[12,0] LIBER DUODECIMUS. Iam terra glaciale caput fecundaque nimbis tempora et austrifero nebulosam uertice frontem immitis condebat Hiems, blandisque salubre uer Zephyris tepido mulcebat rura sereno. 5 prorumpit Capua Poenus uicinaque late praemisso terrore quatit, ceu condita bruma, dum Riphaea rigent Aquilonis flamina, tandem euoluit serpens arcano membra cubili et spondente die nouus emicat atque coruscum [12,10] fert caput et saniem sublatis faucibus efflat. at Libyci ducis ut fulserunt signa per agros, desolata metu cuncta, et suadente pauore uallo se clausere simul trepidique salutis expectant ipsis metuentes moenibus hostem. 15 Sed non ille uigor qui ruptis Alpibus arma intulerat dederatque uias Trebiaque potitus Maeonios Italo scelerauit sanguine fluctus tunc inerat. molli luxu madefacta meroque inlecebris somni torpentia membra fluebant. [12,20] quis gelidas suetum noctes thorace grauatis sub Ioue non aequo trahere et tentoria saepe spernere, ubi hiberna ruerent cum grandine nimbi, ac ne nocte quidem clipeiue ensesue reposti, non pharetrae aut iacula, et pro membris arma fuere, 25 tum graue cassis onus maioraque pondera uisa parmarum ac nullis fusae stridoribus hastae. Prima instaurantem sensit certamina mitis Parthenope, non diues opum, non spreta uigoris, sed portus traxere ducem secura uolentem [12,30] aequora, quae peteret ueniens Carthagine puppis. 33 Sirenum dedit una suum (memorabile) nomen Parthenope muris Acheloias, aequore cuius regnauere diu cantus, cum dulce per undas exitium miseris caneret non prospera nautis. 31 nunc molles urbi ritus atque hospita Musis otia et exemptum curis grauioribus aeuum. 37 haec pone adgressus (nam frontem clauserat aequor) moenia non ullas ualuit perfringere Poenus tota mole uias frustraque inglorius ausi [12,40] pulsauit quatiens obstructas ariete portas. stabat Cannarum Graia ad munimina uictor nequiquam et cautae mentis consulta probabat euentu, qui post Dauni stagnantia regna sanguine Tarpeias ire abstinuisset ad arces. 45 'En, qui nos segnes et nescire addere cursum factis iactastis, quod uobis scandere nuper non acie ex ipsa concessum moenia Romae, intrate atque epulas promissas sede Tonantis his, quae Graia manus defendit, reddite tectis.' [12,50] talia iactabat famaeque pudore futurae, inritus incepti prima si absisteret urbe, audebat cuncta atque acuebat fraudibus enses. sed subitae muris flammae totoque fluebant aggeris anfractu tela improuisa per auras. 55 haud secus, occuluit saxi quo uertice fetus ales fulua Iouis, tacito si ad culmina nisu euasit serpens terretque propincus hiatu, illa hostem rostro atque adsuetis fulmina ferre unguibus incessens nidi circumuolat orbem. [12,60] Tandem ad uicinos Cumarum uertere portus defessus subiit uarioque lacessere motu fortunam et famae turbando obstare sinistrae. sed custos urbi Gracchus tutela uel ipsis certior arcebat muris iterumque sedere 65 portis atque aditus iterum sperare uetabat. lustrat inops animi rimaturque omnia circum alite uectus equo rursusque hortatibus infit laudum agitare suos: 'Pro di, quis terminus' inquit 'ante urbes standi Graias, oblite tuorum [12,70] factorum miles? quis erit modus? Alpibus astat nimirum maior moles, et scandere caelum pulsantis iubeo scopulos. quamquam altera detur si similis tellus, aliaeque repente sub astra exsurgant rupes, non ibis et arduus arma 75 me ducente feres? tene heu Cumanus hiantem agger adhuc murusque tenet Gracchusue, moueri non ausum portis? paruo in discrimine cerno ? an uobis gentes quaecumque labore parastis casu gesta putent? per uos Tyrrhena fauentum [12,80] stagna deum, per ego et Trebiam cineresque Sagunti obtestor, dignos iam uosmet reddite uestra quam trahitis fama et reuocate in pectora Cannas.' Sic ductor fessas luxu attritasque secundis erigere et uerbis temptabat sistere mentes. 85 atque hic perlustrans aditus fulgentia cernit arcis templa iugo, quorum tum Virrius, altae immitis ductor Capuae, primordia pandit. 