romanos arma propexum 
rutilatumque crinem patrata demum caede legionum deposuit; et ferebatur paruulo 
filio quosdam captiuorum sagittis iaculisque puerilibus figendos obtulisse. 
ceterum neque se neque quemquam Batauum in uerba Galliarum adegit, fisus 
Germanorum opibus et, si certandum aduersus Gallos de possessione rerum foret, 
inclutus fama et potior. Munius Lupercus legatus legionis inter dona missus 
Veledae. ea uirgo nationis Bructerae late imperitabat, uetere apud Germanos 
more, quo plerasque feminarum fatidicas et augescente superstitione arbitrantur 
deas. tuncque Veledae auctoritas adoleuit; nam prosperas Germanis res et 
excidium legionum praedixerat. sed Lupercus in itinere interfectus. pauci 
centurionum tribunorumque in Gallia geniti reseruantur pignus societati. 
cohortium alarum legionum hiberna subuersa cremataque, iis tantum relictis quae 
Mogontiaci ac Vindonissae sita sunt. 
[4,62] Legio sexta decima cum auxiliis simul deditis a Nouaesio in coloniam 
Treuirorum transgredi iubetur, praefinita die intra quam castris excederet. 
medium omne tempus per uarias curas egere, ignauissimus quisque caesorum apud 
Vetera exemplo pauentes, melior pars rubore et infamia: quale illud iter? quis 
dux uiae? et omnia in arbitrio eorum quos uitae necisque dominos fecissent. alii 
nulla dedecoris cura pecuniam aut carissima sibimet ipsi circumdare, quidam 
expedire arma telisque tamquam in aciem accingi. haec meditantibus aduenit 
proficiscendi hora expectatione tristior. quippe intra uallum deformitas haud 
perinde notabilis: detexit ignominiam campus et dies. reuulsae imperatorum 
imagines, inhonora signa, fulgentibus hinc inde Gallorum uexillis; silens agmen 
et uelut longae exequiae; dux Claudius Sanctus effosso oculo dirus ore, ingenio 
debilior. duplicatur flagitium, postquam desertis Bonnensibus castris altera se 
legio miscuerat. et uulgata captarum legionum fama cuncti qui paulo ante 
Romanorum nomen horrebant, procurrentes ex agris tectisque et undique effusi 
insolito spectaculo nimium fruebantur. non tulit ala Picentina gaudium 
insultantis uulgi, spretisque Sancti promissis aut minis Mogontiacum abeunt; ac 
forte obuio interfectore Voculae Longino, coniectis in eum telis initium 
exoluendae in posterum culpae fecere: legiones nihil mutato itinere ante moenia 
Treuirorum considunt. 
[4,63] Ciuilis et Classicus rebus secundis sublati, an coloniam Agrippinensem 
diripiendam exercitibus suis permitterent dubitauere. saeuitia ingenii et 
cupidine praedae ad excidium ciuitatis trahebantur: obstabat ratio belli et 
nouum imperium inchoantibus utilis clementiae fama; Ciuilem etiam beneficii 
memoria flexit, quod filium eius primo rerum motu in colonia Agrippinensi 
deprehensum honorata custodia habuerant. sed Transrhenanis gentibus inuisa 
ciuitas opulentia auctuque; neque alium finem belli rebantur quam si promisca ea 
sedes omnibus Germanis foret aut disiecta Vbios quoque dispersisset. 
[4,64] Igitur Tencteri, Rheno discreta gens, missis legatis mandata apud concilium 
Agrippinensium edi iubent, quae ferocissimus e legatis in hunc modum protulit: 
'redisse uos in corpus nomenque Germaniae communibus deis et praecipuo deorum 
Marti grates agimus, uobisque gratulamur quod tandem liberi inter liberos 
eritis; nam ad hunc diem flumina ac terram et caelum quodam modo ipsum 
clauserant Romani ut conloquia congressusque nostros arcerent, uel, quod 
contumeliosius est uiris ad arma natis, inermes ac prope nudi sub custode et 
pretio coiremus. sed ut amicitia societasque nostra in aeternum rata sint, 
postulamus a uobis muros coloniae, munimenta seruitii, detrahatis (etiam fera 
animalia, si clausa teneas, uirtutis obliuiscuntur), Romanos omnis in finibus 
uestris trucidetis (haud facile libertas et domini miscentur): bona 
interfectorum in medium cedant, ne quis occulere quicquam aut segregare causam 
suam possit. liceat nobis uobisque utramque ripam colere, ut olim maioribus 
nostris: quo modo lucem diemque omnibus hominibus, ita omnis terras fortibus 
uiris natura aperuit. instituta cultumque patrium resumite, abruptis 
uoluptatibus, quibus Romani plus aduersus subiectos quam armis ualent. sincerus 
et integer et seruitutis oblitus populus aut ex aequo agetis aut aliis 
imperitabitis.' 
