[4,0] LIBER IV. [4,1] Tertius horrentem zephyris laxauerat annum Phoebus et angusto cogebat limite uernum longius ire diem, cum fracta impulsaque fatis consilia et tandem miseri data copia belli. 5 prima manu rutilam de uertice Larisaeo ostendit Bellona facem dextraque trabalem hastam intorsit agens, liquido quae stridula caelo fugit et Aoniae celso stetit aggere Dirces. mox et castra subit ferroque auroque coruscis [4,10] mixta uiris turmale fremit; dat euntibus enses, plaudit equos, uocat ad portas; hortamina fortes praeueniunt, timidisque etiam breuis addita uirtus. dicta dies aderat. cadit ingens rite Tonanti Gradiuoque pecus, nullisque secundus in extis 15 pallet et armatis simulat sperare sacerdos. iamque suos circum pueri nuptaeque patresque funduntur mixti summisque a postibus obstant. nec modus est lacrimis: rorant clipeique iubaeque triste salutantum, et cunctis dependet ab armis [4,20] suspiranda domus; galeis iuuat oscula clausis inserere amplexuque truces deducere conos. illi, quis ferrum modo, quis mors ipsa placebat, dant gemitus fractaeque labant singultibus irae. sic ubi forte uiris longum super aequor ituris, 25 cum iam ad uela Noti et scisso redit ancora fundo, haeret amica manus: certant innectere collo bracchia, manantesque oculos hinc oscula turbant, hinc magni caligo maris, tandemque relicti stant in rupe tamen; fugientia carbasa uisu [4,30] dulce sequi, patriosque dolent crebrescere uentos. Stant tamen et nota puppem de rupe salutant. nunc mihi, Fama prior mundique arcana Vetustas, cui meminisse ducum uitasque extendere curae, pande uiros, tuque, o nemoris regina sonori, 35 Calliope, quas ille manus, quae mouerit arma Gradiuus, quantas populis solauerit urbes, sublata molire lyra: neque enim altior ulli mens hausto de fonte uenit. rex tristis et aeger pondere curarum propiorque abeuntibus annis [4,40] inter adhortantes uix sponte incedit Adrastus, contentus ferro cingi latus; arma manipli pone ferunt, uolucres portis auriga sub ipsis comit equos, et iam inde iugo luctatur Arion. huic armat Larisa uiros, huic celsa Prosymna, 45 aptior armentis Midea pecorosaque Phlius, quaeque pauet longa spumantem ualle Charadron Neris, et ingenti turritae mole Cleonae et Lacedaemonium Thyrea lectura cruorem. iunguntur memores transmissi ab origine regis, [4,50] qui Drepani scopulos et oliuiferae Sicyonis culta serunt, quos pigra uado Langia tacenti lambit et anfractu riparum incuruus Elisson. saeuus honos fluuio: Stygias lustrare seueris Eumenidas perhibetur aquis; huc mergere suetae 55 ora et anhelantes poto Phlegethonte cerastas, seu Thracum uertere domos, seu tecta Mycenes impia Cadmeumue larem; fugit ipse natantes amnis, et innumeris liuescunt stagna uenenis. it comes Inoas Ephyre solata querelas [4,60] Cenchreaeque manus, uatum qua conscius amnis Gorgoneo percussus equo, quaque obiacet alto Isthmos et a terris maria inclinata repellit. haec manus Adrastum numero ter mille secuti exultant; pars gaesa manu, pars robora flammis 65 indurata diu (non unus namque maniplis mos neque sanguis) habent, teretes pars uertere fundas adsueti uacuoque diem praecingere gyro. ipse annis sceptrisque subit uenerabilis aeque: ut possessa diu taurus meat arduus inter [4,70] pascua iam laxa ceruice et inanibus armis, dux tamen: haud illum bello attemptare iuuencis sunt animi; nam trunca uident de uulnere multo cornua et ingentes plagarum in pectore nodos. proxima longaeuo profert Dircaeus Adrasto 75 signa gener, cui bella fauent, cui commodat iras cuncta cohors: huic et patria de sede uolentes aduenere uiri, seu quos mouet exul (et haesit tristibus aucta fides), seu quis mutare potentes praecipuum, multi, melior quos causa querenti [4,80] conciliat; dederat nec non socer ipse regendas Aegion Arenenque, et quas Theseia Troezen addit opes, ne rara mouens inglorius iret agmina, neu raptos patriae sentiret honores. idem habitus, eadem arma uiro, quae debitus hospes 85 hiberna sub nocte tulit: Teumesius implet terga leo et gemino lucent hastilia ferro, aspera uulnifico subter latus ense riget Sphinx. iam regnum matrisque sinus fidasque sorores spe uotisque tenet, tamen et de turre suprema [4,90] attonitam totoque extantem corpore longe respicit Argian; haec mentem oculosque reducit coniugis et dulces auertit pectore Thebas. ecce inter medios patriae ciet agmina gentis fulmineus Tydeus, iam laetus et integer artus, 95 ut primae strepuere tubae: ceu lubricus alta anguis humo uerni blanda ad spiramina solis erigitur liber senio et squalentibus annis exutus laetisque minax interuiret herbis: ah miser, agrestum si quis per gramina hianti [4,100] obuius et primo fraudauerit ora ueneno. huic quoque praesentes Aetolis urbibus adfert belli fama uiros: sensit scopulosa Pylene fletaque cognatis auibus Meleagria Pleuron et praeceps Calydon et quae Ioue prouocat Iden 105 Olenos Ioniis et fluctibus hospita portu Chalcis et Herculea turpatus