[13,0] LIBER DECIMUS TERTIUS Segne iter emenso uix dum Tarpeia uideri culmina desierant, toruos cum uersus ad urbem ductor Agenoreus uultus remeare parabat. castra locat, nulla laedens ubi gramina ripa 5 Tutia deducit tenuem sine nomine riuum et tacite Tuscis inglorius adfluit undis. hic modo primores socium, modo iussa deorum, nunc sese increpitat: 'Dic o, cui Lydia caede creuerunt stagna et concussa est Daunia tellus [13,10] armorum tonitru, quas exanimatus in oras signa refers? qui mucro tuum, quae lancea tandem intrauit pectus? si nunc existeret alma Carthago ante oculos turrita celsa figura, quas abitus, miles, causas, inlaese, dedisses? 15 "Imbres, o patria, et mixtos cum grandine nimbos et tonitrus fugio." procul hanc expellite genti femineam Tyriae labem, nisi luce serena nescire ac liquida Mauortem agitare sub aethra.' Terror adhuc inerat superum ac redolentia in armis [13,20] fulmina et ante oculos irati pugna Tonantis. parendi tamen et cuicumque incumbere iusso durabat uigor, ac sensim diffusus ad oras signa reportandi crescebat in agmine feruor. sic, ubi perrupit stagnantem calculus undam, 25 exiguos format per prima uolumina gyros, mox tremulum uibrans motu gliscente liquorem multiplicat crebros sinuati gurgitis orbes, donec postremo laxatis circulus oris contingat geminas patulo curuamine ripas. [13,30] At contra Argyripae prauum decus (inclita namque semina ab Oenea ductoris stirpe trahebat Aetoli) Dasio fuit haud ignobile nomen: laetus opum, sed clauda fides, seseque calenti addiderat Poeno Latiae diffisus habenae. 35 is uoluens ueterum memorata antiqua parentum 'Longo miles' ait 'quateret cum Teucria bello Pergama et ad muros staret sine sanguine Mauors, sollicitis Calchas (nam sic fortissimus heros poscenti socero saepe inter pocula Dauno [13,40] narrabat memori Diomedes condita mente) - sed Calchas Danais, nisi clausum ex sedibus arcis armisonae curent simulacrum auellere diuae, non umquam adfirmat Therapnaeis Ilion armis cessurum aut Ledae rediturum nomen Amyclas. 45 quippe deis uisum, ne cui perrumpere detur effigies ea quas umquam possederit urbes. tum meus adiuncto monstratam euadit in arcem Tydides Ithaco et dextra molitus in ipso custodes aditu templi caeleste reportat [13,50] Palladium ac nostris aperit mala Pergama fatis. nam postquam Oenotris fundauit finibus urbem, aeger delicti Phrygium placare colendo numen et Iliacos parat exorare Penatis. ingens iam templum celsa surgebat in arce, 55 Laomedonteae sedes ingrata Mineruae, cum medios inter somnos altamque quietem nec celata deam et minitans Tritonia uirgo: "Non haec, Tydide, tantae pro laudis honore digna paras: non Garganus nec Daunia tellus [13,60] debentur nobis. quaere in Laurentibus aruis qui nunc prima locant melioris moenia Troiae. huc uittas castumque refer penetrale parentum." quis trepidus monitis Saturnia regna capessit. iam Phryx condebat Lauinia Pergama uictor 65 armaque Laurenti figebat Troia luco. uerum ubi Tyrrheni peruentum ad fluminis undas castraque Tydides posuit fulgentia ripa, Priamidae intremuere metu. tum pignora pacis praetendens dextra ramum canentis oliuae [13,70] sic orsus Dauni gener inter murmura Teucrum: "Pone, Anchisiade, memores irasque metusque. quicquid ad Idaeos Xanthum Simoentaque nobis sanguine sudatum Scaeaeque ad limina portae, haud nostrum est: egere dei duraeque sorores. 75 nunc age, quod superest cur non melioribus aeui ducimus auspiciis? dextras iungamus inermis: foederis en haec testis erit." ueniamque precatus Troianam ostentat trepidis de puppe Mineruam. haec ausos Celtas inrumpere moenia Romae [13,80] corripuit leto neque tot de milibus unum ingentis populi patrias dimisit ad aras.' His fractus ductor conuelli signa maniplis optato laetis abitu iubet. itur in agros diues ubi ante omnis colitur Feronia luco 85 et sacer umectat Flauinia rura Capenas. fama est intactas longaeui ab origine fani creuisse, in medium congestis undique donis, immensum per tempus opes, lustrisque relictum innumeris aurum solo seruante pauore. [13,90] hac auidas mentes ac barbara corda rapina polluit atque armat contemptu pectora diuum. auia tunc longinqua placent, quae sulcat aratro ad freta porrectis Trinacria Bruttius aruis. Dum Libys haud laetus Regina ad litora tendit, 95 uictor summoto patriis a finibus hoste Fuluius infaustam Campana ad moenia clausis portabat famam miserisque extrema mouebat. tum prensans passim, cuicumque est nomen in armis: 'Dedecus hoc defende manu: cur perfida et urbi [13,100] altera Carthago nostrae post foedera rupta et missum ad portas Poenum, post iura petita consulis alterni stat adhuc et turribus altis Hannibalem ac Libycas expectat lenta cohortis?' miscebat dictis facta et nunc robore celsas 105 educi turris, quis uinceret ardua muri, cogebat, nunc coniunctas astringere nodis instabat ferroque trabes, quo frangeret altos portarum postes quateretque morantia claustra. hic latera intextus stellatis axibus agger, [13,110] hic grauida armato surgebat uinea dorso. at postquam properata satis quae commonet usus, dat signum atque alacer scalis transcendere muros imperat ac saeuis urbem terroribus