[4,65] Agrippinenses sumpto consultandi spatio, quando neque subire condiciones 
metus futuri neque palam aspernari condicio praesens sinebat, in hunc modum 
respondent: 'quae prima libertatis facultas data est, auidius quam cautius 
sumpsimus, ut uobis ceterisque Germanis, consanguineis nostris, iungeremur. 
muros ciuitatis, congregantibus se cum maxime Romanorum exercitibus, augere 
nobis quam diruere tutius est. si qui ex Italia aut prouinciis alienigenae in 
finibus nostris fuerant, eos bellum absumpsit uel in suas quisque sedis 
refugerunt. deductis olim et nobiscum per conubium sociatis quique mox 
prouenerunt haec patria est; nec uos adeo iniquos existimamus ut interfici a 
nobis parentes fratres liberos nostros uelitis. uectigal et onera commerciorum 
resoluimus: sint transitus incustoditi sed diurni et inermes, donec noua et 
recentia iura uetustate in consuetudinem uertuntur. arbitrum habebimus Ciuilem 
et Veledam, apud quos pacta sancientur.' sic lenitis Tencteris legati ad Ciuilem 
ac Veledam missi cum donis cuncta ex uoluntate Agrippinensium perpetrauere; sed 
coram adire adloquique Veledam negatum: arcebantur aspectu quo uenerationis plus 
inesset. ipsa edita in turre; delectus e propinquis consulta responsaque ut 
internuntius numinis portabat. 
[4,66] Ciuilis societate Agrippinensium auctus proximas ciuitates adfectare aut 
aduersantibus bellum inferre statuit. occupatisque Sunucis et iuuentute eorum 
per cohortis composita, quo minus ultra pergeret, Claudius Labeo Baetasiorum 
Tungrorumque et Neruiorum tumultuaria manu restitit, fretus loco, quia pontem 
Mosae fluminis anteceperat. pugnabaturque in angustiis ambigue donec Germani 
transnatantes terga Labeonis inuasere; simul Ciuilis, ausus an ex composito, 
intulit se agmini Tungrorum, et clara uoce 'non ideo' inquit 'bellum sumpsimus, 
ut Bataui et Treuiri gentibus imperent: procul haec a nobis adrogantia. accipite 
societatem: transgredior ad uos, seu me ducem seu militem mauultis.' mouebatur 
uulgus condebantque gladios, cum Campanus ac Iuuenalis e primoribus Tungrorum 
uniuersam ei gentem dedidere; Labeo antequam circumueniretur profugit. Ciuilis 
Baetasios quoque ac Neruios in fidem acceptos copiis suis adiunxit, ingens 
rerum, perculsis ciuitatum animis uel sponte inclinantibus. 
[4,67] Interea Iulius Sabinus proiectis foederis Romani monumentis Caesarem se 
salutari iubet magnamque et inconditam popularium turbam in Sequanos rapit, 
conterminam ciuitatem et nobis fidam; nec Sequani detractauere certamen. fortuna 
melioribus adfuit: fusi Lingones. Sabinus festinatum temere proelium pari 
formidine deseruit; utque famam exitii sui faceret, uillam, in quam perfugerat, 
cremauit, illic uoluntaria morte interisse creditus. sed quibus artibus 
latebrisque uitam per nouem mox annos traduxerit, simul amicorum eius 
constantiam et insigne Epponinae uxoris exemplum suo loco reddemus. Sequanorum 
prospera acie belli impetus stetit. resipiscere paulatim ciuitates fasque et 
foedera respicere, principibus Remis, qui per Gallias edixere ut missis legatis 
in commune consultarent, libertas an pax placeret. 
