[6,0] Seruii Grammatici in Vergilii Aeneidos
librum sextum commentarius.
  
{pr-} Totus quidem Vergilius scientia plenus est, in qua hic liber possidet 
principatum, cuius ex Homero pars maior est. et dicuntur aliqua 
simpliciter, multa de historia, multa per altam scientiam philosophorum, 
theologorum, Aegyptiorum, adeo ut plerique de his singulis huius libri 
integras scripserint pragmatias. sane sciendum, licet primos duos uersus 
Probus et alii in quinti reliquerint fine, prudenter ad initium sexti esse 
translatos; nam et coniunctio poematis melior est, et Homerus etiam sic 
inchoauit g-hohs g-phato g-dakru g-cheohn.

1. CLASSIQUE INMITTIT HABENAS nauibus suis, aut suae naui, quae classis 
dicitur, uel quod fiat de fustibus. calas enim dicebant maiores nostri 
fustes, quos portabant serui sequentes dominos ad proelium, unde etiam 
calones dicebantur. nam consuetudo erat militis Romani, ut ipse sibi arma 
portaret, ipse uallum: uallum autem dicebant calam, sicut Lucilius "scinde 
calam, ut caleas'', id est, o puer, frange fustes et fac focum. inde ergo 
classem dictam dicunt. alii classem hinc magis dictam uolunt: apud maiores 
nostros stipendium proelio terrestri miles pedester dabat, equites uero 
dabant in nauali certamine; nam adhuc pauper fuerat populus. exinde iam 
quod ab equitibus dabatur stipendium, tractum est ut diceretur classis: 
proprie enim classes equitum dicimus. 
CLASSI aut suae naui, quae classis, ut in primo diximus, dicta est apo 
tôn kalôn, id est a lignis, unde Horatius "me uel extremos Numidarum in 
agros classe releget'', cum de una loqueretur naui: aut omnium quae eius 
cursum sequuntur; Palinuri enim implet officium, de quo supra ait "ad hunc 
alii cursum contendere iussi''. 
INMITTIT HABENAS aut funes per metaphoram dixit, aut Homerum secutus est, 
qui ait uela erigi eustreptoisi boeusi, id est loris tortis; his enim 
utebantur antiqui.
2. ET TANDEM ad Aeneae desiderium retulit, olim ad Italiam uenire 
cupientis. ceterum mora non congruit de Capreis Cumas usque, ad 
uicinitatem accedente fauore Neptuni. an 'tandem' ad consuetudinem 
nauigantium retulit, quibus nulla non longa nauigatio uidetur? an 'tandem' 
ad id tempus refertur, ex quo Troia nauigatum est? 
EVBOICIS ORIS a colonia appellauit Cumas: nam Euboea insula est, in qua 
Chalcis ciuitas, de qua uenerunt qui condiderunt ciuitatem in Campania, 
quam Cumas uocarunt uel apo tôn kumatôn, uel a grauidae mulieris 
augurio, quae Graece enkuos dicitur. 
ADLABITVR uenit celeriter, ut "labere nympha polo''.
3. PELAGO in pelagus: sic dictum est, ut "it clamor caelo''. bene autem 
'obuertunt', non 'obuertit', ut non Aeneae, sed sociis uilia et nautica 
dentur officia. gubernandi ars soli Aeneae conceditur. 
DENTE TENACI unde in primo "unco non alligat anchora morsu''.
4. ANCHORA ut supra diximus, in Graeco aspirationem non habet, nam ankura 
dicitur: unde et apud maiores sine aspiratione proferebatur. contra 'thus' 
et 'orchus' ueteres dicebant et 'lurcho', id est uorax, quibus sequens 
aetas detraxit aspirationem.
5. PRAETEXUNT praetegunt, ut "praetexere funera sacris''. 
IVVENUM MANUS post conditam in Sicilia ciuitatem senum aut nulla aut rara 
fit mentio. 
EMICAT cur hoc uerbum posuerit ex sequenti actu iuuenum aduertendum est.
ARDENS festinans, ut "instant ardentes Tyrii''.
6. LITUS IN HESPERIUM hic ostenditur Hesperiam minorem esse omnem Italiam, 
dictam, ut supra diximus, uel a rege uel a stella. 
SEMINA FLAMMAE Sperma puros Homerus dicit, id est semen ignis.
7. ABSTRVSA IN VENIS SILICIS in georgicis "et silicis uenis abstrusum 
excuderet ignem'': abstrudere enim est de industria celare. 
FERARUM TECTA epexegesis siluae.
8. FLVMINA MONSTRAT quaecumque fluenta. et sciendum monstrari Aeneae ad 
expiandum se: nam funestatus fuerat morte Palinuri, non quod eum uiderat, 
sed quod funus agnouerat, id est doluerat; in eo enim est pollutio quod 
ait "casuque animum concussus amici'', nam ipsa inpiant quae agnoscimus. 
unde in Liuio habemus Horatium Puluillum, cum Capitolium dedicare uellet, 
audisse ab inimico mortuum filium, et, ne pollutus dedicare non posset, 
respondisse, cadauer sit. hanc autem purgationem Aeneae polluto dat ubique 
Vergilius, ut paulo post "corpusque recenti spargit aqua''.
9. AT PIUS AENEAS oportune hoc loco, quippe ad templa festinans. 
ARCES QUIBUS ALTUS APOLLO P. cum ubique arx Ioui detur, apud Cumas in arce 
Apollinis templum est. 'altus' autem uel magnus, ut "iacet altus Orodes'' 
et de ipso Apolline "sic pater ille deum faciat, sic altus Apollo'': uel 
ad simulacri magnitudinem retulit, quod esse constat altissimum. Coelius 
enim de Cumano Apolline ait "ibi in fano signum Apollinis ligneum, altum 
non minus pedes XV'': cuius meminisse putatur Vergilius.

[6,10] 10. QUIBUS PRAESIDET quibus praeest, quas defendit. 
HORRENDAE uenerandae, ut "horrendum siluis et r. p.'' 
PROCUL haud longe: procul enim est et quod prae oculis est, et quod porro 
ab oculis: unde duplicem habet significationem, iuxta et longe.
11. ANTRUM INMANE epexegesis domus Sibyllae. 
MENTEM ANIMVMQUE perissologia est: nam secundum Lucretium unum est mens et 
animus.
12. DELIUS INSPIRAT VATES Apollo fatidicus. et sic ait 'Delius', ut "nunc 
Lyciae sortes'', id est Apollineae. bene autem Sibylla quid sit expressit 
'magnam cui mentem animumque Delius inspirat uates': nam, ut supra 
diximus, Sibylla dicta est quasi siou boulê, id est dei sententia. 
Aeolici enim sious deos dicunt.
13. TRIVIAE LUCOS congrue Apollini Dianae iuncta sunt templa, ut et paulo 
post "Phoebi Triuiaeque sacerdos''. et bene fit lucorum Dianae 
commemoratio, quia petiturus est inferos. 
AVREA TECTA Apollinis scilicet.
14. DAEDALUS UT FAMA EST FUGIENS MINOIA REGNA ubique de incertis dubitat, 
ut "fama est Enceladi''. sane fabula de hoc talis est: indicato a Sole 
adulterio Martis et Veneris Vulcanus minutissimis catenis lectulum cinxit, 
quibus Mars et Venus ignorantes inplicati sunt et cum ingenti turpitudine 
resoluti sub testimonio cunctorum deorum. quod factum Venus uehementer 
dolens stirpem omnem Solis persequi infandis amoribus coepit. igitur 
Pasiphae, Solis filia, Minois regis Cretae uxor, tauri amore flagrauit et 
arte Daedali inclusa intra uaccam ligneam, saeptam corio iuuencae 
pulcherrimae, cum tauro concubuit, unde natus est Minotaurus, qui intra 
labyrinthum inclusus humanis carnibus uescebatur. sed Minos de Pasiphae 
habuit liberos plures, Androgeum Ariadnen Phaedram. sed Androgeus cum 
esset athleta fortissimus et superaret in agonibus cunctos apud Athenas, 
Atheniensibus et uicinis Megarensibus coniuratis occisus est. quod Minos 
dolens collectis nauibus bella commouit et uictis Atheniensibus poenam 
hanc statuit, ut singulis quibusque annis septem de filiis et septem de 
filiabus suis edendos Minotauro mitterent. alii dicunt a Minoe in uindicta 
filii occisi, sicut dictum est, Iouem rogatum. qui cum Atheniensibus 
pestilentiam misisset, praeceptum oraculo est de septem filiis annuis ad 
Minotauri pastum dirigendis. sed tertio anno Aegei filius Theseus missus 
est, potens tam uirtute quam forma. qui cum ab Ariadne regis filia amatus 
fuisset, Daedali consilio labyrinthi filo iter rexit et necato Minotauro 
cum rapta Ariadne uictor aufugit. quae cum omnia factione Daedali Minos 
deprehendisset effecta, eum cum Icaro filio seruandum in labyrinthum 
trusit. sed Daedalus corruptis custodibus uel, ut quidam tradunt, ab 
amicis sub faciendi muneris specie, quo simulabat posse regem placari, 
ceram et linum accepit et pennas, et inde tam sibi quam filio alis 
inpositis euolauit. Icarus altiora petens, dum cupit caeli portionem 
cognoscere, pennis solis calore resolutis, mari in quod cecidit nomen 
Icarium inposuit. Daedalus uero primo Sardiniam, ut dicit Sallustius, post 
delatus est Cumas, et templo Apollini condito sacratisque ei alis in 
foribus haec uniuersa depinxit. dicendo autem Vergilius 'ut fama est' 
ostendit requirendam esse ueritatem. nam Taurus notarius Minois fuit, quem 
Pasiphae amauit, cum quo in domo Daedali concubuit. et quia geminos 
peperit, unum de Minoe et alium de Tauro, enixa esse Minotaurum dicitur, 
quod et ipse paulo post ostendit dicens "mixtumque genus''. sed inclusum 
Daedalum regina corruptis relaxauit custodibus. qui amisso in mari filio 
naui delatus est Cumas, quod et ipsum tangit dicens "remigium alarum'': 
alae enim et uolucrum sunt et nauium, ut "uelorum pandimus alas''. 
Phanodicus Deliacon Daedalum propter supradictas causas fugientem nauem 
conscendisse et cum imminerent qui eum sequebantur, intendisse pallium ad 
adiuuandum uentos et sic euasisse: illos uero qui insequebantur reuersos 
nuntiasse pinnis illum euasisse. Menecrates Daedalum occiso patruele 
fratre Cretam petisse dicit, Icarum filium eius ab Atticis pulsum dum 
patrem petit naufragio perisse, unde mari nomen. quidam hunc Daedalum, 
Eupalami filium, arte fabrili nobilem, occiso Perdice, sororis suae filio, 
quem solum habere metuebat aemulum artis suae - nam ab illo et usum serrae 
de osse interiore piscis et circinum propter nomen suum: nam aliquibus 
Circinus putatus est appellatus: uel, ut quidam, organum inuentum 
tradunt - fugientem inuidiam ad Minoem delatum Cretam Pasiphaes uxoris eius 
nefandi stupri dolum fabricasse. 
MINOIA REGNA Cretam scilicet, id est Minois saeuitiam.
15. PRAEPETIBUS PENNIS felicibus: praepetes enim sunt aues boni augurii, 
quod huic dat, quia peruenit. 
PRAEPETIBUS PENNIS uelocibus. praepetes autem dictae uel quod priora 
petant, uel summi uolatus, uel quae praepetit uolatum, uel quae secundum 
auspicium facit. et quidam praepetes tradunt non tantum aues dici quae 
prosperius praeuolant, sed etiam locos quos capiunt, quod idonei 
felicesque sunt: unde bene Daedali pinnas praepetes, quia de locis, in 
quibus periculum metuebat, in loca tutiora peruenit.
AVSUS SE CREDERE CAELO quasi alienis sedibus. Horatius "expertus uacuum 
Daedalus ae+ra pennis non homini datis''.
16. INSVETUM hominibus scilicet. 
ENAVIT AD ARCTOS bene utrumque miscet: nare enim et de nauibus dicimus, ut 
"natat uncta carina'' item "et terris adnare necesse est'', et de uolatu, 
ut "nare per aestatem liquidam suspexeris agmen''. 'ad arctos' autem, si 
ad fabulam, contra septemtrionem, ut quidam uolunt propter feruorem solis 
et ceratas pinnas, si ad ueritatem, ad septemtrionis obseruationem, quod 
nauigantibus conuenit.
17. CHALCIDICAQUE quam ciuitatem Chalcidenses condiderunt, ut supra ab 
insula Cumas ciuitatem nominauit. nunc a ciuitate dedit epitheton.
18. REDDITUS HIS PRIMUM TERRIS quasi de alieno elemento in suum. Horatius 
"finibus Atticis reddas incolumem precor''
19. REMIGIUM ALARUM artem uolandi. et iterum miscet dicendo 'remigium', 
quod est nauis. Aeschylus. 
POSVIT exaedificauit.
20. LETUM ANDROGEO secundum Atticam linguam genetiuus singularis Graecus 
est, cum ipse alibi "Androgei galeam''. quidam tamen hic subaudiunt 
'posuit', id est pinxit, ut Horatius "qualis Parrhasius prodidit aut 
Scopas, sollers nunc hominem ponere nunc deum, hic saxo, liquidis ille 
coloribus''. sane non nulli hunc Androgeum non ita, quemadmodum supra 
dictum est, insidiis occisum, sed a Marathonio tauro, qui flammas uomere 
dicebatur, conflagratum tradunt.
21. CECROPIDAE IVSSI Athenienses a rege Cecrope. 'pendere' autem soluere, 
quod ut supra diximus, tractum est a pecuniaria damnatione. 
MISERUM dolentis interiectio, ac si diceret 'nefas'. et quid est 'miserum' 
subiunxit dicens 'septena quotannis corpora natorum'. 
SEPTENA QUOTANNIS quidam septem pueros et septem puellas accipi uolunt, 
quod et Plato dicit in Phaedone et Sappho in lyricis et Bacchylides in 
dithyrambis et Euripides in Hercule, quos liberauit secum Theseus, quorum 
haec nomina feruntur hippoforbas et libi idest arcadis antimachus euandri 
mnesteus sumiani phidocus ramuntis demolion cydani puriesion celei puellae 
haec peribea alcatim medippe pyrii iesione celei andromache eurimedontis 
seupymedusa polixeni europe laodicit milita triaconi.
22. CORPORA NATORUM bene 'corpora', quae adempta uita consumebantur, ut 
super orbitatem parentibus ne sepelire quidem liberos licuisset: magna 
ergo periphrasi dictum est. 
STAT aut horret, ut "stant lumina flamma''; aut plena est, ut "puluere 
caelum stare uident''; aut re uera stat post ductas sortes; aut certe ad 
picturam respexit: nam uolui in pictura non poterat urna. et licet non sit 
urnae stare, de pictura tamen bene dictum est. sed si 'stat' horret 
acceperimus, 'ductis sortibus' intellegimus 'de qua ducebantur', ut "et 
qua uectus Abas''. nam a passiuo, ut saepe diximus, inueniri non poterit 
participium praesens. proprie autem 'ductis sortibus': Sallustius "sorte 
ductos fusti necat''.
23. ELATA MARI perite dixit, eminens est enim. et bene situm expressit; ut 
enim Sallustius dicit, Creta altior est qua parte spectat orientem. 
RESPONDET aspicitur: nam contra Athenas est posita.
24. SUPPOSTAQUE FURTO hoc est furtim inclusa in uaccam ligneam, quae erat 
operta eius uaccae corio, quam maxime taurus adpetebat. 
FURTO adulterio, ut "Vulcani Martisque dolos et dulcia furta''. potest 
autem, sicut dictum est, et ad uaccam referri, cuius specie tauro furata 
sit coitum.
25. MIXTVMQUE GENUS secundum ueritatem. 
PROLESQUE BIFORMIS secundum fabulam.
26. VENERIS MONVMENTA NEFANDAE aut memoria turpissimi coitus, aut ultio 
Veneris a Sole proditae. significat autem Minotaurum.
27. INEXTRICABILIS insolubilis, indeprehensibilis: Horatius "si pugnat 
extricata densis cerua plagis''. si 'extricata' est soluta, 'inextricata' 
insoluta sine dubio.
28. REGINAE regis filiae, Ariadnes.
31. OPERE IN TANTO in foribus adfabre factis.
33. BIS PATRIAE CECIDERE MANUS ideo quia patriae. 
QUIN PROTINUS OMNEM ostendit plura fuisse, quam dixit, depicta.
34. PERLEGERENT perspectarent, scilicet picturam. nec incongrue legi 
picturam dixit, cum graece grapsai et pingere dicatur et scribere. hoc est 
quod ait Horatius in arte poetica "et noua fictaque nuper habebunt uerba 
fidem, si Graeco fonte cadant, parce detorta''. 
PRAEMISSUS ACHATES kata to siôpômenon intellegimus, id est secundum 
taciturnitatem.
36. DEIPHOBE GLAUCI subaudi 'filia'. et est proprium nomen Sibyllae. 
multae autem fuerunt, ut supra diximus, quas omnes Varro commemorat et 
requirit a qua sint fata Romana conscripta. et multi, sequentes Vergilium, 
ab hac Cumana dicunt: quae licet longaeua legatur, non tamen ualde 
congruit eam usque ad Tarquinii tempora durasse, cui Sibyllinos libros 
constat oblatos. ducitur tamen Varro, ut Erythraeam credat scripsisse, 
quia post incensum Apollinis templum, in quo fuerant, apud Erythram 
insulam ipsa inuenta sunt carmina.
37. NON HOC ISTA SIBI TEMPUS SPECTACVLA POSCIT et supra diximus Apollinem 
sex mensibus apud Lycios et sex apud Delum dedisse responsa. item lectum 
est deos aliquotiens tantum kalendis, aliquotiens tantum idibus 
uaticinari; nonnumquam diei uel prima uel media uel postrema parte, unde 
est in iure fissus dies, id est non totus religiosus: quem nunc ostendit 
dicens non oportere Aenean religiosam diei partem perdere, id est oraculis 
congruam. sane sciendum 'poscit' lectionem esse meliorem: tempus enim 
poscit spectacula, non a spectaculis poscitur.
38. NUNC GREGE DE INTACTO gregem pro armento posuit, nam de iuuencis 
dicturus est: quae per poeticam licentiam saepe confundit. illo loco 
proprie posuit "quinque greges illi balantum quina redibant armenta''. 
'intacto' autem indomito, ut "et intacta totidem ceruice iuuencas''.
39. LECTAS DE MORE BIDENTES 'de more' antiquo scilicet, quem praetermisit 
quasi tunc omnibus notum, id est ne habeant caudam aculeatam, ne linguam 
nigram, ne aurem fissam: quod docet aliud esse intactum, aliud lectum. 
'bidentes' autem, ut diximus supra, oues sunt circa bimatum, habentes duos 
dentes eminentiores: quae erant aptae sacrificiis.
42. EXCISUM deest 'est'. 
EVBOICAE RVPIS LATUS hoc est montis Cumani, quem Euboici habitauerunt. est 
autem acyrologia: coloniae enim epitheton rei dedit inmobili. 
IN ANTRUM in antri similitudinem, ut "portus ab euroo fluctu curuatus in 
arcum''.
43. QUO LATI DUCUNT ADITUS CENTUM OSTIA CENTUM non sine causa et aditus 
dixit et ostia: nam Vitruuius qui de architectonica scripsit, ostium dicit 
per quod ab aliquo arcemur ingressu, ab obstando dictum, aditum ab 
adeundo, per quem ingredimur. 
OSTIA CENTUM finitus numerus pro infinito est, licet possit et 
rationabiliter dictum esse: responsa enim Sibyllae in hoc loco plus minus 
centum sermonum sunt. inueniuntur tamen Apollinis logia et uiginti quinque 
et trium sermonum: unde melius est finitum pro infinito accipi.
44. TOTIDEM VOCES ac si diceret, et tot sermones.
46. DEUS ECCE DEUS uicinitate templi iam adflata est numine: nam furentis 
uerba sunt deum uelle ostendere, qui ipsi tantum uidetur. sane cauti satis 
esse debemus, quando plena sit numine et quando deum deponat: de Miseno 
enim post uaticinationem dictura est.
47. NON COLOR UNUS idem Lucanus "stat numquam facies''.
48. COMPTAE COMAE antehac scilicet: nam propter sacra resolutae sunt, ut 
"uittasque resoluit sacrati capitis''.
49. MAIORQUE VIDERI uidebatur, sicut solebat in uaticinantibus apparere 
numinis praesentia: quod humanis inludebat aspectibus. unde ait 'maiorque 
uideri'; non enim erat re uera.
50. NEC MORTALE SONANS alia enim numinum uox est, ut "nec uox hominem 
sonat'', item "uocisue sonus uel gressus euntis''. 
ADFLATA EST NUMINE nondum deo plena, sed adflata uicinitate numinis. 
QUANDO siquidem: nam coniunctio est, non aduerbium.
51. CESSAS IN VOTA tardus es ad uota facienda: nam si dixeris 'cessas in 
uotis', hoc significat, tardus es dum uota facis. aliud est 'cessas in 
illam rem', aliud 'cessas in illa re': tardus es ad faciendam rem et 
tardus es in facienda re. figurate autem dixit 'cessas' circa promittenda 
uota numinibus.
52. TROS principale pro deriuatiuo, pro 'Troius'. 
ANTE DEHISCENT trahit hoc de matris deum templo, quod non manu, sed 
precibus aperiebatur.
53. ATTONITAE stupendae, non stupentis: ergo 'attonitae' facientis 
attonitos, ut 'mors pallida', 'tristis senecta'. 
ORA DOMUS quia supra ait "unde ruunt totidem uoces responsa Sibyllae''.
54. PER DVRA CUCVRRIT OSSA TREMOR religionis est et diuinae reuerentiae: 
alibi "ipse manu multo suspensam numine ducit''.
55. PECTORE AB IMO a mentis intimo: nec inmerito; nam illa re diuinitas 
flectitur, quae est nobis cum diuinitate communis, id est sensu.
56. PHOEBE GRAVES TROIAE SEMPER MISERATE LABORES secundum Homerum, qui eum 
dicit semper Troiae propugnatorem fuisse. et bene ait 'miserate', quia 
Troia defendi non potuit: ideo non dixit, qui defendisti, sed miseratus 
es.
57. DARDANA QUI PARIDIS Achilles, a matre tinctus in Stygem paludem, toto 
corpore inuulnerabilis fuit, excepta parte qua tentus est. qui cum amatam 
Polyxenam ut in templo acciperet statuisset, insidiis Paridis post 
simulacrum latentis occisus est: unde fingitur quod tenente Apolline Paris 
direxerit tela. et bene ait 'direxti', quasi ad solum uulnerabilem locum. 
'Dardana' autem ideo, ut non adultero, sed genti praestitisse uideatur. 
TELA MANVSQUE uel quia aliud sine alio esse non potest, uel hoc dicit: et 
artem per tela, ut nosset quid feriret, et uirtutem per manus dedisti, ut 
eius fata compleret.
58. MAGNAS OBEVNTIA TERRAS TOT MARIA INTRAVI terras cingentia. Oceanus 
quidem ambit omnes terras: et licet iste per ea maria nauigauerit quae 
terris cinguntur, tamen non dixit inproprie, cum de Oceano ista nascantur.
59. TOT MARIA dicendo 'maria' partem eum maris nauigasse significat, non 
totum mare: mare enim elementum est totum, maria uero partes maris, sicut 
et terrae partes sunt, terra uero totum elementum est. 
PENITVSQUE REPOSTAS longe remotas, auias.
60. MASSYLUM GENTES Massyli sunt Mauri: unde speciem pro genere posuit; 
nam Aeneas ad Africam uenit, cuius partem constat esse Massyliam. 
mediterranea est pars Mauretaniae: unde a parte totum accipere debemus. 
PRAETENTAQUE SYRTIBUS ARVA circumfusa: incerta enim sunt illic maria et 
terrae: unde ait Lucanus "aequora fracta uadis abruptaque terra 
profundo''.
61. PRENDIMUS quippe fugientem Italiam.
62. HAC TROIANA TENUS hactenus, hucusque, id est hic sit finis. nam tenus 
proprie est extrema pars arcus, ut Plautus ostendit: unde tractum est, ut 
'hactenus' hucusque significet. 
TROIANA FORTUNA a praeiudicio, id est mala, aduersa. et dicit iniquum 
esse, ut Troianam fortunam patiantur in Italia.
63. FAS EST PARCERE GENTI quia se uictam fatetur.
64. QUIBUS OBSTITIT ILIUM Ganymedes enim Hebae obfuit, Paris Mineruae et 
Iunoni. quod autem, cum dixerit 'dique deaeque omnes', dearum tantum 
reperimus exempla, non mirum est, cum supra dixerimus arsenothêleis esse 
omnes deos. possumus ergo et per unam rem utrumque intellegere, licet 
dicatur etiam Neptuno obfuisse Troia ex denegatione mercedum. nouimus 
praeterea esse morem poeticum, ut duabus propositis rebus uni respondeant, 
ut "nauita tum stellis numeros et nomina fecit Pleiadas, Hyadas claramque 
Lycaonis Arcton'': nam suppresso numero dixit nomina.
66. PRAESCIA VENTVRI absolutum est, rerum uenturarum. 
DA dic, ut "qui sit da, Tityre, nobis'': unde est contra "accipe nunc 
Danaum insidias'': non enim praestare aliquid poterat, sed indicare 
futura. 
NON INDEBITA POSCO REGNA MEIS FATIS deest 'si'. est autem heirmos, id est 
longissimum hyperbaton: Phoebe et uos dii deaeque, tuque o uates da, id 
est dic, Latio Teucros considere, si non posco regna meis fatis indebita. 
'dic' autem 'considere', id est utrum possimus considere. et uerecunde 
dictum est 'non posco indebita', cum certum constet esse regna deberi.
68. ERRANTESQUE DEOS ut "diis sedem exiguam patriis''. 
AGITATAQUE NUMINA TROIAE aut mecum uexata: aut certe xoana dicit, id est 
simulacra breuia, quae portabantur in lecticis et ab ipsis mota 
infundebant uaticinationem: quod fuit apud Aegyptios et Carthaginienses.
69. TUM PHOEBO ET TRIVIAE ut solet miscet historiam: nam hoc templum in 
Palatio ab Augusto factum est. sed quia Augustus cohaeret Iulio, qui ab 
Aenea ducit originem, uult Augustum parentum uota soluisse.
70. FESTOSQUE DIES DE NOMINE PHOEBI ludos Apollinares dicit, qui secundum 
quosdam bello Punico secundo instituti sunt, secundum alios tempore 
Syllano ex responso Marciorum fratrum, quorum extabant, ut Sibyllina, 
responsa.
71. TE QUOQUE MAGNA MANENT NOSTRIS PENETRALIA REGNIS id est coleris ut 
numen. 'manent' autem exspectant, 'penetralia' secreta templorum.