implet. Tum subito dextrum offulsit conatibus omen. 115 cerua fuit, raro terris spectata colore, quae candore niuem, candore anteiret olores. hanc agreste Capys donum, cum moenia sulco signaret, grato paruae mollitus amore nutrierat sensusque hominis donarat alendo. [13,120] inde exuta feram docilisque accedere mensis atque ultro blanda attactu gaudebat erili. aurato matres adsuetae pectine mitem comere et umenti fluuio reuocare colorem. numen erat iam cerua loci, famulamque Dianae 125 credebant, ac tura deum de more dabantur. haec aeui uitaeque tenax felixque senectam mille indefessos uiridem duxisse per annos saeclorum numero Troianis condita tecta aequabat. sed iam longo nox uenerat aeuo. [13,130] nam, subito incursu saeuorum agitata luporum qui noctis tenebris urbem (miserabile bello prodigium) intrarant, primos ad luminis ortus extulerat sese portis pauidaque petebat consternata fuga positos ad moenia campos. 135 exceptam laeto iuuenum certamine ductor mactat, diua, tibi (tibi enim haec gratissima sacra) Fuluius atque 'Adsis,' orat 'Latonia, coeptis.' inde alacer fidensque dea circumdata clausis arma mouet, quaque obliquo curuantur in ore [13,140] moenia flexa sinu, spissa uallata corona alligat et telis in morem indaginis ambit. Dum pauitant, spumantis equi fera corda fatigans euehitur porta sublimis Taurea cristis bellator, cui Sidonius superare lacerto 145 ductor et Autololas dabat et Maurusia tela. is trepido ac lituum tinnitu stare neganti imperitans uiolenter equo, postquam auribus hostis uicinum sese uidet et clamore propinquo, 'Claudius huic' inquit (praestabat Claudius arte [13,150] bellandi et merita mille inter proelia fama) 'huic' inquit 'solum, si qua est fiducia dextrae, det sese campo atque ineat certamina mecum.' Vna mora Aeneadae, postquam uox attigit auris, dum daret auspicium iusque in certamina ductor: 155 praeuetitum namque et capital committere Martem sponte uiris. erumpit ouans, ut Fuluius arma imperio soluit, patulumque inuectus in aequor erigit undantem glomerato puluere nubem. indignatus opem ammenti socioque iuuare [13,160] expulsum nodo iaculum atque accersere uires Taurea uibrabat nudis conatibus hastam: inde ruens ira telum contorquet in auras. at non idem animus Rutulo: speculatur et omni corpore perlustrat qua sit certissima ferro 165 in uulnus uia, nunc uibrat, nunc comprimit hastam mentiturque minas. mediam tunc transiit ictu parmam, sed grato fraudata est sanguine cuspis. tum strictum propere uagina detegit ensem. et iam ferrata rapiebat calce uolantem [13,170] Taurea cornipedem fugiens minitantia fata. nec Rutulus leuior cedentis perdere terga: nam profugo rapidus fusis instabat habenis, utque metus uictum, sic ira et gloria portis uictorem immisit meritique cupido cruoris. 175 ac dum uix oculis, uix credunt mentibus hostem confisum nullo comitante inrumpere tectis, per mediam propere trepidantum interritus urbem egit equum auersaque euasit ad agmina porta. Hinc ardore pari nisuque incurrere muris [13,180] ignescunt animi penetrataque tecta subire. tela simul flammaeque micant. tunc saxeus imber ingruit, et summis ascendunt turribus hastae. nec pronum audendi uirtute excellere cuiquam: aequarunt irae dextras. Dictaea per auras 185 tranat et in medium perlabitur urbis harundo. laetatur non hortandi, non plura monendi Fuluius esse locum. rapiunt sibi quisque laborem. quos ubi tam erectos animi uidet, et super esse factorum sibi quemque ducem, ruit impete uasto [13,190] ad portam magnaeque optat discrimina famae. Tres claustra aequaeuo seruabant corpore fratres, quis delecta manus centeni cuique ferebant excubias unaque locum statione tenebant. forma ex his Numitor, cursu plantaque uolucri 195 praestabat Laureus, membrorum mole Taburnus. sed non una uiris tela: hic mirabilis arcu, ille hastam quatere ac medicatae cuspidis ictu proelia moliri et nudo non credere ferro, tertius aptabat flammis ac sulphure taedas: [13,200] qualis Atlantiaco memoratur litore quondam monstrum Geryones immane tricorporis irae, cui tres in pugna dextrae uaria arma gerebant: una ignes saeuos, ast altera pone sagittas fundebat, ualidam torquebat tertia cornum, 205 atque uno diuersa dabat tria uulnera nisu. hos ubi non aequis uariantes proelia consul conspexit telis et portae limina circum stragem ac perfusos subeuntum sanguine postis, concitat intortam furiatis uiribus hastam. [13,210] letum triste ferens auras secat Itala taxus et, qua nudarat, dum fundit spicula ab alto, arcum protendens Numitor latus, ilia transit. at non obsaepto contentus limine Martem exercere, leuis bello, sed turbidus ausi, 215 Virrius incauto feruore eruperat amens reclusa in campum porta miseramque furori uincentum obtulerat pubem. ruit obuia in arma Scipio et oblatum metit insatiabilis agmen. Tifata umbrifero generatum monte Calenum [13,220] nutrierant audere trucem, nec corpore magno mens erat inferior. subsidere saepe leonem, nudus inire caput pugnas, certare iuuenco atque obliqua trucis deducere cornua tauri adsuerat crudoque aliqua se attollere facto. 