[4,68] At Romae cuncta in deterius audita Mucianum angebant, ne quamquam egregii 
duces (iam enim Gallum Annium et Petilium Cerialem delegerat) summam belli parum 
tolerarent. nec relinquenda urbs sine rectore; et Domitiani indomitae libidines 
timebantur, suspectis, uti diximus, Primo Antonio Varoque Arrio. Varus 
praetorianis praepositus uim atque arma retinebat: eum Mucianus pulsum loco, ne 
sine solacio ageret, annonae praefecit. utque Domitiani animum Varo haud alienum 
deleniret, Arrecinum Clementem, domui Vespasiani per adfinitatem innexum et 
gratissimum Domitiano, praetorianis praeposuit, patrem eius sub C. Caesare 
egregie functum ea cura dictitans, laetum militibus idem nomen, atque ipsum, 
quamquam senatorii ordinis, ad utraque munia sufficere. adsumuntur e ciuitate 
clarissimus quisque et alii per ambitionem. simul Domitianus Mucianusque 
accingebantur, dispari animo, ille spe ac iuuenta properus, hic moras nectens 
quis flagrantem retineret, ne ferocia aetatis et prauis impulsoribus, si 
exercitum inuasisset, paci belloque male consuleret. legiones uictrices, octaua, 
undecima, decima tertia Vitellianarum unaetuicensima, e recens conscriptis 
secunda Poeninis Cottianisque Alpibus, pars monte Graio traducuntur; quarta 
decima legio e Britannia, sexta ac prima ex Hispania accitae. Igitur uenientis 
exercitus fama et suopte ingenio ad mitiora inclinantes Galliarum ciuitates in 
Remos conuenere. Treuirorum legatio illic opperiebatur, acerrimo instinctore 
belli Iulio Valentino. is meditata oratione cuncta magnis imperiis obiectari 
solita contumeliasque et inuidiam in populum Romanum effudit, turbidus miscendis 
seditionibus et plerisque gratus uaecordi facundia. 
[4,69] At Iulius Auspex e primoribus Remorum, uim Romanam pacisque bona dissertans 
et sumi bellum etiam ab ignauis, strenuissimi cuiusque periculo geri, iamque 
super caput legiones, sapientissimum quemque reuerentia fideque, iuniores 
periculo ac metu continuit: et Valentini animum laudabant, consilium Auspicis 
sequebantur. constat obstitisse Treuiris Lingonibusque apud Gallias, quod 
Vindicis motu cum Verginio steterant. deterruit plerosque prouinciarum 
aemulatio: quod bello caput? unde ius auspiciumque peteretur? quam, si cuncta 
prouenissent, sedem imperio legerent? nondum uictoria, iam discordia erat, aliis 
foedera, quibusdam opes uirisque aut uetustatem originis per iurgia iactantibus: 
taedio futurorum praesentia placuere. scribuntur ad Treuiros epistulae nomine 
Galliarum ut abstinerent armis, impetrabili uenia et paratis deprecatoribus, si 
paeniteret: restitit idem Valentinus obstruxitque ciuitatis suae auris, haud 
perinde instruendo bello intentus quam frequens contionibus. 
[4,70] Igitur non Treuiri neque Lingones ceteraeue rebellium ciuitates pro 
magnitudine suscepti discriminis agere; ne duces quidem in unum consulere, sed 
Ciuilis auia Belgarum circumibat, dum Claudium Labeonem capere aut exturbare 
nititur; Classicus segne plerumque otium trahens uelut parto imperio fruebatur; 
ne Tutor quidem maturauit superiorem Germaniae ripam et ardua Alpium praesidiis 
claudere. atque interim unaetuicensima legio Vindonissa, Sextilius Felix cum 
auxiliariis cohortibus per Raetiam inrupere; accessit ala Singularium excita 
olim a Vitellio, deinde in partis Vespasiani transgressa. praeerat Iulius 
Briganticus sorore Ciuilis genitus, ut ferme acerrima proximorum odia sunt, 
inuisus auunculo infensusque. Tutor Treuirorum copias, recenti Vangionum, 
Caeracatium, Tribocorum dilectu auctas, ueterano pedite atque equite firmauit, 
corruptis spe aut metu subactis legionariis; qui primo cohortem praemissam a 
Sextilio Felice interficiunt, mox ubi duces exercitusque Romanus propinquabant, 
honesto transfugio rediere, secutis Tribocis Vangionibusque et Caeracatibus. 
Tutor Treuiris comitantibus, uitato Mogontiaco, Bingium concessit, fidens loco, 
quia pontem Nauae fluminis abruperat, sed incursu cohortium, quas Sextilius 
ducebat, et reperto uado proditus fususque. ea clade perculsi Treuiri, et plebes 
omissis armis per agros palatur: quidam principum, ut primi posuisse bellum 
uiderentur, in ciuitates quae societatem Romanam non exuerant, perfugere. 
legiones a Nouaesio Bonnaque in Treuiros, ut supra memorauimus, traductae se 
ipsae in uerba Vespasiani adigunt. haec Valentino absente gesta; qui ubi 
aduentabat furens cunctaque rursus in turbas et exitium conuersurus, legiones in 
Mediomatricos, sociam ciuitatem, abscessere: Valentinus ac Tutor in arma 
Treuiros retrahunt, occisis Herennio ac Numisio legatis quo minore spe ueniae 
cresceret uinculum sceleris. 