72. TUAS SORTES Sibyllina responsa, quae, ut supra diximus, incertum est 
cuius Sibyllae fuerint, quamquam Cumanae Vergilius dicat, Varro 
Erythraeae. sed constat regnante Tarquinio quandam mulierem, nomine 
Amaltheam, obtulisse ei nouem libros, in quibus erant fata et remedia 
Romana, et pro his poposcisse CCC. philippeos, qui aurei tunc pretiosi 
erant. quae contempta alia die tribus incensis reuersa est et tantundem 
poposcit, item tertio aliis tribus incensis cum tribus reuersa est et 
accepit quantum postulauerat, hac ipsa re commoto rege, quod pretium non 
mutabat. tunc mulierem subito non apparuisse. qui libri in templo 
Apollinis seruabantur, nec ipsi tantum, sed et Marciorum et Begoes 
nymphae, quae artem scripserat fulguritarum apud Tuscos: unde addidit modo 
'tuas sortes arcanaque fata'. et hoc trahit poeta. Aenean tamen inducit 
quasi de praesenti dicentem oraculo.
73. LECTOSQUE SACRABO ALMA VIROS quia nisi patricii non fiebant. sciendum 
sane primo duos librorum fuisse custodes, inde decem, inde quindecim usque 
ad tempora Sullana. postea creuit numerus, nam et sexaginta fuerunt, sed 
remansit in his quindecimuirorum uocabulum.
74. FOLIIS TANTUM NE CARMINA MANDA ut Varro dicit, in foliis palmae 
interdum notis, interdum scribebat sermonibus, ut diximus supra.
76. IPSA pro 'tu'. et posuit pronomen eius personae de qua loquimur, pro 
illius cum qua loquimur. est autem Graecum, nam dicunt autê eipe, id est 
tu dic. 
FINEM DEDIT ORE LOQUENDI hoc est definiuit ei, ut ore loqueretur nec in 
foliis scriberet.
77. NONDUM PATIENS quae nondum posset implere oraculorum sermones: aut 
'dum' uacat, et est inpatiens Phoebi.
78. BACCHATVR VATES bene 'bacchatur'. idem enim est Apollo, qui Liber 
pater, qui Sol, unde ait Lucanus "cui numine mixto Delphica Thebanae 
referunt trieterica Bacchae'': unde in eorum sacris erat Phoebadum 
Baccharumque conuentus.
79. EXCVSSISSE DEUM excuti proprie de equis dicimus: quod ideo traxit, 
quia Phoebus, id est Sol, equis utitur. et nunc Sibyllam quasi equum, 
Apollinem quasi equitem inducit et in ea permanet translatione: 
'excussisse' ait, ut "excussus Aconteus''; item 'fera corda domans', quod 
est equorum primum frenos pati et stimulos, ut "ea frena furenti concutit 
et stimulos sub pectore uertit Apollo''. quod autem dicit 'magnum deum', 
non re uera ait, sed retulit ad affectum colentis, ut "summe deum, sancti 
custos Soractis Apollo'': unicuique enim deus quem colit magnus uidetur. 
'excussisse' uero 'deum' pro 'excutere', tempus est pro tempore. est autem 
Attica figura, qua nos uti non conuenit, quia hac licenter utuntur poetae.
80. FINGITQUE PREMENDO componit, ut "et corpora fingere lingua''. componit 
autem ad moderationem certam dicendi: ut enim supra diximus, omnia quidem 
uident, sed non omnia indicant sacerdotes.
81. OSTIA IAMQUE DOMUS PATVERE precibus scilicet. et quae antea ostia 
erant, patefacta aditus esse coeperunt.
82. FERUNT RESPONSA quia ait supra "ora domus''.
83. PELAGI DEFVNCTE PERICLIS non liberate pelago, sed marinis periculis: 
nam adhuc nauigaturus est, sed sine ullo discrimine. 'defuncte' autem 
liberate: nam dicimus functos officio qui officia debita complerunt, unde 
et honoribus functos. hinc et defunctos mortuos dicimus, qui compleuerunt 
uitae officia, unde est "et nil iam caelestibus ullis debentem''.
84. SED TERRA legitur et 'terrae', unum tamen est. 
IN REGNA LAVINI alii 'Latini' legunt, cuius tunc erant. sed quia diuina 
loquitur, futura praeoccupat; postea enim Lauinium dicetur: licet possit 
ad Lauinum, Latini fratrem, referri, qui illic ante regnauit.
86. HORRIDA BELLA quae contra hospitem cognatumque suscepta sunt, ut 
Latinus dicturus est "arma impia sumpsi promissam eripui''.
87. SPVMANTEM SANGUINE CERNO quasi non praedicit, sed uidet quod facturus 
est Turnus, ut "recalent nostro Tiberina fluenta sanguine adhuc''.
88. NON SIMOIS TIBI NEC XANTHUS Tiberis et Numicus, in quem cecidit. 
DORICA CASTRA Graeca. et re uera: nam Turnus Graecus fuit, ut "et Turno si 
prima domus repetatur origo, Inachus Acrisiusque patres mediaeque 
Mycenae''.
89. PARTUS ACHILLES Turnum significat. et sic hoc dictum est, ut in 
bucolicis "alter erit tum Tiphys et altera quae uehat Argo delectos 
heroas''. et hoc est quod dicit "obscuris uera inuoluens'', nam licet uera 
sint, latent: unde Apollo loxias dicitur, id est obliquus.
90. NATUS ET IPSE DEA de Venilia, sorore Amatae, ut "cui diua Venilia 
mater''. nec debet mirum esse Amatam fuisse mortalem, cum etiam Turnus, 
Iuturnae frater, mortalis fuerit: nam haec fuerant diuina beneficia. 
ADDITA IVNO inimica. est autem uerbum Lucilii et antiquorum, ut Plautus 
"additus Ioni Argus''.
91. IN REBUS EGENIS per transitum ostendit famem futuram.
93. CONIVNX ITERUM HOSPITA nam et Paris ab Helena fuerat susceptus 
hospitio. 'hospita' autem more suo dixit. et bene ne aliquid inputetur 
Aeneae, quasi fatorum hoc esse praedicit.
95. NE CEDE ne cedas, sed esto audentior quam tua te fortuna permittit. et 
bene aduersa fortunae docet uirtute aut uitari aut inminui aut patienter 
sustineri.
96. VIA ratio, opportunitas.
97. GRAIA PANDETVR AB URBE propter Euandrum, qui eum in Tusciam missurus 
ad Tarchontem est.
98. EX ADYTO locum uaticinationis ostendit. 
CUMAEA SIBYLLA bene addidit propter discretionem.
99. ANTROQUE REMVGIT quia in antro est, ut "pulsati colles clamore 
resultant''.
100. OBSCVRIS VERA INVOLVENS uera et obscura confundens. est autem 
hypallage, ueris obscura inserens.
102. CESSIT FUROR non penitus recessit, sed paulatim coepit inminui: nam 
est paulo post de Miseni morte dictura, quod non procedit, si nunc numen 
recessit.
103. NON VLLA LABORUM pro nulla, ut "non ullus aratro cessit honos''.
104. NON VLLA LABORUM O VIRGO 'o' licet sit naturaliter breuis in Latinis 
sermonibus, apud Vergilium tamen pro longa habetur, ut hoc loco 'uirgo', 
item alibi "quis te magne Cato tacitum'', exceptis 'ego', ut "ast ego quae 
diuum'', 'duo', ut "si duo praeterea'', 'scio', ut "nunc scio quid sit 
amor'', et 'nescio', ut "nescio quis teneros oculus mihi fascinat agnos''. 
apud alios 'o' nisi in Graecis nominibus non producitur, quod et nunc 
sequi debemus. dicunt tamen quidam quod 'o' tunc producitur in nominatiuo, 
quando et in genetiuo producta fuerit. quod falsum est: nam et Vergilius 
produxit 'uirgo', cum 'uirginis' faciat, et Lucanus 'Cato' corripuit, ut 
"nos Cato da ueniam'', cum 'Catonis' faciat. item 'Iuno' cum producat 
Vergilius, Statius tamen corripuit. sane sciendum adlocutionem hanc esse 
suasoriam cum partibus suis: nam honestum est quod dicit se patrem 
requirere, utile ut ab eo patriae originem discat, necessarium quia 
iusserat pater, ut "Ditis tamen ante infernas accede domos'', possibile 
quia ait 'quando hic inferni ianua regis dicitur' item 'potes namque 
omnia': si omnia, et hoc. 
NOVA MI FACIES id est species. et sciendum pronomen 'mihi' numquam in 
synaeresin uenire, ne incipiat esse blandientis aduerbium. et licet quidam 
huius loci nitantur exemplo, non procedit, uel quia unum est, uel quia 
potest esse etiam blandientis aduerbium. 'nihil' uero pro metri 
necessitate cogitur: nam si pars sequens orationis a uocali inchoet, 
'nihil' dicimus, ut "heu nihil inuitis fas quemquam fidere diuis'': si 
autem a consonante inchoet, 'nil' ponimus, ut Iuuenalis "nil tale 
expectes: emit sibi. multa uidemus''. 
INOPINAVE SVRGIT nomen est, non participium: nam 'inopinata' diceret, quod 
non procedit. 'opinatus' enim uenit ab eo quod est 'opinor'; sed quia 
'inopinor' non dicimus, ideo nec 'inopinatus' facit, sicut et 'nocens' 
participium est, quia inuenimus 'noceo' uerbum, 'innocens' uero nomen, 
quia 'innoceo' non dicimus. nullum est enim participium, quod a uerbo non 
trahatur, licet a sui uerbi forma non ueniat, ut 'placita': licet 
'placeor' non dicamus, tamen placeo inuenimus; item 'regnata' 
'triumphata'. unde 'galeatus' et 'tunicatus' et 'togatus' nomina 
conprobantur: nullum enim uerbum horum originis reperitur.
105. OMNIA PERCEPI ATQUE ANIMO MECUM ANTE PEREGI 'percepi' ante cognoui ab 
Heleno uel a patre, qui ait "gens dura atque aspera cultu debellanda tibi 
Latio est''. dicit autem se futura partim audisse, partim mente 
praecepisse. sed occurrit: si nouit omnia, quid consulit numen? sed nosse 
se dicit omnia quantum ad labores pertinet, et concidit totam petitionem, 
ut ad illud ueniat quo possit patrem uidere: nam quod dicit 'unum oro', 
non solum dicit, sed praecipuum, ut "unam posthabita coluisse Samo''.
106. QUANDO siquidem. et est coniunctio.
107. ET TENEBROSA PALUS ACHERONTE REFVSO paludem pro lacu posuit: nam 
Auernum significat, quem uult nasci de Acherontis aestuariis. 'palus' 
autem bene iste produxit 'lus', quia 'paludis' facit, quod supra planius 
diximus: Horatius corripuit, ut "sterilisque diu palus aptaque remis''. 
'tenebrosa' autem nigra, per quod altam significat, ut "nigra figit sub 
nube columbam'', id est alta. 
ACHERONTE REFVSO Acheron fluuius dicitur inferorum, quasi sine gaudio. sed 
constat locum esse haud longe a Bais undique montibus saeptum, adeo ut nec 
orientem nec occidentem solem possit aspicere, sed tantum medium. quod 
autem dicitur ignibus plenus, haec ratio est: omnia uicina illic loca 
calidis et sulpuratis aquis scatent. sine gaudio autem ideo ille dicitur 
locus, quod necromantia uel sciomantia, ut dicunt, non nisi ibi poterat 
fieri: quae sine hominis occisione non fiebant; nam et Aeneas illic occiso 
Miseno sacra ista conpleuit et Vlixes occiso Elpenore. quamquam fingatur 
in extrema Oceani parte Vlixes fuisse: quod et ipse Homerus falsum esse 
ostendit ex qualitate locorum, quae commemorat, et ex tempore 
nauigationis; dicit enim eum a Circe unam noctem nauigasse et ad locum 
uenisse, in quo haec sacra perfecit: quod de Oceano non procedit, de 
Campania manifestissimum est. praeterea a Baio socio eius illic mortuo 
Baias constat esse nominatas. dicitur etiam uidisse Herculem, ideo quia 
illic sunt Bauli, locus Herculis dictus quasi Boaulia, quod illic habuit 
animalia, quae Geryoni detracta ex Hispania adduxerat.
108. IRE CONTINGAT 'ut' minus est, ut sit 'ut ire contingat, ut iter 
doceas'.
109. SACRA OSTIA PANDAS aut uenerabilia aut execranda, sicut de Tartaro 
dicturus est "sacrae panduntur portae''.
110. ILLUM EGO PER FLAMMAS meritum adprobat patris, ut iustum uideatur 
esse desiderium. 
SEQUENTIA TELA ut "ardentes clipeos atque aera micantia cerno''.
111. EX HOSTE RECEPI liberaui, ut "frugesque receptas''. 'ex hoste' autem 
plus est, quam si 'ex hostibus' diceret, ut diximus supra. 'ex hoste' enim 
generaliter dicitur, 'ex hostibus' partem ostendit, sicut dicendo 'terram' 
significamus elementum, 'terras' uero singulas partes, ut Africae, 
Italiae.
112. MEUM COMITATUS ITER non spe salutis, sed mei causa me secutus, ut 
"cedo equidem nec, nate, tibi comes ire recuso''.
113. CAELIQUE FEREBAT ut ante morte praeuentus sit, quam ferre desierit. 
et mire inperfecto usus est tempore, ac si diceret 'adhuc si uiueret, 
ferret'.
114. VIRES VLTRA SORTEMQUE SENECTAE quia senectae sors quies est et otium, 
sicut pueritiae ludus, amor adulescentiae, ambitus iuuenalis aetatis. ergo 
aliud ferebat pater, quam sors exigebat senectae.
116. ORANS MANDATA DABAT sic dictum est, ut "supplex tua numina posco'': 
maior enim ad impetrandum uis est eum rogare, qui possit iubere. 
MANDATA DABAT ut "huc casta Sibylla nigrarum multo pecudum te sanguine 
ducet''.
118. LUCIS HECATE PRAEFECIT AVERNIS Hecate trium potestatum numen est: 
ipsa enim est Luna, Diana, Proserpina. sed solam Proserpinam dicere non 
potuit propter lucos qui Dianae sunt, item Dianam, quia 'Auernis' ait: 
unde elegit nomen, in quo utrumque constabat. unde Lucanus de Proserpina 
ait "Hecate pars ultima nostrae''.
119. SI POTVIT MANES nititur exemplis quae inferiora sunt per 
comparationem, ut ipse uideatur iustius uelle descendere: nam Orpheus 
reuocare est conatus uxorem, hic uult tantum patrem uidere. Orpheus autem 
uoluit quibusdam carminibus reducere animam coniugis: quod quia implere 
non potuit, a poetis fingitur receptam iam coniugem perdidisse dura lege 
Plutonis: quod etiam Vergilius ostendit dicendo 'arcessere', quod 
euocantis est proprie.
120. FIDIBVSQUE CANORIS bene sonantibus chordis. 'fidibus' autem est a 
nominatiuo 'haec fidis', ut sit pyrrichius: nam 'fides' iambus est.
121. SI FRATREM POLLVX ALTERNA MORTE REDEMIT ut diximus supra, Helena et 
Pollux de Ioue nati inmortales fuerunt, nam Castor Tyndarei filius fuit: 
cuius mortem suo interitu fraterna pietas redemit. quod ideo fingitur, 
quia horum stellae ita se habent, ut occidente una oriatur altera. et item 
exemplum per comparationem: quod quia pium est, se ad frequentiam contulit 
dicendo 'itque reditque uiam totiens'.
122. QUID THESEA durum exemplum, unde nec inmoratus est in eo. dicit autem 
inferos debere patere pietati, qui patuerunt infanda cupienti: nam hic ad 
rapiendam Proserpinam ierat cum Pirithoo et illic retentus luit poenas, ut 
"sedet aeternumque sedebit infelix Theseus''.
123. MAGNUM QUID MEMOREM ALCIDEN? melius sic distinguitur, licet quidam 
legant 'quid Thesea magnum', ut epitheton ei dent, qui per se non est 
magnus: nam Herculem etiam sine epitheto magnum intellegimus. sed melius 
est 'magnum' dare Herculi, quam sacrilego. 
ET MI GENUS AB IOVE SUMMO occurrit tacitae quaestioni: hi enim qui 
descenderant, a diis ducebant originem.
124. ARASQUE TENEBAT rogabant enim deos ararum ansas tenentes.
125. SATE SANGUINE DIVUM unde Aeneas desiit, inde haec sumpsit exordium.
126. FACILIS DESCENSUS AVERNI legitur et 'Auerno', id est ad Auernum; sed 
si 'Auerni', inferorum significat et lacum pro inferis ponit.
127. NOCTES ATQUE DIES PATET ATRI IANVA DITIS id est omni tempore homines 
in fata concedunt. et hoc poetice: nam Lucretius ex maiore parte et alii 
integre docent inferorum regna ne posse quidem esse: nam locum ipsorum 
quem possumus dicere, cum sub terris esse dicantur antipodes? in media 
uero terra eos esse nec soliditas patitur, nec kentron terrae: quae si in 
medio mundi est, tanta eius esse profunditas non potest, ut medio sui 
habeat inferos, in quibus esse dicitur Tartarus, de quo legitur "bis patet 
in praeceps tantum tenditque sub umbras, quantus ad aetherium caeli 
suspectus Olympum''. ergo hanc terram in qua uiuimus inferos esse 
uoluerunt, quia est omnium circulorum infima, planetarum scilicet septem, 
Saturni, Iouis, Martis, Solis, Veneris, Mercurii, Lunae, et duorum 
magnorum. hinc est quod habemus "et nouies Styx interfusa coercet'': nam 
nouem circulis cingitur terra. ergo omnia quae de inferis finguntur, suis 
locis hic esse conprobabimus. quod autem dicit 'patet atri ianua Ditis sed 
reuocare gradum superasque euadere ad auras hoc opus hic labor est' aut 
poetice dictum est aut secundum philosophorum altam scientiam, qui 
deprehenderunt bene uiuentium animas ad superiores circulos, id est ad 
originem suam redire: quod dat Lucanus Pompeio ut "uidit quanta sub nocte 
iaceret nostra dies'': male uiuentium uero diutius in his permorari 
corporibus permutatione diuersa et esse apud inferos semper.
129. PAUCI QUOS AEQUUS AMAVIT IVPPITER tria genera hominum dicit ad 
superos posse remeare: quos diligit Iuppiter, hoc est hos quos in ortu 
benignus siderum aspectus inradiat, Iuuenalis "distat enim, quae sidera te 
excipiant modo primos incipientem edere uagitus'': quos prudentia 
subleuat, nam hoc est 'quos ardens euexit ad aethera uirtus': item 
religiosos, quos a diis genitos dicit; consequens enim est ut deorum 
suboles religionibus uacet. 'diis' autem 'geniti', quia corporibus se 
infundebant potestates supernae, unde heroes procreabantur.
131. TENENT MEDIA OMNIA SILVAE causam reddit cur non facilis sit animarum 
regressus, quia omnia polluta et inquinata sunt: nam per siluas tenebras 
et lustra significat, in quibus feritas et libido dominantur.
132. COCYTVSQUE SINU LABENS CIRCUMFLVIT ATRO fluuius inferorum est, dictus 
apo tou kôkuein, id est lugere: nam Homerus sic posuit. est autem hic 
locus uicinus Acheronti, de quo diximus supra: qui ideo luctuosi esse 
finguntur, quia, ut exposuimus in primis partibus libri, haec sacra morte 
hominis fiebant.
134. BIS STYGIOS INNARE LACUS modo et post mortem. quod autem dicit 
Ouidius Aenean inter deos relatum, non mirum est: nam, ut supra diximus, 
necesse est etiam relatorum inter deos apud inferos esse simulacra, ut 
Herculis, Liberi patris, Castoris et Pollucis. multi hoc non uidentes ad 
Sibyllam referunt, ut dicat: uis me bis inferos cernere, modo et 'cum me 
lucis Hecate praefecit Auernis', quod est paulo post dictura. quod si est, 
non bis haec, sed tertio inferos cernet: nam quandoque etiam ipsa 
morietur. item hi supra dictam non uidentes rationem, dicunt de se 
Sibyllam dicere: nam si de Aenea dicat, non eum praeuidet deum futurum. 
quod si est, caruit numine et quemadmodum est de Miseno uaticinatura? unde 
referre nos debemus ad id ut dicamus etiam post apotheosin apud inferos 
remanere simulacra. 
STYGIOS LACUS Styx palus quaedam apud inferos dicitur, de qua legimus "di 
cuius iurare timent et fallere numen'': quod secundum fabulas ideo est, 
quia dicitur Victoria, Stygis filia, bello Gigantum Ioui fauisse: pro 
cuius rei remuneratione Iuppiter tribuit ut dii iurantes per eius matrem 
non audeant fallere. ratio autem haec est: Styx maerorem significat, unde 
apo tou stugerou, id est a tristitia Styx dicta est. dii autem laeti sunt 
semper: unde etiam inmortales, quia aphthartoi kai makarioi, hoc est sine 
morte beati. hi ergo quia maerorem non sentiunt, iurant per rem suae 
naturae contrariam, id est tristitiam, quae est aeternitati contraria. 
ideo iusiurandum per execrationem habent.
135. TARTARA locus inferorum profundus, de quo Lucanus ad inferos dicit 
"cuius uos estis superi''. 
INSANO magno.
136. ACCIPE QUAE PERAGENDA PRIUS si uis, inquit, reuerti, audi 
obseruationis praecepta. et sub imagine fabularum docet rectissimam uitam, 
per quam animabus ad superos datur regressus. 
LATET ARBORE OPACA AVREUS licet de hoc ramo hi qui de sacris Proserpinae 
scripsisse dicuntur, quiddam esse mysticum adfirment, publica tamen opinio 
hoc habet. Orestes post occisum regem Thoantem in regione Taurica cum 
sorore Iphigenia, ut supra diximus, fugit et Dianae simulacrum inde 
sublatum haud longe ab Aricia collocauit. in huius templo post mutatum 
ritum sacrificiorum fuit arbor quaedam, de qua infringi ramum non licebat. 
dabatur autem fugitiuis potestas, ut si quis exinde ramum potuisset 
auferre, monomachia cum fugitiuo templi sacerdote dimicaret: nam fugitiuus 
illic erat sacerdos ad priscae imaginem fugae. dimicandi autem dabatur 
facultas quasi ad pristini sacrificii reparationem. nunc ergo istum inde 
sumpsit colorem. ramus enim necesse erat ut et unius causa esset 
interitus: unde et statim mortem subiungit Miseni: et ad sacra Proserpinae 
accedere nisi sublato ramo non poterat. inferos autem subire hoc dicit, 
sacra celebrare Proserpinae. de reditu autem animae hoc est: nouimus 
Pythagoram Samium uitam humanam diuisisse in modum 
Y litterae, scilicet quod prima aetas incerta sit, quippe quae adhuc se 
nec uitiis nec uirtutibus dedit: biuium autem 
Y litterae a iuuentute incipere, quo tempore homines aut uitia, id est 
partem sinistram, aut uirtutes, id est dexteram partem sequuntur: unde ait 
Persius "traducit trepidas ramosa in compita mentes''. ergo per ramum 
uirtutes dicit esse sectandas, qui est 
Y litterae imitatio: quem ideo in siluis dicit latere, quia re uera in 
huius uitae confusione et maiore parte uitiorum uirtus et integritas 
latet. alii dicunt ideo ramo aureo inferos peti, quod diuitiis facile 
mortales intereunt. Tiberianus "aurum, quo pretio reserantur limina 
Ditis''.
137. LENTO VIMINE flexili, ut "lenta quibus torno facili superaddita 
uitis'': alias graui.
138. IVNONI INFERNAE Proserpinae, ut "sacra Ioui Stygio''. 
DICTUS dicatus.
139. ET OBSCVRIS CLAVDUNT CONVALLIBUS UMBRAE re uera enim nemus Aricinum 
densum est.
140. SED NON ANTE DATVR siue iustis siue iniustis. sic intellegentes 
remouebimus quaestionem: hinc enim dicit "longo post tempore uisum''. ex 
eo enim quod dicit descendisse aliquos, ramum quoque depositum esse 
significat. 
TELLVRIS OPERTA secundum eos qui dicunt inferos in medio esse terrarum: 
quos Iuuenalis dicit putari esse sub terris, ut "esse aliquos manes et 
subterranea regna''.
142. PULCHRA quae rapi meruit. 
SVUM sibi carum.
143. NON DEFICIT ALTER ne diceret ab his, qui primo descenderunt, esse 
sublatum.
144. FRONDESCIT in naturam redit. et honeste locutus est dicens: habet 
frondes sui metalli.
145. ALTE VESTIGA OCULIS require omni intentione. 
RITE REPERTUM CARPE 'rite carpe', id est cum obseruatione, non 'rite 
repertum'.
147. SI TE FATA VOCANT hoc est, si quem fata uocant facile sequitur.
148. POTERIS poterit quis. tertiae enim personae significationem ad 
secundam transtulit et generaliter loquitur: nam ut de Aenea dicat non 
procedit. si enim dubitat, caret deo nec potest de Miseno uaticinari. 
DVRO FERRO et genus esse potest et species.
149. PRAETEREA ac si diceret: est et alia opportunitas descendendi ad 
inferos, id est Proserpinae sacra peragendi. duo autem horum sacrorum 
genera fuisse dicuntur: unum necromantiae, quod Lucanus exsequitur, et 
aliud sciomantiae, quod in Homero, quem Vergilius sequitur, lectum est. 
sed secundum Lucanum in necromantia ad leuandum cadauer sanguis est 
necessarius, ut "pectora tunc primum feruenti sanguine supplet'', in 
sciomantia uero, quia umbrae tantum est euocatio, sufficit solus 
interitus: unde Misenus in fluctibus occisus esse inducitur. 
TIBI ideo addidit 'tibi', ne 'amici' posset etiam ad Sibyllam referri.
150. INCESTAT polluit. et incestum est quaecumque pollutio.
151. PENDES sollicitus es, ut "ipse manu multo suspensum numine ducit''. 
et proprie pendere est desiderare aliquid audire, ut "pendetque iterum 
narrantis ab ore''.
152. SEDIBUS HVNC REFER ANTE SVIS apud maiores, ut supra diximus, omnes in 
suis domibus sepeliebantur, unde ortum est ut lares colerentur in domibus: 
unde etiam umbras laruas uocamus a laribus, nam dii penates alii sunt. 
inde est quod etiam Dido cenotaphium domi fecit marito. ergo aut secundum 
istum locutus est morem, quamuis adhuc Troiani domos non habuerint: aut 
dicit, refer hunc naturalibus sedibus, id est terrae: nam in aqua 
perierat. uerum tamen illud est, ut intellegamus eam dicere, sepeli eum: 
nam sepulcrum sedes uocatur: Horatius "nulla certior tamen rapacis Orci 
sede destinata diuitem manet erum'', Vergilius "et nunc seruat honos sedem 
tuus ossaque nomen''. uel 'suis', quoniam eiusdem nominis locum habiturus 
sit. persuadet autem sepulturam, ut possit recentis cadaueris uti anima, 
ut ait Lucanus "non in tartareo latitantem poscimus antro adsuetamque diu 
tenebris, modo luce fugata descendentem animam: primo pallentis hiatu 
haeret adhuc Orci''.