225 is, dum praecipites expellit Virrius urbe, seu spreto, seu ne fieret mora, nudus in aequor thorace exierat leuiorque premebat anhelos pondere loricae et palantis uictor agebat. iamque Veliternum media transegerat aluo, [13,230] iam solitum aequali ludo committere equestris Scipiadae pugnas Marium tellure reuulso perculerat saxo. miser implorabat amicum cum gemitu expirans, scopulusque premebat hiantem. sed ualidas saeuo uires duplicante dolore 235 effudit lacrimas pariter cornumque sonantem Scipio, solamen properans optabile in armis hostem prostrato morientem ostendere amico. tranauit, uolucris liquidas ceu scinderet auras, hasta uiri pectus rupitque immania membra: [13,240] quanta est uis agili per caerula summa Liburnae, quae, pariter quotiens reuocatae ad pectora tonsae percussere fretum, uentis fugit ocior et se, quam longa est, uno remorum praeterit ictu. Ascanium Volesus, proiectis ocius armis 245 quo leuior peteret muros, per aperta uolantem adsequitur planta. deiectum protinus ense ante pedes domini iacuit caput, ipse secutus corruit ulterior procursus impete truncus. nec spes obsessis ultra reserata tueri [13,250] moenia: conuertunt gressus recipique precantis (infandum) excludunt socios dum cardine uerso obnixi torquent obices, munimina sera. acrius hoc instant Itali clausosque fatigant. et, ni caeca sinu terras nox conderet atro, 255 perfractae rapido patuissent milite portae. Sed non in requiem pariter cessere tenebrae: hinc sopor impauidus, qualem uictoria mouit; at Capua aut maestis ululantum flebile matrum questibus aut gemitu trepidantum exterrita patrum [13,260] tormentis finem metamque laboribus orat. mussat perfidiae ductor coetuque senatus Virrius a Poeno nullam docet esse salutem, uociferans pulsis uiuendi e pectore curis: 'Speraui sceptra Ausoniae pepigique, sub armis 265 si dexter Poenis deus et Fortuna fuisset, ut Capuam Iliaci migrarent regna Quirini. qui quaterent muros Tarpeiaque moenia, misi; nec mihi poscendi uigor afuit, alter ut aequos portaret fasces nostro de nomine consul. [13,270] hactenus est uixisse satis. dum copia noctis, cui cordi comes aeterna est Acherontis ad undam libertas, petat ille meas mensasque dapesque et uictus mentem fuso per membra Lyaeo sopitoque necis morsu medicamina cladis 275 hauriat ac placidis exarmet fata uenenis.' haec ait et turba repetit comitante penatis. Aedibus in mediis consurgens ilice multa extruitur rogus, hospitium commune peremptis. nec uulgum cessat furiare dolorque pauorque. [13,280] nunc menti Decius serae redit et bona uirtus exilio punita truci. despectat ab alto sacra Fides agitatque uirum fallacia corda. uox occulta subit passim diffusa per auras: 'Foedera, mortales, ne saeuo rumpite ferro, 285 sed castam seruate Fidem. fulgentibus ostro haec potior regnis. dubio qui frangere rerum gaudebit pacta ac tenuis spes linquet amici, non illi domus, aut coniunx, aut uita manebit umquam expers luctus lacrimaeque. aget aequore semper [13,290] ac tellure premens, aget aegrum nocte dieque despecta ac uiolata Fides.' adit omnia iamque concilia ac mensas contingit et abdita nube accumbitque toris epulaturque improba Erinys. ipsa etiam Stygio spumantia pocula tabo 295 porrigit et large poenas letumque ministrat. Virrius interea, dum dat penetrare medullas exitio, ascenditque pyram atque amplexibus haeret iungentum fata et subici iubet ocius ignis. Stringebant tenebrae metas, uictorque ruebat. [13,300] iamque superstantem muro sociosque Milonem uoce attollentem pubes Campana uidebat. pandunt attoniti portas trepidoque capessunt castra inimica gradu, quis leto auertere poenas defuerant animi. patet urbs confessa furorem 305 et reserat Tyrio maculatas hospite sedes. matronae puerique ruunt maestumque senatus concilium nullique hominum lacrimabile uulgus. stabant innixi pilis exercitus omnis spectabantque uiros et laeta et tristia ferre [13,310] indocilis nunc propexis in pectora barbis uerrere humum, nunc foedantis in puluere crinem canentem et turpi lacrima precibusque pudendis femineum tenues ululatum fundere in auras. Atque ea dum miles miratur inertia facta 315 expectatque ferox sternendi moenia signum, ecce repens tacito percurrit pectora sensu religio et saeuas componit numine mentis, ne flammam taedasque uelint, ne templa sub uno in cinerem traxisse rogo. subit intima corda [13,320] perlabens sensim mitis deus. ille superbae fundamenta Capyn posuisse antiquitus urbi non cuiquam uisus passim monet, ille refusis in spatium immensum campis habitanda relinqui utile tecta docet. paulatim atrocibus irae 325 languescunt animis, et uis mollita senescit. Pan Ioue missus erat seruari tecta uolente Troia, pendenti similis Pan semper et imo uix ulla inscribens terrae uestigia cornu. dextera lasciuit caesa Tegeatide capra [13,330] uerbera laeta mouens festa per compita cauda. cingit acuta comas et opacat tempora pinus, ac parua erumpunt rubicunda cornua fronte. stant aures, imoque cadit barba hispida mento. pastorale deo baculum, pellisque sinistrum 335 uelat grata latus tenerae de corpore dammae. nulla in praeruptum tam prona et inhospita cautes, in qua non librans corpus similisque uolanti cornipedem tulerit praecisa per auia