[14,0] LIBER DECIMUS QUARTUS. Flectite nunc uestros, Heliconis numina, cantus Ortygiae pelagus Siculique ad litoris urbes. muneris hic uestri labor est, modo Daunia regna Aeneadum, modo Sicanios accedere portus, 5 aut Macetum lustrare domos et Achaica rura aut uaga Sardoo uestigia tinguere fluctu uel Tyriae quondam regnata mapalia genti extremumue diem et terrarum inuisere metas. sic poscit sparsis Mauors agitatus in oris. [14,10] ergo age, qua litui, qua ducunt bella, sequamur. Ausoniae pars magna iacet Trinacria tellus, ut semel expugnante Noto et uastantibus undis accepit freta caeruleo propulsa tridente. namque per occultum caeca ui turbinis olim 15 impactum pelagus laceratae uiscera terrae discidit et medio perrumpens arua profundo cum populis pariter conuulsis transtulit urbes. ex illo seruans rapidus diuortia Nereus saeuo diuiduos coniungi pernegat aestu. [14,20] sed spatium, quod dissociat consortia terrae, latratus fama est (sic arta interuenit unda) et matutinos uolucrum tramittere cantus. multa solo uirtus: iam reddere faenus aratris, iam montis umbrare olea, dare nomina Baccho 25 cornipedemque citum lituis generasse ferendis, nectare Cecropias Hyblaeo accedere ceras. hic et Paeonios arcano sulphure fontis, hic Phoebo digna et Musis uenerabere uatum ora excellentum, sacras qui carmine siluas [14,30] quique Syracosia resonant Helicona camena. promptae gens linguae, ast eadem, cum bella cieret, portus aequoreis sueta insignire tropaeis. Post dirum Antiphatae sceptrum et Cyclopia regna uomere uerterunt primum noua rura Sicani. 35 Pyrene misit populos, qui nomen ab amne ascitum patrio terrae imposuere uacanti. mox Ligurum pubes Siculo ductore nouauit possessis bello mutata uocabula regnis. nec Cres dedecori fuit accola: duxerat actos [14,40] moenibus e centum non fausta ad proelia Minos, Daedaleam repetens poenam. qui fraude nefanda postquam perpetuas iudex concessit ad umbras Cocalidum insidiis, fesso Minoia turba bellandi studio Siculis subsedit in oris. 45 miscuerunt Phrygiam prolem Troianus Acestes Troianusque Helymus, structis qui pube secuta in longum ex sese donarunt nomina muris. nec Zanclaea gerunt obscuram moenia famam, dextera quam tribuit posito Saturnia telo. [14,50] sed decus Hennaeis haud ullum pulchrius oris, quam quae Sisyphio fundauit nomen ab Isthmo et multum ante alias Ephyraeis fulget alumnis. hic Arethusa suum piscoso fonte receptat Alpheon sacrae portantem signa coronae. 55 At non aequus amat Trinacria Mulciber antra. nam Lipare uastis subter depasta caminis sulphureum uomit exeso de uertice fumum. ast Aetna eructat tremefactis cautibus ignis inclusi gemitus, pelagique imitata furorem [14,60] murmure per caecos tonat inrequieta fragoris nocte dieque simul. fonte e Phlegethontis ut atro flammarum exundat torrens piceaque procella semiambusta rotat liquefactis saxa cauernis. sed quamquam largo flammarum exaestuet intus 65 turbine et adsidue subnascens profluat ignis, summo cana iugo cohibet, mirabile dictu, uicinam flammis glaciem, aeternoque rigore ardentes horrent scopuli: stat uertice celsi collis hiemps calidaque niuem tegit atra fauilla. [14,70] Quid referam Aeolio regnatas nomine terras uentorumque domos atque addita claustra procellis? hic uersi penitus Pelopea ad regna Pachyni pulsata Ionio respondent saxa profundo. hic contra Libyamque situm Caurosque furentis 75 cernit deuexas Lilybaeon nobile chelas. at, qua diuersi lateris frons tertia terrae uergit in Italiam prolato ad litora dorso, celsus harenosa tollit se mole Pelorus. His longo mitis placide dominator in aeuo [14,80] praefuerat terris Hieron, tractare sereno imperio uulgum pollens et pectora nullo parentum exagitare metu, pactamque per aras haud facilis temerare fidem socialia iura Ausoniis multos seruarat casta per annos. 