gymnade uultus amnis; adhuc imis uix truncam attollere frontem ausus aquis glaucoque caput summersus in antro maeret, anhelantes aegrescunt puluere ripae. [4,110] omnibus aeratae propugnant pectora crates, pilaque saeua manu; patrius stat casside Mauors. undique magnanimum pubes delecta coronant Oeniden, hilarem bello notisque decorum uulneribus; non ille minis Polynicis et ira 115 inferior, dubiumque adeo cui bella gerantur. maior at inde nouis it Doricus ordo sub armis, qui ripas, Lyrcee, tuas, tua litora multo uomere suspendunt, fluuiorum ductor Achiuum, Inache (Persea neque enim uiolentior exit [4,120] amnis humo, cum Taurum aut Pliadas hausit aquosas spumeus et genero tumuit Ioue), quos celer ambit Asterion Dryopumque trahens Erasinus aristas, et qui rura domant Epidauria (dexter Iaccho collis at Hennaeae Cereri negat); auia Dyme 125 mittit opem densasque Pylos Neleia turmas; nondum nota pylos iuuenisque aetate secunda Nestor, et ire tamen peritura in castra negauit. hos agitat pulchraeque docet uirtutis amorem arduus Hippomedon; capiti tremit aerea cassis [4,130] ter niueum scandente iuba, latus omne sub armis ferrea suta terunt, umeros ac pectora late flammeus orbis habet, perfectaque uiuit in auro nox Danai: sontes Furiarum lampade nigra quinquaginta ardent thalami; pater ipse cruentis 135 in foribus laudatque nefas atque inspicit enses. illum Palladia sonipes Nemeaeus ab arce deuehit arma pauens umbraque inmane uolanti implet agros longoque attollit puluere campum. non aliter siluas umeris et utroque refringens [4,140] pectore montano duplex Hylaeus ab antro praecipitat: pauet Ossa uias, pecudesque feraeque procubuere metu; non ipsis fratribus horror afuit, ingenti donec Peneia saltu stagna subit magnumque obiectus detinet amnem. 145 quis numerum ferri gentesque et robora dictu aequarit mortale sonans? suus excit in arma antiquam Tiryntha deus; non fortibus illa infecunda uiris famaue inmanis alumni degenerat, sed lapsa situ fortuna, neque addunt [4,150] robur opes; rarus uacuis habitator in aruis monstrat Cyclopum ductas sudoribus arces. dat tamen haec iuuenum tercentum pectora, uulgus innumerum bello, quibus haud ammenta nec enses triste micant: flauae capiti tergoque leonum 155 exuuiae, gentilis honos; et pineus armat stipes, inexhaustis artantur tela pharetris. Herculeum paeana canunt uastataque monstris omnia; frondosa longum deus audit ab Oeta. dat Nemea comites, et quas in proelia uires [4,160] sacra Cleonaei cogunt uineta Molorchi. gloria nota casae, foribus simulata salignis hospitis arma dei, paruoque ostenditur aruo, robur ubi et laxos qua reclinauerit arcus ilice, qua cubiti sedeant uestigia terra. 165 at pedes et toto despectans uertice bellum quattuor indomitis Capaneus erepta iuuencis terga superque rigens iniectu molis aenae uersat onus; squalet triplici ramosa corona Hydra recens obitu: pars anguibus aspera uiuis [4,170] argento caelata micat, pars arte reperta conditur et fuluo moriens nigrescit in auro; circum amnis torpens et ferro caerula Lerna. at laterum tractus spatiosaque pectora seruat nexilis innumero Chalybum subtemine thorax, 175 horrendum, non matris, opus; galeaeque corusca prominet arce Gigans; atque uni missilis illi cuspide praefixa stat frondibus orba cupressus. huic parere dati, quos fertilis Amphigenia planaque Messene montosaque nutrit Ithome, [4,180] quos Thryon et summis ingestum montibus Aepy, quos Helos et Pteleon, Getico quos flebile uati Dorion; hic fretus doctas anteire canendo Aonidas mutos Thamyris damnatus in annos ore simul citharaque (quis obuia numina temnat?) 185 conticuit praeceps, qui non certamina Phoebi nosset et inlustres Satyro pendente Celaenas. iamque et fatidici mens expugnata fatiscit auguris; ille quidem casus et dira uidebat signa, sed ipsa manu cunctanti iniecerat arma [4,190] Atropos obrueratque deum, nec coniugis absunt insidiae, uetitoque domus iam fulgurat auro. hoc aurum uati fata exitiale monebant Argolico; scit et ipsa (nefas!), sed perfida coniunx dona uiro mutare uelit, spoliisque potentis 195 inminet Argiae raptoque excellere cultu. illa libens (nam regum animos et pondera belli hac nutare uidet, pariter si prouidus heros militet) ipsa sacros gremio Polynicis amati exuerat cultus haud maesta atque insuper addit: [4,200] 'non haec apta mihi nitidis ornatibus' inquit 'tempora, nec miserae placeant insignia formae te sine: sat dubium coetu solante timorem fallere et incultos aris aduerrere crines. scilicet (infandum!), cum tu claudare minanti 205 casside ferratusque sones, ego diuitis aurum Harmoniae dotale geram? dabit aptius isto fors decus, Argolicasque habitu praestabo maritas, cum regis coniunx, cum te mihi sospite templa uotiuis implenda choris; nunc induat illa [4,210] quae petit et bellante potest gaudere marito.' sic Eriphylaeos aurum fatale penates inrupit scelerumque ingentia semina mouit, et graue Tisiphone risit gauisa