153. PIACVLA SVNTO ad expiationem pollutionis, quae fuerat nata morte 
Miseni.
154. SIC DEMUM ad postremum, hoc est nouissime. et haec particula tam apud 
Vergilium, quam apud omnes idoneos auctores hoc significat, licet in aliis 
diuersa significet. 
LUCOS STYGIS ET REGNA INVIA VIVIS ASPICIES Seneca scripsit de situ et de 
sacris Aegyptiorum. hic dicit circa Syenen, extremam Aegypti partem, esse 
locum, quem Philas, hoc est amicas, uocant ideo quod illic est placata ab 
Aegyptiis Isis, quibus irascebatur quod membra mariti Osiridis non 
inueniebat, quem frater Typhon occiderat. quae inuenta postea cum sepelire 
uellet, elegit uicinae paludis tutissimum locum, quam transitu constat 
esse difficilem; limosa enim est et papyris referta et alta. ultra hanc 
est breuis insula, inaccessa hominibus, unde Abatos appellata est: Lucanus 
"hinc Abatos, quam nostra uocat ueneranda uetustas''. haec palus Styx 
uocatur, quod tristitiam transeuntibus gignit. sane ad illam insulam ab 
his qui sacris inbuti sunt, certis transitur diebus. lectum est etiam quod 
uicini populi cadauera suorum ad alteram regionem transferunt; sed si quis 
forte in fluuio pereat nec eius inueniatur cadauer, post centum ei annos 
ultima persoluuntur. hinc est tractum "centum errant annos uolitantque 
haec litora circum''. 
ET REGNA INVIA quae contra naturam fiunt non adserunt praeiudicium 
generalitati: unde ait 'inuia regna', licet et Hercules aliique 
transierint et sit transiturus Aeneas. sic dictum est et illud "euaditque 
celer ripam inremeabilis undae''.
156. MAESTO VVLTU propter mortem amici et rami inquisitionem. 
DEFIXUS LUMINA defixa lumina habens, per quod tristitia mentis ostenditur.
157. INGREDITVR pro graditur: uacat praepositio, ut "ingrediturque solo et 
caput inter nubila condit''.
159. PARIBUS CURIS VESTIGIA FIGIT aut simili sollicitudine detentus 
incedit: aut 'figit uestigia', id est stat subito, quod cogitantes facere 
consuerunt.
160. MULTA INTER SESE VARIO SERMONE SEREBANT hic proprie dictus est sermo, 
qui inter utrumque seritur.
163. INDIGNA MORTE miserabili, non congrua eius meritis: uel propter 
animae etiam extinctionem elementi contrarietate.
165. MARTEMQUE ACCENDERE CANTU hemistichium hoc dicitur addidisse dum 
recitat.
168. VITA SPOLIAVIT ad bellum retulit, in quo uictis tolluntur exuuiae.
170. NON INFERIORA SECVTUS ubique Aenean Hectori conparat, ut "ambo 
animis, ambo insignes praestantibus armis''.
171. CAVA DUM PERSONAT AEQUORA CONCHA aut personare facit: aut 
hysterologia est, dum per caua aequora sonat.
172. DEMENS inprouidus, qui non considerauit etiam deos in aemulationem 
posse descendere.
173. AEMVLUS modo 'eiusdem rei studiosus', alias 'inimicus' inuenitur. 
EXCEPTUM oppressum insidiis: quo sermone ostendit eum tantae fuisse 
uirtutis, ut ne a numine quidem nisi insidiis opprimeretur. 
TRITON paenultima accentum habet, nam Tritonis facit: si enim ultima 
habeat, Tritontis facit, quod non procedit: ut Demophoon, Demophoontis.
175. ERGO aut quia talis perierat, aut quia sic fuerat interemptus.
176. PRAECIPVE PIUS AENEAS ubique Aenean supra ceteros inducit mortem 
cuiuslibet dolere, ut "nunc Amyci casum gemit'', item "casuque animum 
concussus amici''. hinc ei dat circa sepulturam etiam sordida officia, 
quae in aliis denegat locis. qui enim de pietatis generibus scripserunt 
primum locum in sepultura esse uoluerunt: unde cum pontificibus nefas 
esset cadauer uidere, magis tamen nefas fuerat si uisum insepultum 
relinquerent. genus autem fuerat sepulturae iniectio pulueris: unde est 
"aut tu mihi terram inice''. Horatius "non est mora longa; licebit iniecto 
ter puluere curras''.
177. ARAMQUE SEPVLCRI pyram dicit, quae in modum arae construi lignis 
solebat: nam et sequitur 'congerere arboribus caeloque educere certant'. 
et aram, quae ante sepulcrum fieri consueuit, intellegere non possumus, ut 
"stant manibus arae'', cum nondum facta sit funeratio, quae praecedit 
sepulcrum. Probus tamen et Donatus de hoc loco requirendum adhuc esse 
dixerunt.
178. CAELOQUE EDUCERE CERTANT ut hoc faciant mente pertractant: nam adhuc 
ituri ad siluas sunt.
179. ITVR 'eo' e breuis est, 'itur' i longa inuenitur. ergo quia hoc 
uerbum breue est in origine et in declinatione fit longum, ideo certa eius 
natura nec in temporibus nec in participiis inuenitur: nam cum 'itur' 
longa sit, 'iturus' breuis inuenitur, ut "superumque in lumen ituras''. 
multi tamen temptant dicentes 'itur' propter 'eo', quae prima uerbi origo 
est, per diphthongon scribi debere: quod non procedit, quia diphthongos 
semper longa est, 'i' autem et produci potest et corripi. hinc est quod 
'fortuitus' i et producit et corripit: Iuuenalis "non quasi fortuitus nec 
uentorum rabie, sed iratus cadat in terras et iudicet ignis'', contra 
Horatius "nec fortuitum spernere cespitem leges sinebant''. hic enim nisi 
i littera longa sit, non stat uersus. et hoc protulimus exemplum unius 
sermonis, ne quis dicat 'iturus' et 'itur' ideo uariam habere naturam 
propter temporum uarietatem: unde melius est, ut diximus, originis 
considerare rationem. sane 'fortuitus' ab eundo est et a fortuna 
conpositum.
180. PROCVMBUNT PICEAE picea secundum Plinium in naturali historia quinta 
species cedri est: nam cedria dicta est quasi kaiomenês druos hugron, id 
est arboris umor ardentis.
183. NEC NON AENEAS bona oeconomia uenitur ad ramum.
184. ACCINGITVR ARMIS instruitur officiis.
186. FORTE PRECATVR uacat 'forte': et est uersus de his qui tibicines 
uocantur, quibus datur aliquid ad solam metri sustentationem, ut "nunc 
dextra nunc ille sinistra'': nec enim possumus intellegere eum fortuitu 
rogasse.
187. SI aduerbium rogantis et optantis est per se plenum, sicut et 'o', 
quamquam neoterici haec iungant et pro uno ponant: Persius "o si ebulliat 
patruus, praeclarum funus! et o si''.
188. QUANDO siquidem. et 'nimium uere' cum ingenti dixit adfectu, quasi 
mors praedicta falsa esse debuerit.
190. CUM FORTE COLVMBAE auguria aut oblatiua sunt, quae non poscuntur, aut 
inpetratiua, quae optata ueniunt. hoc ergo quia oblatiuum est, ideo dixit 
'forte'. bene autem a columbis Aeneae datur augurium, et Veneris filio et 
regi: nam ad reges pertinet columbarum augurium, quia numquam solae sunt, 
sicut nec reges quidem.
191. IPSA SUB ORA perite, ne si longius uolarent, non ad eum pertinere 
uiderentur: nam moris erat ut captantes auguria certa sibi spatia 
designarent, quibus uolebant uidenda ad se pertinere.
193. MATERNAS Veneri consecratas, propter fetum frequentem et coitum.
194. SI QUA VIA EST si est ratio. et iam ex hoc loco esse incipit 
inpetratiuum quod fuerat oblatiuum. 
CURSVMQUE PER AVRAS 'cursum' uocauit impetum et eundi officium: nam et 
nauium cursum dicimus.
196. NE DEFICE REBUS ne desere in rebus incertis. et bene in siluis 
inuocat matrem, quam iam scit sibi uisam esse habitu uenatricis, ut in 
primo legimus.
197. SIC EFFATUS proprie effata sunt augurum preces: unde ager post 
pomeria, ubi captabantur auguria, dicebatur effatus. 
VESTIGIA PRESSIT quia ad captanda auguria post preces inmobiles uel sedere 
uel stare consueuerant.
198. OBSERVANS QUAE SIGNA FERANT seruare enim et de caelo et de auibus 
uerbo augurum dicitur. 
QUO TENDERE PERGANT PASCENTES hinc iam optimum significatur augurium, quod 
pascebant. nam Romani moris fuit et in comitiis agendis et in bellis 
gerendis pullaria captare auguria. unde est in Liuio quod cum quidam 
cupidus belli gerendi a tribuno plebis arceretur ne iret, pullos iussit 
adferri: qui cum missas non ederent fruges, inridens consul augurium ait 
'uel bibant', et eos praecipitauit in Tiberim: inde nauibus uictor 
reuertens {ad Africam tendens} in mari cum omnibus quos ducebat extinctus 
est. multi 'pascentes' distingunt, et absolutus est sensus. alii dicunt 
'pascentes uolando' et referunt ad naturam columbarum, quae exilientes 
pascere consuerunt. alii 'uolando' ambulando dicunt: uola enim dicitur 
media pars pedis siue manus.
199. PRODIRE prodibant: infinitus pro indicatiuo.
201. GRAVE OLENTIS male olentis: alibi bene olentis, ut "et grauiter 
spirantis copia thymbrae floreat''.
202. LIQUIDVMQUE PER AERA LAPSAE non est ae+ris perpetuum epitheton, sed 
purum et incorruptum ait Auerni comparatione. dicit autem eas alte uolasse 
ad uitandum Auerni odorem.
203. SUPER ARBORE SIDUNT secundum antiquam licentiam.
204. AVRI AVRA splendor auri: Horatius "tua ne retardet aura maritos'', id 
est splendor. hinc et aurum dicitur a splendore, qui est in eo metallo: 
hinc et aurarii dicti, quorum fauor splendidos reddit.
205. BRVMALI FRIGORE VISCUM bene 'brumali' addidit: tunc enim maturum est 
et auri imitatur colorem, nam noua fronde uiret. quod, ut ait Plinius in 
naturali historia, de fimo turdelarum in certis arboribus nascitur: unde 
Plautus "ipsa sibi auis mortem creat''.
207. TERETIS TRVNCOS 'teres' est rotundum aliquid cum proceritate, ut 
"incumbens tereti Damon sic coepit oliuae''. Horatius "brachia et uultum 
teretesque suras integer laudo''.
210. EXTEMPLO bene uerbo usus est augurum, ut diximus supra.
211. CUNCTANTEM aliud pendet ex alio: 'cunctantem', quia 'auidus', ut 
ostendat tantam fuisse auellendi cupiditatem, ut nulla ei satisfacere 
posset celeritas: nam tardantem dicere non possumus eum qui fataliter 
sequebatur. alii 'cunctantem' ad auri naturam referunt, id est mollem, 
quia paulatim frangitur et lentescit. alii 'cunctantem' grauem dicunt, ut 
"glaebas cunctantes crassaque terga expecta''.
212. NEC MINUS nihilo minus ille deflebatur. 
INTEREA dum itur ad siluas.
213. INGRATO tristi, ut gratum laetum aliquid dicimus. alii 'ingrato' 
dicunt gratiam non sentienti.
214. PINGVEM aut de Graeco transtulit liparan magnam: aut hypallage est, 
hoc est de pinguibus taedis.
215. FRONDIBUS ATRIS aptis ad funera.
216. ANTE CUPRESSOS CONSTITVUNT cupressus adhibetur ad funera, uel quod 
caesa non repullulat, uel quod per eam funestata ostenditur domus, sicut 
laetam frondes indicant festae. Varro tamen dicit pyras ideo cupresso 
circumdari propter grauem ustrinae odorem, ne eo offendatur populi 
circumstantis corona, quae tamdiu stabat respondens fletibus praeficae, id 
est principi planctuum, quamdiu consumpto cadauere et collectis cineribus 
diceretur nouissimum uerbum 'ilicet', quod ire licet significat: unde est 
"dixitque nouissima uerba''.
218. PARS CALIDOS LATICES Plinius in naturali historia dicit hanc esse 
causam ut mortui et calida abluantur et per interualla conclamentur, quod 
solet plerumque uitalis spiritus exclusus putari et homines fallere. 
denique refert quendam superpositum pyrae adhibitis ignibus erectum esse 
nec potuisse liberari. unde et seruabantur cadauera septem diebus, et 
calida abluebantur, et post ultimam conclamationem conburebantur: unde 
traxit Terentius "desine, iam conclamatum est''. 
AENA UNDANTIA FLAMMIS hoc est per flammas: alibi "nec iam se capit unda: 
uolat uapor ater ad auras''.
219. LAVANT FRIGENTIS ET UNGUNT uersus Ennii, qui ait "Tarquinii corpus 
bona femina lauit et unxit''.
220. DEFLETA participium ab eo quod est 'fleor', si tamen inueniatur; 
alias sine uerbi origine esse dicemus.
221. PURPVREAS ad imitationem sanguinis, in quo est anima, ut diximus 
supra: ut "purpuream uomit ille animam''. 
VELAMINA NOTA uel ipsi cara, uel animae: ex notitia enim gignitur caritas, 
ut "hic inter flumina nota''.
222. FERETRO graece dixit, nam latine capulus dicitur a capiendo: unde ait 
Plautus "capularis senex'', id est capulo uicinus. et 'subiere feretro' ut 
"subeunt muro''.
223. MORE PARENTUM propinquioribus enim uirilis sexus hoc dabatur 
officium.
224. FACEM de fune, ut Varro dicit: unde et funus dictum est. per noctem 
autem urebantur: unde et permansit ut mortuos faces antecedant.
225. FUSO CRATERES OLIVO diis superis tantum libabant, inferis uero 
sacrificantes etiam uasa in ignem mittebant, unde ait 'crateres': quod 
etiam Statius in Archemori sepultura commemorat. 'oliuum' autem ab oliua 
dixit: nam oleum ab olea dicitur.
226. FLAMMA QUIEVIT pyrae ingentis, quia, ut in quarto diximus, pro 
qualitate personae pyrae fiebant. sepulcra etiam uel minora uel magna 
faciebant.
228. OSSAQUE LECTA aut collecta, aut lecta ideo quia, ut supra diximus, 
nobiles numquam soli conburebantur, sed cum dilectis equis uel canibus uel 
famulo.
229. TER SOCIOS aut saepius, aut re uera ter: licet enim a funere 
contraxerint pollutionem, tamen omnis purgatio ad superos pertinet, unde 
et ait inparem numerum: aut quia hoc ratio exigit lustrationis. 
CIRCUMTVLIT purgauit. antiquum uerbum est. Plautus "pro laruato te 
circumferam'', id est purgabo: nam lustratio a circumlatione dicta est uel 
taedae uel sulphuris. Iuuenalis "si qua darentur sulphura cum taedis''.
230. SPARGENS quia res aguntur infernae. in secundo Aeneas deos portaturus 
ait "donec me flumine uiuo abluero''. hic enim erat mos, ut diximus supra. 

FELICIS OLIVAE arboris festae. sed moris fuerat ut de lauro fieret. sane 
dicit Donatus quod hoc propter Augustum mutauit. nam nata erat laurus in 
Palatio eo die, quo Augustus: unde triumphantes coronari consueuerant. 
propter quam rem noluit laurum dicere ad officium lugubre pertinere.
231. NOVISSIMA VERBA id est 'ilicet': nam 'uale' dicebatur post tumuli 
quoque peracta sollemnia.
233. SVAQUE ARMA VIRO ipsi cara sculpsit in saxo: nam supra ea iam legimus 
concremata. 
REMVMQUE TUBAMQUE quia et bellator et remex fuerat. licet possimus etiam 
solam tubam accipere: remus enim dicitur lorum, quod continet tubam.
234. MONTE SUB AERIO in ae+rio: nam supra est positus. 'ae+rium' autem 
alii altum dicunt, alii nomen montis antiquum uolunt: unde est 'qui nunc 
Misenus ab illo dicitur'.
236. PRAECEPTA SIBYLLAE ut "duc nigras pecudes, ea prima piacula sunto''.
237. SPELVNCA ALTA FUIT qua ad inferos descendebatur, non ubi fuerat 
Sibylla uaticinata.
238. SCRVPEA lapillosa: nam scrupus proprie est lapillus breuis, qui 
incedentibus inpedimento est et pressus sollicitudinem creat: unde etiam 
scrupulus dictus est. 
LACU NIGRO aut alto: aut uere nigro inferorum uicinitate. 
TUTA autem, quia hinc lacu, hinc cingitur siluis. dicit autem locum, quem 
nunc doliola uocant.
239. VOLANTES uolucres: participium pro nomine posuit, ut "plurimus 
Alburnum uolitans cui nomen asilo est'': licet illic sit etiam altera 
figura. sane sciendum Lucretium et alios physicos dicere ae+rem corporeum 
esse, unde et aues sustinet; sed hunc cedere uapori sulphureo, unde aues 
in illis locis desertae ae+re, quo portari solent, concidunt non odore, 
sed pondere: quod potest esse ueri simile, quia altius in eodem loco 
possunt uolare, ut "tollunt se celeres liquidumque per ae+ra lapsae''.
241. AD CONVEXA caeli curuitatem.
244. INVERGIT VINA SACERDOS in quarto ait "media inter cornua fundit''. et 
fundere est supina manu libare, quod fit in sacris supernis; uergere autem 
est conuersa in sinistram partem manu ita fundere, ut patera conuertatur, 
quod in infernis sacris fit. haec autem pertinent ad uictimarum 
explorationem, ut, si non stupuerint, aptae probentur.
247. VOCE VOCANS non uerbis, sed quibusdam mysticis sonis: nam uarie 
numina inuocabantur, quod aperte Lucanus expressit, ut "latratus habet 
illa canum gemitusque luporum: quod stridunt ululantque ferae, quod 
sibilat anguis exprimit et planctus fractaeque tonitrua nubis: tot rerum 
uox una fuit''. 
CAELOQUE EREBOQUE POTENTEM hoc est quod ait 'Hecaten', ut plenum numen 
ostenderet.
248. SUPPONUNT CULTROS id est uictimas caedunt. fuit autem uerbum 
sacrorum, in quibus mali ominis uerba uitabant. hinc est quod et mactare 
dicebatur, quod magis augere significat. dicimus autem 'hic culter, 
cultri': nam 'cultellus' diminutiuum est, 'cultellum' penitus Latinum non 
est.
249. SUCCIPIUNT antique, nam modo 'suscipiunt' dicimus.
250. MATRI EVMENIDUM id est Nocti, ut "hunc mihi da proprium, uirgo sata 
Nocte, laborem''. et Eumenides dicuntur kata antiphrasin, cum sint 
inmites. 
MAGNAEQUE SORORI id est Terrae: nam, ut supra diximus, nihil est aliud nox 
nisi umbra terrarum.
251. ENSE FERIT ut eum contra umbras haberet consecratum. hinc est quod ei 
dicit Sibylla 'tuque inuade uiam uaginaque eripe ferrum', item 
"strictamque aciem uenientibus offert''. hoc autem etiam Homerus dicit. 
STERILEMQUE TIBI PROSERPINA VACCAM deae congruam, numquam enitenti.
252. NOCTVRNAS ARAS quae tota nocte arderent. 
INCHOAT autem perficit. et est uerbum sacrorum.
253. SOLIDA INPONIT TAVRORUM VISCERA FLAMMIS non exta dicit, sed carnes, 
nam 'uiscera' sunt quicquid inter ossa et cutem est: unde etiam uisceratio 
dicitur, ut diximus supra. ergo per 'solida uiscera' holocaustum 
significat, quod detractis extis arae superinponebatur. quae nonnumquam 
abluta et elixa etiam ipsa reddebantur: unde infert 'fundens ardentibus 
extis'. quamquam alii pro parte totum uelint, ut per exta totum animal 
intellegatur.
255. PRIMI SUB LUMINA SOLIS ET ORTUS atqui haec sacra, ut dicunt, per 
noctem fiebant. sed locutus est secundum Romanum ritum, quo dies creditur 
a medio noctis incipere: illo autem loco, quo dicit 'nox ruit Aenea', non 
uenit, sed finitur significat. quamquam alii dicant sacra haec a medio die 
incipere et perduci usque ad mediam noctem: quod si est, 'nox ruit' potest 
uenit significare.
257. VISAEQUE CANES VLVLARE ita numinis ostendebatur aduentus. 'canes' 
autem Furias dicit Lucanus "Stygiasque canes in luce superna destituam'', 
sicut etiam diximus supra. 'ululare' autem et canum et Furiarum est.
258. ADVENTANTE DEA ipsa scilicet Proserpina. 
PROFANI qui non estis initiati, amuêtoi, bebêloi.
259. TOTOQUE ABSISTITE LUCO hoc est, non tantum a spelunca, sed ab omni 
luci uicinitate discedite.
260. INVADE VIAM ingredere.
262. FURENS deo plena: aut certe similis furenti.
264. DII QUIBUS IMPERIUM EST ANIMARUM plenus locus alta sapientia. de qua 
uarie disserunt philosophi: nam dicunt per alios animas ad inferos duci, 
ut "hac animas ille euocat Orco pallentes, alias sub Tartara tristia 
mittit''; item per alios transferri, ut "nauita sed tristis''; per alios 
purgari, ut "aliae panduntur inanes suspensae ad uentos''; per alios uero 
ad summa reuocari, ut "Lethaeum ad fluuium deus euocat agmine magno''. 
sciens ergo de deorum imperio uarias esse opiniones, prudentissime tenuit 
generalitatem. ex maiore autem parte Sironem, id est magistrum suum 
Epicureum sequitur. huius autem sectae homines nouimus superficiem rerum 
tractare, numquam altiora disquirere. 
UMBRAEQUE SILENTES secreta inferorum semper silentia: nam hominum umbrae 
loquuntur. hinc est "quae sacra silentia norunt''. inuocat autem summum 
bonum, quod in silentio constare manifestum est.
265. ET CHAOS elementorum confusio. inuocat autem rerum primordia, quae in 
elementorum fuerunt confusione. per Phlegethonta, inferorum fluuium, ignem 
significat: nam phlox graece, latine ignis est; unde secundum Heraclitum 
cuncta procreantur. et re uera sine calore nihil nascitur, adeo ut de 
septentrione dicat "sterili non quicquam frigore gignit''. 
LOCA NOCTE SILENTIA LATE aut hoc est quod supra ait 'umbraeque silentes', 
aut uult ostendere, esse partem mundi, in qua perpetuae sunt tenebrae. cum 
enim probatum sit quod legimus "et minima contentos nocte Britannos'', 
sphaerae exigit ratio, ut e contrario sit regio noctibus uacans.
266. SIT MIHI FAS AVDITA LOQUI de alta dicturus prudentia miscet poeticam 
licentiam. 
SIT NUMINE VESTRO concedatur a uestro numine.
267. ALTA TERRA ET CALIGINE MERSAS bene iunxit: ex terris enim caligo 
procreatur, id est umbra.
268. OBSCVRI SOLA SUB NOCTE aut hypallage est 'sub obscura nocte soli 
ibant': aut 'sub sola nocte', id est ubi nihil aliud est praeter noctem.
269. DOMOS VACVAS nostri mundi comparatione: simulacra enim illic sunt, 
quae inania esse non dubium est. 
INANIA REGNA inanium: per quod ostenditur uacuum.
270. INCEPTAM alii 'incertam' legunt, illuc tamen recurrit; nam 'incertam' 
incipientem, id est minorem significat. 
LUCE MALIGNA obscura: nam malignum est proprie angustum, ut "aditusque 
maligni'', id est minores, obscuri. sane sciendum, lunae, licet minoris, 
commemoratione ostendere eum, fuisse illic aliquid lucis: nam aliter 
omnia, quae dicturus est, uidere non poterant.
271. UBI quando: nam non est loci, sed temporis.
272. NOX ABSTVLIT ATRA COLOREM hoc et uidemus et tractatur ab Epicureis, 
rebus tollere noctem colorum uarietatem: unde etiam apud inferos omnia 
nigra esse dicuntur. contra hos Academici una re pugnant: nam squamas 
piscium dicunt lucere per noctem.
273. VESTIBVLUM ut Varro dicit, etymologiae non habet proprietatem, sed 
fit pro captu ingenii: nam uestibulum, ut supra diximus, dictum ab eo, 
quod ianuam uestiat. alii dicunt a Vesta dictum per inminutionem: nam 
Vestae limen est consecratum. alii dicunt ab eo, quod nullus illic stet; 
in limine enim solus est transitus: quomodo uesanus dicitur non sanus, sic 
uestibulum quasi non stabulum. 
FAUCIBUS ORCI deum posuit pro loco, ut Iouem dicimus et ae+rem 
significamus: Horatius "manet sub Ioue frigido uenator''. Orcum autem 
Plutonem dicit: nec enim per Charonta possumus intellegere inferos dictos, 
quia minor potestas pro imperio numquam ponitur, sed illa quae tenet 
imperium. ergo alter est Charon: nam Orcus idem est Pluton, ut in Verrinis 
indicat Cicero dicens "ut alter Orcus uenisse Hennam et non Proserpinam, 
sed ipsam Cererem rapuisse uideatur''. alibi ait "qua Ditem patrem 
emersisse ab inferis putant''. dicimus autem et hic Dis et hic Ditis.
274. LUCTUS ET VLTRICES POSVERE CUBILIA CURAE ea dicit esse in aditu 
inferorum, quae uicina sunt morti; aut quae post mortem creantur; aut quae 
in morte sunt, ut pallorem. luctus enim post mortem est. 
CURAE conscientiae, quae puniunt semper nocentes.
275. TRISTIS seuera, quae gignit seueritatem. Cicero "iudex tristis et 
integer''.
276. MALESVADA FAMES quae impellit homines interdum ad inlicita. 
TURPIS EGESTAS quae turpes facit. et quasi harum rerum imagines facit, 
quas dicit esse apud inferos ideo, quia in quem ista concurrunt, sit 
mortalis necesse est: unde deos inmortales dicunt, qui ista non sentiunt 
quibus mors creatur.