plantam. interdum inflexus medio nascentia tergo [13,340] respicit adridens hirtae ludibria caudae, obtendensque manum solem inferuescere fronti arcet et umbrato perlustrat pascua uisu. hic, postquam mandata dei perfecta malamque sedauit rabiem et permulsit corda furentum, 345 Arcadiae uolucris saltus et amata reuisit Maenala, ubi argutis longe de uertice sacro dulce sonans calamis ducit stabula omnia cantu. At legio Ausonidum, flammas ductore iubente arceri portis stantisque relinquere muros [13,350] (mite decus mentis), condunt ensesque facesque. multa deum templis domibusque nitentibus auro egeritur praeda et uictus alimenta superbi, quisque bonis periere, uirum de corpore uestes femineae mensaeque alia tellure petitae 355 poculaque Eoa luxum inritantia gemma. nec modus argento, caelataque pondera facti tantum epulis auri, tum passim corpora longo ordine captiua, et domibus deprompta talenta, pascere longincum non deficientia bellum, [13,360] immensique greges famulae ad conuiuia turbae. Fuluius, ut finem spoliandis aedibus aere belligero reuocante dedit, sublimis ab alto suggestu, magnis fautor non futtilis ausis, 'Lanuuio generate,' inquit 'quem Sospita Iuno 365 dat nobis, Milo, Gradiui cape uictor honorem, tempora murali cinctus turrita corona.' tum sontes procerum meritosque piacula prima acciet et iusta punit commissa securi. hic atrox uirtus (nec enim occuluisse probarim [13,370] spectatum uel in hoste decus) clamore feroci Taurea 'Tune' inquit 'ferro spoliabis inultus te maiorem anima, et iusso lictore recisa ignauos cadet ante pedes fortissima ceruix? haud umquam hoc uobis dederit deus.' inde minaci 375 obtutu toruum contra et furiale renidens bellatorem alacer per pectora transigit ensem. cui ductor: 'Patriam moriens comitare cadentem. qui nobis animus, quae dextera cuique uiritim, decernet Mauors. tibi, si rebare pudendum [13,380] iussa pati, licuit pugnanti occumbere letum.' Dum Capua infaustam luit haud sine sanguine culpam, interea geminos terra crudelis Hibera Fortuna abstulerat permiscens tristia laetis Scipiadas, magnumque decus magnumque dolorem. 385 forte Dicarchea iuuenis dum sedit in urbe Scipio post belli repetens extrema penatis, huc tristis lacrimas et funera acerba suorum fama tulit. duris quamquam non cedere suetus pulsato lacerat uiolenter pectore amictus. [13,390] non comites tenuisse ualent, non ullus honorum militiaeue pudor. pietas irata sinistris caelicolis furit atque odit solacia luctus. iamque dies iterumque dies absumpta querelis: uersatur species ante ora oculosque parentum. 395 ergo excire parat manis animasque suorum adloquioque uirum tantos mulcere dolores. hortatur uicina palus, ubi signat Auerni squalentem introitum stagnans Acherusius umor. noscere uenturos agitat mens protinus annos. [13,400] Sic ad Cymaeam, quae tum sub nomine Phoebi Autonoe tripodas sacros antrumque tenebat, fert gressus iuuenis consultaque pectoris aegri pandit et aspectus orat contingere patrum. nec cunctata diu uates 'Mactare repostis 405 mos umbris' inquit 'consueta piacula nigras sub lucem pecudes reclusaeque abdere terrae manantem iugulis spirantum caede cruorem. tunc populos tibi regna suos pallentia mittent. cetera quae poscis maiori uate canentur. [13,410] namque tibi Elysio repetita oracula campo eliciam ueterisque dabo inter sacra Sibyllae cernere fatidicam Phoebei pectoris umbram. uade, age et, a medio cum se nox umida cursu flexerit, ad fauces uicini castus Auerni 415 duc praedicta sacris duro placamina Diti: mella simul tecum et puri fer dona Lyaei.' Hoc alacer monitu et promissae nomine uatis, adparat occulto monstrata piacula coepto. inde ubi nox iussam procedens contigit horam, [13,420] et spatia aequarunt tenebras transacta futuras, consurgit stratis pergitque ad turbida portae ostia Tartareae, penitus quis abdita uates promissa implerat Stygioque sedebat in antro. tum, qua se primum rupta tellure recludit 425 inuisus caelo specus atque eructat acerbam Cocyti laxo suspirans ore paludem, inducit iuuenem ferroque cauare refossam ocius urget humum atque arcanum murmur anhelans ordine mactari pecudes iubet. ater operto [13,430] ante omnis taurus regi, tum proxima diuae caeditur Hennaeae casta ceruice iuuenca. inde tibi, Alecto, tibi, numquam laeta Megaera, corpora lanigerum procumbunt lecta bidentum. fundunt mella super Bacchique et lactis honorem. 435 'Sta, iuuenis, faciemque, Erebo quae surgit ab omni,' exclamat uates 'patere. accedentia cerno Tartara et ante oculos adsistere tertia regna. ecce ruunt uariae species et quicquid ab imo natum hominum extinctumque chao est'. Iam cuncta uidebat, [13,440] Cyclopas Scyllamque et pastos membra uirorum Odrysiae telluris equos: 'contende tueri eductumque tene uagina interritus ensem. quaecumque ante animae tendent potare cruorem dissice, dum castae procedat imago Sibyllae. 