futuris. Taenariis hic celsus equis, quam dispare coetu 215 Cyllarus ignaro generarat Castore prolem, quassat humum; uatem cultu Parnasia monstrant uellera: frondenti crinitur cassis oliua, albaque puniceas interplicat infula cristas. arma simul pressasque iugo moderatur habenas. [4,220] hinc atque inde morae iaculis, et ferrea curru silua tremit; procul ipse graui metuendus in hasta eminet et clipeo uictum Pythona coruscat. huius Apollineae currum comitantur Amyclae, quos Pylos et dubiis Malea uitata carinis 225 plaudentique habiles Caryae resonare Dianae, quos Pharis uolucrumque parens Cythereia Messe, Taygetique phalanx et oloriferi Eurotae dura manus. deus ipse uiros in puluere crudo Arcas alit nudaeque modos uirtutis et iras [4,230] ingenerat; uigor inde animis et mortis honorae dulce sacrum. gaudent natorum fata parentes hortanturque mori, deflent iamque omnis ephebum turba, coronato contenta est funere mater. frena tenent duplexque inserto missile nodo, 235 exerti ingentes umeros, chlamys horrida pendet, et cono Ledaeus apex. non hi tibi solum, Amphiarae, merent: auget resupina maniplos Elis, depressae populus subit incola Pisae, qui te, flaue, natant, terris Alphee Sicanis [4,240] aduena tam longo non umquam infecte profundo. curribus innumeris late putria arua lacessunt et bellis armenta domant: ea gloria genti infando de more et fractis durat ab usque axibus Oenomai; strident spumantia morsu 245 uincula, et effossas niueus rigat imber harenas. tu quoque Parrhasias ignara matre cateruas (a rudis annorum, tantum noua gloria suadet!), Parthenopaee, rapis; saltus tunc forte remotos torua parens (neque enim haec iuueni foret ire potestas) [4,250] pacabat cornu gelidique auersa Lycaei. pulchrior haud ulli triste ad discrimen ituro uultus et egregiae tanta indulgentia formae; nec desunt animi, ueniat modo fortior aetas. quas non ille duces nemorum fluuiisque dicata 255 numina, quas magno non abstulit igne Napaeas? ipsam, Maenalia puerum cum uidit in umbra, Dianam, tenero signantem gramina passu, ignouisse ferunt comiti, Dictaeaque tela ipsam et Amyclaeas umeris aptasse pharetras. [4,260] prosilit audaci Martis percussus amore, arma, tubas audire calens et puluere belli flauentem sordere comam captoque referri hostis equo: taedet nemorum, titulumque nocentem sanguinis humani pudor est nescire sagittas. 265 igneus ante omnes auro micat, igneus ostro, undantemque sinum nodis inrugat Hiberis, imbelli parma pictus Calydonia matris proelia; trux laeua sonat arcus, et aspera plumis terga Cydonea gorytos harundine pulsat [4,270] electro pallens et iaspide clarus Eoa. cornipedem trepidos suetum praeuertere ceruos, uelatum geminae deiectu lyncis et arma mirantem grauioris heri, sublimis agebat, dulce rubens uiridique genas spectabilis aeuo. 275 Arcades huic ueteres astris lunaque priores agmina fida datis, nemorum quos stirpe rigenti fama satos, cum prima pedum uestigia tellus admirata tulit; nondum arua domusque nec urbes, conubiisue modus; quercus laurique ferebant [4,280] cruda puerperia, ac populos umbrosa creauit fraxinus, et feta uiridis puer excidit orno. hi lucis stupuisse uices noctisque feruntur nubila et occiduum longe Titana secuti desperasse diem. rarescunt alta colonis 285 Maenala, Parthenium fugitur nemus, agmina bello Rhipeque et Stratie uentosaque donat Enispe. non Tegea, non ipsa deo uacat alite felix Cyllene templumque Aleae nemorale Mineruae et rapidus Clitor et qui tibi, Pythie, Ladon [4,290] paene socer candensque iugis Lampia niuosis et Pheneos nigro Styga mittere credita Diti. uenit et Idaeis ululatibus aemulus Azan Parrhasiique duces, et quae risistis, Amores, grata pharetrato Nonacria rura Tonanti, 295 diues et Orchomenos pecorum et Cynosura ferarum Aepytios idem ardor agros Psophidaque celsam uastat et Herculeo uulgatos robore montes, monstriferumque Erymanthon et aerisonum Stymphalon. Arcades hi, gens una uiris, sed dissona cultu [4,300] scinditur: hi Paphias myrtos a stirpe recuruant et pastorali meditantur proelia trunco, his arcus, his tela sudes, his cassida crines integit, Arcadii morem tenet ille galeri, ille Lycaoniae rictu caput asperat ursae. 305 hos belli coetus iurataque pectora Marti milite uicinae nullo iuuere Mycenae; funereae tunc namque dapes mediique recursus solis, et hic alii miscebant proelia fratres. iamque Atalantaeas implerat nuntius aures [4,310] ire ducem bello totamque impellere natum Arcadiam: tremuere gradus, elapsaque iuxta tela; fugit siluas pernicior alite uento saxa per et plenis obstantia flumina ripis, qualis erat, correpta sinus et uertice flauum 315 crinem sparsa Noto; raptis uelut aspera natis praedatoris equi sequitur uestigia tigris. ut stetit aduersisque impegit pectora frenis (ille ad humum pallens): 'unde haec furibunda cupido, nate, tibi? teneroque unde improba pectore uirtus? [4,320] tu bellis aptare uiros, tu pondera ferre Martis et ensiferas inter potes ire cateruas? quamquam utinam quires! nuper te pallida uidi, dum premis obnixo uenabula comminus apro, poplite succiduo resupinum ac paene ruentem; 325 et ni curuato torsissem spicula cornu, nunc ubi bella tibi? nil te mea tela iuuabunt nec teretes arcus maculis nec discolor atris hic, cui fidis, equus; magnis conatibus instas, uix Dryadum thalamis Erymanthiadumque furori [4,330] Nympharum mature puer. sunt omina uera: mirabar cur templa mihi tremuisse Dianae nuper et inferior uultu dea uisa, sacrisque exuuiae cecidere tholis; hoc segnior arcus difficilesque manus et nullo in uulnere certae. 