[4,71] Hic belli status erat cum Petilius Cerialis Mogontiacum uenit. eius aduentu 
erectae spes; ipse pugnae auidus et contemnendis quam cauendis hostibus melior, 
ferocia uerborum militem incendebat, ubi primum congredi licuisset, nullam 
proelio moram facturus. dilectus per Galliam habitos in ciuitates remittit ac 
nuntiare iubet sufficere imperio legiones: socii ad munia pacis redirent securi 
uelut confecto bello quod Romanae manus excepissent. auxit ea res Gallorum 
obsequium: nam recepta iuuentute facilius tributa tolerauere, proniores ad 
officia quod spernebantur. at Ciuilis et Classicus ubi pulsum Tutorem, caesos 
Treuiros, cuncta hostibus prospera accepere, trepidi ac properantes, dum 
dispersas suorum copias conducunt, crebris interim nuntiis Valentinum monuere ne 
summae rei periculum faceret. eo rapidius Cerialis, missis in Mediomatricos qui 
breuiore itinere legiones in hostem uerterent, contracto quod erat militum 
Mogontiaci quantumque secum transuexerat, tertiis castris Rigodulum uenit, quem 
locum magna Treuirorum manu Valentinus insederat, montibus aut Mosella amne 
saeptum; et addiderat fossas obicesque saxorum. nec deterruere ea munimenta 
Romanum ducem quo minus peditem perrumpere iuberet, equitum aciem in collem 
erigeret, spreto hoste, quem temere collectum haud ita loco iuuari ut non plus 
suis in uirtute foret. paulum morae in adscensu, dum missilia hostium 
praeuehuntur: ut uentum in manus, deturbati ruinae modo praecipitantur. et pars 
equitum aequioribus iugis circumuecta nobilissimos Belgarum, in quis ducem 
Valentinum, cepit. 
[4,72] Cerialis postero die coloniam Treuirorum ingressus est, auido milite 
eruendae ciuitatis. hanc esse Classici, hanc Tutoris patriam; horum scelere 
clausas caesasque legiones. quid tantum Cremonam meruisse? quam e gremio Italiae 
raptam quia unius noctis moram uictoribus attulerit. stare in confinio Germaniae 
integram sedem spoliis exercituum et ducum caedibus ouantem. redigeretur praeda 
in fiscum: ipsis sufficere ignis et rebellis coloniae ruinas, quibus tot 
castrorum excidia pensarentur. Cerialis metu infamiae, si licentia saeuitiaque 
imbuere militem crederetur, pressit iras: et paruere, posito ciuium bello ad 
externa modestiores. conuertit inde animos accitarum e Mediomatricis legionum 
miserabilis aspectus. stabant conscientia flagitii maestae, fixis in terram 
oculis: nulla inter coeuntis exercitus consalutatio; neque solantibus 
hortantibusue responsa dabant, abditi per tentoria et lucem ipsam uitantes. nec 
proinde periculum aut metus quam pudor ac dedecus obstupefecerat, attonitis 
etiam uictoribus, qui uocem precesque adhibere non ausi lacrimis ac silentio 
ueniam poscebant, donec Cerialis mulceret animos, fato acta dictitans quae 
militum ducumque discordia uel fraude hostium euenissent. primum illum 
stipendiorum et sacramenti diem haberent: priorum facinorum neque imperatorem 
neque se meminisse. tunc recepti in eadem castra, et edictum per manipulos ne 
quis in certamine iurgioue seditionem aut cladem commilitoni obiectaret. 