85 uerum, ubi fata uirum fragili soluere senecta, primaeuo cessit sceptrum exitiale nepoti, et placida indomitos accepit regia mores. namque bis octonis nondum rex praeditus annis caligare alto in solio nec pondera regni [14,90] posse pati et nimium fluxis confidere rebus. iamque breui nullum, delicta tuentibus armis, fas notum ignotumque nefas. uilissima regi cura pudor. tam praecipiti materna furori Pyrrhus origo dabat stimulos proauique superbum 95 Aeacidae genus atque aeternus carmine Achilles. ergo ardor subitus Poenorum incepta fouendi, nec sceleri mora: coniungit noua foedera, pacto cederet ut Siculis uictor Sidonius oris. sed stabant Poenae, tumulumque negabat Erinys, [14,100] qua modo pactus erat socium non cernere, terra. saeuos namque pati fastus iuuenemque cruento flagrantem luxu et miscentem turpia diris haud ultra faciles, quos ira metusque coquebat, iurati obtruncant. nec iam modus ensibus: addunt 105 femineam caedem atque insontum rapta sororum corpora prosternunt ferro. noua saeuit in armis libertas iactatque iugum: pars Punica castra, pars Italos et nota uolunt, nec turba furentum defit quae neutro sociari foedere malit. [14,110] Tali Trinacriae motu rebusque Sicanis exitio regis trepidis, sublimis honore (tertia nam Latios renouarat purpura fasces) Marcellus classem Zanclaeis appulit oris. atque ubi cuncta uiro caedesque exposta tyranni 115 ambiguaeque hominum mentes, Carthaginis arma quos teneant et quanta locos, quod uulgus amicum duret Troiugenis, quantos Arethusa tumores concipiat perstetque suas non pandere portas, incumbit bello ac totam per proxima raptim [14,120] armorum effundit flammato pectore pestem. non aliter Boreas, Rhodopes a uertice praeceps cum sese immisit decimoque uolumine pontum expulit in terras, sequitur cum murmure molem eiecti maris et stridentibus adfremit alis. 125 prima Leontinos uastarunt proelia campos, regnatam diro quondam Laestrygone terram. instabat ductor, cui tarde uincere Graias par erat ac uinci turmas. ruit aequore toto (femineum credas maribus concurrere uulgum) [14,130] et Cereri placitos fecundat sanguine campos. sternuntur passim, pedibusque euadere letum eripuit rapidus Mauors. nam ut cuique salutem promisit fuga, praeueniens dux occupat ense. 'Ite, gregem metite imbellem ac succidite ferro: 135 clamat cunctantis urgens umbone cateruas. pigro luctandi studio certamen in umbra molle pati docta et gaudens splendescere oliuo stat, mediocre decus uincentum, ignaua iuuentus. haec laus sola datur, si uiso uincitis hoste.' [14,140] ingruit audito ductore exercitus omnis, solaque, quod superest, secum certamina norunt, quis dextra antistet spoliisque excellat opimis. Euboici non per scopulos inlisa Caphereo Euripi magis unda furit, pontumue sonantem 145 eicit angusto uiolentius ore Propontis, nec feruet maiore fretum rapiturque tumultu quod ferit Herculeas extremo sole columnas. Mite tamen dextrae decus inter proelia tanta enituit fama. miles Tyrrhenus (Asilo [14,150] nomen erat) captus quondam ad Trasimenna fluenta, seruitium facile et dominantis mollia iussa expertus Beryae, patrias remearat ad oras sponte fauentis eri, repetitisque impiger armis tum ueteres Siculo casus Mauorte piabat. 155 atque is, dum medios inter fera proelia miscet, inlatus Beryae, cui, pacta ad regia misso Poenorum a populis sociataque bella gerenti, aerato cassis munimine clauserat ora, inuadit ferro iuuenem trepideque ferentem [14,160] instabilis retro gressus prosternit harena. at miser audita uictoris uoce trementem cunctantemque animam Stygia ceu sede reducens, cassidis a mento male fidae uincula rumpit iungebatque preces atque addere uerba parabat. 