277. TERRIBILES VISU FORMAE omnes scilicet quas supra dixit.
278. CONSANGUINEUS LETI SOPOR secundum Homerum: uel iuxta illud "dulcis et 
alta quies placidaeque simillima mortis''. 
MALA MENTIS GAVDIA generaliter omnium scelerum dicit, ac si diceret 'malae 
mentis gaudia': ut cum male fecerunt gaudeant.
279. MORTIFERVMQUE ADVERSO IN LIMINE BELLUM mire cum omnia in uestibulo, 
bellum uero in limine ipso posuit, quoniam nulla maior est mortis causa 
quam bellum. et est familiare epitheton.
280. EVMENIDUM THALAMI Furiae numquam nupserunt: unde thalamos accipiamus 
in quibus natae sunt. alii thalamos dicunt, qui facti sunt auctoribus 
Furiis, in quibus adulteria et caedes admiserunt: sed non procedit, quia 
ait 'terribiles uisu formae'. et ut non uideatur esse contrarium quia 
Furias paulo post alibi dicit esse: nam possunt hic natae esse, et alibi 
manere, et alibi officium exercere poenarum.
281. CRINEM VITTIS INNEXA ut "scissa comam'' et "oculos suffusa''.
282. IN MEDIO aut uestibulo: aut absolutum est, et intellegimus hanc esse 
eburneam portam, per quam exiturus Aeneas est. quae res haec omnia indicat 
esse simulata, si et ingressus et exitus simulatus est et falsus.
283. VLMUS OPACA, INGENS distinguenda sunt ista propter duo epitheta. et 
quidam tradunt ideo in ulmo somnia inducta, quod uino grauati uana 
somnient et ulmus apta sit uiti: et ideo apud inferos rem inanem * * * 
PANDIT non aperit, sed expandit, id est extendit. et <dicunt> quidam 
'pandit' ab eo, quod est 'aperit' uenire; nam quod apertum, est latius 
diffusum: hinc est "patulae recubans sub tegmine fagi''.
VVLGO temere, passim, cateruatim. an 'uulgo ferunt'?
284. VANA TENERE utrum katholou, an quae ex his uana sunt? et duo 
somniorum genera putantur: unum de caelo, ut "uisa dehinc caelo facies 
delapsa parentis Anchisae'', quod est uerum, aliud ab inferis, quod est 
uanum. 
FOLIISQUE SUB OMNIBUS HAERENT qui de somniis scripserunt dicunt, quo 
tempore folia de arboribus cadunt, uana esse somnia: quod per transitum 
tetigit. 'uana' autem ideo, quia ab inferis; nam uera mittunt superi. 
Homerus kai gar t' onar ek Dios estin: somnium de Ioue.
286. CENTAVRI IN FORIBUS STABVLANT bene 'in foribus', quia ea quae contra 
naturam possunt creari, statim pereunt. aut ideo in aditu monstra sunt 
posita, ut propter hoc terribiliora essent inferis. 'stabulant' autem 
habitant. et usurpatiue dixit, ut 'populat', luctat; nam stabulor dicimus. 
et bene adlusit, quia ex parte equi sunt. Centauri autem Ixionis et nubis 
filii sunt. Ixion enim amatam Iunonem de stupro interpellauit. illa 
confessa Ioui est, et ex eius uoluntate nubem ei in suam formam conuersam 
obtulit, unde feruntur nati esse Centauri. 
SCYLLAEQUE BIFORMES bene plurali usus est numero: nam et illa Nisi 
secundum alios in auem conuersa est, secundum alios in piscem. ergo etiam 
ipsa biformis fuit, sicut haec in Siciliae freto. dictum autem est per 
poetae scientiam uel licentiam. quidam pluralem numerum pro singulari 
positum uolunt: nam quae in auem conuersa est nihil terroris habet. harum 
sane fabulae in bucolicis plenius narratae sunt.
287. CENTVMGEMINUS BRIAREUS centies duplex: secundum fabulas ipse etiam 
dictus est Aegaeon. qui, ut non nulli tradunt, pro diis aduersus Gigantes 
bella gessit, ut uero alii adfirmant, contra deos pugnauit eo maxime 
tempore quo inter Iouem et Saturnum de caelesti regno certamen fuit: unde 
eum a Ioue fulmine ad inferos tradunt esse trusum. alii dicunt, cum Iuno 
et Minerua et Neptunus ceterique dii Iouem ligare uellent, a Thetide 
Briareum adhibitum Iouem uinculis exemisse. 
AC BELVA LERNAE hydram dicit, serpentem inmanis magnitudinis, quae fuit in 
Lerna Argiuorum palude; sed latine excetra dicitur, quod uno caeso tria 
capita excrescebant. cum saepe amputata triplarentur, admoto ab Hercule 
incendio consumpta narratur, cuius felle Hercules sagittas suas tinxisse 
dicitur. sed constat hydram locum fuisse euomentem aquas, uastantes 
uicinam ciuitatem, in quo uno meatu clauso multi erumpebant: quod Hercules 
uidens loca ipsa exussit et sic aquae clausit meatus; nam hydra ab aqua 
dicta est. potuisse autem hoc fieri ille indicat locus, ubi dicit "omne 
per ignem excoquitur uitium atque exudat inutilis umor''. et utrum hic 
distinctio plena sit, an 'horrendum stridens' inferioribus iungendum sit? 
stridere enim bene Chimaerae datur, quae et serpentes habet et flammas.
288. HORRENDUM STRIDENS pro 'horrende': aduerbium qualitatis deriuatum in 
nomen. 
FLAMMISQUE ARMATA CHIMAERA Typhonis et Echidnae filia, ore leo, postremis 
partibus draco, media caprea secundum fabulas fuit. re uera autem mons est 
Ciliciae, cuius hodieque ardet cacumen, iuxta quod sunt leones; media 
autem pascua sunt, quae capreis abundant; ima uero montis serpentibus 
plena. hunc Bellerophontes habitabilem fecit, unde Chimaeram dicitur 
occidisse.
289. GORGONES hae Gorgones Phorci filiae tres fuerunt in extrema Africa 
circa Atlantem montem, quae omnes unum oculum habebant, quo inuicem 
utebantur. quarum nomina haec fuerunt Stheno, Euryale, Medusa. sed Medusa, 
erecta fauore Neptuni, ausa est crines suos Mineruae capillis praeferre: 
qua re indignata dea, crines eius in serpentes uertit eamque excidi a 
Perseo fecit luminibus orbatam, fecitque ut quisquis caput eius uidisset 
uerteretur in saxum. sed Perseus, Iouis et Danaes filius, cum ad eam 
occidendam uolaret, prae se scutum ferens speculi candore perlucidum, 
sicut Minerua monstrauerat, in umbra eius uidit caput Gorgonae et ita 
auersus accedens id amputauit. quod cum ad Polydecten regem pertulisset 
isque negaret id eius uirtute confectum, conspicuum id regi fecit: cuius 
conspectu ille in saxum mutatus est, quod in Seripho insula hodieque 
ostenditur. Serenus tamen dicit poeta Gorgonas puellas fuisse unius 
pulchritudinis, quas cum uidissent adulescentes, stupore torpebant: unde 
fingitur, quod si quis eas uidisset, uertebatur in lapidem. sane quidam 
dicunt uersus alios hos a poeta hoc loco relictos, qui ab eius 
emendatoribus sublati sint 
Gorgonis in medio portentum inmane Medusae,
uipereae circum ora comae, cui sibila torquent
infamesque rigent oculi, mentoque sub imo
serpentum extremis nodantur uincula caudis.
HARPYIAEQUE aut iam mortuas intellege, aut secundum Platonem et alios 
simulacra, licet uiuarum, illic fuisse: nam dicunt esse omnium rerum ideas 
quasdam, id est imagines, ad quarum similitudinem procreantur uniuersa. 
hinc est quod in Statio Amphiaraus Plutoni dicit "omnibus finitor rerum 
esse uideris, mihi uero et sator''. harum autem simulacra bene apud 
inferos sunt, quae esse dicuntur et furiae. 
TRICORPORIS UMBRAE Eryli et Geryonis.
291. OFFERT non ad feriendum, sed ad repellendas umbras: unde et 'offert' 
dixit. sacerdos autem ferire prohibet.
295. TARTAREI QUAE FERT ACHERONTIS AD UNDAS sequitur illud Pythagoricum, 
dicens tenuisse eos uiam post errorem siluarum, quae uel ad uitia uel ad 
uirtutes, ut diximus, ducit. 
TARTAREI ACHERONTIS Acheronta uult quasi de imo nasci Tartaro, huius 
aestuaria Stygem creare, de Styge autem nasci Cocyton. et haec est 
mythologia: nam physiologia hoc habet, quia qui caret gaudio sine dubio 
tristis est. tristitia autem uicina luctui est, qui procreatur ex morte: 
unde haec esse apud inferos dicit.
297. COCYTO ERUCTAT HARENAM in Cocytum: scilicet per Stygem.
298. HAS HORRENDUS AQUAS propter tria flumina. 
PORTITOR proprie portitor est qui portat, abusiue etiam qui portatur 
portitor dicitur, sicut uector.
299. TERRIBILI SQUALORE id est terribilis squaloris. 
CHARON kata antiphrasin quasi achairôn.
300. CANITIES INCVLTA IACET ueteres enim non solum comam ornabant, sed 
etiam barbam, ut non nullas uidemus statuas. ideo dixit 'inculta mento 
canities'. 
STANT horrent. et est polysemus sermo, ut diximus.
302. SUBIGIT subagit, sursum agit, regit. et est polysemus sermo: nam et 
'acuit' significat, ut "subiguntque in cote secures'', et compellit, ut 
"subigitque fateri''. 
VELISQUE MINISTRAT aut per uela, et est septimus: aut 'uelis obsequitur', 
et est datiuus.
303. FERRVGINEA nigra, tristi: nam lugubrem esse hunc colorem ipse 
ostendit dicens "cum caput obscura nitidum ferrugine texit''. 
CORPORA CUMBA omne quod potest uideri, corpus dicitur: unde paulo post 
discretionem fecit dicens "corpora uiua nefas Stygia uectare carina''.
304. IAM SENIOR aut pro positiuo posuit, id est senex: aut, ut diximus, 
'senior' est uirens senex, ut 'iunior' intra iuuenem est: quam rem a 
Varrone tractatam confirmat et Plinius. 
CRVDA DEO VIRIDISQUE SENECTUS to aition: ideo cruda et uiridis, quia in 
deo. et bene 'uiridis', ne contemneretur.
309. AVTVMNI FRIGORE PRIMO extremitatem uult ostendere, quod ait Iuuenalis 
"iam letifero cedente pruinis autumno'': nam prima eius pars feruet, ut 
"totoque autumni incanduit aestu''. sane sciendum, secundum Plinium folia 
autumnali tempore ideo cadere, quia omnis tunc in arboribus umor aestatis 
calore inuenitur exhaustus. ergo 'cadunt', non quia tunc siccari 
incipiunt, sed quia tunc eis iam deest umor.
311. GLOMERANTVR AVES bene rebus uolitantibus animas comparauit, quae et 
ipsae uolant.
312. INMITTIT APRICIS quasi ater phrikês, id est sine frigore, ut diximus 
supra: unde non nulli et Africam dictam uolunt.
313. PRIMI TRANSMITTERE figura Graeca est: ut primi transirent.
315. TRISTIS asper, inmiserabilis, seuerus.
317. AENEAS ordo est: Aeneas ait, dic, o uirgo: cetera per parenthesin 
dicta sunt, id est per suppositionem
319. QUO DISCRIMINE qua differentia. 
RIPAS HAE LINQUUNT repulsae scilicet, non transeuntes.
320. VADA LIVIDA nigra. et 'liuidum' inuidum non nisi apud neotericos 
inuenimus: Lucanus "liuor edax tibi cuncta negat, gentesque subactas''.
321. LONGAEVA SACERDOS Sibyllam Apollo pio amore dilexit et ei obtulit 
poscendi quod uellet arbitrium. illa hausit harenam manibus et tam longam 
uitam poposcit. cui Apollo respondit id posse fieri, si Erythraeam, in qua 
habitabat, insulam relinqueret et eam numquam uideret. profecta igitur 
Cumas tenuit et illic defecta corporis uiribus uitam in sola uoce 
retinuit. quod cum ciues eius cognouissent, siue inuidia, siue miseratione 
commoti, ei epistolam miserunt creta antiquo more signatam: qua uisa, quia 
erat de eius insula, in mortem soluta est. unde non nulli hanc esse 
dicunt, quae Romana fata conscripsit, quod incenso Apollinis templo inde 
Romam adlati sunt libri, unde haec fuerat.
322. DEUM CERTISSIMA PROLES ex eo quod subire inferos potuit. ideo autem 
'certissima', quia multi ad gloriam generis simulant se numinum filios, ut 
Romulus ex Marte, Alexander ex Ioue Ammone. hoc ergo excludit. sic alibi 
de Hercule "salue uera Iouis proles''.
324. ET FALLERE NUMEN ut supra diximus, siue propter Victoriae fauorem, 
Stygis filiae: nam dicitur statuisse Iuppiter, ut si quis de diis 
fefellisset eius numen periurio, uno anno et nouem diebus ab ambrosia et 
nectare prohiberetur. ratio autem est quam supra diximus: ideo per Stygem 
dii iurant, quia tristitia contraria est aeternitati, to stugnon tôi 
makariôi chai athanatôi.
325. INOPS INHVMATAQUE TURBA EST duo dicit, id est nec legitimam 
sepulturam habet, neque imaginariam. inopem enim dicit sine pulueris 
iactu - nam 'ops' terra est - id est sine terra, sine humatione. uult autem 
ostendere tantum ualere inanem, quantum plenam sepulturam: nam et Deiphobi 
umbra transuecta est, cui Aeneas cenotaphium fecit, ut "tunc egomet 
tumulum Rhoeteo in litore inanem constitui''. bene autem sepultos, id est 
fletos - nam sine fletu sepultura non est, unde legimus "inhumata 
infletaque turba'' - facit supradicta flumina transire, quibus luctus nomen 
inposuit. 'centum' autem 'annos' ideo dicit, quia hi sunt legitimi uitae 
humanae, quibus completis potest anima transire ripas, id est ad locum 
purgationis uenire, ut redeat rursus in corpora. sane sciendum quia, cum 
terram dicimus, haec ops facit; si nympham dicamus, haec Opis; si 
diuitias, hae opes numero tantum plurali.
327. RAUCA FLVENTA aut rheumata dicit: aut bene pluraliter, quia de tribus 
loquitur.
328. SEDIBUS OSSA QUIERUNT id est prius quam corpus in naturam suam 
redeat, id est in terram.
330. STAGNA EXOPTATA Lethaei scilicet fluminis.
331. VESTIGIA PRESSIT scilicet cogitatione tardatus. et intentionem 
constantis ostendit.
332. PUTANS reputans, cum animo pertractans. 
SORTEMQUE
ANIMO MISERATUS INIQUAM iniqua enim sors est puniri propter alterius 
neglegentiam; nec enim quis culpa sua caret sepulcro. bene autem 'animo', 
quasi re praesaga, ut alibi "praesaga mali mens'': ipse enim Aeneas 
insepultus iacebit, ut "mediaque inhumatus harena''.
333. MORTIS HONORE sepultura, ut "quisquis honos tumuli''.
334. DUCTOREM CLASSIS apertum exemplum, classem dici etiam unam nauem: nam 
legimus "unam quae Lycios''.
336. AVSTER hic distinguendum.
337. SESE AGEBAT 'sese agere' est sine negotio incedere.
338. QUI LIBYCO NUPER CURSU bene 'Libyco': nauigatio enim non a 
deuerticulo, sed ab intentione accipit nomen.
339. EFFVSUS IN UNDIS archaismos est: quamquam Donatus esse ordinem uelit 
'dum seruat sidera in undis mediis'.
340. MULTA MAESTUM COGNOVIT IN UMBRA prudentiores dicunt animas recentes a 
corporibus sordidiores esse donec purgentur: quae purgatae incipiunt esse 
clariores. unde ait paulo post "donec longa dies perfecto temporis orbe 
concretam exemit labem purumque reliquit aetherium sensum atque aurai 
simplicis ignem'', id est non urentis, ut est solis. inde est quod aliae 
animae lunarem circulum, aliae solstitialem retinere dicuntur pro modo 
purgationis. bene ergo Palinurum obscura umbra circumdatum dicit et uix 
agnitum, qui ne ad loca quidem peruenerat purgationis: sic etiam de Didone 
dicturus est "agnouitque per umbram obscuram''.
341. QUIS TE PALINVRE DEORUM 'quis deus' debuit dicere, sed graece dixit 
tis theôn.
342. ERIPVIT NOBIS bene 'nobis': gubernator enim communi perit periculo. 
SUB AEQUORE MERSIT tmesis est: medio aequore submersit.
343. DIC AGE hortantis aduerbium est: unde est et 'age sta' et 'age 
facite'.
346. VENTVRUM AVSONIOS kata to siôpômenon intellegimus.
347. CORTINA cortina dicta est aut quod cor teneat, aut quod tripus 
saeptus erat corio serpentis, ut diximus supra: aut certe secundum Graecam 
etymologiam hoti tên korên teinei êtoi tinassei, id est quod extendit 
puellam, ut "maiorque uideri''.
348. NEC ME hic distinguendum, ne sit contrarium: nam eum Somnus deiecit. 
quamquam alii frustra dicant quod credebat Phorbantem, cum extinctis 
diuinandi sit concessa licentia, ut nunc iam sciat Somnum fuisse.
349. NAMQUE GUBERNACLUM ut sit ueri simile, quod post triduum tetigit 
litus Italiae.
351. PRAECIPITANS dum praecipitarer. 
MARIA ASPERA IVRO aut execratio est, ut "Iliaci cineres'': aut certe iurat 
quasi nauta per maria.
353. SPOLIATA ARMIS propter amissionem gubernaculi. 
EXCVSSA MAGISTRO noue dixit: de qua fuerat magister excussus.
354. SVRGENTIBUS UNDIS non quia tempestas fuerit, fauente Neptuno, sed 
tumens pelagus fuisse significat. nec de Aeneae peritia desperauit, sed 
propter perditum gubernaculum. et ostendit se magis timuisse pro naui, cum 
esset ipse periturus.
355. HIBERNAS asperas. et retulit ad adfectum natantis.
358. ADNABAM et hic distingui potest, et 'adnabam terrae'.
359. GENS CRVDELIS Lucanorum. et dicit eum a Veliensibus interemptum, ut 
"portusque require Velinos''. sane sciendum Veliam tempore quo Aeneas ad 
Italiam uenit, nondum fuisse. ergo anticipatio est, quae, ut supra 
diximus, si ex poetae persona fiat, tolerabilis est; si autem per alium, 
uitiosissima est, ut nunc de Palinuro ait: quamquam alii ad diuinandi 
scientiam referant, quasi ab umbra dictum. Velia autem dicta est a 
paludibus, quibus cingitur, quas Graeci helê dicunt. fuit ergo 'Elia', 
sed accepit digammon et facta est 'Velia', ut 'Enetus Venetus'.
360. MONTIS saxi, ut "fertur in abruptum magno mons inprobus actu'' pro 
saxo; alibi e contrario "saxi de uertice pastor'' pro 'montis': nam sunt 
ista reciproca.
362. ME FLUCTUS HABET quia secundum philosophos corpus solum nostrum est, 
quod nobiscum oritur, nobiscum perit. anima enim generalitatis est et adeo 
non est nostra, ut etiam in alia corpora plerumque transeat. ergo 'me' 
corpus meum, quod est hominis proprium. est autem Homeri autous de 
helôria teuche kunessin.
363. CAELI IUCVNDUM LUMEN bene 'iucundum' addidit: est enim etiam apud 
inferos lumen, sed non iucundum.
365. HIS INVICTE MALIS qui inferos subire potuisti. 'his' autem, ac si 
diceret 'quae cernis'.
366. TERRAM INICE bene ante maius petiit, ut uel hoc impetraret. terrae 
autem iniectio secundum pontificalem ritum poterat fieri et circa cadauer 
et circa absentium corpora quibusdam sollemnibus sacris. 
NAMQUE POTES quia ubique eum rerum diuinarum inducit peritum.
367. SIQUA VIA EST si est ulla ratio. 
DIVA CREATRIX rerum omnium generaliter.
369. INNARE nauigare: more suo.
370. DA DEXTRAM praesta auxilium: umbra enim numquam tenetur, ut "ter 
frustra conpressa manus effugit imago''. 
371. SEDIBUS UT SALTEM ut saltem in morte requiescam sedibus placidis. et 
bene, quia nautae semper uagantur.
373. TAM DIRA CUPIDO cupiditas ex deorum ira ueniens: aut certe magna, ut 
"an sua cuique deus fit dira cupido?''
374. SEVERUM tristem: et haec reciproca sunt, ut contra "iudex tristis et 
integer'', id est seuerus.
375. EVMENIDUM autem circa quem habitant Eumenides kata antiphrasin 
dictae. 
RIPAMVE INIVSSUS ABIBIS ut 'abeo in Tuscos', sicut diximus supra: quamquam 
alii 'adibis' legant.
376. DESINE FATA DEUM FLECTI SPERARE PRECANDO fata quae semel decreuerunt. 
et locutus est secundum Epicureos, qui dicunt "nec bene promeritis capitur 
neque tangitur ira''.
377. DVRI CASUS inpossibilis ad mutationem.
378. LONGE LATEQUE PER URBES de historia hoc traxit. Lucanis enim 
pestilentia laborantibus respondit oraculum manes Palinuri esse placandos: 
ob quam rem non longe a Velia ei et lucum et cenotaphium dederunt.
378. LONGE LATEQUE PER URBES de historia hoc traxit. Lucanis enim 
pestilentia laborantibus respondit oraculum manes Palinuri esse placandos: 
ob quam rem non longe a Velia ei et lucum et cenotaphium dederunt.
379. PRODIGIIS ACTI CAELESTIBUS conpendiose et pestilentiam ortam et 
petitum significauit oraculum. 
PIABUNT placabunt, expiabunt.
381. AETERNUM in aeternum: et est aduerbium. 
PALINVRI plus est, quam si 'tuum' diceret.
382. PARVMPER id est paulatim laetari coepit: spem enim solam, non 
praesens acceperat beneficium. unde bene dictum est, quasi ab eo magna 
moderatione dolor recessit. alii 'parumper' ualde parum uolunt.
383. GAVDET COGNOMINE TERRA nominis sui similitudine. facit autem 'hic' et 
'haec cognominis': nam in Plauto lectum est cum una de Bacchidibus diceret 
"illa mea cognominis fuit''. quod autem communi genere in 'e' misit 
ablatiuum, metri necessitas fecit.
385. NAVITA epenthesis, ut 'Mauors'. 
INDE UT STYGIA PROSPEXIT AB UNDA ut "Siculo prospexit ab usque Pachyno''. 
et hinc ostenditur quod diximus, iuncta esse haec tria: Acheronta, Stygem, 
Cocyton. de his autem nascuntur alia, unde est "et nouies Styx interfusa 
coercet''.
386. PER TACITUM NEMUS aut solum: aut ipsos tacitos, id est tacite.
387. ADGREDITVR DICTIS hoc sermone ostendit iratum.
388. QUISQUIS ES ARMATUS bene a praescriptione coepit, ac si diceret: 
nihil pium molitur armatus.
389. QUID VENIAS cur; nam aduerbium est. 
IAM ISTINC a loco in quo es.
391. CORPORA VIVA quia, ut supra diximus, sunt corpora etiam mortuorum 
quae tantum uidentur, id est umbrae.
392. ME SUM LAETATUS EVNTEM lectum est et in Orpheo quod, quando Hercules 
ad inferos descendit, Charon territus eum statim suscepit: ob quam rem 
anno integro in compedibus fuit. ideo ergo 'non laetatus', scilicet 
propter supplicium suum. sane Alciden uolunt quidam apo tês alkês 
dictum, id est a uirtute: quod non procedit, quia a prima aetate hoc nomen 
habuit ab Alcaeo, patre Amphitryonis. et scimus agnomina ab accidentibus 
dari.
394. QUAMQUAM ac si diceret, hoc in te nondum probaui: scilicet per 
simulationem, nam nouerat.
395. IN VINCLA PETIVIT Hercules a prudentioribus mente magis, quam corpore 
fortis inducitur, adeo ut duodecim eius labores referri possint ad 
aliquid: nam cum plura fecerit, duodecim tantum ei adsignantur propter 
agnita duodecim signa. quod autem dicitur traxisse ab inferis Cerberum, 
haec ratio est, quia omnes cupiditates et cuncta uitia terrena contempsit 
et domuit: nam Cerberus terra est, id est consumptrix omnium corporum. 
unde et Cerberus dictus est, quasi kreoboros, id est carnem uorans: unde 
legitur "ossa super recubans'': nam non ossa citius terra consumit.
396. IPSIUS A SOLIO REGIS atqui Cerberus statim post flumina est, ut 
"Cerberus haec ingens latratu regna trifauci personat'': nam illic quasi 
est aditus inferorum, solium autem Plutonis interius est. ergo aut ad 
naturam canum referendum est, qui territi ad dominos confugiunt: aut 
solium pro imperio accipiendum est, ut alibi arces pro imperio posuit, ut 
"inbellem auertis Romanis arcibus Indum'', cum Indi usque ad primos 
uenerint fines, non usque ad arces.
397. HI DOMINAM DITIS aut de Graeco tractum est, qui uxorem despoinan 
dicunt: aut 'Ditis thalamo', ut 'dominam' Charon ad se retulerit.
398. AMPHRYSIA VATES Apollinea: et est longe petitum epitheton. nam 
Amphrysus fluuius est Thessaliae, circa quem Apollo spoliatus diuinitate a 
Ioue irato Admeti regis pauit armenta ideo, quia occiderat Cyclopas, 
fabricatores fulminum, quibus Aesculapius extinctus est, Apollinis filius, 
quia Hippolytum ab inferis herbarum potentia reuocauerat.
400. NEC VIM TELA FERUNT ac si diceret, tantum repellunt. 
LICET fas est: et est concedentis aduerbium, sicut 'esto'.
401. AETERNUM aduerbium est, ut supra. et subauditur bis 'aeternum latrans 
aeternum terreat', id est semper latrans.
402. PATRVI quia Iouis est filia ex Cerere. 
SERVET obtineat, custodiat, inhabitet, ut "sola domum et tantas seruabat 
filia sedes''.
403. TROIUS AENEAS id est a diis originem ducens. 
PIETATE INSIGNIS ET ARMIS propter illud "pauci quos aequus amauit Iuppiter 
aut ardens euexit ad aethera uirtus''.
404. EREBI Erebus proprie est pars inferorum, in qua hi qui bene uixerunt, 
morantur. nam ad Elysium non nisi purgati perueniunt: unde est "et pauci 
laeta arua tenemus''. hinc fit ut quaeratur, an animae de Elysio in 
corpora possint redire? et deprehensum est non redire, quia per 
purgationem carent cupiditate.