[4,73] Mox Treuiros ac Lingonas ad contionem uocatos ita adloquitur: 'neque ego 
umquam facundiam exercui, et populi Romani uirtutem armis adfirmaui: sed quoniam 
apud uos uerba plurimum ualent bonaque ac mala non sua natura, sed uocibus 
seditiosorum aestimantur, statui pauca disserere quae profligato bello utilius 
sit uobis audisse quam nobis dixisse. terram uestram ceterorumque Gallorum 
ingressi sunt duces imperatoresque Romani nulla cupidine, sed maioribus uestris 
inuocantibus, quos discordiae usque ad exitium fatigabant, et acciti auxilio 
Germani sociis pariter atque hostibus seruitutem imposuerant. quot proeliis 
aduersus Cimbros Teutonosque, quantis exercituum nostrorum laboribus quoue 
euentu Germanica bella tractauerimus, satis clarum. nec ideo Rhenum insedimus ut 
Italiam tueremur, sed ne quis alius Ariouistus regno Galliarum potiretur. an uos 
cariores Ciuili Batauisque et transrhenanis gentibus creditis quam maioribus 
eorum patres auique uestri fuerunt? eadem semper causa Germanis transcendendi in 
Gallias, libido atque auaritia et mutandae sedis amor, ut relictis paludibus et 
solitudinibus suis fecundissimum hoc solum uosque ipsos possiderent: ceterum 
libertas et speciosa nomina praetexuntur; nec quisquam alienum seruitium et 
dominationem sibi concupiuit ut non eadem ista uocabula usurparet.' 
[4,74] 'Regna bellaque per Gallias semper fuere donec in nostrum ius concederetis. 
nos, quamquam totiens lacessiti, iure uictoriae id solum uobis addidimus, quo 
pacem tueremur; nam neque quies gentium sine armis neque arma sine stipendiis 
neque stipendia sine tributis haberi queunt: cetera in communi sita sunt. ipsi 
plerumque legionibus nostris praesidetis, ipsi has aliasque prouincias regitis; 
nihil separatum clausumue. et laudatorum principum usus ex aequo quamuis procul 
agentibus: saeui proximis ingruunt. quo modo sterilitatem aut nimios imbris et 
cetera naturae mala, ita luxum uel auaritiam dominantium tolerate. uitia erunt, 
donec homines, sed neque haec continua et meliorum interuentu pensantur: nisi 
forte Tutore et Classico regnantibus moderatius imperium speratis, aut minoribus 
quam nunc tributis parabuntur exercitus quibus Germani Britannique arceantur. 
nam pulsis, quod di prohibeant, Romanis quid aliud quam bella omnium inter se 
gentium existent? octingentorum annorum fortuna disciplinaque compages haec 
coaluit, quae conuelli sine exitio conuellentium non potest: sed uobis maximum 
discrimen, penes quos aurum et opes, praecipuae bellorum causae. proinde pacem 
et urbem, quam uicti uictoresque eodem iure obtinemus, amate colite: moneant uos 
utriusque fortunae documenta ne contumaciam cum pernicie quam obsequium cum 
securitate malitis.' tali oratione grauiora metuentis composuit erexitque. 
[4,75] Tenebantur uictore exercitu Treuiri, cum Ciuilis et Classicus misere ad 
Cerialem epistulas, quarum haec sententia fuit: Vespasianum, quamquam nuntios 
occultarent, excessisse uita, urbem atque Italiam interno bello consumptam, 
Muciani ac Domitiani uana et sine uiribus nomina: si Cerialis imperium Galliarum 
uelit, ipsos finibus ciuitatium suarum contentos; si proelium mallet, ne id 
quidem abnuere. ad ea Cerialis Ciuili et Classico nihil: eum qui attulerat <et> 
ipsas epistulas ad Domitianum misit. Hostes diuisis copiis aduenere undique. 
plerique culpabant Cerialem passum iungi quos discretos intercipere licuisset. 
Romanus exercitus castra fossa ualloque circumdedit, quis temere antea intutis 
consederat. 
[4,76] Apud Germanos diuersis sententiis certabatur. Ciuilis opperiendas 
Transrhenanorum gentis, quarum terrore fractae populi Romani uires obtererentur: 
Gallos quid aliud quam praedam uictoribus? et tamen, quod roboris sit, Belgas 
secum palam aut uoto stare. Tutor cunctatione crescere rem Romanam adfirmabat, 
coeuntibus undique exercitibus: transuectam e Britannia legionem, accitas ex 
Hispania, aduentare ex Italia; nec subitum militem, sed ueterem expertumque 
belli. nam Germanos, qui ab ipsis sperentur, non iuberi, non regi, sed cuncta ex 
libidine agere; pecuniamque ac dona, quis solis corrumpantur, maiora apud 
Romanos, et neminem adeo in arma pronum ut non idem pretium quietis quam 
periculi malit. quod si statim congrediantur, nullas esse Ceriali nisi e 
reliquiis Germanici exercitus legiones, foederibus Galliarum obstrictas. idque 
ipsum quod inconditam nuper Valentini manum contra spem suam fuderint, alimentum 
illis ducique temeritatis: ausuros rursus uenturosque in manus non imperiti 
adulescentuli, uerba et contiones quam ferrum et arma meditantis, sed Ciuilis et 
Classici; quos ubi aspexerint, redituram in animos formidinem, fugam famemque ac 
totiens captis precariam uitam. neque Treuiros aut Lingonas beneuolentia 
contineri: resumpturos arma, ubi metus abscesserit. diremit consiliorum 
diuersitatem adprobata Tutoris sententia Classicus, statimque exequuntur. 