'Non est hoc' inquit 'nostri, quod suspicis, aeui: maiores fecere manus. cum regna timeret [12,90] Dictaei regis (sic fama est) linquere terras Daedalus inuenit nec toto signa sequenti orbe dare, aetherias aliena tollere in auras ausus se penna atque homini monstrare uolatus. suspensum hic librans media inter nubila corpus 95 enauit superosque nouus conterruit ales. natum etiam docuit falsae sub imagine plumae attemptare uias uolucrum, lapsumque solutis pennarum remis et non felicibus alis turbida plaudentem uidit freta. dumque dolori [12,100] indulget subito motis ad pectora palmis, nescius heu planctu duxit moderante uolatus. hic pro nubiuago gratus pia templa meatu instituit Phoebi atque audacis exuit alas.' Virrius haec: sed enim ductor numerabat inertis 105 atque actos sine Marte dies ac stare pudebat. ingemit aduersis respectansque inrita tecta urbe Dicarchea parat exsatiare dolorem. hic quoque nunc pelagus, nunc muri saxea moles officit audenti defensantumque labores. [12,110] dumque tenet socios dura atque obsaepta uiarum rumpere nitentis lentus labor, ipse propinqua stagnorum terraeque simul miracula lustrat. Primores adsunt Capuae: docet ille, tepentes unde ferant nomen Baiae, comitemque dedisse 115 Dulichiae puppis stagno sua nomina monstrat. ast hic Lucrino mansisse uocabula quondam Cocyti memorat medioque in gurgite ponti Herculeum commendat iter, qua discidit aequor Amphitryoniades armenti uictor Hiberi. [12,120] ille, olim populis dictum Styga, nomine uerso stagna inter celebrem nunc mitia monstrat Auernum: tum tristi nemore atque umbris nigrantibus horrens et formidatus uolucri letale uomebat suffuso uirus caelo Stygiaque per urbes 125 religione sacer saeuum retinebat honorem. huic uicina palus (fama est Acherontis ad undas pandere iter) caecas stagnante uoragine fauces laxat et horrendos aperit telluris hiatus interdumque nouo perturbat lumine manis. [12,130] at iuxta caligantis longumque per aeuum infernis pressas nebulis pallente sub umbra Cimmerias iacuisse domos noctemque profundam Tartareae narrant urbis. tum sulphure et igni semper anhelantis coctoque bitumine campos 135 ostentant. tellus, atro exundante uapore suspirans ustisque diu calefacta medullis, aestuat et Stygios exhalat in aera flatus; parturit et tremulis metuendum exsibilat antris, interdumque, cauas luctatus rumpere sedis [12,140] aut exire fretis, sonitu lugubre minaci Mulciber immugit lacerataque uiscera terrae mandit et exesos labefactat murmure montis. tradunt Herculea prostratos mole Gigantas tellurem iniectam quatere, et spiramine anhelo 145 torreri late campos, quotiensque minantur rumpere compagem impositam, expallescere caelum. apparet Prochyte saeuum sortita Mimanta, apparet procul Inarme, quae turbine nigro fumantem premit Iapetum flammasque rebelli [12,150] ore eiectantem et, si quando euadere detur, bella Ioui rursus superisque iterare uolentem. monstrantur Vesuuina iuga atque in uertice summo depasti flammis scopuli stratusque ruina mons circum atque Aetnae fatis certantia saxa. 155 necnon Misenum seruantem Idaea sepulcro nomina et Herculeos uidet ipso in litore Baulos: miratur pelagique minas terraeque labores. Quae postquam perspecta uiro, regressus ad altos inde Pheretiadum muros, frondentia laeto [12,160] palmite deuastat Nysaea cacumina Gauri. hinc ad Chalcidicam transfert citus agmina Nolam. campo Nola sedet crebris circumdata in orbem turribus et celso facilem tutatur adiri planitiem uallo, sed, qui non turribus arma 165 defendenda daret, uerum ultro moenia dextra protegeret, Marcellus opem auxiliumque ferebat. isque ubi Agenoream procul aduentare per aequor et ferri ad muros nubem uidet, 'Arma, cruentus hostis adest, capite arma, uiri' clamatque capitque. [12,170] circumstant rapidi iuuenes aptantque frementi sanguineas de more iubas. sonat inde, citato agmina disponens passu: 'Tu limina dextrae seruabis portae, Nero; tu conuerte cohortes ad laeuam patrias et Larinatia signa, 175 clarum Volscorum, Tulli, decus. ast ubi iusso, per tacitum ruptis subita ui fundite portis telorum in campos nimbum. ferar ipse reuulsa in medios equitumque traham certamina porta.' Dumque ea Marcellus, iam claustra reuellere Poeni [12,180] et scalis spretis temptabant rumpere muros. insonuere tubae passim clamorque uirorum hinnitusque, simul litui raucoque tumultu cornua et in membris concussa furentibus arma. fertur acerba lues disiectis incita portis 185 effusaeque ruunt inopino flumine turmae, improbus ut fractis exundat molibus amnis, propulsum ut Borea scopulis impingitur aequor, ut rupto terras inuadunt carcere uenti. nec torrente Libys