445 interea cerne, ut gressus inhumata citatos fert umbra et properat tecum coniungere dicta, cui datur ante atros absumpti corporis ignes sanguine non tacto solitas effundere uoces.' aspicit et subito turbatus Scipio uisu [13,450] 'Quinam te, qui casus,' ait 'dux maxime, fessae eripuit patriae, cum talis horrida poscant bella uiros? nec enim dextra concesserit ulli Appius aut astu. decimum lux rettulit ortum, ut te, cum Capua remearem, uulnera uidi 455 mulcentem, hoc uno maestum, quod adire nequires saucius ad muros et Martis honore careres.' Contra quae ductor: 'Fesso mihi proxima tandem lux gratos Phaethontis equos auertit et atris aeternum demisit aquis. sed lenta meorum [13,460] dum uanos ritus cura et sollemnia uulgi exequitur, cessat flammis imponere corpus, ut portet tumulis per longum membra paternis. quod te per nostri Martis precor aemula facta, arce quae putris artus medicamina seruant 465 daque uago portas quamprimum Acherontis adire.' Tunc iuuenis: 'Gens o ueteris pulcherrima Clausi, haud ulla ante tuam, quamquam non parua fatigent, curarum prior extiterit. namque ista per omnis discrimen seruat populos uariatque iacentum [13,470] exequias tumuli et cinerum sententia discors. tellure, ut perhibent, (is mos anticus) Hibera exanima obscenus consumit corpora uultur. regia cum lucem posuerunt membra, probatum est Hyrcanis adhibere canes. Aegyptia tellus 475 claudit odorato post funus stantia saxo corpora et a mensis exanguem haud separat umbram. exhausto instituit Pontus uacuare cerebro ora uirum et longum medicata reponit in aeuum. quid qui reclusa nudos Garamantes harena [13,480] infodiunt? quid qui saeuo sepelire profundo exanimos mandant Libycis Nasamones in oris? at Celtae uacui capitis circumdare gaudent ossa, nefas, auro ac mensis ea pocula seruant. Cecropidae ob patriam Mauortis sorte peremptos 485 decreuere simul communibus urere flammis. at gente in Scythica suffixa cadauera truncis lenta dies sepelit putri liquentia tabo.' Talia dum memorant, umbra ueniente Sibyllae Autonoe 'Finem hic' inquit 'sermonibus adde [13,490] alternis. haec, haec ueri fecunda sacerdos, cui tantum patuit rerum, quanto ipse negarit plus nouisse deus. me iam comitante tuorum tempus abire globo et pecudes imponere flammis.' At grauida arcanis Cymes anus attigit ore 495 postquam sacrificum delibauitque cruorem, in decus egregiae uultus intenta iuuentae 'Aetherea fruerer cum luce, haud segniter' inquit 'Cymaeo populis uox nostra sonabat in antro. tum te permixtum saeclis rebusque futuris [13,500] Aeneadum cecini. sed non sat digna mearum cura tuis uocum. nec enim conquirere dicta aut seruare fuit proauis sollertia uestris. uerum age, disce, puer, quando cognoscere cordi est, iam tua deque tuis pendentia Dardana fatis. 505 namque tibi cerno properatum oracula uitae hinc petere et patrios uisu contingere manis. armifero uictor patrem ulcisceris Hibero creditus ante annos Martem, ferroque resolues gaudia Poenorum et missum laetabere bello [13,510] omen, Hiberiacis uicta Carthagine terris. maius ad imperium posthac capiere, nec ante Iuppiter absistet cura, quam cuncta fugarit in Libyam bella et uincendum duxerit ipse Sidonium tibi rectorem. pudet urbis iniquae 515 quod post haec decus hoc patriaque domoque carebit.' sic uates gressumque lacus uertebat ad atros. Tum iuuenis 'Quaecumque datur sors durior aeui, obnitemur,' ait 'culpa modo pectora cessent. sed, te oro, quando uitae tibi causa labores [13,520] humanos iuuisse fuit, siste, inclita uirgo, paulisper gressum et nobis manisque silentum enumera Stygiaeque aperi formidinis aulam.' Adnuit illa quidem, sed 'Non optanda recludis regna:' ait 'hic tenebras habitant uolitantque per umbras 525 innumeri quondam populi. domus omnibus una. in medio uastum late se tendit inane: huc, quicquid terrae, quicquid freta et igneus aer nutriuit primo mundi genitalis ab aeuo Mors communis agit: descendunt cuncta, capitque [13,530] campus iners quantum interiit restatque futurum. cingunt regna decem portae: quarum una receptat belligeros dura Gradiui sorte creatos; altera, qui legis posuere atque inclita iura gentibus et primas fundarunt moenibus urbes; 535 tertia ruricolas, Cereris iustissima turba quae uenit ad manis et fraudum inlaesa ueneno. exin, qui laetas artis uitaeque colendae inuenere uiam nec dedignanda parenti carmina fuderunt Phoebo, sua limina seruant. [13,540] proxima, quos uenti saeuaeque hausere procellae, naufraga porta rapit: sic illam nomine dicunt. finitima huic noxa grauido et peccasse fatenti uasta patet populo: poenas Rhadamanthus in ipso expetit introitu mortumque exercet inanem. 545 septima femineis reseratur porta cateruis, umentis ubi casta fouet Proserpina lucos. infantum hinc gregibus uersasque ad funera taedas passis uirginibus turbaeque in limine lucis est iter extinctae et uagitu ianua nota. [13,550] tum seducta loco et laxata lucida nocte claustra nitent, quae secreti per limitis umbram Elysios ducunt campos: hic turba piorum, nec Stygio in regno, caeli nec posta sub axe, uerum ultra Oceanum sacro contermina fonti 555 Lethaeos potat latices, obliuia mentis. extrema hinc auro fulgens iam lucis honorem sentit et admoto splendet ceu sidere lunae. hac animae caelum repetunt ac mille peractis oblitae Ditem redeunt in corpora lustris. [13,560] has passim nigrum pandens Mors lurida rictum itque reditque uias et portis omnibus errat. Tum iacet in spatium sine