[4,77] Media acies Vbiis Lingonibusque data; dextro cornu cohortes Batauorum, 
sinistro Bructeri Tencterique. pars montibus, alii uiam inter Mosellamque flumen 
tam improuisi adsiluere ut in cubiculo ac lectulo Cerialis (neque enim noctem in 
castris egerat) pugnari simul uincique suos audierit, increpans pauorem 
nuntiantium, donec uniuersa clades in oculis fuit: perrupta legionum castra, 
fusi equites, medius Mosellae pons, qui ulteriora coloniae adnectit, ab hostibus 
insessus. Cerialis turbidis rebus intrepidus et fugientis manu retrahens, 
intecto corpore promptus inter tela, felici temeritate et fortissimi cuiusque 
adcursu reciperatum pontem electa manu firmauit. mox in castra reuersus palantis 
captarum apud Nouaesium Bonnamque legionum manipulos et rarum apud signa militem 
ac prope circumuentas aquilas uidet. incensus ira 'non Flaccum' inquit, 'non 
Voculam deseritis: nulla hic proditio; neque aliud excusandum habeo quam quod 
uos Gallici foederis oblitos redisse in memoriam Romani sacramenti temere 
credidi. adnumerabor Numisiis et Herenniis, ut omnes legati uestri aut militum 
manibus aut hostium ceciderint. ite, nuntiate Vespasiano uel, quod propius est, 
Ciuili et Classico, relictum a uobis in acie ducem: uenient legiones quae neque 
me inultum neque uos impunitos patiantur.' 
[4,78] Vera erant, et a tribunis praefectisque eadem ingerebantur. consistunt per 
cohortis et manipulos; neque enim poterat patescere acies effuso hoste et 
impedientibus tentoriis sarcinisque, cum intra uallum pugnaretur. Tutor et 
Classicus et Ciuilis suis quisque locis pugnam ciebant, Gallos pro libertate, 
Batauos pro gloria, Germanos ad praedam instigantes. et cuncta pro hostibus 
erant, donec legio unaetuicensima patentiore quam ceterae spatio conglobata 
sustinuit ruentis, mox impulit. nec sine ope diuina mutatis repente animis terga 
uictores uertere. ipsi territos se cohortium aspectu ferebant, quae primo impetu 
disiectae summis rursus iugis congregabantur ac speciem noui auxilii fecerant. 
sed obstitit uincentibus prauum inter ipsos certamen omisso hoste spolia 
consectandi. Cerialis ut incuria prope rem adflixit, ita constantia restituit; 
secutusque fortunam castra hostium eodem die capit excinditque. 
[4,79] Nec in longum quies militi data. orabant auxilium Agrippinenses 
offerebantque uxorem ac sororem Ciuilis et filiam Classici, relicta sibi pignora 
societatis. atque interim dispersos in domibus Germanos trucidauerant; unde 
metus et iustae preces inuocantium, antequam hostes reparatis uiribus ad spem 
uel ad ultionem accingerentur. namque et Ciuilis illuc intenderat, non 
inualidus, flagrantissima cohortium suarum integra, quae e Chaucis Frisiisque 
composita Tolbiaci in finibus Agrippinensium agebat: sed tristis nuntius 
auertit, deletam cohortem dolo Agrippinensium, qui largis epulis uinoque sopitos 
Germanos, clausis foribus, igne iniecto cremauere; simul Cerialis propero agmine 
subuenit. circumsteterat Ciuilem et alius metus, ne quarta decima legio adiuncta 
Britannica classe adflictaret Batauos, qua Oceano ambiuntur. sed legionem 
terrestri itinere Fabius Priscus legatus in Neruios Tungrosque duxit, eaeque 
ciuitates in deditionem acceptae: classem ultro Canninefates adgressi sunt 
maiorque pars nauium depressa aut capta. et Neruiorum multitudinem, sponte 
commotam ut pro Romanis bellum capesseret, idem Canninefates fudere. Classicus 
quoque aduersus equites Nouaesium a Ceriale praemissos secundum proelium fecit: 
quae modica sed crebra damna famam uictoriae nuper partae lacerabant. 