uiso armorumque uirumque [12,190] deiectus sperare ualet. dux Dardanus instat attonito, praegressus equo, tergisque ruentum incumbens hasta socios nunc uoce fatigat: 'Perge, age, fer gressus. dexter deus, horaque nostra est. hac iter ad muros Capuae,' nunc rursus in hostem 195 conuersus: 'Sta; quo raperis? non terga tuorum, te, ductor Libyae, increpito: sta. campus et arma et Mars in manibus. dimitto e caede cohortes: spectemur soli. Marcellus proelia posco.' sic rector Latius, iuuenique inuadere pugnam [12,200] Barcaeo suadebat honor pretiumque pericli. Sed non haec placido cernebat pectore Iuno coeptoque auertit suprema in fata ruentem. sistere perculsos ille et reuocare laborat: 'Talesne e gremio Capuae tectisque sinistris 205 egredimur? state, o miseri, quis gloria summa dedecori est. nil uos hodie, mihi credite, terga uertentis fidum expectat. meruistis ut omnis ingruat Ausonia, et saeuo Mauorte parastis ne qua spes fusos pacis uitaeque maneret.' [12,210] uincebat clamore tubas uocisque uigore quamuis obstructas saeuus penetrabat in auris. Polydamanteis iuuenis Pedianus in armis bella agitabat atrox Troianaque semina et ortus atque Antenorea sese de stirpe ferebat, 215 haud leuior generis fama sacroque Timauo gloria et Euganeis dilectum nomen in oris. huic pater Eridanus Venetaeque ex ordine gentes atque Apono gaudens populus, seu bella cieret seu Musas placidus doctaeque silentia uitae [12,220] mallet et Aonio plectro mulcere labores, non ullum dixere parem, nec notior alter Gradiuo iuuenis nec Phoebo notior alter. qui postquam, effusis urgens uestigia frenis Poenorum, iuxta galeam atque insigne perempti 225 agnouit spolium Pauli (puer illa gerebat non paruo laetus ductoris munere Cinyps, dilectus Poeno Cinyps, quo gratior ora non fuit ac nulla nituit plus fronte decoris: quale micat semperque nouum est quod Tiburis aura [12,230] pascit ebur, uel qui miro candoris honore lucet in aure lapis rubris aduectus ab undis.) quem postquam egregium cristis et casside nota fulgentem extremo Pedianus in agmine uidit, ceu subita ante oculos Pauli emersisset imago 235 sedibus infernis amissaque posceret arma, inuadit frendens: 'Tune, ignauissime, sacri portabis capitis, quae non sine crimine uester inuidiaque deum gestaret tegmina ductor? en Paulus.' uocat inde uiri ad spectacula manis [12,240] et fugientis agit costis penetrabile telum. tum delapsus equo galeam atque insignia magni consulis abrumpit dextra spoliatque nitentem. soluitur omne decus leto, niueosque per artus it Stygius color et formae populatur honores. 245 ambrosiae cecidere comae, uiolataque ceruix marmoreum in iugulum collo labente recumbit. haud secus Oceano rediens Cythereius ignis, cum sese Veneri iactat splendore refecto, si subita inuadat nubes, hebetatur et atris [12,250] decrescens tenebris languentia lumina condit. ipse etiam rapta Pedianus casside nudos attonitus stupet ad uultus irasque coercet. tum galeam magno socium clamore reportans immitem quatiebat ecum, spumantia saeuo 255 frena cruentantem morsu. cui turbidus armis obuia Marcellus rapido tulit ora tumultu adgnoscensque decus 'Macte o uirtutis auitae, macte Antenoride! nunc' inquit 'rapta petamus, quod superest, Libyci ductoris tegmina,' et ardens [12,260] terrificis saeuam fundit stridoribus hastam. nec forsan uoti uanus foret, obuia ni uis Gestaris opposito tenuisset corpore telum. qui dum uicinis ductorem protegit armis, transabiit non hunc sitiens grauis hasta cruorem 265 ingentisque minas mutata morte peregit. auehitur raptim ductor discrimine leti turbatus cursumque furens ad castra capessit. Iamque fugae immodicus tendit certamine gressum praecipitem uersis Poenorum exercitus armis. [12,270] adsequitur telis hostis, longasque uiritim exsatiant iras cladum caeloque cruentos certatim ostentant et dis ultoribus enses. ille dies primus docuit, quod credere nemo auderet superis, Martis certamine sisti 275 posse ducem Libyae. raptant currusque uirosque Massylamque feram, et uiuis auulsa reportant tegmina bellantum atque abeunt, sub cuspide terga contenti uidisse ducis. tum Martis adaequant Marcellum decori: graditur comitante triumpho [12,280] maior quam ferret cum uictor opima Tonanti. Inde furens, postquam uallo uix depulit hostem, ductor Agenoreus 'Quando hanc quantoque cruore hostili labem eluerim? mea terga uidere contigit Ausoniae? mene,' inquit 'summe deorum, 285 post Trebiam statuis tam turpi funere dignum? uosque, inuicta diu, nunc heu sine Marte iuuentus, debellata bonis Capuae, non degener ipse gestorum Ausoniis uerti uictricia signa: uobis terga dedi. uidi, cum ad bella uocarem, [12,290] non secus atque Italo fugere a ductore pauentis. quid relicum prisci Martis tibi, qui dare terga me reuocante potes?' fundebat talia Poenus. at Latiae sese Nolana ad moenia turmae portantes spolia insigni clamore ferebant. 