165 sed subito aspectu et noto conterritus ore Tyrrhenus ferrumque manu reuocauit et ultro talia cum gemitu lacrimis effudit obortis: 'Ne, quaeso, supplex lucem dubiusque precare: fas hostem seruare mihi. multo optimus ille [14,170] militiae, cui postremum est primumque, tueri inter bella fidem: tu letum euadere nobis das prior et seruas nondum seruatus ab hoste. haud equidem dignum memet, quae tristia uidi, abnuerim dignumque iterum in peiora reuolui, 175 si tibi per medios ignis mediosque per ensis non dederit mea dextra uiam.' sic fatur et ultro attollit uitaque exaequat munera uitae. At, compos Sicula primum certaminis ora coepti, Marcellus uictricia signa quieto [14,180] agmine progrediens Ephyraea ad moenia uertit. inde Syracosias castris circumdedit arces. sed ferri languebat amor. sedare monendo pectora caeca uirum atque iras euellere hauebat. nec (renuant si forte sibi et si mitia malle 185 credant esse metum) laxis seruatur omissa obsidio claustris: quin contra intentior ipse inuigilat cautis, fronte imperterritus, armis et struit arcana necopina pericula cura. haud secus Eridani stagnis ripaue Caystri [14,190] innatat albus olor pronoque immobile corpus dat fluuio et pedibus tacitas eremigat undas. Interea, dum incerta labat sententia clausis, exciti populi atque urbes socia arma ferebant: incumbens Messena freto minimumque reuulsa 195 discreta Italia atque Osco memorabilis ortu: tum Catane, nimium ardenti uicina Typhoeo et generasse pios quondam celeberrima fratres, et cui non licitum fatis, Camarina, moueri: tum, quae nectareis uocat ad certamen Hymetton, [14,200] audax Hybla, fauis, palmaque arbusta Selinus et, iusti quondam portus, nunc litore solo subsidium infidum fugientibus aequora, Mylae: necnon altus Eryx, necnon e uertice celso Centuripae largoque uirens Entella Lyaeo, 205 Entella, Hectoreo dilectum nomen Acestae. non Thapsos, non e tumulis glacialibus Acrae defuerunt. Agyrina manus geminoque Lacone Tyndaris attollens sese adfluit. altus equorum mille rapit turmam atque hinnitibus aera flammat [14,210] pulueream uoluens Acragas ad inania nubem. ductor Grosphus erat, cuius caelata gerebat taurum parma trucem, poenae monimenta uetustae. ille, ubi torreret subiectis corpora flammis, mutabat gemitus mugitibus, actaque ueras 215 credere erat stabulis armenta effundere uoces, haud impune quidem: nam dirae conditor artis ipse suo moriens immugit flebile tauro. uenit ab amne trahens nomen Gela, uenit Halaesa et qui praesenti domitant periura Palici [14,220] pectora supplicio, Troianaque uenit Acesta, quique per Aetnaeos Acis petit aequora fines et dulci gratam Nereida perluit unda. aemulus ille tuo quondam, Polypheme, calori, dum fugit agrestem uiolenti pectoris iram, 225 in tenuis liquefactus aquas euasit et hostem et tibi uictricem, Galatea, immiscuit undam. necnon qui potant Hypsamque Alabimque sonoros et perlucentem splendenti gurgite Achaten, qui fontis, uage Chrysa, tuos et pauperis aluei [14,230] Hipparin ac facilem superari gurgite parco Pantagian rapidique colunt uada flaua Symaethi. litora Thermarum, prisca dotata camena, armauere suos, qua mergitur Himera ponto Aeolio. nam diuiduas se scindit in oras 235 nec minus occasus petit incita quam petit ortus. Nebrodes gemini nutrit diuortia fontis, quo mons Sicania non surgit ditior umbrae. Henna deum lucis sacram dedit ardua dextram: hic specus ingentem laxans telluris hiatum [14,240] caecum iter ad manis tenebroso limite pandit, qua nouus ignotas Hymenaeus uenit in oras, hac Stygius quondam stimulante cupidine rector ausus adire diem, maestoque Acheronte relicto egit in inlicitas currum per inania terras. 245 tum rapta praeceps Hennaea uirgine flexit attonitos caeli uisus lucemque pauentis in Styga rursus equos et praedam condidit umbris. Romanos Petraea duces, Romana petiuit foedera Callipolis lapidosique Engyon arui, [14,250] Hadranum Ergetiumque simul telaque superba lanigera Melite et litus piscosa Calacte, quaeque procelloso Cephaloedias ora profundo caeruleis horret campis pascentia cete, et qui correptas sorbentem uerticis haustu 255 atque iterum e fundo iaculantem ad sidera puppis Tauromenitana cernunt de sede Charybdim. haec Latium manus et Laurentia signa fouebat. Cetera