[4,80] Isdem diebus Mucianus Vitellii filium interfici iubet, mansuram discordiam 
obtendens, ni semina belli restinxisset. neque Antonium Primum adsciri inter 
comites a Domitiano passus est, fauore militum anxius et superbia uiri aequalium 
quoque, adeo superiorum intolerantis. profectus ad Vespasianum Antonius ut non 
pro spe sua excipitur, ita neque auerso imperatoris animo. trahebatur in 
diuersa, hinc meritis Antonii, cuius ductu confectum haud dubie bellum erat, 
inde Muciani epistulis: simul ceteri ut infestum tumidumque insectabantur, 
adiunctis prioris uitae criminibus. neque ipse deerat adrogantia uocare 
offensas, nimius commemorandis quae meruisset: alios ut imbellis, Caecinam ut 
captiuum ac dediticium increpat. unde paulatim leuior uiliorque haberi, manente 
tamen in speciem amicitia. 
[4,81] Per eos mensis quibus Vespasianus Alexandriae statos aestiuis flatibus dies 
et certa maris opperiebatur, multa miracula euenere, quis caelestis fauor et 
quaedam in Vespasianum inclinatio numinum ostenderetur. e plebe Alexandrina 
quidam oculorum tabe notus genua eius aduoluitur, remedium caecitatis exposcens 
gemitu, monitu Serapidis dei, quem dedita superstitionibus gens ante alios 
colit; precabaturque principem ut genas et oculorum orbis dignaretur respergere 
oris excremento. alius manum aeger eodem deo auctore ut pede ac uestigio 
Caesaris calcaretur orabat. Vespasianus primo inridere, aspernari; atque illis 
instantibus modo famam uanitatis metuere, modo obsecratione ipsorum et uocibus 
adulantium in spem induci: postremo aestimari a medicis iubet an talis caecitas 
ac debilitas ope humana superabiles forent. medici uarie disserere: huic non 
exesam uim luminis et redituram si pellerentur obstantia; illi elapsos in prauum 
artus, si salubris uis adhibeatur, posse integrari. id fortasse cordi deis et 
diuino ministerio principem electum; denique patrati remedii gloriam penes 
Caesarem, inriti ludibrium penes miseros fore. igitur Vespasianus cuncta 
fortunae suae patere ratus nec quicquam ultra incredibile, laeto ipse uultu, 
erecta quae adstabat multitudine, iussa exequitur. statim conuersa ad usum 
manus, ac caeco reluxit dies. utrumque qui interfuere nunc quoque memorant, 
postquam nullum mendacio pretium. 
[4,82] Altior inde Vespasiano cupido adeundi sacram sedem ut super rebus imperii 
consuleret: arceri templo cunctos iubet. atque ingressus intentusque numini 
respexit pone tergum e primoribus Aegyptiorum nomine Basiliden, quem procul 
Alexandria plurium dierum itinere et aegro corpore detineri haud ignorabat. 
percontatur sacerdotes num illo die Basilides templum inisset, percontatur 
obuios num in urbe uisus sit; denique missis equitibus explorat illo temporis 
momento octoginta milibus passuum afuisse: tunc diuinam speciem et uim responsi 
ex nomine Basilidis interpretatus est. 
[4,83] Origo dei nondum nostris auctoribus celebrata: Aegyptiorum antistites sic 
memorant, Ptolemaeo regi, qui Macedonum primus Aegypti opes firmauit, cum 
Alexandriae recens conditae moenia templaque et religiones adderet, oblatum per 
quietem decore eximio et maiore quam humana specie iuuenem, qui moneret ut 
fidissimis amicorum in Pontum missis effigiem suam acciret; laetum id regno 
magnamque et inclutam sedem fore quae excepisset: simul uisum eundem iuuenem in 
caelum igne plurimo attolli. Ptolemaeus omine et miraculo excitus sacerdotibus 
Aegyptiorum, quibus mos talia intellegere, nocturnos uisus aperit. atque illis 
Ponti et externorum parum gnaris, Timotheum Atheniensem e gente Eumolpidarum, 
quem ut antistitem caerimoniarum Eleusine exciuerat, quaenam illa superstitio, 
quod numen, interrogat. Timotheus quaesitis qui in Pontum meassent, cognoscit 
urbem illic Sinopen, nec procul templum uetere inter accolas fama Iouis Ditis: 
namque et muliebrem effigiem adsistere quam plerique Proserpinam uocent. sed 
Ptolemaeus, ut sunt ingenia regum, pronus ad formidinem, ubi securitas rediit, 
uoluptatum quam religionum adpetens neglegere paulatim aliasque ad curas animum 
uertere, donec eadem species terribilior iam et instantior exitium ipsi regnoque 
denuntiaret ni iussa patrarentur. tum legatos et dona Scydrothemidi regi (is 
tunc Sinopensibus imperitabat) expediri iubet praecepitque nauigaturis ut 
Pythicum Apollinem adeant. illis mare secundum, sors oraculi haud ambigua: irent 
simulacrumque patris sui reueherent, sororis relinquerent. 