295 At consueta grauis per longum audire suorum euentus Roma et numquam recreata secundis, adlato tandem faustae certamine pugnae erigitur primoque deum se munere tollit. ante omnis pigra in Martem fugiensque laborum, [12,300] dum bellum tonat, et sese furata iuuentus dat poenas latebrae. tum, qui dulcedine uitae inuenere dolos iurataque foedera Poeno corrupere, notant et purgant crimine gentem. punitur patriam meditati linquere terram 305 consilium infelix scelerataque culpa Metelli. talia corda uirum. sed enim nec femina cessat mente aequare uiros et laudis poscere partem. omnis, prae sese portans capitisque manusque antiquum decus ac derepta monilia collo, [12,310] certatim matrona ruit belloque ministrant. haud tanta cessisse uiros in tempore tali laudis sorte piget, factoque in saecula ituro laetantur tribuisse locum. tum celsa senatus subsequitur turba. in medium certamine magno 315 priuatae cumulantur opes. nudare penatis ac nihil arcanos uitae melioris ad usus seposuisse iuuat. coit et sine nomine uulgus. corpore sic toto ac membris Roma omnibus usa, exanguis rursus tollebat ad aethera uultus. [12,320] Addunt spem miseris dulcem Parnasia Cirrha portantes responsa uiri. nam laeta ferebant exaudisse adytis, sacra cum uoce tonaret antrum et mugiret Phoebo iam intrata sacerdos: 'Soluite, gens Veneris, grauioris corde timores: 325 aduersa et quicquid duri sub Marte manebat exhaustum est uobis. restant leuiora laborum et sine pernicie terror. dis uota precesque ferte modo et tepidos aris libate cruores, neu date terga malis. aderit Gradiuus, et ipse [12,330] Delius auertet propiora pericula uates Troianos notus semper minuisse labores. sed uero, sed enim ante omnis altaria fument centum festa Ioui: centum cadat hostia cultris. ille trucem belli nubem saeuasque procellas 335 in Libyam uiolentus aget: spectabitis ipsi aegida turbato quatientem in proelia mundo.' atque ea Parnasi postquam clamata sub antris adlatum, uulgique deus peruenit ad auris, in Capitolinas certatim scanditur arces, [12,340] sternunturque Ioui et delubrum sanguine honorant; tum paeana canunt responsaque fida precantur. Interea adsuetis senior Torquatus in armis Sardoas patrio quatiebat milite terras. namque ortum Iliaca iactans ab origine nomen 345 in bella Hampsagoras Tyrios renouata uocarat. proles pulchra uiro nec tali digna parente Hostus erat, cuius fretus fulgente iuuenta ipse asper paci crudos sine uiribus annos barbarici studio ritus refouebat in armis. [12,350] isque ubi Torquatum raptim properata ferentem signa uidet pugnaeque auidas accedere dextras, fraude loci nota latebrosa per auia saltus euolat et prouisa fugae compendia captans uirgulta tegitur ualle ac frondentibus umbris. 355 Insula fluctisono circumuallata profundo fastigatur aquis compressaque gurgite terras enormis cohibet nudae sub imagine plantae: inde Ichnusa prius Grais memorata colonis. mox Libyci Sardus generoso sanguine fidens [12,360] Herculis ex sese mutauit nomina terrae. adfluxere etiam et sedes posuere coactas dispersi pelago post eruta Pergama Teucri. nec paruum decus, aduecto cum classe paterna agmine Thespiadum, terris, Iolae, dedisti. 365 fama est, cum laceris Actaeon flebile membris supplicium lueret spectatae in fonte Dianae, attonitum nouitate mali fugisse parentem per freta Aristaeum et Sardoos isse recessus. Cyrenen monstrasse ferunt noua litora matrem. [12,370] serpentum tellus pura ac uiduata uenenis, sed tristis caelo et multa uitiata palude. qua uidet Italiam, saxoso torrida dorso exercet scopulis late freta pallidaque intus arua coquit nimium, Cancro fumantibus Austris. 