Elissaeis aderat gens Sicana uotis. mille Agathyrna dedit perflataque Trogilos Austris, [14,260] mille Thoanteae sedes Phacelina Dianae. tergemino uenit numero fecunda Panhormos, seu siluis sectere feras seu retibus aequor uerrere seu caelo libeat traxisse uolucrem. non Herbesos iners, non Naulocha pigra pericli 265 sederunt, non frondosis Morgentia campis abstinuit Marte infido. comitata Menaeis uenit Amastra uiris et paruo nomine Tisse et Netum et Mutyce pubesque liquentis Achaeti. Sidonios Drepane atque undae clamosus Helorus [14,270] et mox seruili uastata Triocala bello, Sidonios Arbela ferox et celsus Ietas et bellare Tabas docilis Cossyraque parua nec maior Megara Mute concordibus ausis iuuere et strato Gaulum spectabile ponto, 275 cum sonat alcyones cantu nidosque natantis immota gestat sopitis fluctibus unda. ipsa Syracusae patulos urbs inclita muros milite collecto uariisque impleuerat armis. ductores facilem impelli laetamque tumultus [14,280] uaniloquo plebem furiabant insuper ore: numquam hoste intratos muros et quattuor arces, et Salaminiacis quantam Eoisque tropaeis ingenio portus urbs inuia fecerit umbram, spectatum proauis: ter centum ante ora triremes 285 unum naufragium, mersasque impune profundo clade pharetrigeri subnixas regis Athenas. flammabant uulgum geniti Carthagine fratres, Poeni matre genus, sed quos, sub crimine pulsus urbe Syracosia, Libycis eduxerat oris [14,290] Trinacrius genitor, geminaque a stirpe parentum astus miscebant Tyrios leuitate Sicana. Quae cernens ductor, postquam immedicabile uisum seditio, atque ultro bellum surgebat ab hoste, testatus diuos Siculorum amnesque lacusque 295 et fontis, Arethusa, tuos, ad bella uocari inuitum (quae sponte diu non sumpserit, hostem induere arma sibi), telorum turbine uasto adgreditur muros atque armis intonat urbi. par omnis simul ira rapit, certantque ruuntque. [14,300] turris multiplici surgens ad sidera tecto exibat, tabulata decem cui crescere Graius fecerat et multas nemorum consumpserat umbras. armatam hinc igni pinum et deuoluere saxa certabant calidaeque picis diffundere pestem. 305 huic procul ardentem iaculatus lampada Cimber conicit et lateri telum exitiabile figit. pascitur adiuto Vulcanus turbine uenti, gliscentemque trahens turris per uiscera labem perque altam molem et totiens nascentia tecta [14,310] scandit ouans rapidusque uorat crepitantia flammis robora et, ingenti simul exundante uapore ad caelum, uictor nutantia culmina lambit. implentur fumo et nebula caliginis atrae, nec cuiquam euasisse datur, ceu fulminis ictu 315 correptae rapido in cineres abiere ruinae. Par contra pelago miseris fortuna carinis. namque ubi se propius tectis urbique tulere, qua portus muris pacatas adplicat undas, improuisa nouo pestis conterruit astu. [14,320] trabs fabre teres atque erasis undique nodis nauali similis malo praefixa gerebat uncae tela manus: ea celso ex aggere muri bellantis curui rapiebat in aera ferri unguibus et mediam reuocata ferebat in urbem. 325 nec solos uis illa uiros, quin saepe triremem belligerae rapuere trabes, cum desuper actum incuterent puppi chalybem morsusque tenacis. qui, simul adfixo uicina in robora ferro sustulerant sublime ratem, miserabile uisu, [14,330] per subitum rursus laxatis arte catenis tanta praecipitem reddebant mole profundo ut totam haurirent undae cum milite puppem. his super insidiis angusta foramina murus arte cauata dabat, per quae confundere tela 335 tutum erat, opposito mittentibus aggere ualli. nec sine fraude labos, arta ne rursus eodem spicula ab hoste uia uicibus contorta redirent. calliditas Graia atque astus pollentior armis Marcellum tantasque minas terraque marique [14,340] arcebat, stabatque ingens ad moenia bellum. Vir fuit Isthmiacis decus immortale colonis, ingenio facile ante alios telluris alumnos, nudus opum, sed cui caelum terraeque paterent. ille, nouus pluuias Titan ut proderet