405. SI TE NULLA MOVET necessitate uult persuadere, quia scit manes nulla 
re flecti, ut "scirent si ignoscere manes''. 
PIETATIS IMAGO pietas: per periphrasin dicta, ut 'uis Herculea', id est 
Hercules.
406. APERIT nudat, ut "aperire procul montes ac uoluere fumum''.
408. NEC PLURA HIS nec est aliquid ulterius dictum uel a Sibylla, uel a 
Charonte post ramum uisum.
409. FATALIS VIRGAE ut "sequetur, si te fata uocant''. 
LONGO POST aut aduerbium est, aut praepositio antique posita.
411. IVGA graece dixit: zuga enim dicunt quae transtra nominamus.
412. LAXATQUE FOROS tabulata uacuat, ut supra "et campos iubet esse 
patentes'': multitudine enim remota quasi laxantur spatia. 
ALVEO fluminis scilicet. et per synaeresin 'aluo' facit.
413. INGENTEM AENEAN bene hunc solum dicit, ut per transitum ostendat 
purgatioris animi homines etiam corpora habere leuiora: quod de Sibylla 
uult accipi.
414. SVTILIS intexta: per quod fragilem ostendit.
415. TANDEM aut propter pondus Aeneae, quod est melius: aut propter 
paludis magnitudinem: aut propter caeni densitatem.
416. INFORMI LIMO magno, sine forma. 
VLVA herba palustri.
418. PERSONAT aut personare facit: aut per regna sonat. et quia de 
animabus dicturus est, bene facit ante Cerberi commemorationem, 
consumptoris corporum: Lucanus "qui uiscera saeuo spargis nostra cani''. 
tunc enim animae locum suum recipiunt, cum fuerit corpus absumptum.
419. HORRERE VIDENS IAM COLLA COLVBRIS fingitur enim pro saetis habere 
serpentes. et est hypallage: in collo eius horrebant colubrae.
420. OFFAM hinc est diminutio 'ofella'; sed 'f' non geminat: in 
diminutione enim plerumque multa mutantur. quod autem ait 'melle', adlusit 
ad corpora, quae plerumque cum melle obruuntur.
423. TOTOQUE INGENS EXTENDITVR ANTRO per hoc magnitudo eius ostenditur, 
sicut ait in tertio de Polyphemo.
424. OCCVPAT AENEAS ADITUM raptim ingreditur. 
SEPVLTO dormiente sine pulsu, id est motu.
425. EVADIT modo 'transit'. 
INREMEABILIS UNDAE aut perpetuum est epitheton, ut diximus supra, ut sit 
magnae pietatis et meriti quod ipsi concessum sit reuerti: aut ipsi etiam 
Aeneae inremeabilis; nam per alteram egressus est partem, ut "portaque 
emittit eburna''.
426. CONTINVO AVDITAE VOCES nouem circulis inferi cincti esse dicuntur, 
quos nunc exequitur. nam primum dicit animas infantum tenere, secundum 
eorum qui sibi per simplicitatem adesse nequiuerunt, tertium eorum qui 
euitantes aerumnas se necarunt, quartum eorum qui amarunt; quintum uirorum 
fortium esse dicit, sextum nocentes tenent qui puniuntur a iudicibus, in 
septimo animae purgantur, in octauo sunt animae ita purgatae, ut redeant 
in corpora, in nono, ut iam non redeant, scilicet campus Elysius. 
VAGITUS ET INGENS fletus infantum.
427. ANIMAE FLENTES poetice dixit. sane ploratus tantum lacrimarum est, 
planctus tantum uocum, fletus ad utrumque pertinet: quae plerumque 
confundunt poetae. 
IN LIMINE PRIMO quia de prima hi subrepti sunt uita.
428. EXORTES expertes, aklêrous dicunt.
429. ACERBO inmaturo: translatio est a pomis.
431. SINE SORTE sine iudicio. traxit autem hoc ex more Romano: non enim 
audiebantur causae nisi per sortem ordinatae. nam tempore quo causae 
agebantur conueniebant omnes - unde et 'concilium' ait - et ex sorte dierum 
ordinem accipiebant, quo post diem tricesimum suas causas exequerentur: 
unde est 'urnam mouet'. Iuuenalis "gratia fallaci praetoris uicerit 
urna''.
432. QUAESITOR quaesitores sunt qui exercendis quaestionibus praesunt. et 
notandum quia Minoem quasi crudelem introducit, quod ei epitheton et Plato 
et Homerus dat: nam Aeacus et Rhadamanthus fratres mitiores sunt.
434. MAESTI LOCA aut paenitentia facti: aut ideo 'maesti', quia, ut 
diximus supra, secundum Platonem grauiter puniuntur eorum animae, qui sibi 
inferunt mortem.
435. LUCEMQUE PEROSI figurate dixit: nam 'perosus illius' dicimus. sane 
'perosus' et 'exosus' de eo tantum qui odit dicitur.
436. PROIECERE ANIMAS quasi rem uilem.
437. ET DVROS PERFERRE LABORES Homerus enim Achillis umbram introducit 
loquentem et dicentem libentius se apud superos cuncta aduersa tolerare, 
quam apud inferos imperare. quod autem ait 'aethere in alto' poetice 
dictum est: aether enim supernus est, sed nostrum habitaculum aetherem 
uocauit inferorum comparatione.
438. FATA OBSTANT iura naturae. 
TRISTIQUE tristi unda palus inamabilis, ne si 'tristis' dicamus, duo sint 
epitheta.
439. NOVIES STYX INTERFVSA quia qui altius de mundi ratione quaesiuerunt, 
dicunt intra nouem hos mundi circulos inclusas esse uirtutes, in quibus et 
iracundiae sunt et cupiditates, de quibus tristitia nascitur, id est Styx. 
unde dicit nouem esse circulos Stygis, quae inferos cingit, id est terram, 
ut diximus supra: nam dicunt alias esse purgatiores extra hos circulos 
potestates.
440. PARTEM FUSI MONSTRANTVR IN OMNEM plures uult ostendere eos in quibus 
libido dominatur.
441. LUGENTES CAMPI quasi 'lucis egentes': quod et amoribus congruit.
442. DVRUS AMOR inmitis, inexorabilis. 
TABE PEREDIT corpore defluente paulatim.
443. SECRETI CELANT CALLES amantibus congrui. 
MYRTEA SILVA quae est Veneri consecrata.
444. CURAE NON IPSA IN MORTE RELINQUUNT hoc est, etiam illic amant et 
habent peractorum imaginem criminum, sicut etiam de piis dicturus est 
"quae gratia curruum armorumque fuit uiuis, quae cura nitentes pascere 
equos, eadem sequitur tellure repostos''. sane sciendum, ut diximus supra, 
loqui eum de amore generali, sicut etiam Plato in symposio tractat: nihil 
enim interest quid quis amet, dummodo amore teneatur. notandum etiam - nam 
rarum est - quia cum masculino genere supra usus sit, ut "hic quos durus 
amor'', tantum feminarum ponit exempla, non quo desint uiri, sed elegit 
sexum inpatientem ad amandum: tamen paulo post etiam Sychaei facturus est 
commemorationem.
445. HIS PHAEDRAM haec filia fuit Minois et Pasiphaes, uxor Thesei, quae 
priuignum Hippolytum amore capta de stupro interpellauit et despecta apud 
maritum eum falsi criminis detulit. qui iratus inuocauit Aegeum patrem, ut 
Hippolyto currus agitanti inmitteret phocam: quo facto territis equis et 
Hippolyto interempto Phaedra amoris inpatientia laqueo uitam finiuit. 
PROCRINQUE filia Iphicli, uxor Cephali fuit. qui cum uenandi studio 
teneretur, labore fessus ad locum quendam in siluis ire consueuerat et 
illic ad se recreandum auram uocare. quod cum saepe faceret, amorem in se 
mouit Aurorae, quae ei canem uelocissimam, Laelapam nomine, donauit et duo 
hastilia ineuitabilia et reciproca, eumque in amplexus rogauit. ille ait 
iusiurandum se habere cum coniuge mutuae castitatis. quo audito respondit 
Aurora: ut probes igitur coniugis castitatem, muta te in mercatorem. quo 
facto ille iit ad Procrin et oblatis muneribus impetratoque coitu 
confessus est maritum. quod illa dolens cum audisset a rustico amare eum 
Auram, quam inuocare consueuerat, ad siluas profecta est et in frutectis 
latuit ad deprehendendum maritum cum paelice. qui cum more solito auram 
uocaret, Procris egredi cupiens frutecta commouit. sperans Cephalus feram, 
hastam ineuitabilem iecit et ignarus interemit uxorem. 
MAESTAMQUE ERIPHYLEN haec Amphiarai, auguris Argiui, uxor fuit: quae 
latentem bello Thebano maritum Polynici prodidit monili accepto, quod ante 
uxori dederat. qui ductus ad proelium hiatu terrae periit. cuius filius 
Alcmaeon postea in uindictam patris matrem necauit et est, ut Orestes, 
furore correptus. uituperatur sane Vergilius quod maestam dixerit quam 
stugerên legit, id est nocentem: nam maesta est stugnê.
447. EVADNENQUE haec ifilli filia, uxor Capanei fuit, quae se in ardentem 
mariti rogum praecipitauit. 
ET PASIPHAEN haec, ut supra diximus, tauri amore flagrauit. 
LAODAMIA uxor Protesilai fuit. quae cum maritum in bello Troiano primum 
perisse cognouisset, optauit ut eius umbram uideret: qua re concessa non 
deserens eam, in eius amplexibus periit.
448. NUNC FEMINA CAENEUS Caenis uirgo fuit, quae a Neptuno pro stupri 
praemio meruit sexus mutationem. fuit etiam inuulnerabilis. qui pugnando 
pro Lapithis contra Centauros crebris ictibus fustium paulatim fixus in 
terra est, post mortem tamen in sexum rediit. hoc autem dicto ostendit 
Platonicum illud uel Aristotelicum, animas per metempsuchôsin sexum 
plerumque mutare.
451. ERRABAT uagabatur, ut "mille meae Siculis errant in montibus agnae''. 
et bene adlusit, quia et amauerat et se interemerat, ut quasi incertum 
esset, quem circulum posset tenere.
453. OBSCVRAM recenti morte, ut diximus supra.
456. INFELIX DIDO ueniali utitur: et excusat se per necessitatem, ne 
mortis causa fuisse uideatur. 
VERUS MIHI NUNTIUS kata to siôpômenon intellegendum quod sit nuntiatus 
Didonis interitus. alii ad ignem referunt uisum: alii ad Mercurium, qui 
ait "certa mori''. sed in neutro ei etiam mortis genus est significatum, 
et hic dicit 'ferroque extrema secutam'. sane qui nuntiat genere tantum 
dicitur masculino, quod autem nuntiatur, licet neutro dicatur, tamen 
inuenitur etiam masculino.
458. FUNERIS HEV TIBI CAVSA FUI ac si diceret, qui fueram ante uoluptatis.
459. SI QUA FIDES TELLVRE SUB IMA EST ubi promissa exitum non habent. 
respexit autem ad Orpheum, qui receptam perdidit coniugem.
461. QUAE NUNC HAS IRE PER UMBRAS argumentatur ex eo quod est inferos 
subire compulsus, inuitum se reliquisse Carthaginem.
462. SENTA SITU squalida. et est translatio a terra inculta, in qua sentes 
nascuntur. situs autem proprie est lanugo quaedam ex umore procreata et 
fit in locis sole carentibus.
463. NEC CREDERE QUIVI argumentationem tetendit, ac si diceret: si 
credidissem, forte etiam deorum iussa contemnerem.
465. SISTE GRADUM discedere eam datur intellegi.
466. EXTREMUM FATO QUOD TE ADLOQUOR HOC EST aut quia deus futurus est: 
aut, quod melius est, quia post mortem tenebit alterum circulum, uiris 
fortibus scilicet, non amantibus datum.
467. TORVA pro 'torue', id est terribiliter.
468. LENIBAT pro 'leniebat'. et antique dixit, ut "squamis auroque 
polibant'' pro 'poliebant'. maiores enim in omnibus coniugationibus 
imperatiuo 'bam' addebant et faciebant inperfectum ab indicatiuo: quod in 
tribus adhuc obseruatur, in quarta etiam 'e' additur, ut nutri, nutriebat. 

LACRIMASQUE CIEBAT sibi, non Didoni: uel profundebat: aut certe illud 
dicit, sermo quidem eius lacrimas exigebat - nam 'ciere' est proprie alteri 
fletum mouere - sed illa inmobilis mansit. tractum autem est hoc de Homero, 
qui inducit Aiacis umbram Vlixis conloquia fugientem, quod ei fuerat causa 
mortis.
470. INCEPTO SERMONE a principio orationis.
471. DVRA SILEX saxi est species: generalitas enim esse non potest 
sequente specialitate. nam cautem Marpesiam Parium lapidem dicit; 
Marpessos enim mons Pari est insulae.
472. TANDEM quasi diu deliberauerit.
473. UMBRIFERUM umbrosum frondosum. 
PRISTINUS prior. quod difficile inuenitur; nam de hoc sermone quaerit et 
Probus et alii.
474. RESPONDET CURIS aut pari eam diligit adfectione, <id est>  tantum 
amat quantum amatus est - quod in Aenea non fuit, qui plus amatus est et 
amantem deseruit - ut expressio rei supra dictae sit 'aequatque Sychaeus 
amorem': aut certe 'respondet curis' par est mortis similitudine; ferro 
enim uterque consumptus est.
476. PROSEQUITVR LACRIMIS LONGE oculis eam sequebatur umentibus.
477. DATUM MOLITVR ITER peragit. 'datum' autem dixit aut ratione fati 
concessum, aut oblatum fortuito, quod tuchon dicunt. an iniunctum? 
ARVA TENEBANT VLTIMA atqui multa adhuc supersunt. sed dixit quantum ad y 
pertinet litteram: in his enim quae dixit mixta sunt uirtutibus uitia, in 
his autem quae dicturus est nocentum poenas a piorum segregat meritis. nam 
inferi, ut diximus supra, humanam continent uitam, hoc est animam in 
corpore constitutam. haec autem quae dixit mixta esse manifestum est: 
licet enim in uiris fortibus laudetur uirtus, est tamen uituperabile 
alienum imperium caedibus occupare; item amare priuignum crimen est, 
uirtus maritum. alii distinctione mutata dicunt: tenebant arua, quae 
ultima uiri fortes frequentant, id est quae possident ultima.
479. HIC ILLI OCCVRRIT TYDEUS Althaeae et Oenei filius, quem in bello 
Thebano Melanippus extinxit.
480. PARTHENOPAEUS Melanippae et Martis, siue Melanionis filius, rex 
Arcadiae fuit, qui Thebana bella puer admodum petiit. 
ADRASTI PALLENTIS IMAGO rex Sicyonis Adrastus primo fuit, post Argiuorum, 
socer, sicut dictum est, Tydei et Polynicis. quod autem ait 'pallentis' 
aut epitheton est umbrae, aut illud respexit, quia in bello Thebano 
consumptis sex ducibus solus aufugit. fugae autem comes semper est pallor.
481. MULTUM FLETI id est nobiles, quorum mortem magna sequitur lamentatio. 

AD pro 'apud'. 
CADUCI qui bello ceciderunt, id est mortui, a cadendo: unde et cadauera 
dicta.
482. LONGO ORDINE ingenti multitudine, ut "pueri et pauidae longo ordine 
matres'', non ad ordinem stantes. sane 'in' minus est: in longo ordine, in 
ingenti multitudine.
484. TRIS ANTENORIDAS multi supra dictos accipiunt: quod falsum esse 
Homerus docet, qui eos commemorat. 
CERERI SACRUM sacratum: nomen pro participio.
485. IDAEVMQUE quem aurigam legimus Priami. 
ETIAM adhuc, ut "quae cura nitentes pascere equos, eadem sequitur tellure 
repostos''.
487. USQUE diu: et est aduerbium.
491. TREPIDARE pro 'trepidabant'.
492. CEV QUONDAM PETIERE RATES ostendit uitia nec morte finiri.
493. FRVSTRATVR HIANTIS decipit clamare cupientes. nec nos moueat quod 
aliis umbris uerba dat, his silentium: timorem enim exprimit, qui uiuis 
quoque adimit uocem, ut "obstipui steteruntque comae et uox faucibus 
haesit''.
495. DEIPHOBUM VIDIT qui Helenam duxerat mortuo Paride: ad cuius domum 
primum ire necesse erat, ubi fuerat causa bellorum, ut "iam Deiphobi dedit 
ampla ruinam, Vulcano superante, domus''. 
LACERUM pro 'laceratum', id est habentem ora lacerata.
496. POPVLATA uastata, deformia sublatis auribus. 
TRVNCAS truncatas.
497. INHONESTO foedo, deformi, turpi, ut Terentius "illumne obsecro 
inhonestum senem, mulierem?''
498. PAVITANTEM ne agnosceretur timentem. 
TEGENTEM tegere uolentem: nam truncatis manibus quid tegebat? 'tegere' 
autem est celare, ut e contra 'nudare' est indicare, ut "traiectaque 
pectora ferro nudauit''.
499. NOTIS VOCIBUS amicalibus.
501. OPTAVIT SUMERE elegit ut sumeret. 
DE TE pro 'in te'.
505. RHOETEO IN LITORE ubi erat asylum Aiacis, sicut in Sigeo Achillis. et 
bene illic, quasi ubi tutus esse potueram. sane Rhoeteium dicitur, et 
fecit Rhoeteum, sicut est Cytherea pro Cythereia.
507. ET ARMA depicta scilicet. 
SERVANT tenent. 
TE pro tuum corpus, ut "nunc me fluctus habet''.
510. OMNIA DEIPHOBO SOLVISTI quia constituto tumulo manes uocauit. 
FUNERIS UMBRIS sepulturae meae umbris: nam funus illic esse non potuit, 
ubi ne cadauer quidem fuerat.
511. FATA MEA ET SCELUS EXITIALE LACAENAE secundum mathematicos, qui 
dicunt etiam inimicitias ex fato descendere: unde ista coniunxit, fatum et 
scelus Helenae, per quam illi mors contigit.
512. MONVMENTA sermo est medius, dictus ab eo quod moneat mentem: unde est 
hic de malis, e contra in tertio "manuum tibi quae monumenta mearum sint 
puer''.
514. EGERIMUS 'ri' metri necessitate corripuit. 
MEMINISSE NECESSE EST Cicero "cui placet obliuiscitur, cui dolet 
meminit''. ergo quia dolet, meminerit necesse est.
515. FATALIS mortifer, ut "fatiferumque ensem''. 
SUPER ARDVA VENIT PERGAMA aut quod in arce est positus: aut quia deiectis 
muris supra tractus est.
516. GRAVIS grauidus, ut "graues temptabunt pabula fetas''. supra autem 
dixerat "feta armis''.
517. EVANTIS euantis Phrygias: aliter non stat uersus. 'euantes' autem 
bacchantes a Libero, qui Euan dicitur. 'chorum' autem ait multitudinem in 
sacra collectam.
518. CIRCUM DUCEBAT diuisit in duos uersus unam partem orationis, sed 
ideo, quia est composita. lyrici uero etiam incompositam partem orationis 
in duos diuidunt uersus.
520. CONFECTUM CURIS atqui uacauerat gaudiis; sed illud ostendit quod ait 
Statius "stant ueteres ante ora metus'': nam curae ferebantur suo impetu 
ex pristino bellorum tumultu. alii hanc ipsam curam uolunt, quod habebat 
coniugem perniciosam maritis: unde sequitur 'egregia interea coniunx' per 
ironiam.
525. VOCAT MENELAUM ET LIMINA PANDIT ante pandit et sic uocat, ut "subeunt 
luco fluuiumque relinquunt''.
526. ID MAGNUM SPERANS FORE MUNUS AMANTI putauit se uitia praeterita 
praesentibus posse celare: quod etiam sequens indicat uersus.
529. AEOLIDES Vlixes, qui ubique talis inducitur: nam Anticliae filius 
est, quae ante Laertae nuptias clam cum Sisypho, Aeoli filio, concubuit, 
unde Vlixes natus est. hoc ei et in Ouidio Aiax obicit "et sanguine cretus 
Sisyphio''. alii Oeliden legunt, de quo nusquam legimus.
530. SI siquidem.
531. VICISSIM quia ipse narrauerat.
532. PELAGINE VENIS ERRORIBUS ACTUS? non ad inferos, sed ad locum, in quo 
inferorum descensus est, id est ad Auernum, si intra terram sunt inferi. 
alii altius intellegunt: qui sub terra esse inferos uolunt secundum 
chorographos et geometras, qui dicunt terram sphairoeidê esse, quae aqua 
et aere sustentatur. quod si est, ad antipodes potest nauigatione 
perueniri, qui quantum ad nos spectat, inferi sunt, sicut nos illis. hinc 
est quod terram esse inferos dicimus, quamquam illud sit, quia nouem 
cingitur circulis. Tiberianus etiam inducit epistolam uento allatam ab 
antipodibus, quae habet "superi inferis salutem'': qua occasione tractat 
reciprocum hoc quod diximus supra. nam prudentiores etiam animas per 
metempsuchôsin dicunt ad alterius climatis corpora transire, nec in eo 
orbe uersari in quo prius fuerunt: unde ait Lucanus "regit idem spiritus 
artus orbe alio: longae, canitis si cognita, uitae''. sciendum tamen hoc 
Homericum esse: nam etiam illic Elpenor similiter Vlixem interrogat.
534. SINE SOLE DOMOS non est contrarium "solemque suum sua sidera 
norunt'': illud enim de campis Elysiis dicit.
535. HAC VICE SERMONUM haec sacra, ut diximus supra, praeter unius diei 
spatium non tenebant: unde ueretur Sibylla, ne inanibus fabulis 'datum', 
id est statutum et legitimum, 'tempus' teratur. quod autem dicit 'aurora 
medium axem traiecerat', illud ostendit, quod secundum Tuscos diei ortus 
est a sexta diei hora; ortus enim diei habet auroram. Donatus tamen dicit 
Auroram cum quadrigis positam Solem significare.
538. BREVITERQUE quod congruit moram obiurganti.
539. NOX RVIT si per diem sacra celebrantur, 'ruit' est imminet; si per 
noctem, finitur. 
FLENDO proprie: nam et lacrimae et gemitus fuerant.
540. FINDIT IN AMBAS compendiosius, quam si 'duas' diceret: poteramus enim 
etiam tertiam sperare. sic Sallustius "inter secundum atque ultimum bellum 
Carthaginiense'' non ait 'tertium'.
542. ITER ELYSIUM ad Elysium: de quo diximus supra. 
MALORUM impiorum, ut "multa malus simulans uana spe lusit amantem''.
543. IMPIA TARTARA ubi puniuntur impii.
544. NE SAEVI ne irascere: Terentius "ne saeui tanto opere''. et antique 
dictum est: nam nunc 'ne saeuias' dicimus, nec imperatiuum iungimus 
aduerbio imperantis.
545. EXPLEBO NUMERUM ut diximus supra, 'explebo' est minuam: nam ait 
Ennius "nauibus explebant sese terrasque replebant'', quem Caper secutus 
cum de praepositione 'ex' tractaret, hoc exemplum posuit. sensus ergo est: 
minuam uestrum numerum et reddar tenebris. nam circa Aenean et Sibyllam 
aliquid lucis fuisse intellegimus, quippe circa uiuos: unde paulo post 
"respicit Aeneas subito'' et reliqua. alii 'explebo' male putant 
'complebo' esse, umbrarum scilicet a quibus discesserat numerum. alii 
'explebo numerum' dicunt esse finiam tempus statutum purgationi et in 
corpus recurram, ut hoc sit 'reddarque tenebris' - nam legimus "clausae 
tenebris et carcere caeco'' - ut sit sensus: irasceris mihi quasi homo, 
nonne et ego homo futurus sum? alii dicunt: cur irasceris? in locis his 
sum, quamdiu uitae per uim ereptae expleam tempus, post 'tenebris', id est 
meis sedibus, reddar. sed haec omnia congrua loco non esse manifestum est: 
non enim intellegere possumus Sibylla aliud uolente, scilicet ut 
abscederet, Deiphobum ad aliud respondisse.
546. I DECUS I NOSTRUM aut 'i, o decus nostrum, utere melioribus fatis', 
inferorum scilicet conparatione, quia ait supra "an quae te fortuna 
fatigat, ut tristes sine sole domos, loca turbida adires?'' aut certe 'i 
decus, et fatis utere nostrum melioribus', id est quam aut ego aut tu 
habuimus.
549. MOENIA LATA VIDET Tartarum dicit, quem uult esse carcerem inferorum. 
quod autem ait 'lata', nocentum exprimit multitudinem. 
TRIPLICI MURO ualde munitum indicat locum.
551. TORQUET trahit, uoluit.
552. PORTA ADVERSA INGENS distinctione excludendum est uitium de duobus 
epithetis. 
SOLIDOQUE ADAMANTE lapis est durissimus et tantae soliditatis, ut nec 
ferro possit infringi. quem hircino sanguine frangi dicunt.
553. VIS UT NULLA VIRUM 'uirum' non ad sexum retulit, sed ad uirtutem, hoc 
est uirorum fortium, ut Cicero "uirum res illa quaerebat'', cum de uiro 
forti diceret. per hoc autem ostendit nullum de Tartaro ad superos posse 
remeare, ne numinum quidem fauore.
554. STAT eminet, erecta est. 
AVRAS autem inferis congruas intellegamus. Statius de Mercurio ait: pigrae 
aurae eius inpediebant uolatum. de illo enim loco multi quaerunt "quis 
tantus clangor ad auras?'' et Pollio dicit Aeneae et Sibyllae, quas illi 
secum traxerant, cum constet esse etiam illic auras.
557. EXAVDIRI exaudiebantur.
558. TRACTAEQUE CATENAE et genetiuus singularis potest esse et nominatiuus 
pluralis.
559. STREPITVMQUE EXTERRITUS HAVSIT hausit et exterritus est: hypallage 
ergo est.
560. SCELERUM FACIES species, ut supra "uisa maris facies et non 
tolerabile numen''.
563. NULLI FAS CASTO pio. et haec responsio ostendit, Aenean uoluisse 
quidem ingredi, sed quasi pium prohibitum. 
INSISTERE LIMEN 'insisto illam rem' dicimus, non 'illi rei': quod qui 
dicunt decipiuntur propter 'insto illi rei'.
564. SED ME quia occurrebat: unde ipsa cognouisti?
565. DEUM POENAS DOCVIT aut quas dii nocentibus statuerunt: aut Titanum, 
quos legimus deos ex Terra progenitos: aut re uera dicit poenas deorum. 
fertur namque ab Orpheo quod dii peierantes per Stygem paludem nouem 
annorum spatio puniuntur in Tartaro: unde ait Statius "et Styx periuria 
diuum arguit''.