[4,84] Vt Sinopen uenere, munera preces mandata regis sui Scydrothemidi adlegant. 
qui <di>uersus animi modo numen pauescere, modo minis aduersantis populi 
terreri; saepe donis promissisque legatorum flectebatur. atque interim triennio 
exacto Ptolemaeus non studium, non preces omittere: dignitatem legatorum, 
numerum nauium, auri pondus augebat. tum minax facies Scydrothemidi offertur ne 
destinata deo ultra moraretur: cunctantem uaria pernicies morbique et manifesta 
caelestium ira grauiorque in dies fatigabat. aduocata contione iussa numinis, 
suos Ptolemaeique uisus, ingruentia mala exponit: uulgus auersari regem, 
inuidere Aegypto, sibi metuere templumque circumsedere. maior hinc fama tradidit 
deum ipsum adpulsas litori nauis sponte conscendisse: mirum inde dictu, tertio 
die tantum maris emensi Alexandriam adpelluntur. templum pro magnitudine urbis 
extructum loco cui nomen Rhacotis; fuerat illic sacellum Serapidi atque Isidi 
antiquitus sacratum. haec de origine et aduectu dei celeberrima. nec sum ignarus 
esse quosdam qui Seleucia urbe Syriae accitum regnante Ptolemaeo, quem tertia 
aetas tulit; alii auctorem eundem Ptolemaeum, sedem, ex qua transierit, Memphim 
perhibent, inclutam olim et ueteris Aegypti columen. deum ipsum multi 
Aesculapium, quod medeatur aegris corporibus, quidam Osirin, antiquissimum illis 
gentibus numen, plerique Iouem ut rerum omnium potentem, plurimi Ditem patrem 
insignibus, quae in ipso manifesta, aut per ambages coniectant. 
[4,85] At Domitianus Mucianusque antequam Alpibus propinquarent, prosperos rerum 
in Treuiris gestarum nuntios accepere. praecipua uictoriae fides dux hostium 
Valentinus nequaquam abiecto animo, quos spiritus gessisset, uultu ferebat. 
auditus ideo tantum ut nosceretur ingenium eius, damnatusque inter ipsum 
supplicium exprobranti cuidam patriam eius captam accipere se solacium mortis 
respondit. sed Mucianus quod diu occultauerat, ut recens exprompsit: quoniam 
benignitate deum fractae hostium uires forent, parum decore Domitianum confecto 
prope bello alienae gloriae interuenturum. si status imperii aut salus Galliarum 
in discrimine uerteretur, debuisse Caesarem in acie stare, Canninefatis 
Batauosque minoribus ducibus delegandos: ipse Luguduni uim fortunamque 
principatus e proximo ostentaret, nec paruis periculis immixtus et maioribus non 
defutururus par. 
[4,86] Intellegebantur artes, sed pars obsequii in eo ne deprehenderentur: ita 
Lugudunum uentum. unde creditur Domitianus occultis ad Cerialem nuntiis fidem 
eius temptauisse an praesenti sibi exercitum imperiumque traditurus foret. qua 
cogitatione bellum aduersus patrem agitauerit an opes uirisque aduersus fratrem, 
in incerto fuit: nam Cerialis salubri temperamento elusit ut uana pueriliter 
cupientem. Domitianus sperni a senioribus iuuentam suam cernens modica quoque et 
usurpata antea munia imperii omittebat, simplicitatis ac modestiae imagine in 
altitudinem conditus studiumque litterarum et amorem carminum simulans, quo 
uelaret animum et fratris <se> aemulationi subduceret, cuius disparem 
mitioremque naturam contra interpretabatur.