ortu 345 fuscatis tristis radiis, ille, haereat anne pendeat instabilis tellus, cur foedere certo hunc adfusa globum Tethys circumliget undis nouerat atque una pelagi lunaeque labores, et pater Oceanus qua lege effunderet aestus. [14,350] non illum mundi numerasse capacis harenas uana fides. puppis etiam constructaque saxa feminea traxisse ferunt contra ardua dextra. Hic dum Italum ductorem astu Teucrosque fatigat, adnabat centum late Sidonia uelis 355 classis subsidio et scindebat caerula rostris. erigitur subitas in spes Arethusia proles adiungitque suas portu progressa carinas. nec contra Ausonius tonsis aptare lacertos addubitat mersisque celer fodit aequora remis. [14,360] uerberibus torsere fretum: salis icta frequenti albescit pulsu facies, perque aequora late spumat canenti sulcatus gurgite limes. insultant pariter pelago, ac Neptunia regna tempestate noua trepidant. tum uocibus aequor 365 personat, et clamat scopulis clamoris imago. ac iam diffusus uacua bellator in unda cornibus ambierat patulos ad proelia fluctus, nauali claudens umentem indagine campum: ac simili curuata sinu diuersa ruebat [14,370] classis et artabat lunato caerula gyro. nec mora: terrificis saeuae stridoribus aeris, per uacuum late cantu resonante profundum, incubuere tubae, quis excitus aequore Triton expauit tortae certantia murmura conchae. 375 uix meminere maris: tam uasto ad proelia nisu incumbunt proni positisque in margine puppis extremae plantis nutantes spicula torquent. sternitur effusis pelagi media area telis, celsaque anhelatis exurgens ictibus alnus [14,380] caerula nigranti findit spumantia sulco. Ast aliae latere atque incussi roboris ictu detergent remos, aliae per uiscera pinus tramissis ipso retinentur uulnere rostris quo retinent. medias inter sublimior ibat 385 terribilis uisu puppis, qua nulla per omne egressa est Libycis maior naualibus aeuum. sed quater haec centum numeroso remige pontum pulsabat tonsis, ueloque superba capaci cum rapidum hauriret Borean et cornibus omnis [14,390] colligeret flatus, lento se robore agebat, intraret fluctus solis si pulsa lacertis: procurrunt leuitate agili docilesque regentis audiuisse manum Latio cum milite puppes. Has ut per laeuum uenientis aequor Himilco 395 in latus obliquas iussamque incurrere proram conspexit, propere diuis in uota uocatis aequoris, intento uolucrem de more sagittam adsignat neruo, utque oculis librauit in hostem et calamo monstrauit iter, diuersa relaxans [14,400] brachia deduxit uultu comitante per auras in uulnus telum ac residentis puppe magistri adfixit plectro dextram. nec deinde regenda puppe manus ualuit flectenti immortua clauo. dumque ad opem accurrit ceu capta nauita puppe, 405 ecce iterum fatoque pari neruoque sagitta in medium perlapsa globum transuerberat ictu orba gubernacli subeuntem munera Taurum. Inrumpit Cumana ratis, quam Corbulo ductor lectaque complebat Stabiarum litore pubes. [14,410] numen erat celsae puppis uicina Dione. sed superingestis propior quia subdita telis bella capessebat, media subsedit in unda diuisitque fretum. clamantum spumeus ora Nereus implet aquis, palmaeque, trahente profundo, 415 luctantum frustra summis in fluctibus extant. hic audax ira magno per caerula saltu Corbulo transgressus (nam textam robore turrim appulerant nexae ferri compage triremes) euadit tabulata super flammaque comantem [14,420] multifida pinum celso de culmine quassat. inde atros alacer pastosque bitumine torquet, ammentante Noto, Poenorum aplustribus ignes. intrat diffusos pestis Vulcania passim atque implet dispersa foros: trepidatur omisso 425 summis remigio, sed enim tam rebus in artis fama mali nondum tanti penetrarat ad imos. at rapidus feruor, per pinguis unguine taedas inlapsus, flammis uictricibus insonat alueo. qua nondum tamen intulerat uim Dardana lampas [14,430] parcebatque uapor, saxorum grandine dirus arcebat fatumque ratis retinebat Himilco. hic miser, igniferam dum uentilat aere pinum, murali saxo per lubrica sanguine transtra uoluitur in fluctus Lycchaei uulnere Cydnus. 