566. RHADAMANTHUS Rhadamanthus Minos Aeacus filii Iouis et Europae 
fuerunt: qui postea facti sunt apud inferos iudices.
567. SUBIGITQUE FATERI conpellit ad confessionem.
568. FURTO LAETATUS INANI latebra non ualde profutura, quippe quae fuerat 
publicanda post mortem.
569. DISTVLIT IN SERAM grauem, ut "serum bellum in angustiis futurum'' 
Sallustius. 
PIACVLA COMMISSA propter quae expiatio debetur.
570. ACCINCTA FLAGELLO aut hoc dicit quod uidemus, quia qui longo flagello 
utitur ut id post ictum in se reuoluat necesse est: aut 'accincta' est 
instructa, ad uerbera scilicet, id est nocentes flagello quatit ipsa 
praeparata.
572. AGMINA SAEVA SORORUM aut impetus, ut de Harpyiis dixit: aut serpentum 
agmina, quos pro comis habent.
573. TUNC DEMUM HORRISONO STRIDENTES CARDINE SACRAE PANDVNTVR PORTAE 
mittuntur, inquit, post uerbera ad aeternum supplicium. et est secutus 
ordinem iuris antiqui: nam post habitam quaestionem in Tullianum ad 
ultimum supplicium mittebantur. alii hoc a poeta dictum uolunt, ut illa 
loquente intellegamus portam esse patefactam; alii continuant narrationem. 

SACRAE execrabiles.
574. CERNIS CUSTODIA QUALIS 'custodia' est quae custodit, non quae 
custoditur. usurpatum autem est, sicut 'hospita', sicut 'neptis': nam 
'hic' et 'haec custos' facit. ea enim quae in 'o' exeunt ut 'fullo', in 
'os' ut 'nepos', in 'es' ut 'hospes', feminina ex se non faciunt. quae 
autem inuenimus usurpata sunt, unde et dissimilia: nam 'custos' 'custodia' 
facit, 'nepos' 'neptis'.
575. VESTIBVLO SEDEAT Megaeram significat. hoc autem dicit: cernis hanc 
quam saeua sit? est intus alia 'inmanis atris hiatibus quinquaginta', quae 
est saeuior, quam Hydra fuit. multi ipsam Hydram uolunt, quod non 
procedit: nam eam in aditu legimus inferorum ubi dixit "ac belua Lernae''. 
quam alii tria uolunt habuisse capita, alii nouem, Simonides quinquaginta 
dicit.
577. TARTARUS uel quia omnia illic turbata sunt, apo tês tarachês: aut, 
quod est melius, apo tou tartarizein, id est a tremore frigoris; sole enim 
caret.
578. BIS PATET IN PRAECEPS ideo 'in praeceps' addidit, quia potest quid 
etiam sursum patere. uidetur autem hoc prudentioribus ideo dictum, quia 
secundum rationem sphaerae sol cum in unam concesserit partem, duae quasi 
Tartarum faciunt: una, a qua discessit, et altera, ad quam numquam 
accedit: quod melius sphaerae indicat ratio. hoc autem dicit: Tartarus 
ipse bis tantum in praeceps patet et tendit sub umbras, quantus est 
suspectus, id est altitudo, ad Olympum aetherium. deest 'est'.
580. HIC GENUS ANTIQUUM TERRAE id est primum: Titanas enim contra Saturnum 
genuit, Gigantas postea contra Iouem. et ferunt fabulae Titanas ab irata 
contra deos Terra ad eius ultionem creatos, unde et Titanes dicti sunt apo 
tês tiseôs, id est ab ultione. de his autem solus Sol abstinuisse 
narratur ab iniuria numinum, unde et caelum meruit.
582. ALOIDAS GEMINOS Aloeus Iphimediam uxorem habuit, quae conpressa a 
Neptuno duos peperit, Otum et Ephialten, qui digitis nouem per singulos 
menses crescebant. freti itaque altitudine, cum adhuc nouem annorum 
essent, caelum uoluerunt subuertere, sed confixi sunt Dianae et Apollinis 
telis. Aloidas autem sic dixit, sicut de Hercule Amphitryoniades dicimus. 
GEMINOS sui similes.
585. CRVDELES POENAS saeuas, nimias; nam non dicit indignas ferentem qui 
sacrilegus fuit. 
SALMONEA Salmoneus Aeoli filius fuit, non regis uentorum, sed cuiusdam 
apud Elidem, ubi regnauit. qui fabricato ponte aereo super eum agitabat 
currus ad imitanda superna tonitrua, et in quem fuisset iaculatus facem, 
eum iubebat occidi. hic postea uerum expertus est fulmen.
588. MEDIAEQUE PER ELIDIS URBEM hinc est indignatio, quod in ea ciuitate 
Iouem imitabatur, in qua specialiter Iuppiter colitur.
592. DENSA INTER NUBILA ostendit fulminis causam.
593. FUMEA LUMINA id est terrena; nam aetherius ignis caret fumo, solo 
enim splendore uiget.
595. NEC NON ET TITYON Tityos Terrae secundum alios filius fuit, secundum 
alios a Terra nutritus: unde poeta elegit sermonem, quo utrumque 
significaret, nam 'alumnum' dixit. hic amauit Latonam, propter quod 
Apollinis confixus sagittis est et damnatus hac lege apud inferos, ut eius 
iecur uultur exedat: quamquam Homerus uicissim dicat duos uultures sibi in 
eius poenam succedere. sane in usu est 'uultur', licet Cicero 'uulturius' 
dixerit, quod quidem potest esse et deriuatiuum: Ennius "uulturus in campo 
miserum mandebat homonem''. declinatur autem 'hic Tityos huius Tityi', 
sicut 'Delos Deli'.
596. PER TOTA NOVEM CUI IVGERA CORPUS PORRIGITVR quantum ad publicam 
faciem, magnitudinem ostendit corporis; sed illud significat, quia de 
amatore loquitur, libidinem late patere, ut ait supra "nec procul hinc 
partem fusi monstrantur in omnem lugentes campi''. sane de his omnibus 
rebus mire reddit rationem Lucretius et confirmat in nostra uita esse 
omnia quae finguntur de inferis. dicit namque Tityon amorem esse, hoc est 
libidinem, quae secundum physicos et medicos in iecore est, sicut risus in 
splene, iracundia in felle: unde etiam exesum a uulture dicitur in poenam 
renasci: etenim libidini non satis fit re semel peracta, sed recrudescit 
semper, unde ait Horatius "incontinentis aut Tityi iecur''. ipse etiam 
Lucretius dicit per eos, super quos iamiam casurus inminet lapis, 
superstitiosos significari, qui inaniter semper uerentur et de diis et 
caelo superioribus male opinantur: nam religiosi sunt qui per reuerentiam 
timent. per eos autem qui saxum uoluunt ambitum uult et repulsam 
significari, quia semel repulsi petitores ambire non desinunt. per rotam 
autem ostendit negotiatores, qui semper tempestatibus turbinibusque 
uoluuntur.
598. FECVNDAQUE POENIS fecunda in poenam.
599. RIMATVR pascitur, ut "rimantur prata Caystri''.
600. FIBRIS fibrae sunt eminentiae iecoris.
601. QUID MEMOREM LAPITHAS hi populi Thessaliae fuerunt, quibus imperabat 
Ixion, amicissimus, ut diximus supra, Ioui, Phlegyae filius. qui post 
nubis coitum fictae in formam Iunonis, cum se de eius stupro iactaret, ab 
irato Ioue ad inferos trusus est et illic religatus ad rotam circumfusam 
serpentibus. 
PIRITHOUM et hic unus de Lapithis fuit, qui cum Theseo descendit ad 
rapiendam Proserpinam.
603. ADSIMILIS ualde similis: 'ad' enim uacat, et a maioribus ad ornatum 
adhibebatur, ut Horatius "qua populus adsita certis limitibus uicina 
refugit iurgia''. 
LUCENT GENIALIBUS ALTIS aliud est. Tantalus, rex Corinthiorum, amicus 
numinibus fuit. quae cum frequenter susciperet et quodam tempore 
defuissent epulae, filium suum Pelopem occidit et diis epulandum adposuit. 
tunc abstinentibus cunctis, Ceres umerum eius exedit, et cum eum dii per 
Mercurium reuocare ad superos uellent, eburneus ei est umerus restitutus, 
ut "umeroque Pelops insignis eburno''. ideo autem sola Ceres dicitur 
comesse, quia ipsa est terra, quae corpus resoluit. per Mercurium autem ob 
hoc fingitur esse reuocatus, quod ipse est deus prudentiae, per quam 
philosophi deprehenderunt palingenesian uel metempsuchôsin. Tantalus 
autem hac lege apud inferos dicitur esse damnatus, ut in Eridano inferorum 
stans nec undis praesentibus nec uicinis eius pomariis perfruatur. per 
haec autem auaritia significatur, ut etiam Horatius "quid rides? mutato 
nomine de te fabula narratur''. 
GENIALIBUS ueluti genialibus: nam geniales proprie sunt qui sternuntur 
puellis nubentibus, dicti a generandis liberis.
604. AVREA FULCRA quibus fulcimur, id est sustinemur.
605. REGIFICO LUXV regali ambitu. 
FURIARUM MAXIMA id est saeuissima, hoc est Fames, ut "uobis Furiarum ego 
maxima pando''. unde et famem praenuntiat, ut hanc esse Furiarum maximam 
doceat.
606. ET MANIBUS illorum scilicet, non suis.
607. FACEM ATTOLLENS iniciens ignem auaritiae, ut abstineant.
608. INVISI FRATRES haec quidem constat dicta esse generaliter, possunt 
tamen etiam ad speciem trahi, ut Aegyptum et Danaum, Atreum et Thyesten, 
Eteoclen et Polynicen significare uideatur. bene autem dicendo 'inuisi' 
per id quod leue est, etiam maiora conplexus est.
609. PULSATVSVE PARENS item quod leuius est dixit parricidii comparatione. 
possumus autem Oedipum accipere, extinctorem Lai. 
AVT FRAUS INNEXA CLIENTI ex lege XII tabularum uenit, in quibus scriptum 
est "patronus si clienti fraudem fecerit, sacer esto'': si enim clientes 
quasi colentes sunt, patroni quasi patres, tantundem est clientem, quantum 
filium fallere. et hoc posse fieri ex Horatii dictis intellegimus, qui cum 
loqueretur de auaris potentibus, ait de uicino cliente "pellitur paternos 
in sinu ferens deos''. Urbano tamen hoc displicet et dicit rarum esse hoc 
magisque contrarium, cum magis patronos decipiant frequenter clientes. 
uult autem intellegi praeuaricatores, qui patroni sunt clientium, quos 
nunc susceptos uocamus.
611. NEC PARTEM POSVERE SVIS bene addidit 'suis', id est cognatis, 
adfinibus. haec enim fuerat apud maiores donandi ratio, non profusa 
passim: nam hoc est uelle inaniter perdere. unde Cicero ait in libris 
legum "stipem prohibeo: nam auget superstitionem et exhaurit domos''. 
dignis igitur largiendum est, unde Horatius "cur eget indignus quisquam, 
te diuite?'' id est indignus paupertate.
612. OB ADVLTERIUM CAESI si 'occisi', Aegisthum significat, Thyestae 
filium: si re uera 'caesi', Sallustium, quem Milo deprehensum sub serui 
habitu uerberauit in adulterio suae uxoris, filiae Sullae. 
QUIQUE ARMA SECVTI IMPIA NEC VERITI DOMINORUM FAL-
LERE DEXTRAS hoc loco uidetur blandiri Augusto, quia contra Caesarem, 
patrem eius, multi quibus ignouit, arma susceperant: est namque eius 
dictum, dare quidem se ueniam Pompeianis, sed ab ipsis quandoque esse 
periturum: ut 'arma impia' ciuilia dixerit bella, quae mouerunt Pompeiani 
contra acceptae ueniae fidem. sed non procedit. nam si 'arma impia' dixit 
bellum ciuile, tangit et Augustum et Caesarem, qui et ipsi ciuilia bella 
tractarunt. item si culpat eos qui contra fidem datae ueniae dimicauerunt, 
tangit Augustum: nam transierunt ad eum ab Antonio duo milia equitum, per 
quos est uictoriam consecutus: Horatius "ad hunc frementes uerterunt bis 
mille equos Galli canentes Caesarem''. fecit praeterea iniuriam Augusto 
uel Caesari si eos 'dominos' dixit, quod apud maiores inuidiosum fuit: nam 
'patres patriae' dicebantur, non 'domini': Iuuenalis "Roma patrem patriae 
Ciceronem libera dixit''. melius ergo est ut bellum a Sexto Pompeio, 
Pompei filio, in Siculo freto gestum accipiamus. nam occiso patre Siciliam 
tenuit et collectis inde seruitiis uastauit sex annis ultro citroque 
Siciliam, postea uictus est ab Augusto et Agrippa: Horatius "minatus urbi 
uincla, quae detraxerat seruis amicus perfidis''. et hoc sensu tam 'arma 
impia', quam 'dominorum' congruit commemoratio.
614. POENAM EXPECTANT quod grauius est: nam in expectatione et praesens 
metus est et dolor futurus, in ipsa autem poena solus est dolor.
615. FORMA VIROS id est causa criminis uel regula: singulis enim 
sceleribus sunt statuta supplicia ex more Romano, quem sequitur.
616. SAXUM INGENS VOLVUNT ALII Sisyphum dicit, qui deorum consilia 
hominibus publicauit. 
RADIISQUE ROTARUM Ixionem dicit, ut alibi ostendit "atque Ixionii uento 
rota constitit orbis'', licet supra dixerit "quos super atra silex'': nam 
de his fabulis uariae sunt in ipsis auctoribus opiniones.
617. AETERNVMQUE SEDEBIT INFELIX THESEUS contra opinionem, nam fertur ab 
Hercule esse liberatus: quo tempore eum ita abstraxit, ut illic corporis 
eius relinqueret partem. frequenter enim uariant fabulas poetae: 
Hippolytum Vergilius liberatum ab inferis dicit, Horatius contra "neque 
enim Diana pudicum liberat Hippolytum''.
618. PHLEGYASQUE MISERRIMUS OMNES ADMONET si 'Phlegyas' nominatiuus est 
singularis, hoc dicit, Phlegyas omnes admonet apud inferos poenas 
ferentes: si autem 'Phlegyas' accusatiuus pluralis est, Theseum omnes 
Phlegyas admonentem debemus accipere. hi namque secundum Euphorionem 
populi insulani fuerunt, satis in deos impii et sacrilegi: unde iratus 
Neptunus percussit tridenti eam partem insulae, quam Phlegyae tenebant, et 
omnes obruit. Phlegyas autem, Ixionis pater, habuit Coronidem filiam, quam 
Apollo uitiauit, unde suscepit Aesculapium. quod pater dolens, incendit 
Apollinis templum et eius sagittis est ad inferos trusus: Statius 
"Phlegyam subter caua saxa iacentem aeterno premit accubitu''.
620. DISCITE IVSTITIAM hoc est, uel nunc in poenis locati.
621. VENDIDIT HIC AVRO PATRIAM etiam haec licet generaliter dicantur, 
habent tamen specialitatem: nam Lasthenes Olynthum Philippo uendidit, 
Curio Caesari xxuii. s. Romam: de quo Lucanus "Gallorum captus spoliis et 
Caesaris auro''.
622. FIXIT LEGES PRETIO ATQUE REFIXIT possumus Antonium accipere secundum 
Ciceronem in Philippicis ubi ait "legesne fixisti?'' 'fixit' autem ideo, 
quia incisae in aereis tabulis adfigebantur parietibus.
623. HIC THALAMUM INVASIT NATAE Thyestes, unde Aegisthus natus est, item 
Cinyras: nam quod Donatus dicit nefas est credi, dictum esse de Tullio. 
VETITOSQUE HYMENAEOS legibus scilicet: nam dicendo 'uetitos' ostendit 
fuisse, ut est apud Persas hodieque. unde Donatus male ait "natura et 
legibus uetitos''.
624. AVSI OMNES INMANE NEFAS AVSOQUE POTITI illic sunt et qui fecerunt et 
qui conati sunt. dicit autem secundum Romanum ritum, in quo non tantum 
exitus punitur, sed et uoluntas.
625. NON MIHI SI LINGVAE CENTUM SINT Lucretii uersus sublatus de Homero, 
sed "aerea uox'' dixit.
626. SCELERUM COMPRENDERE FORMAS ut "aut quae forma uiros fortunaue 
mersit''.
629. PERFICE MUNUS hoc est ramum redde: nam supra ait "hoc sibi pulchra 
suum ferri Proserpina munus instituit''.
630. CYCLOPUM EDUCTA CAMINIS hoc est magna: ita enim cuiuslibet rei 
magnitudinem significabant, adeo ut Statius Argiuorum muros ab ipsis dicat 
esse perfectos.
631. FORNICE arcu: Cicero "uidet ad ipsum fornicem Fabianum''.
634. CORRIPIUNT SPATIUM raptim peragunt.
635. OCCVPAT AENEAS ADITUM ingreditur, sicut supra diximus. 
RECENTI semper fluenti. et dixit hoc propter paludem Stygem.
636. SPARGIT AQUA purgat se: nam impiatus fuerat uel aspectu Tartari, uel 
auditu scelerum atque poenarum. et 'spargit', quia se inferis purgat.
638. AMOENA VIRECTA uirentia: et est satis usurpatiuum. 'amoena' autem 
quae solum amorem praestant, uel, ut supra diximus, quasi amunia, hoc est 
sine fructu, ut Varro et Carminius docent. adludit autem ad insulas 
fortunatas: nam et sequenti hoc indicat uersu.
640. LARGIOR HIC CAMPOS AETHER non nostro largior, sed quam est in cetera 
inferorum parte. aut re uera largior, si lunarem intellegis circulum: nam, 
ut supra diximus, campi Elysii aut apud inferos sunt, aut in insulis 
fortunatis, aut in lunari circulo: Lucanus "illic postquam se lumine uero 
induit''.
641. SOLEMQUE SVUM sibi congruum, ut "fessosque sopor suus occupat 
artus''.
642. PALAESTRIS luctationibus: graece dixit.
643. CONTENDUNT LUDO non odio.
644. CHOREAS 're' corripuit propter metrum, alibi ait secundum naturam, ut 
"iuuat indulgere choreis'': ergo aut systolen fecit, aut antithesin, e pro 
ei ponens: nam Graecum est nomen.
645. NEC NON THREICIUS LONGA CUM VESTE SACERDOS Orpheus Calliopes musae et 
Oeagri fluminis filius fuit, qui primus orgia instituit, primus etiam 
deprehendit harmoniam, id est circulorum mundanorum sonum, quos nouem esse 
nouimus. e quibus summus, quem anastron dicunt, sono caret, item ultimus, 
qui terrenus est. reliqui septem sunt, quorum sonum deprehendit Orpheus, 
unde uti septem fingitur chordis. 'longam' autem 'uestem' aut citharoedi 
habitum dicit, aut longam barbam: nam e contrario inberbes 'inuestes' 
uocamus. 'sacerdos' autem, quia et theologus fuit et orgia primus 
instituit. ipse etiam homines e feris et duris composuit: unde dicitur 
arbores et saxa mouisse, ut diximus supra.
646. OBLOQUITVR NUMERIS dicendo 'obloquitur', chordarum expressit laudem, 
quas dicit uerbis locutas: 'obloqui' enim non est nisi contra loquentem 
loqui. 
NUMERIS rhythmis, sonis, ut "numeros memini, si uerba tenerem''. 
SEPTEM DISCRIMINA quia omnes chordae dissimiliter sonant.
647. IAM nunc. 'hic' autem 'pecten' declinatur, ut 'lien'.
648. HIC GENUS ANTIQUUM quod non omnes uiros fortes in Elysio uisos esse 
commemorat, haec ratio est, quia isti diuinos meruerunt honores: quod 
Tydeo uel his, quos supra memorauit, non contigit. nam ideo 'antiquum' 
addidit, quasi et illis Elysii contingerent campi, si eis annorum non 
derogata esset uetustas.
649. NATI MELIORIBUS ANNIS plerumque enim hominum uirtus decoloratur 
temporis infelicitate: Cicero "ut illa laus temporum, non hominum fuisse 
uideatur''.
650. ILVSQUE ASSARACVSQUE Troiani reges fuerunt. 
TROIAE DARDANUS AUCTOR hunc in septimo inter deos dicit relatum, ut "et 
numerum diuorum altaribus auget''. sed, ut diximus supra, Homerum 
sequitur, qui inducit simulacrum Herculis apud inferos uisum.
652. DEFIXAE HASTAE subaudis 'inanes', item equos inanes.
653. QUAE GRATIA CURRUM detraxit unum 'u' licentia, qua Latinitas Graecos 
secuta genetiuo plurali syllabam aut addit aut detrahit. hoc loco 
detraxit, sicut "arma uirum'', contra addidit "alituum pecudumque genus'' 
pro 'alitum', sicut Graeci Mousaôn Helikôniadôn.
654. NITENTES pingues: ab eo quod sequitur id quod praecedit intellegis. 
per omnia autem quae dicturus est intellegendum est 'quae gratia fuit 
uiuis, eadem sequitur tellure repostos'.
657. PAEANA proprie Apollinis laudes, quod nunc congruit propter 'lauri 
nemus': abusiue omnium deorum, sicut orgia proprie Liberi, abusiue omnium 
deorum sacra.
658. ODORATUM pro 'odorum', ut diximus supra.
659. UNDE SUPERNE PLURIMUS ERIDANI PER SILVAM VOLVITVR AMNIS Eridanum 
Aratus in caelo esse dicit, haud longe a ceto. hic et in terris est, qui 
in Italia, id est in Venetia, Padus uocatur: quem alii etiam ad inferos 
uolunt tendere, alii nasci apud inferos et exire in terras. ideo autem 
ista finguntur, quia de Appennini parte oritur, quae spectat inferum mare 
et tendit usque ad superum. ergo hic sensus est: canebant in locis, unde 
superne, id est ad superos, plurimus Eridani amnis per siluam uoluitur: 
namque ueri simile est, quoniam legimus de Aristaeo "omnia sub magna 
labentia flumina terra spectabat diuersa locis''. et congrue: nam omnis 
umor ex terrae nascitur uenis. alii Eridanum pro quocumque accipiunt et 
dicunt kat' exochên dictum: nam legimus "fluuiorum rex Eridanus''. et 
amant poetae pro appellatione ponere magnae rei proprietatem, ut alibi 
"poculaque inuentis Acheloia miscuit uuis''. melius tamen est si 
distinguamus 'unde superne plurimus', unde ad superos plurimus, id est 
magnus, amnis uoluitur per siluam Eridani, id est populos. fabula namque 
haec est: Eridanus Solis filius fuit. hic a patre inpetrato curru agitare 
non potuit, et cum eius errore mundus arderet, fulminatus in Italiae 
fluuium cecidit: et tunc a luce ardoris sui Phaethon appellatus est, et 
pristinum nomen fluuio dedit: unde mixta haec duo nomina inter Solis 
filium et fluuium inuenimus. postea eius sorores flendo in populos uersae 
sunt, ut in decimo "populeas inter frondes umbramque sororum''. et hoc 
Vergilius: nam alii in alias arbores dicunt.
660. HIC MANUS OB PATRIAM PUGNANDO VVLNERA PASSI 'manus', id est multitudo 
eorum qui ob patriam passi sunt uulnera: et est figurate dictum. sane 
animaduertendum illud quod ait Horatius in arte poetica "et simul et 
iucunda et idonea dicere uitae'': nullam enim maiores nostri artem esse 
uoluerunt, quae non aliquid reipublicae commodaret. unde Vergilius hoc per 
transitum facit: nam dicendo puniri patriae uenditores, contra praemia 
defensoribus solui, nihil aliud nisi fugienda uitia et sectandas docet 
esse uirtutes.
661. SACERDOTES CASTI DUM VITA MANEBAT quasi quis castus possit esse post 
mortem. sed aliud dicit, id est, qui fuerunt casti dum in communione uitae 
uersarentur. nam hi qui maxima sacra accipiebant, renuntiabant omnibus 
rebus, nec ulla in his nisi numinum cura remanebat. herbis etiam quibusdam 
emasculabantur, unde iam coire nec poterant. dicit ergo eos sacerdotes, 
qui casti fuerunt etiam ante sacra suscepta.
662. PII VATES uaticinantes, non mendaces. 
PHOEBO DIGNA LOCVTI ueridici, qui talia loquebantur, qualia decebat 
Apollinem. multi enim mentiebantur, ut in Lucano Phoebas, ad quam Appius 
Claudius "et nobis dabis inproba poenas et superis quos fingis ait''.
663. INVENTAS AVT QUI VITAM EXCOLVERE PER ARTES qui erudierunt et 
ornauerunt uitam per inuenta artificia. significat autem philosophos, qui 
aliquid excogitauerunt, unde uita coleretur.
664. QUIQUE SVI MEMORES ALIQUOS FECERE MERENDO et qui aliquos sui memores 
fecere praestando, ut "numquam regina negabo promeritam'', id est 
praestitisse. Terentius "ego, Charine, neutiquam officium liberi esse 
hominis puto, cum is nihil mereat, postulare id gratiae poni sibi''.
665. NIVEA CINGVNTVR TEMPORA per quod eos ostendit meruisse diuinos 
honores, ut diximus supra.
667. MUSAEUM ANTE OMNES theologus fuit. iste post Orpheum. et sunt uariae 
de hoc opiniones: nam eum alii Lunae filium, alii Orphei uolunt, cuius eum 
constat fuisse discipulum: nam ad ipsum primum carmen scripsit, quod 
appellatur crater.
668. UMERIS EXTANTEM quasi philosophum, ac si diceret Platonem: adludit 
enim poeta. namque Plato ab umerorum dictus est latitudine. athleta enim 
fuit, qui post omnium uictoriam se philosophiae dedit.
669. TUQUE OPTIME VATES quia theologus fuit. et sciendum hoc loco Sibyllam 
iam a numine derelictam; unde et interrogat, quod alias non faceret.
670. QUAE REGIO ANCHISEN, QUIS HABET LOCUS? bene et generalitatem requirit 
et speciem, quo possit facilius inuenire: nam locus in regione est. 
ILLIUS ERGO propter illum, uel causa illius. 'ergo' autem coniunctio fuit, 
sed per accentus mutationem in aduerbium transiit: et est sola particula, 
quae habet in fine circumflexum. multi male putant nomen esse 
indeclinabile, et dicunt positum esse pro 'causa'. 'causa' autem nomen 
est, quod ponitur pro 'ratione': qui casus declinatione caret.
671. MAGNOS AMNES aut magna fluenta: aut quia nouem sunt, quae odiosum 
fuerat commemorare per singula.
673. NULLI CERTA DOMUS id est habitatio, quam animae tamdiu certam habent, 
quamdiu in corporibus sunt: post quorum solutionem uagantur pro uitae 
merito in circulis. 