335 expecta dum maior honos, dum firmius aeuum, dum roseis uenit umbra genis uultusque recedunt ore mei; tunc bella tibi ferrumque, quod ardes, ipsa dabo et nullo matris reuocabere fletu. nunc refer arma domum! uos autem hunc ire sinetis, [4,340] Arcades, o saxis nimirum et robore nati?' plura cupit; fusi circum natusque ducesque solantur minuuntque metus, et iam horrida clangunt signa tubae. nequit illa pio dimittere natum complexu multumque duci commendat Adrasto. 345 at parte ex alia Cadmi Mauortia plebes, maesta ducis furiis nec molli territa fama, quando his uulgatum descendere uiribus Argos, tardius illa quidem regis causaeque pudore, uerum bella mouet. nulli destringere ferrum [4,350] impetus aut umeros clipeo clausisse paterno dulce nec alipedum iuga comere, qualia belli gaudia; deiecti trepidas sine mente, sine ira promisere manus; hic aegra in sorte parentem unanimum, hic dulces primaeuae coniugis annos 355 ingemit et gremio miseros adcrescere natos. bellator nulli caluit deus; ipsa uetusto moenia lapsa situ magnaeque Amphionis arces iam fessum senio nudant latus, et fide sacra aequatos caelo surdum atque ignobile muros [4,360] firmat opus. tamen et Boeotis urbibus ultrix adspirat ferri rabies, nec regis iniqui subsidio quantum socia pro gente mouentur. ille uelut pecoris lupus expugnator opimi, pectora tabenti sanie grauis hirtaque saetis 365 ora cruentata deformis hiantia lana, decedit stabulis huc illuc turbida uersans lumina, si duri comperta clade sequantur pastores, magnique fugit non inscius ausi. accumulat crebros turbatrix Fama pauores: [4,370] hic iam dispersos errare Asopide ripa Lernaeos equites, hic te, bacchate Cithaeron, ille rapi Teumeson ait noctisque per umbras nuntiat excubiis uigiles arsisse Plataeas. nam Tyrios sudare lares et sanguine Dircen 375 inriguam fetusque nouos iterumque locutam Sphinga petris, cui non et scire licentia passim et uidisse fuit? nouus his super anxia turbat corda metus: sparsis subito correpta canistris siluestris regina chori decurrit in aequum [4,380] uertice ab Ogygio trifidamque huc tristis et illuc lumine sanguineo pinum disiectat et ardens erectam attonitis implet clamoribus urbem: 'omnipotens Nysaee pater, cui gentis auitae pridem lapsus amor, tu nunc horrente sub Arcto 385 bellica ferrato rapidus quatis Ismara thyrso pampineumque iubes nemus inreptare Lycurgo, aut tumidum Gangen aut claustra nouissima Rubrae Tethyos Eoasque domos flagrante triumpho perfuris, aut Hermi de fontibus aureus exis: [4,390] at tua progenies, positis gentilibus armis quae tibi festa litant, bellum lacrimasque metumque cognatumque nefas, iniusti munera regni, pendimus. aeternis potius me, Bacche, pruinis trans et Amazoniis ululatum Caucason armis 395 siste ferens, quam monstra ducum stirpemque profanam eloquar. en urgues (alium tibi, Bacche, furorem iuraui): similes uideo concurrere tauros; idem ambobus honos unusque ab origine sanguis; ardua conlatis obnixi cornua miscent [4,400] frontibus alternaque truces moriuntur in ira. tu peior, tu cede, nocens qui solus auita gramina communemque petis defendere montem. a miseri morum! bellastis sanguine tanto et saltum dux alter habet.' sic fata gelatis 405 uultibus et Baccho iam demigrante quieuit. at trepidus monstro et uariis terroribus impar longaeui rex uatis opem tenebrasque sagaces Tiresiae, qui mos incerta pauentibus, aeger consulit. ille deos non larga caede iuuencum, [4,410] non alacri penna aut uerum salientibus extis, nec tripode implicito numerisque sequentibus astra, turea nec supra uolitante altaria fumo tam penitus, durae quam Mortis limite manes elicitos, patuisse refert; Lethaeaque sacra 415 et mersum Ismeni subter confinia ponto miscentis parat ante ducem, circumque bidentum uisceribus laceris et odori sulphuris aura graminibusque nouis et longo murmure purgat. silua capax aeui ualidaque incurua senecta, [4,420] aeternum intonsae frondis, stat peruia nullis solibus; haud illam brumae minuere, Notusue ius habet aut Getica Boreas impactus ab Vrsa. subter operta quies, uacuusque silentia seruat horror et exclusae pallet male lucis imago. 