435 fax nidore graui foedauit comminus auras ambusto instridens pelago. ferus inde citatum missile adorata contorquet Sabratha puppe (Hammon numen erat Libycae gentile carinae cornigeraque sedens spectabat caerula fronte): [14,440] 'Fer, pater, adflictis, fer,' ait 'Garamantice uates, rebus opem inque Italos da certa effundere tela.' has inter uoces tremulo uenit agmine cornus et Neptunicolae transuerberat ora Telonis. Vrgebant nihilo leuius iam in limine mortis, 445 quos fuga praecipitis partem glomerarat in unam puppis, adhuc uacuam taedae. sed, proxima cursu fulmineo populatus, ineuitabilis ardor correptam flammis inuoluit ouantibus alnum. primus, ope aequorei funis delapsus in undas, [14,450] qua nondum Stygios glomerabat Mulciber aestus, ambustus socium remis aufertur Himilco. proxima nudarunt miserandi fata Batonis desertam ductore ratem. bonus ille per artem crudo luctari pelago atque exire procellas. 455 idem, quid Boreas, quid uellet crastinus Auster, anteibat, nec peruigilem tu fallere uultum obscuro quamuis cursu, Cynosura, ualeres. is, postquam aduersis nullus modus, 'Accipe nostrum, Hammon, sanguinem,' ait 'spectator cladis iniquae.' [14,460] atque, acto in pectus gladio, dextra inde cruorem excipit et large sacra inter cornua fundit. Hos inter Daphnis, deductum ab origine nomen antiqua, fuit infelix, cui linquere saltus et mutare casas infido marmore uisum. 465 at princeps generis quanto maiora parauit intra pastorem sibi nomina! Daphnin amarunt Sicelides Musae, dexter donauit auena Phoebus Castalia et iussit, proiectus in herba si quando caneret, laetos per prata, per arua [14,470] ad Daphnin properare greges riuosque silere. ille ubi septena modulatus harundine carmen mulcebat siluas, non umquam tempore eodem Siren adsuetos effudit in aequore cantus, Scyllaei tacuere canes, stetit atra Charybdis, 475 et laetus scopulis audiuit iubila Cyclops. progeniem hauserunt et nomen amabile flammae. Innatat ecce super transtris fumantibus asper Ornytos ac longam sibimet facit aequore mortem, qualis Oiliades, fulmen iaculante Minerua, [14,480] surgentis domuit fluctus ardentibus ulnis. transigitur ualida medius, dum se adleuat, alni cuspide Marmarides Sciron. pars subnatat unda membrorum, pars extat aquis totumque per aequor portatur, rigido, miserandum, immortua rostro. 485 accelerant puppes utrimque atque ora ruentum sanguinei feriunt remorum aspergine rores. ipse adeo senis ductor Rhoeteius ibat pulsibus et ualido superabat remige uentos. quam rapidis puppem manibus frenare Lilaeus [14,490] dum temptat, saeua truncatur membra bipenni, ac fert haerentis trabibus ratis incita palmas. Sicania Aeoliden portabant transtra Podaetum. hic, aeuo quamquam nondum excessisset ephebos, nec sat maturus laudum, seu feruida corda 495 seu laeui traxere dei, bellique cupido, arma puer niueis aptarat picta lacertis et freta gaudebat celsa turbare Chimaera. iamque super Rutula, super et Garamantide pinu ibat ouans, melior remo meliorque sagitta, [14,500] et iam turrigerum demerserat aequore Nessum. heu puero malesuada rudi noua gloria pugnae! dum cristam galeae trucis exuuiasque precatur de duce Marcello superos temerarius, hasta excepit raptim uulnus letale remissa, 505 pro qualis! seu splendentem sub sidera nisu exigeret discum, iaculo seu nubila supra surgeret, aligeras ferret seu puluere plantas uix tacto, uel dimensi spatia improba campi transiret uelox saltu, decuere labores. [14,510] sat prorsus, sat erat decoris discrimine tuto, sat laudis. cur facta, puer, maiora petebas? illum, ubi labentem pepulerunt tela sub undas, ossa Syracosio fraudatum naufraga busto, fleuerunt freta, fleuerunt Cyclopia saxa 515 et Cyane et Anapus et Ortygie Arethusa. Parte alia Perseus (puppem hanc