375 cetera propensae Cereris nutrita fauore. Hoc habitu terrae nemorosa per inuia crebro Torquatum eludens Hostus Sidonia pugnae tela expectabat sociosque laboris Hiberos. qui postquam appulsis animos auxere carinis, [12,380] haud mora: prorumpit latebris, aduersaque late agmina inhorrescunt, longumque coire uidetur et conferre gradum. media interualla patentis corripiunt campi properatis eminus hastis, donec ad expertos enses, fidissima tela, 385 peruentum. dira inde lues: caeduntque caduntque alternique animas saeuo in mucrone relincunt. Non equidem innumeras caedes totque horrida facta sperarim tanto digne pro nomine rerum pandere nec dictis bellantum aequare calorem. [12,390] sed uos, Calliope, nostro donate labori nota parum magni longo tradantur ut aeuo facta uiri, et meritum uati sacremus honorem. Ennius, antiqua Messapi ab origine regis, miscebat primas acies, Latiaeque superbum 395 uitis adornabat dextram decus. hispida tellus miserunt Calabri: Rudiae genuere uetustae, nunc Rudiae solo memorabile nomen alumno. is prima in pugna (uates ut Thracius olim, infestam bello quateret cum Cyzicus Argo, [12,400] spicula deposito Rhodopeia pectine torsit) spectandum sese non parua strage uirorum fecerat, et dextrae gliscebat caedibus ardor. aduolat aeternum sperans fore pelleret Hostus si tantam labem, ac perlibrat uiribus hastam. 405 risit nube sedens uani conamina coepti et telum procul in uentos dimisit Apollo, ac super his: 'Nimium iuuenis nimiumque superbi sperata hausisti. sacer hic ac magna sororum Aonidum cura est et dignus Apolline uates. [12,410] hic canet inlustri primus bella Itala uersu attolletque duces caelo, resonare docebit hic Latiis Helicona modis nec cedet honore Ascraeo famaue seni.' sic Phoebus, et Hosto ultrix per geminum transcurrit tempus harundo. 415 uertuntur iuuenis casu perculsa per agros agmina, et effusae pariter dant terga cateruae. tum pater audita nati nece turbidus irae barbaricum atque immane gemens transfigit anhelum pectus et ad manis urget uestigia nati. [12,420] At Libyae ductor, Marcello fractus et acri contusus pugna, campos damnarat et arma: uerterat ad miseras non aequi Martis Acerras. inde, ubi permisit flammis atque ensibus urbem, Nuceriae nihilo leuior nec parcior ira 425 incussit sese atque aequauit moenia terrae. post Casilina sibi multum obluctatus iniquis defendentum armis aegre reserauerat astu limina et obsessis uitam pensauerat auro. iamque in Dauniacos transfundens agmina campos [12,430] flectebat rabiem quo praeda uel ira uocasset. fumabat uersis incensa Petilia tectis, infelix fidei miseraeque secunda Sagunto, at quondam Herculeam seruare superba pharetram. Verterat et mentem Tyria ad conata Tarentus, 435 portisque intrarant Poeni. sed enim arce corusca, fisa loco, manus Ausoniae stipata sedebat. hic, miranda mouens, classem quae condita portu astabat (namque angustis e faucibus aequor erumpit scopulos inter patuloque recessu [12,440] infundit campis secretum gurgite pontum) inclusas igitur, quibus haud enare dabatur arce superposita, claustris maris extulit astu perque auersa tulit portatas arua carinas. lubrica roboreis aderant substramina plaustris, 445 atque recens caesi tergo prolapsa iuuenci aequoream rota ducebat per gramina puppim. et iam per collis dumosque ad litus adacta innabat pelago ueniens sine remige classis. Nuntius interea uectis non more carinis [12,450] terrentem freta curarum feruoribus implet, dum procul Oebalios amet expugnare nepotes et primus rostris sulcet naualibus arua, adsessos Capuae muros: claustra ipsa reuelli portarum, ac totum miseris incurrere bellum. 455 linquit coepta ferox, pennasque addente pudore atque ira simul immani per proxima motu euolat et minitans auida ad certamina fertur. haud secus, amisso tigris si concita fetu emicet, attonitae paucis lustratur in horis [12,460] Caucasus et saltu tramittitur alite Ganges, donec fulmineo partus uestigia cursu colligat et rabiem prenso consumat in hoste. Obuius huic sparso Centenius agmine raptim funditur audendi prauus facilisque periclis, 465 sed paruum decus Hannibali. nam uitis honore perfunctus Latiae subito stimularat agrestis semermemque manum sternendam obiecerat hosti. bis septem demissa neci (nec substitit agmen) milia, bis septem, quae non sollertior ense, [12,470] sed genus insignis, iustis ducebat in armis Fuluius: ast aeque per corpora fusa iacentum raptum iter est, uictorque moram non passus eundi. exequiae tantum famam nomenque uolentem mitificae mentis tenuerunt funere laeto. 