425 nec caret umbra deo: nemori Latonia cultrix additur; hanc piceae cedrique et robore in omni effictam sanctis occultat silua tenebris. huius inaspectae luco stridere sagittae nocturnique canum gemitus, ubi limina patrui [4,430] effugit inque nouae melior redit ora Dianae; aut ubi fessa iugis, dulcesque altissima somnos lux mouet, hic late iaculis circum undique fixis effusam pharetra ceruicem excepta quiescit. extra inmane patent, tellus Mauortia, campi; 435 fetus ager Cadmo, durus qui uomere primo post consanguineas acies sulcosque nocentes ausus humum uersare et putria sanguine prata eruit; ingentes infelix terra tumultus lucis adhuc medio solaque in nocte per umbras [4,440] expirat, nigri cum uana in proelia surgunt terrigenae; fugit incepto tremibundus ab aruo agricola insanique domum rediere iuuenci. hic senior uates (Stygiis accommoda quippe terra sacris, uiuoque placent sola pinguia tabo) 445 uelleris obscuri pecudes armentaque sisti atra monet; quaecumque gregum pulcherrima ceruix ducitur; ingemuit Dirce maestusque Cithaeron, et noua clamosae stupuere silentia ualles. tum fera caeruleis intexit cornua sertis [4,450] ipse manu tractans, notaeque in limite siluae principio largos nouies tellure cauata inclinat Bacchi latices et munera uerni lactis et Actaeos imbres suadumque cruorem manibus; aggeritur quantum bibit arida tellus. 455 trunca dehinc nemora aduoluunt, maestusque sacerdos tres Hecatae totidemque satis Acheronte nefasto uirginibus iubet esse focos; tibi, rector Auerni, quamquam infossus humo superat tamen agger in auras pineus; hunc iuxta cumulo minor ara profundae [4,460] erigitur Cereri; frontes atque omne cupressus intexit plorata latus. iamque ardua ferro signati capita et frugum libamine puro in uulnus cecidere greges; tunc innuba Manto exceptum pateris praelibat sanguen, et omnes 465 ter circum acta pyras sancti de more parentis semineces fibras et adhuc spirantia reddit uiscera, nec rapidas cunctatur frondibus atris subiectare faces. atque ipse sonantia flammis uirgulta et tristes crepuisse ut sensit aceruos [4,470] Tiresias (illi nam plurimus ardor anhelat ante genas impletque cauos uapor igneus orbes) exclamat (tremuere rogi et uox terruit ignem): "Tartareae sedes et formidabile regnum Mortis inexpletae, tuque, o saeuissime fratrum, 475 cui seruire dati manes aeternaque sontum supplicia atque imi famulatur regia mundi, soluite pulsanti loca muta et inane seuerae Persephones uulgusque caua sub nocte repostum elicite, et plena redeat Styga portitor alno. [4,480] ferte simul gressus, nec simplex manibus esto in lucem remeare modus; tu separe coetu Elysios, Persei, pios, uirgaque potenti nubilus Arcas agat; contra per crimina functis, qui plures Erebo pluresque e sanguine Cadmi, 485 angue ter excusso et flagranti praeuia taxo, Tisiphone, dux pande diem, nec lucis egentes Cerberus occursu capitum detorqueat umbras.' dixerat, et pariter senior Phoebeaque uirgo erexere animos; illi formidine nulla, [4,490] quippe in corde deus, solum timor obruit ingens Oedipodioniden, uatisque horrenda canentis nunc umeros nunc ille manus et uellera prensat anxius inceptisque uelit desistere sacris. qualis Gaetulae stabulantem ad confraga siluae 495 uenator longo motum clamore leonem expectat firmans animum et sudantia nisu tela premens; gelat ora pauor gressusque tremescunt, quis ueniat quantusque, sed horrida signa frementis accipit et caeca metitur murmura cura. [4,500] atque hic Tiresias nondum aduentantibus umbris: 'testor,' ait, 'diuae, quibus hunc saturauimus ignem laeuaque conuulsae dedimus carchesia terrae, iam nequeo tolerare moram. cassusne sacerdos audior? an, rabido iubeat si Thessala cantu, 505 ibitis? et, Scythicis quotiens medicata uenenis Colchis aget, trepido pallebunt Tartara motu? nostri cura minor, si non attollere bustis corpora nec plenas antiquis ossibus urnas egerere et mixtos caelique Erebique sub unum [4,510] funestare deos libet aut exanguia ferro ora sequi atque aegras functorum carpere fibras? ne tenues annos nubemque hanc frontis opacae spernite, ne, moneo: et nobis saeuire facultas. scimus enim et quidquid dici noscique timetis 515 et turbare Hecaten (ni te, Thymbraee, uererer) et triplicis mundi summum, quem scire nefastum. illum sed taceo: prohibet tranquilla senectus. iamque ego uos". Auide subicit Phoebeia Manto: 'audiris, genitor, uulgusque exangue propinquat. [4,520] panditur Elysium chaos, et telluris opertae dissilit umbra capax, siluaeque et nigra patescunt flumina: liuentes Acheron eiectat harenas, fumidus atra uadis Phlegethon incendia uoluit, et Styx discretis interflua manibus obstat. 525 ipsum pallentem solio circumque ministras funestorum operum Eumenidas Stygiaeque seueros Iunonis thalamos et torua cubilia cerno. in speculis Mors atra sedet dominoque silentes adnumerat populos; maior superinminet ordo. [4,530] arbiter hos dura uersat Gortynius urna uera minis poscens adigitque expromere uitas usque retro et tandem poenarum lucra fateri. quid tibi monstra Erebi, Scyllas et inane furentes Centauros solidoque intorta adamante Gigantum 535 uincula et angustam centeni Aegaeonis umbram"? 