Tiberinus agebat) quaque uehebatur Crantor Sidonius Io concurrunt. iniecta ligant hinc uincula ferri atque illinc, steteruntque rates ad proelia nexae. [14,520] nec iaculo aut longe certatur harundine fusa: comminus et gladio terrestria proelia miscent. perrumpunt Itali, qua caedes prima reclusit monstrauitque uiam; uasta sed mole catenas hortatur socios et uincla abrumpere ferri 525 ac parat hostili resoluta puppe receptos auehere et paribus pelago diducere ab armis. Aetnaeo Polyphemus erat nutritus in antro atque inde antiquae nomen feritatis amabat. ubera praebuerat paruo lupa, corporis alti [14,530] terribilis moles, mens aspera, uultus in ira semper et ad caedes Cyclopia corde libido. isque relaxatis membrorum pondere uinclis impulerat puppim et mergebat gurgite tonsas duxissetque ratem, pressa Laronius hasta 535 ni propere duro nitentem exurgere uelox adfixet transtro. uix morte incepta remittit: namque manus seruat dum suetos languida ductus, ignauum summo traxit super aequore remum. Perculsi cuneo Poeni densentur in unum, [14,540] quod caret hoste, latus, subito cum pondere uictus, insiliente mari, summergitur alueus undis. scuta uirum cristaeque et inerti spicula ferro tutelaeque deum fluitant. hic robore fracto pugnat inops chalybis seseque in proelia rursus 545 armat naufragio, remis male feruidus ille festinat spoliare ratem, discrimine nullo nautarum interdum conuulsa sedilia torquens. non plectro ratis aut frangendae in uulnera prorae parcitur, et pelago repetuntur nantia tela. [14,550] uulneribus patulis intrat mare. mox sua ponto singultante anima propulsa refunditur unda. nec desunt, qui correptos complexibus artis immergant pelago et, iaculis cessantibus, hostem morte sua perimant. remeantum gurgite mentes 555 crudescunt, ac pro ferro stat fluctibus uti. haurit sanguineus contorta cadauera uertex. hinc clamor, gemitus illinc mortesque fugaeque remorumque fragor flictuque sonantia rostra. perfusum bello feruet mare. fessus acerbis [14,560] terga fuga celeri Libyae conuertit ad oras exigua sese furatus Himilco carina. Concessere mari tandem Graiusque Libysque, et iam captiuae uinclis ad litora longo ordine ducuntur puppes. flagrantibus alto 565 stant aliae taedis. splendet lucente profundo Mulciber, et tremula uibratur imagine pontus. ardet nota fretis Cyane pennataque Siren, ardet et Europe, niuei sub imagine tauri uecta Ioue ac prenso tramittens aequora cornu, [14,570] et quae fusa comas curuum per caerula piscem Nereis umenti moderatur roscida freno. uritur undiuagus Python et corniger Hammon et, quae Sidonios uultus portabat Elissae, bis ternis ratis ordinibus grassata per undas. 575 at uinclis trahitur cognata in litora Anapus Gorgoneasque ferens ad sidera Pegasus alas. ducitur et Libyae puppis signata figuram et Triton captiuus et ardua rupibus Aetne, spirantis rogus Enceladi, Cadmeaque Sidon. [14,580] Nec mora tum trepidos hac clade inrumpere muros signaque ferre deum templis iam iamque fuisset, ni subito importuna lues inimicaque pestis, inuidia diuum pelagique labore parata, polluto miseris rapuisset gaudia caelo. 585 criniger aestiferis Titan feruoribus auras et patulam Cyanen lateque palustribus undis stagnantem Stygio Cocyti oppleuit odore temporaque autumni laetis florentia donis foedauit rapidoque accendit fulminis igni. [14,590] fumabat crassus nebulis caliginis aer, squalebat tellus uitiato feruida dorso nec uictum dabat aut ullas languentibus umbras, atque ater picea uapor expirabat in aethra. uim primi sensere canes. mox nubibus atris 595 fluxit deficiens penna labente uolucris. inde ferae siluis sterni. tum serpere labes Tartarea atque haustis populari castra maniplis. arebat lingua, et gelidus per uiscera sudor corpore manabat tremulo. descendere fauces [14,600] abnuerant siccae iussorum alimenta ciborum. aspera pulmonem tussis quatit, et per anhela igneus efflatur sitientum spiritus