475 namque per insidias, infandum, et ab hospite caesus, conloquium et promissa petit dum perfida gentis Lucanae, Gracchus caeco circumdatus astu occiderat, laudemque Libys rapiebat humandi. Sed non, ut scitum celerare ad moenia Poenum, [12,480] adstabat res ulla loco: iam consul uterque praecipites aderant, Nola uis omnis, et Arpis aeui floridior Fabius rapida arma ferebat. hinc Nero et hinc uolucris Silanus nocte dieque impellebat agens properata ad bella cohortis. 485 undique conueniunt, pariterque opponere cunctos uni ductores iuueni placet. arduus ipse Tifata insidit, propior qua moenibus instat collis, et e tumulis subiectam despicit urbem. uerum ubi tot sese circumfundentibus armis [12,490] uallatas socium portas unaque negari intrauisse sibi Capuaeque erumpere cernit, anxius euentus, nunc ferro frangere coetum obstantum meditatur, init nunc auia coepto consilia atque astu quaerit tot milia portis 495 abstrahere artatis cinctosque resoluere muros. sic igitur secum curasque ita corde fatigat: 'Quo, mens aegra, uocas? rursusne pericula sumam non aequus regione loci, Capuaque uidente terga dabo? an residens uicini uertice montis [12,500] excindi ante oculos patiar socialia tecta? non ita me experti Fabius Fabiique magister turbatum, Hesperio cum clausos milite collis euasi uictor sparsosque per arua iuuencos iactare accensis stimulaui cornibus ignes. 505 haud dum omnes abiere doli. defendere nobis si Capuam ereptum est, dabitur circumdare Romam.' Haec postquam placita, et tenuit sententia mentem, non expectato, Titan dum gurgite lucem spirantis proferret equos, impellit in agmen [12,510] uoce manuque uiros et coepta immania pandit: 'Perge, age, uince omnem, miles, uirtute laborem et quantum humani possunt se tendere passus, arduus accelera. Romam petis. hoc iter Alpes, hoc Cannae strauere tibi. eia, incute muris 515 umbonem Iliacis Capuaeque repende ruinas: quam tanti fuerit cadere, ut Palatia cernas et demigrantem Tarpeia sede Tonantem.' Instincti glomerant gressus. Roma auribus haeret, Roma oculis, creduntque ducis sollertibus actis [12,520] aptius id coeptum, quam si duxisset ab ipso fatali Aeneadis campo. Vulturna citata tramittunt alno uada postremique relincunt tardandis Italis corruptas igne carinas. tum Sidicina legunt pernicibus arua maniplis 525 Threiciamque Calen, uestras a nomine nati, Orithyia, domos. hinc Allifanus Iaccho haud inamatus ager nymphisque habitata Casinis rura euastantur. mox et uicinus Aquinas et quae fumantem texere Giganta Fregellae [12,530] agmine carpuntur uolucri. fert concitus inde per iuga celsa gradum, duris qua rupibus haeret bellator Frusino, et surgit suspensa tumenti dorso frugiferis Cerealis Anagnia glaebis. iamque adeo est campos ingressus et arua Labici, 535 linquens Telegoni pulsatos ariete muros, haud dignam inter tanta moram. nec amoena retentant Algida nec iuxta Iunonis tecta Gabinae. praeceps ad ripas immani turbine fertur, sulphureis gelidus qua serpit leniter undis [12,540] ad genitorem Anio labens sine murmure Thybrim. Hic ut signa ferox dimensaque castra locauit et ripas tremefecit eques, perterrita pulsis Ilia prima uadis sacro se coniugis antro condidit, et cunctae fugerunt gurgite nymphae. 545 at matres Latiae, ceu moenia nulla supersint, attonitae passim furibundis gressibus errant. ante oculos astant lacerae trepidantibus umbrae, quaeque grauem ad Trebiam quaeque ad Ticina fluenta oppetiere necem: Paulus Gracchusque cruenti [12,550] Flaminiusque simul, miseris ante ora uagantur. clausit turba uias. stat celsus et asper ab ira ingentemque metum toruo domat ore senatus. interdum tamen erumpunt sub casside fusae per tacitum lacrimae: quidnam Fortuna minetur, 555 quidue parent superi? pubes dispersa per altas stat turris atque huc uentum sub corde uolutat ut iam Roma satis credat defendere muros. Poenus ut ad somnos uix totam cursibus actae indulsit pubi noctem, uigil ipse nec ullam [12,560] ad requiem facilis credensque abscedere uitae quod sopor eripiat tempus, radiantibus armis induitur Nomadumque iubet prorumpere turmas. inde leuis frenis circum pauitantia fertur quadrupedante sono perculsae moenia Romae. 