LUCIS HABITAMUS OPACIS uaria dicit, quae pro uitae uarietate contingunt. 
in his autem locis heroum animae coluntur.
674. RECENTIA uirentia, riuorum scilicet causa.
676. IVGUM ita enim diuiduntur montes: in radices, latera, iuga, uertices 
pro locorum qualitate.
678. SUMMA CACVMINA LINQUUNT non 'linquit'; hoc enim dicit: Aeneas et 
Sibylla perducti ad summum, in plana descendunt.
679. PENITUS CONVALLE VIRENTI ualde uirenti, ut "penitusque sonantis 
accestis scopulos''.
680. INCLUSAS ANIMAS non re uera inclusas, sed a multitudine separatas, 
quo facilius agnoscerentur.
681. LUSTRABAT STVDIO RECOLENS circumibat studiose retractans. 'inclusas' 
autem aut segregatas, aut secundum antiquum ritum. multitudinem enim si 
numerare non poterant, eam in locum certum includebant per partes, et ex 
unius numero quanta esset uidebant. quod Xerxes de suo fecit exercitu.
682. CAROSQUE NEPOTES posteros: sicut per nurus feminas dicunt.
683. FATAQUE FORTUNASQUE VIRUM felicitas enim aut fatalis est, aut 
fortuita, aut ex uirtute descendit.
685. ALACRIS ipse alacris. et sciendum antiquos et 'alacris' et 'alacer', 
et 'acris' et 'acer' tam de masculino quam de feminino genere dixisse. 
nunc masculino utrumque damus, de feminino 'alacer' et 'acer' numquam 
dicimus, licet Ennius dixerit "aestatem autumnus <sequitur>, post acer 
hiemps it'': nam inde est 'alacer'.
686. GENIS palpebris: Ennius de dormiente "inprimitque genae genam''. 
EXCIDIT ORE quasi seni: quod circa Anchisen reseruat, ut "tantumque nefas 
patrio excidit ore''.
687. VENISTI TANDEM hoc ad adfectum pertinet desiderantis: alias oritur 
quaestio quod dicit 'sic equidem ducebam animo'. 
EXPECTATA probata, ut "et rebus spectata iuuentus''. hoc autem dicit: tua 
pietas mihi semper probata, nunc etiam 'iter durum' uicit, scilicet 
inferorum.
689. ET NOTAS AVDIRE ET REDDERE VOCES id est familiariter loqui.
690. REBARQUE FUTVRUM arbitrabar, ratiocinabar esse uenturum: per quod 
intellegimus fataliter Aenean ad inferos descendisse. non enim nisi 
fatalia deprehenduntur.
691. NEC ME MEA CURA FEFELLIT nec decepit me dulcissimus filius: nam 
uocatiuus est 'mea cura', id est tu. et dictum est sicut "Veneris 
iustissima cura''.
692. QUAS EGO TE TERRAS ET QUANTA PER AEQUORA VECTUM patrie eius ingemit 
casibus.
694. LIBYAE TIBI REGNA NOCERENT aut quia de Iunone ait Venus "haud tanto 
cessabit cardine rerum'': aut, quod est melius, illud dicit: timui ne, dum 
apud regna Carthaginis uoluptatibus uacas, imperium fatale derelinqueres.
695. TRISTIS IMAGO seuera, terribilis, ut supra "et turbida terret 
imago''.
696. SAEPIUS OCCVRRENS kata to siôpômenon saepius ei dictum 
intellegimus: aut certe, egit me tua imago ad haec tendere limina, quam 
saepe uidere consueui.
697. STANT SALE TYRRHENO CLASSES adfectionis est filii etiam ea indicare, 
de quibus non interrogatur.
699. LARGO FLETU nato ex gaudio.
700. TER saepius: finitus pro infinito.
703. INTEREA VIDET AENEAS hirmos est hoc loco, id est unus sensus 
protentus per multos uersus: in quo tractat de Platonis dogmate, quod in 
Phaedone positum est peri psuchês, de quo in georgicis strictim, hic 
latius loquitur. de qua re etiam Varro in primo diuinarum plenissime 
tractauit. hoc autem continet: Aeneas dum per inferos pergeret, respexit 
fluuium quendam loci remotioris, ad quem innumera multitudo tendebat 
animarum. interrogauit patrem qui esset fluuius, uel qua ratione ad eum 
pergerent animae. pater ait: Lethaeus est; pergunt autem, ut potent et 
obliuionem patiantur, ut incipiant in corpora uelle remeare. stupefactus 
Aeneas interrogat: dic pater, et animae, quae propter praeteritam uitam 
tot supplicia pertulerunt, possunt habere uotum reuertendi in corpora? non 
est uerisimile, liberatas de corporis carcere ad eius nexum reuerti. 
suscepta narratione haec Anchises exsequitur: primo debere fieri ut 
redeant, deinde posse, deinde uelle. quae quoniam obscura sunt, aliis 
subdiuisionibus innotescunt. quid est debere? cuncta animalia a deo 
originem ducunt. quae quia nasci cernimus, reuertuntur sine dubio: nam 
unde cuncta procreantur? deinde posse sic probat: quia inmortales sunt 
animae, et sunt quae possunt reuerti. tertium est utrum uelint: quod dicit 
fieri per Lethaeum fluuium. et hoc est quod dicturus est, sed incidentes 
quaestiones faciunt obscuritatem.
704. VIRGVLTA SONANTIA SILVAE quae est iuxta praeripia fluminis.
705. DOMOS PLACIDAS campos Elysios. 
PRAENATAT praeterfluit. et contrarie dictum est: nam non natant aquae, sed 
nos in ipsis natamus. Ennium igitur secutus est, qui ait "fluctusque 
natantes''. sane de hoc fluuio quaeritur a prudentioribus, utrum de illis 
nouem sit, qui ambiunt inferos, an praeter nouem. et datur intellegi quod 
ab illis nouem, qui ambiunt inferos, separatus sit: namque uolunt eum esse 
imaginem senectutis. nam animae nostrae uigent et alacres sunt et plenae 
memoria a pueritia usque ad uirentem senectam, postea in nimia senectute 
omnis memoria labitur: qua lapsa mors interuenit, et animae in aliud 
corpus reuertuntur. unde fingunt poetae animas Lethaeo hausto in corpus 
redire. ergo Lethaeus est obliuio, morti semper uicina.
706. GENTES POPVLIQUE innumerarum gentium et populorum animae.
708. FLORIBUS INSIDUNT 'insido illi rei', ut "insidat quantus miserae 
deus''. 'insisto' autem 'illam rem', ut "nulli fas casto sceleratum 
insistere limen''.
709. CIRCUM LILIA FUNDVNTVR hoc est circumfunduntur circum flores. 'lilia' 
autem pro quibuslibet floribus, speciem pro genere posuit.
711. FLVMINA PORRO longe remota: et est Graecum aduerbium. bene autem 
Aenean longe a Lethaeo facit, quia adhuc iuuenis est.
712. AGMINE cursu, impetu: per quod ostendit cito iri ad senectam, quia 
tota celeritate usus labitur uitae.
713. ANIMAE QUIBUS ALTERA FATO CORPORA DEBENTVR sciendum non omnes animas 
ad corpora reuerti: aliquae enim propter uitae merita non redeunt; aliquae 
redeunt propter malam uitam, aliquae propter fati necessitatem.
714. LETHAEI AD FLVMINIS UNDAM si anima aeterna est et summi spiritus 
pars, qua ratione in corpore non totum uidet, nec est tantae prudentiae 
tantaeque uiuacitatis, ut omnia possit agnoscere? quia cum coeperit in 
corpus descendere, potat stultitiam et obliuionem, unde non potest implere 
uim numinis sui post naturae suae obliuionem. obliuiscitur autem secundum 
poetas praeteritorum, secundum philosophos futuri: unde medium tenuit 
dicendo 'obliuia'. docent autem philosophi, anima descendens quid per 
singulos circulos perdat: unde etiam mathematici fingunt, quod singulorum 
numinum potestatibus corpus et anima nostra conexa sunt ea ratione, quia 
cum descendunt animae trahunt secum torporem Saturni, Martis iracundiam, 
libidinem Veneris, Mercurii lucri cupiditatem, Iouis regni desiderium: 
quae res faciunt perturbationem animabus, ne possint uti uigore suo et 
uiribus propriis.
715. SECVROS LATICES qui securos faciunt, ut morbos pallidos dicimus, quod 
pallidos faciunt.
717. IAMPRIDEM ex quo ait "tunc genus omne tuum et quae dentur moenia 
disces''.
719. O PATER noua breuitas: nam dicendo 'o pater' qui loquatur ostenditur. 

AD CAELUM HINC IRE PUTANDUM EST miscet philosophiae figmenta poetica et 
ostendit tam quod est uulgare, quam quod continet ueritas et ratio 
naturalis. nam secundum poetas hoc dicit: credendum est animas ab inferis 
reuerti posse ad corpora? ut 'caelum' superos intellegamus, id est nostram 
uitam. secundum philosophos uero hoc dicit: credendum est animas corporis 
contagione pollutas ad caelum reuerti?
720. SUBLIMES ANIMAS non omnes, sed sublimium. 
TARDA REVERTI CORPORA animae comparatione, qua uelocius nihil est: uno 
enim momento potest uniuersa discurrere.
721. QUAE LUCIS MISERIS TAM DIRA CUPIDO ut id desiderent, propter quod se 
sciunt poenas dedisse, scilicet uitam.
722. SVSPENSUM sollicitum, incertum, ut "multo suspensum numine ducit''.
723. SVSCIPIT ANCHISES ATQUE ORDINE SINGVLA PANDIT hysteroproteron: post 
hunc enim uersum sequi debuit 'dicam equidem nec te suspensum, nate, 
tenebo'.
724. PRINCIPIO CAELUM AC TERRAS CAMPOSQUE LIQUENTES interrogatus Anchises, 
quare animae uelint reuerti ad corpora, quasi aliud dicit, tamen illuc 
recurrit. quod graece to pan dicitur, id est omne quod est, quattuor sunt 
elementa, terra aqua ae+r aether, et deus. praeter haec nihil est aliud: 
et hoc mundum non possumus dicere, nam mundus non est totum. ergo deus est 
quidam spiritus diuinus, qui per quattuor infusus elementa gignit 
uniuersa. igitur si de elementis et deo nascuntur omnia, unam originem 
habent et par est natura omnium. sed uideamus, quid in nobis est a deo et 
quid a quattuor elementis? quantum datur intellegi, ab elementis habemus 
corpus, a deo animum: quod ideo probatur, quia est in corpore terra, umor, 
anhelitus, calor, quae omnia uidentur, sicut etiam elementa, animus 
inuisibilis est, sicut etiam deus, unde originem ducit. illa praeterea 
inrationabilia sunt, sicut corpus: contra deus habet consilium, sicut 
etiam animus. deinde elementa <cum> mutantur, quod est eorum proprium, 
<pereunt>, sicut etiam corpus, quod inde originem ducit: contra deum non 
perire manifestum est. ergo nec animus perit, qui inde originem ducit: nam 
pars semper sequitur genus. huc igitur tetendit primam intentionem suam, 
ut animos inmortales doceret. sed occurrit illud: si inmortales sunt et 
unum habent principium, qua ratione non omnia animalia sentimus similiter? 
et dicit non esse in animis dissimilitudinem, sed in corporibus, quae 
prout fuerint uel uiuacia uel torpentia, ita et animos faciunt. quod 
potest etiam in uno eodemque animalis corpore probari. in sano enim 
corpore alia est uiuacitas mentis, in aegro pigrior, in satis inualido 
etiam ratione carens, ut in phreneticis cernimus: adeo cum ad corpus 
uenerit, non natura sua utitur, sed ex eius qualitate mutatur. inde Afros 
uersipelles, Graecos leues, Gallos pigrioris uidemus ingenii: quod natura 
climatum facit, sicut Ptolomaeus deprehendit, qui dicit translatum ad 
aliud clima hominem naturam ex parte mutare; de toto enim non potest, quia 
in principio accepit sortem corporis sui. ergo anima pro qualitate est 
corporis. et qua ratione res melior est in potestate deterioris? atqui 
diuinus animus debuit corpus habere in potestate, non mortale corpus 
naturam animi corrumpere. sed hoc ideo fit, quia plus est quod continet, 
quam quod continetur. ut si leonem includas in caueam, inpeditus uim suam 
non perdit, sed exercere non potest, ita animus non transit in uitia 
corporis, sed eius coniunctione inpeditur nec exercet uim suam. occurrit 
illud: omne quod corrumpitur aeternum non est. si animus insanit irascitur 
desiderat timet, caret aeternitate, cui sunt ista contraria: nam passio 
aeternitatem resoluit. quod ideo falsum esse dicimus, quia animus per se 
nihil patitur, sed laborat ex corporis coniunctione, et aliud est per suam 
naturam corrumpi, aliud per contrarium rei alterius. uidemus enim tale 
aliquid, ut in lucerna, quae per se clara est et locum, in quo est, sine 
dubio inluminat, sed si qua re tecta fuerit et inclusa, non perdit 
splendorem proprium, qui in ea est - remoto namque inpedimento apparet - nec 
tamen quia inpeditus est eius uigor, ideo etiam corruptus. ita ergo et 
animus quamdiu est in corpore, patitur eius contagiones: simul atque 
deposuerit corpus, recipit suum uigorem et natura utitur propria. si ergo 
recipit naturam suam, quare poenas apud inferos patitur? ideo quia res, 
quae simul diu fuit, non potest deposita ipsa re, statim ad suum nitorem 
reuerti. ut si speciem candidam missam in lutum polluas et eam statim 
auferas, non idcirco sordibus caret, sed ablutionem requirit, ut in 
pristinum nitorem possit redire: sic anima ex eo quod datur corpori 
inquinata, etiam si corpus deponat, necesse habet purgari. si ergo 
purgantur et recipiunt naturam suam, cur uolunt reuerti? quia potant, 
inquit, obliuia. etiam est illud ambiguum: aut ut praeteritarum 
obliuiscantur poenarum, aut certe ut ignarae futuri habeant desiderium 
redeundi in corpora, quod sine passione non fit: nam animus in quo est 
passio, meretur reuerti. 
CAELUM pro ae+re et aethere posuit, ut "iam caelum terramque''. 
CAMPOSQUE LIQUENTES id est maria.
725. LUCENTEMQUE GLOBUM LUNAE ideo usus est participio, ut ostendat eam 
suum lumen non habere: nam 'lucens' est quod aliunde inluminatur, 
'lucibile' quod per se lucet, ut 'patulum' quod semper patet, 'patens' 
quod et aperitur et clauditur, ut oculi, os. 'globum' autem ideo, quia 
dicitur luna sphairoeidês esse. 
TITANIAQUE ASTRA aut stellas dicit, aut solem, quem et supra unum fuisse 
de Titanibus diximus.
726. SPIRITUS diuinus scilicet. et unum est siue mentem dicat, siue 
animum, siue spiritum. 
INTUS ALIT uegetat et in aeternitatem custodit, quia mixtus est et nulla 
pars est elementi sine deo. 
PER ARTUS per elementa, quae membra sunt mundi: corporalia namque sunt, 
quippe quae possunt uideri.
727. MENS AGITAT MOLEM magnitudinem mundi mens agitat. et si, ut Cicero 
dicit in Tusculanis, aeternum est quicquid in aeterno motu est, sine dubio 
etiam animus aeternus est: semper enim in motu est, adeo ut ne nobis 
quidem quiescentibus conquiescat. 
MAGNO SE CORPORE MISCET aut antiptosis est pro 'corpori', ut "haeret pede 
pes densusque uiro uir'': quod potius credendum est: aut certe secundum 
eos locutus est, qui dicunt deum corporalem esse et eum ita definiunt pur 
noeron, id est ignem sensualem. quod si uerum est, corpus est, nec per 
antiptosin dixit, sed per definitionem 'magno corpore', id est non 
communi.
728. INDE HOMINUM PECVDVMQUE GENUS de quattuor elementis et deo.
730. ET CAELESTIS ORIGO SEMINIBUS QUANTUM NON NOXIA CORPORA TARDANT quod 
supra diximus, in tantum, inquit, in hominibus uiget pars diuinitatis, in 
quantum sinit corporum qualitas.
732. TERRENIQUE HEBETANT ARTUS in quantum non hebetant. 
MORIBVNDAQUE MEMBRA morienti similia, hoc est semper morientia: numquam 
enim in eodem statu sunt, sed aut minuuntur aut crescunt. ergo animus idem 
est, sed uti uiribus suis non potest propter corporis coniunctionem.
733. HINC METVUNT CUPIUNTQUE DOLENT GAVDENTQUE ex corporis coniunctione et 
hebetudine. Varro et omnes philosophi dicunt quattuor esse passiones, duas 
a bonis opinatis et duas a malis opinatis rebus: nam dolere et timere duae 
opiniones malae sunt, una praesentis, alia futuri: item gaudere et cupere 
opiniones bonae sunt, una praesentis, altera futuri. haec ergo nascuntur 
ex ipsa coniunctione, nam neque animi sunt neque corporis propria: pereunt 
enim facta segregatione.
734. NEQUE AVRAS RESPICIUNT nam quia cohaerent corpori, obliuiscuntur 
naturae suae, quam 'auras' uocauit. 
CLAVSAE TENEBRIS ET CARCERE CAECO definitiones sunt corporis.
735. QUIN ET SUPREMO CUM LUMINE VITA RELIQUIT quia, ut diximus, occurrit 
debere eas statim post corpus depositum redire in suum uigorem. et dicit 
non posse: quae enim diu coniuncta sunt inuicem se tenent et trahunt 
reliquias sordium antiquarum.
736. NON TAMEN OMNE MALUM cedit, sed non omne; nam remanet quod ut 
purgetur necesse est. inde est quod dicit "eadem sequitur tellure 
repostos''. bene autem 'miseris', quae etiam post corpus habeant corporis 
sordes: unde est 'nec funditus omnes corporeae excedunt pestes'.
738. DIV CONCRETA 'concreta' coniuncta et conglutinata. 
INOLESCERE concrescere, ut "udoque docent inolescere libro''.
739. ERGO EXERCENTVR POENIS quia deposito corpore sordes supersunt. poenas 
autem non perferunt animae, sed illius coniunctionis reliquiae, quae fuit 
inter animam et corpus: nam licet ista duo per se poenas perferre non 
possint, homo tamen perfert, qui de his duobus est factus.
740. SUPPLICIA EXPENDUNT ideo agunt supplicia, non ut animas puniant, sed 
ut eas peccatis exuant pristinis.
741. ALIAE PANDVNTVR INANES SVSPENSAE AD VENTOS loquitur quidem poetice de 
purgatione animarum, tangit tamen quod et philosophi dicunt. nam triplex 
est omnis purgatio. aut enim in terra purgantur quae nimis oppressae 
sordibus fuerint, deditae scilicet corporalibus blandimentis, id est 
transeunt in corpora terrena: et hae igni dicuntur purgari; ignis enim ex 
terra est quo exuruntur omnia, nam caelestis nihil perurit: aut in aqua, 
id est transeunt in corpora marina, si paulo melius uixerint: aut certe in 
ae+re, transeundo scilicet in ae+ria corpora, si satis bene uixerint. quod 
in Statio legimus, ubi de auguriis tractat. unde etiam in sacris omnibus 
tres sunt istae purgationes: nam aut taeda purgant et sulphure, aut aqua 
abluunt, aut ae+re uentilant, quod erat in sacris Liberi: hoc est enim 
"tibique oscilla ex alta suspendunt mollia pinu''; nam genus erat 
purgationis. et in ipsis purgationibus bonum meritorum secutus est 
ordinem, ut ante ae+riam, inde aquae, post ignis diceret purgationem.
743. QUISQUE SVOS PATIMVR MANES supplicia quae sunt apud manes, ut si quis 
dicat 'iudicium patimur' et significet ea quae in iudicio continentur. est 
et aliud uerius. nam cum nascimur, duos genios sortimur: unus est qui 
hortatur ad bona, alter qui deprauat ad mala. quibus adsistentibus post 
mortem aut adserimur in meliorem uitam, aut condemnamur in deteriorem; per 
quos aut uacationem meremur, aut reditum in corpora. ergo 'manes' genios 
dicit, quos cum uita sortimur. 
EXINDE una pars orationis est, et tertia a fine accentum habet, licet 
paenultima longa sit: quod ideo factum est, ut ostenderetur una pars esse 
orationis, ne praepositio iungeretur aduerbio, quod uitiosum esse non 
dubium est.
744. PAUCI LAETA ARVA TENEMUS non omnes: qui enim minus purgantur statim 
redeunt ad corpora.
745. DONEC LONGA DIES PERFECTO TEMPORIS ORBE quia etiam post purgationem 
opus est tempore, ut perseueret in purgatione et sic redeat. et quaeritur 
utrum animae per apotheosin, de quibus ait 'pauci laeta arua tenemus', 
possint mereri perpetuam uacationem. quod non potest fieri: merentur enim 
temporis multi, non perpetuitatis, et quae male uixerunt statim redeunt, 
quae melius, tardius, quae optime, diutissimo tempore sunt cum numinibus. 
paucae tamen sunt, quae et ipsae exigente ratione, licet tarde, coguntur 
reuerti. 
PERFECTO TEMPORIS ORBE finito legitimo tempore.
746. CONCRETAM adfixam et inhaerentem.
747. AETHERIUM SENSUM id est pur noeron, ignem sensualem, id est deum: per 
quod quid sit anima ostendit. 
AVRAI SIMPLICIS
IGNEM non urentis. 'simplicis' autem nostri conparatione, qui constat de 
ligno et ae+re: ille enim per se plenus est et aeternus, quia simplex. 
omnia enim suntheta, id est composita, exitum sortiuntur, unde et atomos 
perpetuas dicunt, quia simplices sunt nec recipiunt sectionem.
748. HAS OMNES ac si diceret 'etiam has omnes'; nam supra non omnes dixit, 
sed 'animae, quibus altera fato corpora debentur'. 
ROTAM VOLVERE PER ANNOS exegerunt statutum tempus per annorum 
uolubilitatem. est autem sermo Ennii.
749. DEUS EVOCAT non dicit quis, sicut supra "di, quibus imperium est 
animarum''. sed alii Mercurium uolunt propter hoc "hac animas ille euocat 
orco pallentes, alias sub Tartara tristia mittit''. et est ratio: nam nous 
dicitur, id est sensus, quo philosophiam, quae haec indicat, intellegimus, 
quia ipse etiam inuenit litteras. 
AGMINE MAGNO impetu. et dictum est imperatiue, apeilêtikôs: non enim 
blanditiis inductae redeunt, sed necessitate quadam coguntur ut potantes 
uelint reuerti.
750. INMEMORES uel praeteritorum, uel futurorum.
752. DIXERAT ANCHISES ante dicta de reuersione animarum probatio huc 
tetendit, ut celebret Romanos et praecipue Augustum: nam qui bene 
considerant, inueniunt omnem Romanam historiam ab Aeneae aduentu usque ad 
sua tempora summatim celebrasse Vergilium. quod ideo latet, quia confusus 
est ordo: nam euersio Ilii et Aeneae errores, aduentus bellumque manifesta 
sunt: Albanos reges, Romanos etiam consulesque, Brutum, Catonem, Caesarem, 
Augustum et multa ad historiam pertinentia hic indicat locus, cetera, quae 
hic intermissa sunt, in aspidopoiïa commemorat. unde etiam in antiquis 
inuenimus, opus hoc appellatum esse non Aeneidem, sed gesta populi Romani: 
quod ideo mutatum est, quia nomen non a parte, sed a toto debet dari.
753. TURBAMQUE SONANTEM aut quae tunc propter festinationem sonabat: aut 
turbae perpetuum est epitheton.
754. LONGO ORDINE non quo nati sunt, sed quo apud inferos stabant: non 
enim eo quo regnarunt, dicturus est ordine.
755. ADVERSOS LEGERE considerare, relegere.
756. DARDANIAM PROLEM Albanos reges, qui tredecim fuerunt de Aeneae et 
Lauiniae genere: unde ait 'Itala de gente'.
758. INLVSTRES hoc nomen notitiae fuit, non meriti: unde etiam in 
meretricibus inuenitur, nam et nobiles et inlustres uocantur. 
IN NOMEN ITVRAS in gentem, ut "nomen Echionium matrisque genus Peridiae''.
760. ILLE VIDES PURA IVVENIS QUI NITITVR HASTA Aeneas, ut Cato dicit, 
simul ac uenit ad Italiam, Lauiniam accepit uxorem. propter quod Turnus 
iratus, tam in Latinum, quam in Aenean bella suscepit a Mezentio 
impetratis auxiliis: quod et ipse ostendit dicens "se satis ambobus 
Teucrisque uenire Latinisque''. sed, ut supra diximus, primo bello periit 
Latinus, secundo pariter Turnus et Aeneas, postea Mezentium interemit 
Ascanius et Laurolauinium tenuit. cuius Lauinia timens insidias, grauida 
confugit ad siluas et latuit in casa pastoris Tyrrhi: ad quod adludens ait 
"Tyrrhusque pater, cui regia parent armenta'': et illic enixa est Siluium. 
sed cum Ascanius flagraret inuidia, euocauit nouercam et ei concessit 
Laurolauinium, sibi uero Albam constituit. qui quoniam sine liberis 
periit, Siluio, qui et ipse Ascanius dictus est, suum reliquit imperium: 
unde apud Liuium est error, qui Ascanius Albam condiderit. postea Albani 
omnes reges Siluii dicti sunt ab huius nomine, sicut hodieque Romani 
imperatores Augusti uocantur, Aegyptii Ptolomaei, Persae Arsacidae, Latini 
Murrani, ut "Murranum hic atauos et auorum antiqua sonantem nomina per 
regesque actum genus omne Latinos''. 
PURA IVVENIS QUI NITITVR HASTA id est sine ferro: nam hoc fuit praemium 
apud maiores eius qui tunc primum uicisset in proelio, sicut ait Varro in 
libris de gente populi Romani.
763. SILVIUS ALBANUM NOMEN quia omnes Siluii dicti sunt. 
TUA POSTVMA PROLES postumus est post humationem parentis creatus. per hoc 
autem Aenean cito ostendit esse periturum, et statim infert consolationem 
dicens 'quem tibi longaeuo', id est deo: aeuum enim proprie aeternitas 
est, quae non nisi in deos uenit: Ennius "Romulus in caelo cum dis 
genitalibus aeuum degit''. male autem uindicauit usus, per quem dixit 
"longaeuosque senes''.
766. UNDE a quo, ut "genus unde Latinum'': nam posteri eius fuerunt qui 
postea apud Albanam regnauere ciuitatem.
767. PROXIMUS ILLE PROCAS standi ordine, non nascendi: nam sextus est rex 
Albanorum. item Numitor tertius decimus fuit.