corpore pigra uorago limosique lacus: large exundantibus urit ripas saeuus aquis Phlegethon et turbine anhelo 565 flammarum resonans saxosa incendia torquet. parte alia torrens Cocytos sanguinis atri uerticibus furit et spumanti gurgite fertur. at, magnis semper diuis regique deorum iurari dignata palus, picis horrida riuo, [13,570] fumiferum uoluit Styx inter sulphura limum. tristior his Acheron sanie crassoque ueneno aestuat et gelidam eructans cum murmure harenam descendit nigra lentus per stagna palude. hanc potat saniem non uno Cerberus ore, 575 haec et Tisiphones sunt pocula, et atra Megaera hanc sitit ac nullo rabies restinguitur haustu. ultimus erumpit lacrimarum fontibus amnis ante aulam atque aditus et inexorabile limen. Quanta cohors omni stabulante per atria monstro [13,580] excubat et manis permixto murmure terret! luctus edax Maciesque, malis comes addita morbis, et Maeror pastus fletu et sine sanguine Pallor Curaeque Insidiaeque atque hinc queribunda Senectus, hinc angens utraque manu sua guttura Liuor 585 et, deforme malum ac sceleri procliuis, Egestas Errorque infido gressu et Discordia gaudens permiscere fretum caelo. sedet ostia Ditis centenis suetus Briareus recludere palmis et Sphinx uirgineos rictus infecta cruore [13,590] Scyllaque Centaurique truces umbraeque Gigantum. Cerberus hic ruptis peragrat cum Tartara uinclis, non ipsa Alecto, non feta furore Megaera audet adire ferum, dum fractis mille catenis uiperea latrans circumligat ilia cauda. 595 Dextra uasta comas nemorosaque brachia fundit taxus Cocyti rigua frondosior unda. hic dirae uolucres pastusque cadauere uultur et multus bubo ac sparsis strix sanguine pennis Harpyiaeque fouent nidos atque omnibus haerent [13,600] condensae foliis: saeuit stridoribus arbor. has inter formas coniunx Iunonis Auernae suggestu residens cognoscit crimina regum. stant uincti, seroque piget sub iudice culpae: circum errant Furiae Poenarumque omnis imago. 605 quam uellent numquam sceptris fulsisse superbis! insultant duro imperio non digna nec aequa ad superos passi manes, quaeque ante profari non licitum uiuis, tandem permissa queruntur. tunc alius saeuis religatur rupe catenis, [13,610] ast alius subigit saxum contra ardua montis, uipereo domat hunc aeterna Megaera flagello. talia letiferis restant patienda tyrannis. sed te maternos tempus cognoscere uultus, cuius prima uenit non tardis passibus umbra.' 615 Astabat fecunda Iouis Pomponia furto. namque ubi cognouit Latio surgentia bella Poenorum Venus, insidias anteire laborans Iunonis fusa sensim per pectora patrem implicuit flamma. quae ni prouisa fuissent, [13,620] Sidonia Iliacas nunc uirgo accenderet aras. ergo ubi gustatus cruor admonuitque Sibylla et dedit alternos ambobus noscere uultus, sic iuuenis prior: 'O magni mihi numinis instar, cara parens, quam, te ut nobis uidisse liceret, 625 optassem Stygias uel leto intrare tenebras! quae sors nostra fuit, cui te, cum prima subiret, eripuit sine honore dies et funere carpsit?' excipit his mater: 'Nullos, o nate, labores mors habuit nostra: aetherio dum pondere partum [13,630] exsoluor, miti dextra Cyllenia proles imperio Iouis Elysias deduxit in oras attribuitque paris sedes, ubi magna moratur Alcidae genetrix, ubi sacro munere Leda. uerum age, nate, tuos ortus, ne bella pauescas 635 ulla nec in caelum dubites te attollere factis, quando aperire datur nobis, nunc denique disce. sola die caperem medio cum forte petitos ad requiem somnos, subitus mihi membra ligauit amplexus, non ille meo ueniente marito [13,640] adsuetus facilisque mihi. tum luce corusca, implebat quamquam languentia lumina somnus, uidi, crede, Iouem. nec me mutata fefellit forma dei, quod squalentem conuersus in anguem ingenti traxit curuata uolumina gyro. 645 sed mihi post partum non ultra ducere uitam concessum. heu, quantum gemui, quod spiritus ante haec tibi quam noscenda darem discessit in auras!' his alacer colla amplexu materna petebat, umbraque ter frustra per inane petita fefellit. [13,650] Succedunt simulacra uirum concordia, patris unanimique simul patrui. ruit ipse per umbram oscula uana petens iuuenis fumoque uolucri et nebulis similes animas adprendere certat. 'Quis te, care pater, quo stabant Itala regna 655 exosus Latium deus abstulit? hei mihi! nam cur ulla fuere adeo quibus a te saeuus abessem momenta? opposito mutassem pectore mortem. quantos funeribus uestris gens Itala passim dat gemitus! tumulus uobis censente senatu [13,660] Mauortis geminus surgit per gramina campo.' nec passi plura, in medio sermone loquentis sic adeo incipiunt. prior haec genitoris imago: 'Ipsa quidem uirtus sibimet pulcherrima merces; dulce tamen uenit ad manis, cum gratia uitae 665 durat apud superos nec edunt obliuia laudem. uerum age, fare, decus nostrum, te quanta fatiget militia. heu, quotiens intrat mea pectora terror, cum repeto, quam saeuus eas, ubi magna pericla contingunt tibi. per nostri, fortissime, leti [13,670] obtestor causas, Martis moderare furori. sat tibi sint documenta domus. octaua terebat arentem culmis messem crepitantibus aestas, ex quo cuncta mihi calcata meoque subibat germano deuicta iugum Tartessia tellus. 