565 nunc aditus lustrat, clausas nunc cuspide pulsat infesta portas fruiturque timore pauentum. nunc lentus celsis astans in collibus intrat urbem oculis discitque locos causasque locorum. ac legeret uisu cuncta et penetraret in omnis [12,570] spectando partis, ni magno turbine adesset Fuluius haud tota Capuae obsidione relicta. tum demum castris turmas inflexit ouantis spectata ductor satiatus pectora Roma. atque ubi nox depulsa polo primaque rubescit 575 lampade Neptunus reuocatque Aurora labores, effundit rupto persultans agmina uallo et, quantum clamare ualet: 'Per plurima uestra, o socii, decora et sacras in sanguine dextras, uobis ite pares et tantum audete sub armis [12,580] quantum Roma timet. reliquam hanc excindite molem: nil quod uincatis toto restabit in orbe. neu populi uos Martigenae tardarit origo: intratam Senonum capietis milibus urbem adsuetamque capi. fortasse curulibus altis 585 iam uos exemplo proauorum ad nobile letum expectant de more senes mortique parantur.' Talibus hic Poenus, sed contra Oenotria pubes non ullas uoces ducis aut praecepta requirit. sat matres stimulant natique et cara supinas [12,590] tendentum palmas lacrimantiaque ora parentum. ostentant paruos uagituque incita pulsant corda uirum, armatis infigunt oscula dextris. ire uolunt et pro muris opponere densi pectora respectantque suos fletumque resorbent. 595 ut uero impulso patefactae cardine portae et simul erupit motis exercitus armis, funditur immixtus gemitu precibusque per altos ad caelum muros clangor, sparsaeque solutis crinibus exululant matres atque ubera nudant. [12,600] Fuluius anteuolans agmen 'Quis nesciat' inquit 'non sponte ad nostros Poenum uenisse penatis? a portis fugit Capuae.' subnectere plura conantem tristis caeli cum murmure uasto turbauit fragor et subita de nube procellae. 605 Iuppiter Aethiopum remeans tellure minantem Romuleo Poenum ut uidit succedere uallo, caelicolis raptim excitis defendere tecta Dardana et in septem discurrere iusserat arces. ipse e Tarpeio sublimis uertice cuncta, [12,610] et uentos simul et nubes et grandinis iras fulminaque et tonitrus et nimbos conciet atros. concussi tremuere poli, caelumque tenebris clauditur, et terras caeco nox condit amictu. instat tempestas oculis, hostique propinquo 615 Roma latet. iactae in turmas per nubila flammae stridorem seruant, membrisque insibilat ignis. hinc Notus, hinc Boreas, hinc fuscis Africus alis bella mouent, quantis animos et pectora possint irati satiare Iouis. fluit agmen aquarum [12,620] turbine confusum piceo et nigrante procella atque omnis circa campos spumantibus undis inuoluit. celsus summo de culmine montis regnator superum sublata fulmina dextra librauit clipeoque ducis non cedere certi 625 incussit. summa liquefacta est cuspis in hasta, et fluxit ceu correptus fornacibus ensis. Ambustis sed enim ductor Sidonius armis sistebat socios et caecum e nubibus ignem murmuraque a uentis misceri uana docebat. [12,630] tandem, post clades socium caelique ruinam, non hoste in nimbis uiso, non ense, referri signa iubet castris maestasque resuscitat iras: 'Ventis debebis nimirum hiemisque procellis unum, Roma, diem. sed non te crastina nobis 635 lux umquam eripiet, descendat Iuppiter ipse in terras licet.' infrendens dum talia fatur, ecce serenato clarum iubar emicat axe, purgatusque nitet discussis nubibus aether. Aeneadae sensere deum telisque repostis [12,640] summissas tendunt alta ad Capitolia dextras et festa cingunt montis penetralia lauro. tum uultus, modo non paruo sudore madentis, nunc laetos Iouis aspectant: 'Da, summe deorum, da, pater, ut sacro Libys inter proelia telo 645 concidat. haud alia potis est occumbere dextra.' Sic adeo orantes pressere silentia, postquam abstulerat terras nigrantibus Hesperus umbris. quem simul attollens rutilantem lampada Titan obruit et uitae rediit mortalibus usus. [12,650] Poenus adest, nec se castris Oenotria pubes continet. haud dum enses stricti, mediumque iacebat tantum ad bella loci, quantum tramittere iactae sufficerent hastae, cum fulgor hebescere caeli per subitum coepit, densaeque subire tenebrae, 655 atque dies fugere, atque armari ad proelia rursus Iuppiter. incumbunt uenti, crassusque rotante Austro nimborum feruet globus. intonat ipse, quod tremat et Rhodope Taurusque et Pindus et Atlas. audiuere lacus Erebi, mersusque