'immo,' ait, 'o nostrae regimen uiresque senectae, ne uulgata mihi. quis enim remeabile saxum fallentesque lacus Tityonque alimenta uolucrum et caligantem longis Ixiona gyris [4,540] nesciat? ipse etiam, melior cum sanguis, opertas inspexi sedes, Hecate ducente, priusquam obruit ora deus totamque in pectora lucem detulit. Argolicas magis huc appelle precando Thebanasque animas; alias auertere gressus 545 lacte quater sparsas maestoque excedere luco, nata, iube; tum qui uultus habitusque, quis ardor sanguinis adfusi, gens utra superbior adsit, dic agedum nostramque mone per singula noctem". iussa facit carmenque serit, quo dissipat umbras, [4,550] quo reciet sparsas; qualis, si crimina demas, Colchis et Aeaeo simulatrix litore Circe. tunc his sacrificum dictis adfata parentem: 'primus sanguineo summittit inertia Cadmus ora lacu, iuxtaque uirum Cythereia proles 555 insequitur, geminusque bibit de uertice serpens. terrigenae comites illos, gens Martia, cingunt, quis aeui mensura dies, manus omnis in armis, omnis et in capulo; prohibent obstantque ruuntque spirantum rabie, nec tristi incumbere fossae [4,560] cura, sed alternum sitis exhaurire cruorem. proxima natarum manus est fletique nepotes. hic orbam Autonoen, et anhelam cernimus Ino respectantem arcus et ad ubera dulce prementem pignus, et oppositis Semelen a uentre lacertis. 565 Penthea iam fractis genetrix Cadmeia thyrsis iamque remissa deo pectusque adoperta cruentum insequitur planctu; fugit ille per auia Lethes et Stygios super usque lacus, ubi mitior illum flet pater et lacerum componit corpus Echion. [4,570] tristem nosco Lycum dextramque in terga reflexum Aeoliden, umero iactantem funus onusto. necdum ille aut habitus aut uersae crimina formae mutat Aristaeo genitus: frons aspera cornu, tela manu, reicitque canes in uulnus hiantes. 575 ecce autem magna subit inuidiosa caterua Tantalis et tumido percenset funera luctu, nil deiecta malis; iuuat effugisse deorum numina et insanae plus iam permittere linguae.' talia dum patri canit intemerata sacerdos, [4,580] illius elatis tremefacta adsurgere uittis canities tenuisque impelli sanguine uultus. nec iam firmanti baculo nec uirgine fida nititur, erectusque solo, 'desiste canendo, nata,' ait, 'externae satis est mihi lucis, inertes 585 discedunt nebulae, et uultum niger exuit aer. umbrisne an supero dimissus Apolline complet spiritus? en uideo quaecumque audita. sed ecce maerent Argolici deiecto lumine manes! toruus Abas Proetusque nocens mitisque Phoroneus [4,590] truncatusque Pelops et saeuo puluere sordens Oenomaus largis umectant imbribus ora. auguror hinc Thebis belli meliora. quid autem hi grege condenso (quantum arma et uulnera monstrant, pugnaces animae) nobis in sanguine multo 595 oraque pectoraque et falso clamore leuatas intendunt sine pace manus? rex, fallor? an hi sunt quinquaginta illi? cernis Cthoniumque Chrominque Phegeaque et nostra praesignem Maeona lauro. ne saeuite, duces, nihil hic mortalibus ausum, [4,600] credite, consiliis: hos ferrea neuerat annos Atropos. existis casus: bella horrida nobis, atque iterum Tydeus.' dicit, uittaque ligatis frondibus instantes abigit monstratque cruorem. stabat inops comitum Cocyti in litore maesto 605 Laius, inmiti quem iam deus ales Auerno reddiderat, dirumque tuens obliqua nepotem (noscit enim uultu) non ille aut sanguinis haustus, cetera ceu plebes, aliumue accedit ad imbrem, inmortale odium spirans. sed prolicit ultro [4,610] Aonius uates: 'Tyriae dux inclute Thebes, cuius ab interitu non ulla Amphionis arces uidit amica dies, o iam satis ulte cruentum exitium, et multum placata minoribus umbra, quo miserande fugis? iacet ille in funere longo, 615 quem fremis, et iunctae sentit confinia mortis, obsitus exhaustos paedore et sanguine uultus eiectusque die: sors leto durior omni, crede mihi! quaenam inmeritum uitare nepotem causa tibi? confer uultum et satiare litanti [4,620] sanguine uenturasque uices et funera belli pande, uel infensus uel res miserate tuorum. tunc ego et optata uetitam transmittere Lethen puppe dabo placidumque pia tellure reponam et Stygiis mandabo deis.' mulcetur honoris 625 muneribus tingitque genas, dein talia reddit: 'cur tibi uersanti manes, aequaeue sacerdos, lectus ego augurio tantisque potissimus umbris, qui uentura loquar? satis est meminisse priorum. nostrane praeclari (pudeat) consulta nepotes [4,630] poscitis? illum, illum sacris adhibete nefastis, qui laeto fodit ense patrem, qui semet in ortus uertit et indignae regerit sua pignora matri. et nunc ille deos Furiarumque atra fatigat concilia et nostros rogat haec in proelia manes. 