ora. lumina ferre grauem uix sufficientia lucem unca nare iacent, saniesque immixta cruore 605 expuitur, membrisque cutis tegit ossa peresis. heu dolor! insignis notis bellator in armis ignauo rapitur leto. iactantur in ignem dona superba uirum, multo Mauorte parata. succubuit medicina malis. cumulantur aceruo [14,610] labentum et magno cineres sese aggere tollunt. passim etiam deserta iacent inhumataque late corpora, pestiferos tetigisse timentibus artus. serpit pascendo crescens Acherusia pestis nec leuiore quatit Trinacria moenia luctu 615 Poenorumque parem castris fert atra laborem. aequato par exitio et communis ubique ira deum atque eadem leti uersatur imago. Nulla tamen Latios fregit uis dura malorum, incolumi ductore, uiros, clademque rependit [14,620] unum inter strages tutum caput. ut grauis ergo primum letiferos repressit Sirius aestus, et minuere auidae mortis contagia pestes, ceu, sidente Noto cum se maria alta reponunt, propulsa inuadit piscator caerula cumba, 625 sic tandem ereptam morbis grassantibus armat Marcellus pubem, lustratis rite maniplis. circumstant alacres signa auditisque tubarum respirant laeti clangoribus. itur in hostem, et, si fata ferant, iuuat inter proelia ferro [14,630] posse mori. socium miseret, qui sorte pudenda in morem pecudum effudere cubilibus atris inlaudatam animam. tumulos inhonoraque busta respiciunt, et uel nullo iacuisse sepulcro quam debellari morbis placet. ardua primus 635 ad muros dux signa rapit. tenuata iacendo et macie in galeis abscondunt ora, malusque, ne sit spes hosti, uelatur casside pallor. infundunt rapidum conuulsis moenibus agmen condensique ruunt: tot bellis inuia tecta [14,640] totque uno introitu capiuntur militis arces. Totum, qua uehitur Titan, non ulla per orbem tum sese Isthmiacis aequassent oppida tectis. tot delubra deum totque intra moenia portus, adde fora et celsis suggesta theatra columnis 645 certantisque mari moles, adde ordine longo innumeras spatioque domos aequare superbas rura. quid, inclusos porrecto limite longis porticibus sacros iuuenum certamine lucos? quid tot captiuis fulgentia culmina rostris [14,650] armaque fixa deis, aut quae Marathonius hostis perdidit aut Libya quae sunt aduecta subacta? hic Agathocleis sedes ornata tropaeis, hic mites Hieronis opes; hic sancta uetustas artificum manibus. non usquam clarior illo 655 gloria picturae saeclo; non aera iuuabat quem adscire ex Ephyre; fuluo certauerit auro uestis spirantis referens subtemine uultus, quae radio caelat Babylon uel murice picto laeta Tyros, quaeque Attalicis uariata per artem [14,660] aulaeis scribuntur acu aut Memphitide tela. iam simul argento fulgentia pocula, mixta quis gemma quaesitus honos, simulacra deorum numen ab arte datum seruantia; munera Rubri praeterea ponti depexaque uellera ramis, 665 femineus pudor. His tectis opibusque potitus Ausonius ductor, postquam sublimis ab alto aggere despexit trepidam clangoribus urbem, inque suo positum nutu, stent moenia regum an nullos oriens uideat lux crastina muros, [14,670] ingemuit nimio iuris tantumque licere horruit et propere reuocata militis ira iussit stare domos, indulgens templa uetustis incolere atque habitare deis. sic parcere uictis pro praeda fuit, et sese contenta nec ullo 675 sanguine pollutis plausit Victoria pennis. tu quoque ductoris lacrimas, memorande, tulisti, defensor patriae, meditantem in puluere formas nec turbatum animi tanta feriente ruina. ast reliquum uulgus resoluta in gaudia mente [14,680] certarunt uicti uictoribus. aemulus ipse ingenii superum seruando condidit urbem. ergo extat saeclis stabitque insigne tropaeum et dabit antiquos ductorum noscere mores. Felices populi, si, quondam ut bella solebant, 685 nunc quoque inexhaustas pax nostra relinqueret urbes! at, ni cura uiri qui nunc dedit otia mundo effrenum arceret populandi cuncta furorem, nudassent auidae terrasque fretumque rapinae.