profundis [12,660] agnouit tenebris caelestia bella Typhoeus. inuadit Notus ac, piceam cum grandine multa intorquens nubem, cunctantem et uana minantem circumagit castrisque ducem succedere cogit. Verum ubi depositis saepsit sese aggere telis, 665 laeta serenati facies aperitur Olympi, nullaque tam mitem credas habuisse Tonantem fulmina, nec placido commota tonitrua caelo. durat et adfirmans non ultra spondet in ipsos uenturam coeli rabiem, modo patria uirtus [12,670] in dextras redeat, nec Romam excindere Poeni credant esse nefas. ubi nam tunc fulmina tandem inuiti latuisse Iouis, cum sterneret ensis Aetolos campos? ubi, cum Tyrrhena natarent stagna cruore uirum? 'Pugnat pro moenibus' inquit 675 'si rector superum tot iactis fulmine telis, inter tot motus cur me contra arma ferentem adflixisse piget? uentis hiemique fugaces terga damus. remeet, quaeso, mens illa uigorque, qua uobis, cum pacta patrum, cum foedera adessent, [12,680] integrare acies placitum.' sic pectora flammat, donec ecum Titan spumantia frena resoluat. nec nox composuit curas, somnusue frementem ausus adire uirum, et redeunt cum luce furores. rursus in arma uocat trepidos clipeoque tremendum 685 increpat atque armis imitatur murmura caeli. Vt uero accepit tantum confidere diuis Ausonios patres, summissaque Baetis ad oras auxilia, et noctu progressum moenibus agmen, sic agitare fremens obsessos otia, iamque [12,690] securam Hannibalis Romam, uiolentior instat. iamque propinquabat muro, cum Iuppiter aegram Iunonem adloquitur curis mulcetque monendo: 'Nullane Sidonio iuueni, coniunxque sororque cara mihi, non ulla umquam sine fine feroci 695 addes frena uiro? fuerit delere Saguntum, exaequare Alpes, imponere uincula sacro Eridano, foedare lacus: etiamne parabit nostras ille domos, nostras perrumpere in arces? siste uirum. namque, ut cernis, iam flagitat ignes [12,700] et parat accensis imitari fulmina flammis.' His dictis grates agit ac turbata per auras deuolat et prensa iuuenis Saturnia dextra 'Quo ruis, o uecors, maioraque bella capessis mortali quam ferre datum?' Iuno inquit (et atram 705 dimouit nubem ueroque apparuit ore) 'non tibi cum Phrygio res Laurentiue colono: en, age (namque, oculis amota nube parumper, cernere cuncta dabo), surgit qua celsus ad auras, aspice, montis apex, uocitata Palatia regi [12,710] Parrhasio plena tenet et resonante pharetra intenditque arcum et pugnas meditatur Apollo. at, qua uicinis tollit se collibus altae molis Auentinus, uiden', ut Latonia uirgo accensas quatiat Phlegethontis gurgite taedas 715 exertos auide pugnae nudata lacertos? parte alia, cerne, ut saeuis Gradiuus in armis implerit dictum proprio de nomine campum. hinc Ianus mouet arma manu, mouet inde Quirinus, quisque suo de colle deus. sed enim aspice, quantus [12,720] aegida commoueat nimbos flammasque uomentem Iuppiter et quantis pascat ferus ignibus iras. huc uultus flecte atque aude spectare Tonantem: quas hiemes, quantos concusso uertice cernis sub nutu tonitrus! oculis qui fulgurat ignis! 725 cede deis tandem et Titania desine bella.' sic adfata uirum indocilem pacisque modique, mirantem superum uultus et flammea membra abstrahit ac pacem terris caeloque reponit. Respectans abit et castris auulsa moueri [12,730] signa iubet ductor remeaturumque minatur. redditur extemplo flagrantior aethere lampas, et tremula infuso resplendent caerula Phoebo. at procul e muris uidere ut signa reuelli Aeneadae uersumque ducem, tacita ora uicissim 735 ostentant nutuque docent quod credere magno non audent haerente metu, nec abire uolentis sed fraudem insidiasque putant et Punica corda, ac tacitae natis infigunt oscula matres: donec procedens oculis sese abstulit agmen [12,740] suspectosque dolos dempto terrore resoluit. tum uero passim sacra in Capitolia pergunt inque uicem amplexi permixta uoce triumphum Tarpeii clamant Iouis ac delubra coronant. iamque omnis pandunt portas: ruit undique laetum 745 non sperata petens dudum sibi gaudia uulgus. hi spectant, quo fixa loco tentoria regis astiterint, hi, qua celsus de sede uocatas adfatus fuerit turmas, ubi belliger Astur atque ubi atrox Garamas saeuusque tetenderit Hammon. [12,750] corpora nunc uiua sparguntur gurgitis unda, nunc Anienicolis statuunt altaria nymphis. tum festam repetunt lustratis moenibus urbem.