635 quodsi adeo placui deflenda in tempora uates, dicam equidem, quo me Lachesis, quo torua Megaera usque sinunt: bellum, innumero uenit undique bellum agmine, Lernaeosque trahit fatalis alumnos Gradiuus stimulis; hos terrae monstra deumque [4,640] tela manent pulchrique obitus et ab igne supremo sontes lege morae. certa est uictoria Thebis, ne trepida, nec regna ferox germanus habebit sed Furiae; geminumque nefas miserosque per enses (ei mihi!) crudelis uincit pater.' haec ubi fatus 645 labitur et flexa dubios ambage relinquit. interea gelidam Nemeen et conscia laudis Herculeae dumeta uaga legione tenebant Inachidae; iam Sidonias auertere praedas, sternere, ferre domos ardent instantque. quis iras [4,650] flexerit, unde morae, medius quis euntibus error, Phoebe, doce: nos rara manent exordia famae. marcidus edomito bellum referebat ab Haemo Liber; ibi armiferos geminae iam sidera brumae orgia ferre Getas canumque uirescere dorso 655 Othryn et Icaria Rhodopen adsueuerat umbra, et iam pampineos materna ad moenia currus promouet; effrenae dextra laeuaque sequuntur lynces, et uda mero lambunt retinacula tigres. post exultantes spolia armentalia portant [4,660] seminecesque lupos scissasque Mimallones ursas. nec comitatus iners: sunt illic Ira Furorque et Metus et Virtus et numquam sobrius Ardor succiduique gradus et castra simillima regi. isque ubi puluerea Nemeen efferuere nube 665 conspicit et solem radiis ignescere ferri, necdum compositas belli in certamina Thebas, concussus uisis, quamquam ore et pectore marcet, aeraque tympanaque et biforem reticere tumultum imperat, attonitas qui circum plurimus aures, [4,670] atque ita: 'me globus iste meamque excindere gentem apparat; ex longo recalet furor; hoc mihi saeuum Argos et indomitae bellum ciet ira nouercae. usque adeone parum cineri data mater iniquo natalesque rogi quaeque ipse micantia sensi 675 fulgura? reliquias etiam fusaeque sepulcrum paelicis et residem ferro petit impia Theben. nectam fraude moras; illum, illum tendite campum, tendite, io comites.' Hyrcanae ad signa iugales intumuere iubas, dicto prius astitit aruis. [4,680] tempus erat medii cum solem in culmina mundi tollit anhela dies, ubi tardus hiantibus aruis stat uapor atque omnes admittunt aethera luci. undarum uocat ille deas mediusque silentum incipit: 'agrestes, fluuiorum numina, Nymphae, 685 et nostri pars magna gregis, perferte laborem quem damus. Argolicos paulum mihi fontibus amnes stagnaque et errantes obducite puluere riuos. praecipuus Nemees, qua nostra in moenia bellis nunc iter, ex alto fugiat liquor; adiuuat ipse [4,690] Phoebus ad hoc summo, cesset ni uestra uoluntas, limite; uim coeptis indulgent astra, meaeque aestifer Erigones spumat canis. ite uolentes, ite in operta soli; post uos ego gurgite pleno eliciam, et quae dona meis amplissima sacris 695 uester habebit honos, nocturnaque furta licentum cornipedum et cupidas Faunorum arcebo rapinas.' dixerat; ast illis tenuior percurrere uisus ora situs, uiridisque comis exhorruit umor. protinus Inachios haurit sitis ignea campos: [4,700] diffugere undae, squalent fontesque lacusque, et caua feruenti durescunt flumina limo. aegra solo macies, tenerique in origine culmi inclinata seges, deceptum margine ripae stat pecus, atque amnes quaerunt armenta natatos. 705 sic ubi se magnis refluus suppressit in antris Nilus et Eoae liquentia pabula brumae ore premit, fumant desertae gurgite ualles et patris undosi sonitus expectat hiulca Aegyptos, donec Phariis alimenta rogatus [4,710] donet agris magnumque inducat messibus annum. aret Lerna nocens, aret Lyrceus et ingens Inachus aduoluensque natantia saxa Charadrus et numquam in ripis audax Erasinus et aequus fluctibus Asterion, ille alta per auia notus 715 audiri et longe pastorum rumpere somnos. {sic Hyperionios cum lux effrena per orbem rapta ruit Phaethontis equos, magnumque laborem discordes gemuere poli, dum pontus et arua stellarumque ruunt crines, non amnibus undae, [4,720] non lucis mansere comae, sed multus ubique ignis, ubique faces et longa fluminis instar indiget Aegaeon deceptus imagine ripae}. una tamen tacitas, sed iussu numinis, undas, haec quoque, secreta nutrit Langia sub umbra. 725 nondum illi raptus dederat lacrimabile nomen Archemorus, nec fama deae; tamen auia seruat et nemus et fluuium; manet ingens gloria nympham, cum tristem Hypsipylen ducibus sudatus Achaeis ludus et atra sacrum recolet trieteris Ophelten. [4,730] ergo nec ardentes clipeos uectare nec artos thoracum nexus (tantum sitis horrida torret) sufficiunt; non ora modo angustisque perusti faucibus, interior sed uis quatit: aspera pulsu corda, gelant uenae et siccis cruor aeger adhaeret 735 uisceribus; tunc sole putris, tunc puluere tellus exhalat calidam nubem. non spumeus imber manat equum: siccis inlidunt ora lupatis, ora catenatas procul exertantia linguas; nec legem dominosue pati, sed perfurit aruis [4,740] flammatum pecus. huc illuc impellit Adrastus exploratores, si stagna Licymnia restent, si quis Amymones superet liquor: omnia caecis ignibus hausta sedent, nec spes umentis Olympi, ceu flauam Libyen desertaque pulueris Afri 745 conlustrent nullaque umbratam nube Syenen. tandem inter siluas (sic Euhius ipse pararat) errantes subitam pulchro in maerore tuentur Hypsipylen; illi quamuis et ad ubera Opheltes non suus, Inachii proles infausta Lycurgi, [4,750] dependet (neglecta comam nec diues amictu), regales tamen ore notae, nec mersus acerbis extat honos. tunc haec adeo stupefactus Adrastus: 'diua potens nemorum (nam te uultusque pudorque mortali de stirpe negant), quae laeta sub isto 755 igne poli non quaeris aquas, succurre propinquis gentibus; Arquitenens seu te Latonia casto de grege transmisit thalamis, seu lapsus ab astris non humilis fecundat amor (neque enim ipse deorum arbiter Argolidum thalamis nouus), aspice maesta [4,760] agmina. nos ferro meritas excindere Thebas mens tulit, imbelli sed nunc sitis aspera fato summittitque animos et inertia robora carpit. da fessis in rebus opem, seu turbidus amnis, seu tibi foeda palus, nihil hac in sorte pudendum, 765 nil humile est; tu nunc Ventis pluuioque rogaris pro Ioue, tu refugas uires et pectora bellis exanimata reple: sic hoc tibi sidere dextro crescat onus. tantum reduces det flectere gressus Iuppiter, o quanta belli donabere praeda! [4,770] Dircaeos tibi, diua, greges numerumque rependam plebis, et hic magna lucus signabitur ara.' dixit, et orantis media inter anhelitus ardens uerba rapit, cursuque animae labat arida lingua; idem omnes pallorque uiros flatusque soluti 775 oris habet. reddit demisso Lemnia uultu: 'diua quidem uobis, etsi caelestis origo est, unde ego? mortales utinam haud transgressa fuissem luctibus! altricem mandati cernitis orbam pignoris; at nostris an quis sinus, uberaque ulla, [4,780] scit deus; et nobis regnum tamen et pater ingens. sed quid ego haec, fessosque optatis demoror undis? mecum age nunc, si forte uado Langia perennes seruat aquas; solet et rabidi sub limite Cancri semper, et Icarii quamuis iuba fulguret astri, 785 ire tamen.' simul haerentem, ne tarda Pelasgis dux foret, a! miserum uicino caespite alumnum (sic Parcae uoluere) locat ponique negantis floribus aggestis et amico murmure dulces solatur lacrimas: qualis Berecyntia mater, [4,790] dum paruum circa iubet exultare Tonantem Curetas trepidos; illi certantia plaudunt orgia, sed magnis resonat uagitibus Ide. at puer in gremio uernae telluris et alto gramine nunc faciles sternit procursibus herbas 795 in uultum nitens, caram modo lactis egeno nutricem clangore ciens iterumque renidens et teneris meditans uerba inluctantia labris miratur nemorum strepitus aut obuia carpit aut patulo trahit ore diem nemorique malorum [4,800] inscius et uitae multum securus inerrat. sic tener Odrysia Mauors niue, sic puer ales uertice Maenalio, talis per litora reptans improbus Ortygiae latus inclinabat Apollo. illi per dumos et opaca uirentibus umbris 805 deuia: pars cingunt, pars arta plebe sequuntur praecelerantque ducem. medium subit illa per agmen non humili festina modo; iamque amne propinquo rauca sonat uallis, saxosumque impulit aures murmur: ibi exultans conclamat ab agmine primus, [4,810] sicut erat leuibus tollens uexilla maniplis, Argus, 'aquae?' longusque uirum super ora cucurrit clamor, 'aquae!' sic Ambracii per litora ponti nauticus in remis iuuenum monstrante magistro fit sonus inque uicem contra percussa reclamat 815 terra, salutatus cum Leucada pandit Apollo. incubuere uadis passim discrimine nullo turba simul primique, nequit secernere mixtos aequa sitis, frenata suis in curribus intrant armenta, et pleni dominis armisque feruntur [4,820] quadripedes; hos turbo rapax, hos lubrica fallunt saxa, nec implicitos fluuio reuerentia reges proterere aut mersisse uado clamantis amici ora. fremunt undae, longusque a fontibus amnis diripitur; modo lene uirens et gurgite puro 825 perspicuus, nunc sordet aquis egestus ab imis alueus; inde tori riparum et proruta turbant gramina; iam crassus caenoque et puluere torrens, quamquam expleta sitis, bibitur tamen. agmina bello decertare putes iustumque in gurgite Martem [4,830] perfurere aut captam tolli uictoribus urbem. atque aliquis regum medio circumfluus amni: 'siluarum, Nemea, longe regina uirentum, lecta Iouis sedes, quam tu non Herculis actis dura magis, rabidi cum colla comantia monstri 835 angeret et tumidos animam angustaret in artus! hac saeuisse tenus populorum in coepta tuorum sufficiat; tuque o cunctis insuete domari solibus, aeternae largitor corniger undae, laetus eas, quacumque domo gelida ora resoluis [4,840] inmortale tumens; neque enim tibi cana repostas bruma niues raptasque alio de fonte refundit arcus aquas grauidiue indulgent nubila Cauri, sed tuus et nulli ruis expugnabilis astro. te nec Apollineus Ladon nec Xanthus uterque 845 Spercheosque minas Centaureusque Lycormas praestiterint; tu pace mihi, tu nube sub ipsa armorum festasque super celebrabere mensas (a Ioue primus honos), bellis modo laetus ouantes accipias fessisque libens iterum hospita pandas [4,850] flumina defensasque uelis agnoscere turmas.'