770. SI UMQUAM REGNANDAM ACCEPERIT ALBAM Aeneas scilicet Siluius. et hic 
ostendit omnes Albanos reges Siluios dictos. 'acceperit' autem a tutore, 
qui eius inuasit imperium: quod ei uix anno quinquagesimo tertio 
restituit. et rem plenam historiae per transitum tetigit.
772. CIVILI TEMPORA QUERCU 'ciuica' debuit dicere, sed mutauit, ut e 
contra Horatius "motum ex Metello consule ciuicum'', pro 'ciuilem'. 
querceam autem coronam accipiebant qui in bello ciuem liberassent, ideo 
quia ante causa uitae in hac arbore hominibus fuit, qui glandibus 
uescebantur. aliae enim erant murales, aliae agonales, id est lemniscatae. 
muralis dabatur ei qui prior murum ascendisset.
773. HI TIBI NOMENTUM hae ciuitates sunt priscorum Latinorum ab Albanis 
regibus constitutae: quamquam Collatiam Tarquinius constituisse dicatur, 
qui, ut erat superbus, eam ex collata pecunia constituit, unde et Collatia 
dicta est. potest tamen fieri, ut ab Albanis fundata sit, aucta a 
Tarquinio, sicut supra de Tarento diximus, quod Taras fecit, auxit 
Phalantos. Romam etiam Romulus fecisse dicitur, quam ante Euander 
condidit, ut "tunc pater Euandrus Romanae conditor arcis''. 
URBEMQUE FIDENAM 'Fidenae' dicuntur, ut 'Thebae'; sed dixit ut Iuuenalis 
"atque uetus Thebe centum iacet obruta portis'': nam uarietati studet. 
unde etiam ait 'Pometios', cum dicatur numero singulari Pometia.
775. CASTRVMQUE INVI una est in Italia ciuitas, quae castrum nouum 
dicitur: de hac autem ait 'castrum Inui', id est Panos, qui illic colitur. 
Inuus autem latine appellatur, graece Pan: item Ephialtês graece, latine 
Incubo: idem Faunus, idem Fatuus, Fatuclus. dicitur autem Inuus ab ineundo 
passim cum omnibus animalibus, unde et Incubo dicitur. 'castrum' autem 
ciuitas est; nam castra numero plurali dicimus, licet legerimus in Plauto 
"castrum Poenorum'': quod etiam diminutio ostendit; nam 'castellum' 
dicimus.
776. NUNC SUNT SINE NOMINE TERRAE atqui in catalogo hinc est dicturus 
aliquas ciuitates; sed ex persona sua praeoccupat.
777. QUIN ET AVO COMITEM SESE MAVORTIUS ADDET ROMVLUS Amulius et Numitor 
fratres fuerunt. sed Numitorem regno Amulius pepulit et Iliam, eius 
filiam, sacerdotem Vestae fecit. de hac et Marte nati sunt Remus et 
Romulus. qui cum adoleuissent, occiso Amulio auum Numitorem in regna 
reuocauerunt et cum eo uno anno regnauerunt. postea propter angustias 
imperii Romam captatis auguriis condiderunt. ergo 'auo se addet comitem' 
aut auito se iunget imperio, aut certe, secundum Ennium, referetur inter 
deos cum Aenea: dicit namque Iliam fuisse filiam Aeneae. quod si est, 
Aeneas auus est Romuli. unde etiam addidit 'Assaraci quem sanguinis': nam 
hoc epitheton non sine causa est introductum, quod est proprium Aeneae; 
nam Assaracus pater est Capyos, Capys Anchisae, Anchises Aeneae.
779. VIDEN 'den' naturaliter longa est, breuem tamen eam posuit, secutus 
Ennium: et adeo eius est inmutata natura, ut iam ubique breuis inueniatur. 

GEMINAE STANT VERTICE CRISTAE omnino in omnibus hoc egit Romulus, ut cum 
fratre regnare uideretur, ne se reum parricidii iudicaret: unde omnia 
duplicia habuit, quasi cum fratre communia. etenim ad captanda auguria 
montem Palatinum Romulus tenuit, Auentinum Remus. qui prior sex uultures 
uidit, post Romulus duodecim. et cum ille tempore, ille numero de condenda 
urbe certarent, orta contentione de urbis nomine inter exercitum, a Romuli 
militibus Remus occisus est. fabulosum enim est quod a fratre propter 
muros dicitur interemptus.
780. ET PATER IPSE SVO SUPERUM IAM SIGNAT HONORE merito uirtutis Mars 
Romulum deum esse significat: 'superum' enim accusatiuus est singularis ab 
eo quod est 'superus, superi'.
781. ILLA quam tibi saepe fata promiserunt. 
INCLITA graecum est: nam kluton gloriosum dicunt.
782. IMPERIUM TERRIS hoc est in quantum tenditur terra. 
ANIMOS AEQUABIT OLYMPO magnanimitate aequabitur caelo. de hoc autem loco 
et Trogus et Probus quaerunt.
783. SEPTEMQUE UNA SIBI MURO CIRCUMDABIT ARCES bene urbem Romam dicit 
septem inclusisse montes. et medium tenuit: nam grandis est inde 
dubitatio. et alii dicunt breues septem colliculos a Romulo inclusos, qui 
tamen aliis nominibus appellabantur. alii uolunt hos ipsos, qui nunc sunt, 
a Romulo inclusos, id est Palatinum, Quirinalem, Auentinum, Caelium, 
Viminalem, Esquilinum, Ianicularem. alii uero uolunt hos quidem fuisse, 
aliis tamen nominibus appellatos: quae mutata sunt postea, ut de multis 
locis et fluminibus legimus, ut "saepius et nomen posuit Saturnia 
tellus''.
784. PROLE VIRUM uirorum fortium. 
QUALIS BERECYNTIA MATER Phrygia: nam Berecyntos castellum est Phrygiae 
iuxta Sangarium fluuium, ubi mater deum colitur. per hanc autem 
comparationem nihil aliud ostendit, nisi Romanos duces inter deos esse 
referendos.
785. TURRITA quia ipsa est terra, quae urbes sustinet.
788. HUC GEMINAS NUNC FLECTE ACIES totum uisum tuum huc dirige et hunc 
specialiter intuere. sic Asper.
789. HIC CAESAR ET OMNIS IVLI PROGENIES ut "Iulius a magno demissum nomen 
Iulo''.
790. CAELI VENTVRA SUB AXEM nam cum Augustus patri Caesari ludos funebres 
exhiberet, stella per diem apparuit, quam persuasione Augusti Caesaris 
esse populus credidit. hinc est "ecce Dionaei processit Caesaris astrum''. 
'sub axem' ergo, id est ad diuinos honores.
791. HIC VIR HIC EST 'c' littera pro duplici non nisi in monosyllabis 
habetur, ut "hoc erat alma parens'', per eorum scilicet priuilegium. unde 
falsum est quod Terentianus dicit, eam pro metri ratione uel duplicem 
haberi uel simplicem. nam si hoc esset, etiam in disyllabis pro duabus 
haberi debuerat, quod nusquam inuenimus. litterae enim naturam seruari et 
in polysyllabis conuenit.
792. DIVI GENUS Caesaris, qui factus est deus. 'genus' autem dicit non 
solum iure adoptionis, sed etiam consanguinitatis: nam Atiae fuit filius, 
quae erat soror Caesaris. hic autem Augustus Caesar hoc nomen accepit a 
patre adoptiuo: nam ante Octauianus dictus est a patre Octauio, Atiae 
marito.
793. SAECVLA QUI RVRSUS LATIO sub Saturno dicit aurea saecula fuisse in 
orbe terrarum, sub Augusto tantum in Italia.
794. GARAMANTAS populi inter Libyam et Africam, iuxta kekaumenên. 
INDOS populi orientis extremi.
795. IACET EXTRA SIDERA TELLUS nulla terra est, quae non subiaceat 
sideribus: unde perite addidit 'extra anni solisque uias', ut ostenderet 
XII. signa, in quibus est circulus solis. significat autem Maurorum 
Aethiopiam, ubi est Atlas: de qua Lucanus "Aethiopumque solum, quod non 
premeretur ab ulla signiferi regione poli, nisi poplite lapso ultima 
curuati procederet ungula tauri''.
797. TORQUET sustinet. 
APTUM uicinum, ut diximus supra.
798. IAM NUNC ET CASPIA REGNA fines Assyriorum, in quibus sunt pulai 
Caspiae. quod autem dicit uerum est: nam et Suetonius ait in uita 
Caesarum, responsa esse data per totum orbem, nasci inuictum imperatorem.
799. MAEOTIA TELLUS Scythia, cuius palus est Maeotis.
800. TURBANT turbantur. 
SEPTEMGEMINI autem septemflui.
802. FIXERIT AERIPEDEM CERVAM pro 'ae+ripedem'. uicit autem Cerynitin 
ceruam, dictam a loco. 'fixerit' autem statuerit, delassauerit. 
ERYMANTHI PACARIT NEMORA mons Arcadiae, ubi aper ferocissimus fuit.
803. LERNAM TREMEFECERIT ARCU pro hydra paludem ipsam posuit. et 
intellegamus ante eam sagittis fuisse confixam, post exsectam et adustam.
805. NYSAE DE VERTICE mons est Indiae, de quo loquitur. ceterum est et 
Nysa ciuitas, in qua Liber colitur, unde Nysaeus dictus est.
806. ET DVBITAMUS pro 'dubitas': miscuit personam suam. est autem sensus: 
cum tibi sit tanta ex Romanis et praecipue ex Augusto praeparata 
posteritas, dubitas uirtutem factis extendere, id est gloriam? aut est 
aliquis timor, qui te a regnis Italiae reuocet?
808. QUIS PROCUL ILLE AVTEM nunc redit ad Romanos reges, qui septem 
fuerunt: Romulus, Numa Pompilius, Tullus Hostilius, Ancus Marcius, 
Tarquinius Priscus, Seruius Tullius, Tarquinius Superbus. mira autem 
utitur phantasia, ut quasi ostendat se non agnoscere eum, qui de gente 
Romana non fuerat. Romulo enim mortuo cum uno anno senatus per quinque 
dierum interregnum regnasset per decurias, taediosum uisum est omnibus et 
quaesitus est rex. sed cum in urbe nullus idoneus esset inuentus, orta est 
bona Pompilii fama, quod esset apud Cures, ciuitatem Sabinorum. rogatus 
itaque per legatos accepit imperium. qui ferociam populi a bellis ad sacra 
contulit: unde etiam Numa dictus est apo tôn nomôn, ab inuentione et 
constitutione legis, nam proprium nomen Pompilius habuit. hic etiam canus 
fuit a prima aetate, ad quod adludens dicit 'incanaque menta': item 
propter sacerdotium 'ramis insignis oliuae'.
813. OTIA QUI RVMPET de hoc Liuius "inde Tullum, qui ferox et Romulo, quam 
Numae similis''. 
RESIDES pigros, otiosos, nimium sedentes.
814. DESVETA TRIVMPHIS a consuetudine triumphandi desciscentia.
815. IACTANTIOR ANCUS id est amans populi fauorem. hic Ostiam fecit. Ancus 
autem dictus apo tou ankônos, id est a cubito, quem incuruum habuisse 
dicitur.
816. AVRIS fauoribus: unde et aurarii dicuntur fauisores.
817. VIS ET TARQUINIOS REGES ANIMAMQUE SUPERBAM unus enim de Tarquiniis 
fuit superbus.
818. VLTORIS BRVTI FASCESQUE VIDERE RECEPTOS uis uidere etiam ultoris 
Bruti fasces receptos? historia autem hoc habet. Tarquinius ob multa 
quidem superbus est dictus, praecipue tamen propter hanc causam. mandauit 
aliquando cuidam satelliti ut cuiusdam oppidi omnes principes interimeret. 
profectus ille grandem multitudinem repperit. quod cum ei renuntiasset 
deambulanti cum uirga in hortis, detrectans ille responsionem capita 
decussit papauerum, ut satelles quid fieri uellet, agnosceret. huius 
filius uitiauit nobilissimam matronam Lucretiam, quod illa dolens se 
interemit. tunc eius auunculus Brutus, rapto ex eius corpore gladio, 
processit ad populum et de hac re contionatus est. quo facto omnibus 
placuit ne reciperetur rex, qui tunc Ardeam expugnabat. propter quod se 
Tarquinius cum liberis ad Porsennam regem Tusciae contulit et bellum 
gessit grauissimum contra populum Romanum. tunc duo creati sunt consules, 
Brutus et Tricipitinus, pater Lucretiae, qui et Tarquinius dicebatur: ob 
quod solum est urbe depulsus, et in eius locum subrogatus est Valerius 
Publicola, quo mortuo item alter est factus, et alter similiter. quod 
cernens taediosum esse Vergilius Brutum solum posuit, qui annum solus 
impleuit. sed Bruti filii amici erant filiis Tarquinii: cum quibus cum 
inissent consilium, ut eos per noctem intromitterent, proditi sunt a seruo 
Vindicio et a patre interempti. ideo ergo 'ultoris', scilicet libertatis 
publicae et Lucretiae pudoris.
819. SAEVASQUE SECVRES quae saeuierunt etiam contra liberos.
821. PULCHRA PRO LIBERTATE ingenti arte loquitur consideratione 
personarum: factum enim laudat dicens 'pulchra pro libertate', personam 
uituperat.
822. UTCVMQUE FERENT EA FACTA MINORES etiamsi lauderis a posteris: 
extorquere debet naturae uim amor patriae.
824. QUIN DECIOS quin immo Decios respice. hi duo fuerunt, qui Mures dicti 
sunt, pater et filius. horum alter se bello Gallico, alter Samnitico uouit 
pro republica, cum Terra et Manes uniuersum bello uellent exercitum 
perdere. 
DRVSOSQUE PROCUL et hi duo fuerunt. horum prior uicit Hasdrubalem, alter 
est filius Liuiae, uxoris Augusti. 
SAEVVMQUE SECVRI ASPICE TORQUATUM hic Gallum quendam in ponte Anienis 
singulari certamine superauit et eius sibi torquem inposuit, unde nomen 
accepit. hic ad urbem pergens, praecepit filio, ut tantum castra tueretur. 
ille prouocatus ab hostibus, nacta occasione, uictoriam consecutus est. 
reuersus postea pater laudauit fortunam populi Romani, sed filium, ut 
dicit Liuius, fustuario supplicio necauit. ergo 'saeuum securi' saeuum 
iure occidendi, non ferri genere: nam securi non animaduertit in filium.
825. REFERENTEM SIGNA CAMILLUM Brenno duce Galli apud Alliam fluuium 
deletis legionibus euerterunt urbem Romam absque Capitolio, pro quo 
inmensam pecuniam acceperunt. tunc Camillus absens dictator est factus, 
cum diu esset apud Ardeam in exilio propter Veientanam praedam non aequo 
iure diuisam, et Gallos iam abeuntes secutus est: quibus interemptis aurum 
omne recepit et signa. quod cum illic appendisset, ciuitati nomen dedit: 
nam Pisaurum dicitur, quod illic aurum pensatum est. post hoc tamen factum 
rediit in exilium, unde rogatus reuersus est.
826. FULGERE ab eo, quod est 'fulgo fulgis'.
827. DUM NOCTE PREMVNTVR bene adlusit: nam concordiam in humilitate 
tenuerunt, cum nobilitate uero in bella uenerunt.
830. AGGERIBUS SOCER ALPINIS a munimentis Alpium; haec enim Italiae 
murorum exhibent uicem. 'socer' uero, quia Pompeius habuit Iuliam, filiam 
Caesaris, quae in partu periit. unde etiam isti facile inter se dimicare 
potuerunt. 
ATQUE ARCE MONOECI de Liguria, ubi est portus Monoeci Herculis. dictus 
autem Monoecus uel quod pulsis omnibus illic solus habitauit, uel quod in 
eius templo numquam aliquis deorum simul colitur, sicut in Iouis Minerua 
et Iuno, in Veneris Cupido.
831. ADVERSIS INSTRUCTUS EOIS orientis enim auxiliis usus est.
832. ADSVESCITE BELLA mire dictum: ab ipsis enim quasi consuetudinem fecit 
populus Romanus bellorum ciuilium. septies enim gesta sunt: ter a Caesare, 
contra Pompeium in Thessalia, contra eius filium Magnum in Hispania, item 
contra Iubam et Catonem in Africa: mortuo Caesare ab Augusto contra 
Cassium et Brutum in Philippis, ciuitate Thessaliae; Lucium Antonium in 
Perusia, Tusciae ciuitate; Sextum Pompeium in Sicilia; Antonium et 
Cleopatram in Epiro.
834. TUQUE PRIOR TU PARCE Caesari dicit, quem clementem circa Pompeianos 
legimus: cui uult tunc ab Anchise hoc esse mandatum.
836. ILLE TRIVMPHATA CAPITOLIA AD ALTA CORINTHO Mummium significat.
839. IPSVMQUE AEACIDEN necesse est ut 'ille' subaudiamus: Pyrrhum enim, 
quem Aeaciden dicit, Curius et Fabricius uicerunt ferentem Tarentinis 
auxilium. hic postea fugit in Graeciam et illic est occisus in templo. 
Argos uero et Mycenas alii uicerunt.
840. VLTUS AVOS aut hic distinguendum, ut sit 'Troiae Mineruae' pro 
Troianae, principale pro deriuatiuo: aut certe 'auos Troiae', non quos 
Troia habuit auos, sed qui de Troia fuerunt, id est auos Troianorum. 
TEMPLA TEMERATA MINERVAE per stuprum Cassandrae.
841. MAGNE CATO Censorium dicit, qui scripsit historias, multa etiam bella 
confecit: nam Uticensem praesente Augusto, contra quem pater eius Caesar 
et dimicauit et Anticatones scripsit, laudare non poterat. 
TE COSSE RELINQUAT Cossus tribunus militaris consulari potestate fuit. hic 
regem Tuscorum Lartem Tolumnium, a loco dictum, occidit et secunda post 
Romulum opima spolia reuocauit. erit autem nominatiuus 'hic Lars, huius 
Lartis'.
842. QUIS GRACCHI GENUS Gracchos seditiosos constat fuisse, nobiles tamen 
genere: namque per Corneliam nepotes Scipionis Africani fuerunt, unde 
Iuuenalis ad eam "tolle tuum precor Hannibalem uictumque Syphacem''. ergo 
Scipiones dicit per 'Gracchi genus'. duo autem fuerunt: maior Africanus, 
Aemilianus minor, qui obsidione Carthaginis ab Italia reuocauit 
Hannibalem.
843. SCIPIADAS hi gemini fratres fuerunt. qui cum fortissime dimicarent in 
Hispania apud Carthaginem nouam, quae Spartaria dicitur, insidiis 
interempti sunt. 
CLADEM LIBYAE Scipiones.
844. FABRICIUM paupertate gloriosum. hic est qui respondit legatis 
Samnitum aurum sibi offerentibus, Romanos non aurum habere uelle, sed 
aurum habentibus imperare. 
SERRANE SERENTEM Atilius quidam senator fuit, qui cum agrum suum coleret, 
euocatus propter uirtutem meruit dictaturam. Serranus autem a serendo 
dictus est.
845. QUO FESSUM RAPITIS FABII cur me, o Fabii, fessum ad uestram trahitis 
narrationem? aut certe 'fessum' tristem - ut "ter fessus ualle 
resedit'' - scilicet propter eorum mortem: nam trecenti sex fuerunt de una 
familia. qui cum coniurati cum seruis et clientibus suis contra Veientes 
dimicarent, insidiis apud Cremeram fluuium interempti sunt. unus tantum 
superfuit, Fabius Maximus, qui propter teneram adhuc pueritiam in ciuitate 
remanserat. hic postea cum Hannibalis impetum ferre non posset, mora eum 
elusit - nam oportuna loca praeoccupans a uastatione Italiae compescuit - et 
ad Campaniam traxit, ubi deliciis eius uirtus obtorpuit. ille est, de quo 
ait Ennius "unus qui nobis cunctando restituit rem''. sciens enim 
Vergilius quasi pro exemplo hunc uersum posuit. 
ILLE notandum est de secunda persona dictum.
847. EXCVDENT ALII cudendo efficient: et est rhetoricus locus. 
SPIRANTIA animata. Horatius "et molles imitabitur aere capillos''.
848. VIVOS VVLTUS hoc est quod dixit 'spirantia'. et per aes Corinthios 
indicat, per marmor Parios, per actionem causarum Athenienses, per 
astronomiam Aegyptios et Chaldaeos.
852. PACIS MOREM leges pacis.
855. SPOLIIS MARCELLUS OPIMIS hic Gallos et Poenos equestri certamine 
superauit. Viridomarum etiam, Gallorum ducem, manu propria interemit et 
opima retulit spolia, quae dux detraxerat duci, sicut Cossus Larti 
Tolumnio.
856. SUPEREMINET OMNES uirtutis scilicet genere.
857. REM ROMANAM statum reipublicae. 
TURBANTE TUMVLTU ideo 'tumultu', quia res in Italia aduersus Gallos 
geritur.
858. SISTET confirmabit, corroborabit.
859. TERTIAQUE ARMA PATRI SVSPENDET CAPTA QUIRINO et tertia opima spolia 
suspendet patri, id est Ioui, 'capta Quirino', qualia et Quirinus ceperat, 
id est Romulus, de Acrone, rege Caeninensium, et ea Ioui Feretrio 
suspenderat. possumus et, quod est melius, secundum legem Numae hunc locum 
accipere, qui praecepit prima opima spolia Ioui Feretrio debere suspendi, 
quod iam Romulus fecerat; secunda Marti, quod Cossus fecit; tertia 
Quirino, quod fecit Marcellus. Quirinus autem est Mars, qui praeest paci 
et intra ciuitatem colitur: nam belli Mars extra ciuitatem templum habuit. 
ergo aut 'suspendet patri', id est Ioui: aut 'suspendet patri Quirino'. 
uarie de hoc loco tractant commentatores, Numae legis inmemores, cuius 
facit mentionem et Liuius.
861. EGREGIUM FORMA IVVENEM ET FULGENTIBUS ARMIS tria sunt secundum 
Carminium: pulchritudo, aetas, uirtus. significat autem Marcellum, filium 
Octauiae, sororis Augusti, quem sibi Augustus adoptauit. hic sexto decimo 
anno incidit in ualetudinem et periit octauo decimo in Baiano, cum 
aedilitatem gereret. huius mortem uehementer ciuitas doluit: nam et 
adfabilis fuit et Augusti filius. ad funeris huius honorem Augustus 
sescentos lectos intra ciuitatem ire iussit: hoc enim apud maiores 
gloriosum fuerat et dabatur pro qualitate fortunae; nam Sulla sex milia 
habuit. igitur cum ingenti pompa adlatus et in campo Martio est sepultus. 
ergo modo in Augusti adulationem quasi epitaphion ei dicit. et constat 
hunc librum tanta pronuntiatione Augusto et Octauiae esse recitatum, ut 
fletu nimio imperarent silentium, nisi Vergilius finem esse dixisset. qui 
pro hoc aere graui donatus est, id est massis: nam sic et Liuius argentum 
graue dicit, id est massas.
862. SED FRONS LAETA PARUM omen est mortis futurae. ex contrario alibi 
"incipe parue puer risu cognoscere matrem''.
863. VIRUM QUI SIC COMITATVR Marcellum, cui similis est.
865. QUI STREPITUS propter aedilitatem. 
INSTAR similitudo. et est nomen, quod non recipit praepositionem: 'ad 
instar' enim non dicimus. quod Probus declarat.
869. OSTENDENT TERRIS HVNC TANTUM FATA parum inlucescet, quia mox peribit.
871. VISA POTENS SUPERI cum indignatione dicit: inuidistis et gloriae 
Romanae et uestris muneribus: nam felicitas uestra sunt munera. 
PROPRIA perpetua, ut "propriamque dicabo''.
872. MAVORTIS CAMPUS in quo est sepultus.
874. FUNERA propter sescentos lectulos.
875. < NEC PUER ILIACA QUISQUAM DE GENTE LATINOS> 
IN TANTUM SPE TOLLET AVOS erigit generis antiquitatem. et rhetorice spem 
laudat in puero, quia facta non inuenit. est autem Ciceronis in dialogo 
Fannio "causa difficilis laudare puerum: non enim res laudanda, sed spes 
est''. 
NEC ROMVLA QUONDAM pro 'Romulea', ut "quos Africa terra triumphis diues 
alit''. 'quondam' autem potest et praeteriti esse et futuri.
881. FODERET CALCARIBUS ARMOS species pro genere: equi 'armos' pro equo 
posuit; non enim possunt armi calcaribus fodi.
882. FATA ASPERA RVMPAS posse aliqua ratione fata disrumpi per transitum 
docet.
883. TU MARCELLUS ERIS talis, qualis est Marcellus.
884. PURPVREOS FLORES ut saepe diximus, propter sanguinis similitudinem, 
quia aut anima est, aut animae sedes. 
NEPOTIS posteri: non enim re uera nepos fuit.
885. INANI MUNERE secundum Epicureos, non profuturo.
886. SIC ista noscentes.
887. AERIS IN CAMPIS conlisionem fecit. locutus autem est secundum eos, 
qui putant Elysium lunarem esse circulum.
889. INCENDITQUE ANIMUM nam supra ait "et dubitamus adhuc uirtutem 
extendere factis?''
890. EXIN deinde. confert autem in conpendium narrationis prolixitatem: 
sic Terentius propter longum actum ait "intus despondebitur, intus 
transigetur, si quid est quod restat''.
893. SUNT GEMINAE SOMNI PORTAE pro somniorum. est autem in hoc loco 
Homerum secutus, hoc tantum differt, quod ille per utramque portam somnia 
exire dicit, hic umbras ueras per corneam, per quas umbras somnia indicat 
uera. et poetice apertus est sensus: uult autem intellegi falsa esse omnia 
quae dixit. physiologia uero hoc habet: per portam corneam oculi 
significantur, qui et cornei sunt coloris et duriores ceteris membris: nam 
frigus non sentiunt, sicut et Cicero dicit in libris de deorum natura. per 
eburneam uero portam os significatur a dentibus. et scimus quia quae 
loquimur falsa esse possunt, ea uero quae uidemus sine dubio uera sunt. 
ideo Aeneas per eburneam emittitur portam. est et alter sensus: Somnum 
nouimus cum cornu pingi. et qui de somniis scripserunt dicunt ea quae 
secundum fortunam et personae possibilitatem uidentur habere effectum. et 
haec uicina sunt cornu: unde cornea uera fingitur porta. ea uero quae 
supra fortunam sunt et habent nimium ornatum uanamque iactantiam dicunt 
falsa esse: unde eburnea, quasi ornatior porta, fingitur falsa.
896. INSOMNIA id est somnia.
899. SECAT tenet: unde et sectas dicimus ab eo quod propositum tenent.
900. AD CAIETAE PORTUM a persona poetae prolepsis: nam Caieta nondum 
dicebatur.