675 nos miserae muros et tecta renata Sagunto, nos dedimus Baetem nullo potare sub hoste, nobis indomitus conuertit terque quaterque germanus terga Hannibalis. pro barbara numquam impolluta fides! peterem cum uictor adesum [13,680] cladibus Hasdrubalem, subito uenale, cohortes Hispanae, uulgus, Libyci quas fecerat auri Hasdrubal, abrupto liquerunt agmine signa. tunc hostis socio desertos milite multum ditior ipse uiris spisso circumdedit orbe. 685 non segnis nobis nec inultis, nate, peracta est illa suprema dies, et laude inclusimus aeuum.' Excipit inde suos frater coniungere casus: 'Excelsae turris post ultima rebus in artis subsidium optaram supremaque bella ciebam. [13,690] fumantis taedas ac lata incendia passim et mille iniecere faces. nil nomine leti de superis queror: haud paruo data membra sepulcro nostra cremauerunt in morte haerentibus armis. sed me luctus habet, geminae ne clade ruinae 695 cesserit adfusis oppressa Hispania Poenis.' Contra quae iuuenis turbato fletibus ore: 'Di, quaeso, ut merita est, dignas pro talibus ausis Carthago expendat poenas. sed continet acris Pyrenes populos qui uestro Marte probatus [13,700] excepit fessos et notis Marcius armis successit bello. fusos quoque fama ferebat uictores acie atque exacta piacula caedis.' His laeti rediere duces loca amoena piorum, prosequiturque oculis puer adueneratus euntis. 705 iamque aderat multa uix adgnoscendus in umbra Paulus et epoto fundebat sanguine uerba: 'Lux Italum, cuius spectaui Martia facta multum uno maiora uiro, descendere nocti atque habitanda semel subigit quis uisere regna?' [13,710] cui contra talis effundit Scipio uoces: 'Armipotens ductor, quam sunt tua fata per urbem lamentata diu! quam paene ruentia tecum traxisti ad Stygias Oenotria tecta tenebras. tum tibi defuncto tumulum Sidonius hostis 715 constituit laudemque tuo quaesiuit honore.' dumque audit lacrimans hostilia funera Paulus, ante oculos iam Flaminius, iam Gracchus et aegro absumptus Cannis stabat Seruilius ore. Appellare uiros erat ardor et addere uerba, [13,720] sed raptabat amor priscos cognoscere manis. nunc meritum saeua Brutum immortale securi nomen, nunc superos aequantem laude Camillum, nunc auro Curium non umquam cernit amicum. ora Sibylla docet uenientum et nomina pandit. 725 hic fraudes pacis Pyrrhumque a limine portae reiecit uisus orbus, tulit ille ruentem Thybridis in ripas regem solusque reuulso pone ferox ponte exclusit redeuntia regna. 'Si tibi dulce uirum, primo qui foedera bello [13,730] Phoenicum pepigit, uidisse: hic inclitus ille aequoreis uictor cum classe Lutatius armis. si studium et saeuam cognoscere Hamilcaris umbram, ille est (cerne procul) cui frons nec morte remissa irarum seruat rabiem. si iungere cordi est 735 conloquium, sine gustato det sanguine uocem.' atque ubi permissum et sitiens se impleuit imago, sic prior increpitat non mitis Scipio uultu: 'Taliane, o fraudum genitor, sunt foedera uobis, aut haec Sicania pepigisti captus in ora? [13,740] bella tuus toto natus contra omnia pacta exercet Latio et perruptis molibus Alpis eluctatus adest: feruet gens Itala Marte barbarico, et refluunt obstructi stragibus amnes.' post quae Poenus ait: 'Decimum modo coeperat annum 745 excessisse puer, nostro cum bella Latinis concepit iussu, licitum nec fallere diuos iuratos patri. quod si Laurentia uastat nunc igni regna et Phrygias res uertere temptat, o pietas, o sancta fides, o uera propago! [13,750] atque utinam amissum reparet decus!' inde citato celsus abit gressu, maiorque recessit imago. Exin designat uates, qui iura sub armis poscenti dederint populo primique petitas miscuerint Italis Piraeo litore leges. 755 laetatur spectatque uirum insatiabilis ora Scipio et appellet cunctos, ni magna sacerdos admoneat turbae innumerae: 'Quot milia toto credis in orbe, puer, lustras dum singula uisu, descendisse Erebo? nullo non tempore abundans [13,760] umbrarum huc agitur torrens, uectatque capaci agmina mole Charon, et sufficit improba puppis.' post haec ostendens iuuenem sic uirgo profatur: 'Hic ille est, tellure uagus qui uictor in omni cursu signa tulit, cui peruia Bactra Dahaeque, 765 qui Gangen bibit et Pellaeo ponte Niphaten astrinxit, cui stant sacro sua moenia Nilo.' incipit Aeneades: 'Libyci certissima proles Hammonis, quando exuperat tua gloria cunctos indubitata duces similique cupidine rerum [13,770] pectora nostra calent, quae te uia, fare, superbum ad decus et summas laudum perduxerit arces.' ille sub haec: 'Turpis lenti sollertia Martis. audendo bella expedias. pigra extulit artis haud umquam sese uirtus. tu magna gerendi 775 praecipita tempus: mors atra impendet agenti.' haec effatus abit. Croesi mox aduolat umbra, diues apud superos, sed mors aequarat egenis. Atque hic Elysio tendentem limite cernens effigiem iuuenis, caste cui uitta ligabat [13,780] purpurea effusos per colla nitentia crines, 'Dic,' ait 'hic quinam, uirgo? nam luce refulget praecipua frons sacra uiro, multaeque secuntur mirantes animae et laeto clamore frequentant. qui uultus! quam, si Stygia non esset in umbra, 785 dixissem facile esse deum!' 'Non falleris:' inquit docta comes Triuiae 'meruit deus esse uideri, et fuit in tanto non paruum pectore numen. carmine complexus terram, mare, sidera, manis et cantu Musas et Phoebum aequauit honore. [13,790] atque haec cuncta prius quam cerneret ordine terris prodidit ac uestram tulit usque ad sidera Troiam.' Scipio perlustrans oculis laetantibus umbram, 'Si nunc fata darent, ut Romula facta per orbem hic caneret uates, quanto maiora futuros 795 facta eadem intrarent hoc' inquit 'teste nepotes! felix Aeacide, cui tali contigit ore gentibus ostendi, creuit tua carmine uirtus.' Sed, quae tanta adeo gratantum turba, requirens, heroum effigies maiorisque accipit umbras. [13,800] inuicto stupet Aeacide, stupet Hectore magno Aiacisque gradum uenerandaque Nestoris ora miratur, geminos aspectat laetus Atridas iamque Ithacum corde aequantem Peleia facta. uicturam hinc cernit Ledaei Castoris umbram: 805 alternam lucem peragebat in aethere Pollux. Sed subito uultus monstrata Lauinia traxit. nam uirgo admonuit tempus cognoscere manis femineos, ne cunctantem lux alma uocaret. 'Felix haec' inquit 'Veneris nurus ordine longo [13,810] Troiugenas iunxit sociata prole Latinis. uis et Martigenae thalamos spectare Quirini? Hersiliam cerne: hirsutos cum sperneret olim gens uicina procos, pastori rapta marito intrauitque casae culmique e stramine fultum 815 pressit laeta torum et soceros reuocauit ab armis. aspice Carmentis gressus. Euandria mater haec fuit et uestros tetigit praesaga labores. uis et, quos Tanaquil uultus gerat? haec quoque castae augurio ualuit mentis uenturaque dixit [13,820] regna uiro et dextros agnouit in alite diuos. ecce pudicitiae Latium decus, inclita leti fert frontem atque oculos terrae Lucretia fixos. non datur, heu tibi, Roma (nec est, quod malle deceret), hanc laudem retinere diu. Verginia iuxta, 825 cerne, cruentato uulnus sub pectore seruat, tristia defensi ferro monumenta pudoris, et patriam laudat miserando in uulnere dextram. illa est, quae Thybrim, quae fregit Lydia bella, nondum passa marem, qualis optabit habere [13,830] quondam Roma uiros, contemptrix Cloelia sexus.' cum subito aspectu turbatus Scipio poscit, quae poenae causa, et qui sint in crimine manes, tum uirgo: 'Patrios fregit quae curribus artus et stetit adductis super ora trementia frenis, 835 Tullia non ullos satis exhaustura labores ardenti Phlegethonte natat. fornacibus atris fons rapidus furit atque ustas sub gurgite cautes egerit et scopulis pulsat flagrantibus ora. illa autem, quae tondetur praecordia rostro [13,840] alitis (en quantum resonat plangentibus alis armiger ad pastus rediens Iouis!), hostibus arcem uirgo, immane nefas, adamato prodidit auro Tarpeia et pactis reserauit claustra Sabinis. iuxta (nonne uides? neque enim leuiora domantur 845 delicta) inlatrat ieiunis faucibus Orthrus, armenti quondam custos immanis Hiberi, et morsu petit et polluto euiscerat ungue. nec par poena tamen sceleri: sacraria Vestae polluit exuta sibi uirginitate sacerdos. [13,850] sed satis haec uidisse, satis.' Mox deinde: 'Videnti nunc animas tibi, quae potant obliuia, paucas in fine enumerasse paro et remeare tenebris. hic Marius: nec multa dies iam restat ituro aetheriam in lucem. ueniet tibi origine parua 855 in longum imperium consul. nec Sulla morari iussa potest aut amne diu potare soporo: lux uocat et nulli diuum mutabile fatum. imperium hic primus rapiet, sed gloria culpae, quod reddet solus, nec tanto in nomine quisquam [13,860] existet, Sullae qui se uelit esse secundum. ille, hirta cui subrigitur coma fronte, decorum et gratum terris Magnus caput: ille deum gens, stelligerum attollens apicem, Troianus Iulo Caesar auo. quantas moles, cum sede reclusa 865 hinc tandem erumpent, terraque marique mouebunt! heu miseri, quotiens toto pugnabitis orbe, nec leuiora lues quam uictus crimina, uictor.' Tum iuuenis lacrimans: 'Restare haec ordine duro lamentor rebus Latiis. sed luce remota [13,870] si nulla est uenia et merito mors ipsa laborat, perfidiae Poenus quibus aut Phlegethontis in undis exuret ductor scelus, aut quae digna renatos ales in aeternum laniabit morsibus artus?' 'Ne metue:' exclamat uates 'non uita sequetur 875 inuiolata uirum: patria non ossa quiescent. namque ubi fractus opum magnae certamine pugnae pertulerit uinci turpemque orare salutem, rursus bella uolet Macetum instaurare sub armis. damnatusque doli desertis coniuge fida [13,880] et dulci nato linquet Carthaginis arces atque una profugus lustrabit caerula puppe. hinc Cilicis Tauri saxosa cacumina uiset. pro! quanto leuius mortalibus aegra subire seruitia atque hiemes aestusque fugamque fretumque 885 atque famem, quam posse mori! post Itala bella Assyrio famulus regi falsusque cupiti Ausoniae motus dubio petet aequora uelo, donec Prusiacas delatus segniter oras altera seruitia imbelli patietur in aeuo [13,890] et latebram munus regni. perstantibus inde Aeneadis reddique sibi poscentibus hostem, pocula furtiuo rapiet properata ueneno ac tandem terras longa formidine soluet.' Haec uates, Erebique cauis se reddidit umbris. 895 tum laetus socios iuuenis portumque reuisit.