  ľ01

I. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Ita fac, mi Lucili: uindica te tibi, et tempus quod adhuc aut
auferebatur aut subripiebatur aut excidebat collige et serua. Persuade tibi
hoc sic esse ut scribo: quaedam tempora eripiuntur nobis, quaedam
subducuntur, quaedam effluunt. Turpissima tamen est iactura quae per
neglegentiam fit. Et si uolueris attendere, magna pars uitae elabitur male
agentibus, maxima nihil agentibus, tota uita aliud agentibus. [2] Quem mihi
dabis qui aliquod pretium tempori ponat, qui diem aestimet, qui intellegat
se cotidie mori? In hoc enim fallimur, quod mortem prospicimus: magna pars
eius iam praeterît; quidquid aetatis retro est mors tenet. Fac ergo, mi
Lucili, quod facere te scribis, omnes horas complectere; sic fiet ut minus
ex crastino pendeas, si hodierno manum inieceris. [3] Dum differtur uita
transcurrit. Omnia, Lucili, aliena sunt, tempus tantum nostrum est; in
huius rei unius fugacis ac lubricae possessionem natura nos misit, ex qua
expellit quicumque uult. Et tanta stultitia mortalium est ut quae minima et
uilissima sunt, certe reparabilia, imputari sibi cum impetrauere patiantur,
nemo se iudicet quicquam debere qui tempus accepit, cum interim hoc unum
est quod ne gratus quidem potest reddere.

[4] Interrogabis fortasse quid ego faciam qui tibi ista praecipio. Fatebor
ingenue: quod apud luxuriosum sed diligentem euenit, ratio mihi constat
impensae. Non possum dicere nihil perdere, sed quid perdam et quare et
quemadmodum dicam; causas paupertatis meae reddam. Sed euenit mihi quod
plerisque non suo uitio ad inopiam redactis: omnes ignoscunt, nemo
succurrit. [5] Quid ergo est? non puto pauperem cui quantulumcumque
superest sat est; tu tamen malo serues tua, et bono tempore incipies. Nam
ut uisum est maioribus nostris, 'sera parsimonia in fundo est'; non enim
tantum minimum in imo sed pessimum remanet. Vale.

  ľ02

II. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Ex iis quae mihi scribis et ex iis quae audio bonam spem de te
concipio: non discurris nec locorum mutationibus inquietaris. Aegri animi
ista iactatio est: primum argumentum compositae mentis existimo posse
consistere et secum morari. [2] Illud autem uide, ne ista lectio auctorum
multorum et omnis generis uoluminum habeat aliquid uagum et instabile.
Certis ingeniis immorari et innutriri oportet, si uelis aliquid trahere
quod in animo fideliter sedeat. Nusquam est qui ubique est. Vitam in
peregrinatione exigentibus hoc euenit, ut multa hospitia habeant, nullas
amicitias; idem accidat necesse est iis qui nullius se ingenio familiariter
applicant sed omnia cursim et properantes transmittunt. [3] Non prodest
cibus nec corpori accedit qui statim sumptus emittitur; nihil aeque
sanitatem impedit quam remediorum crebra mutatio; non uenit uulnus ad
cicatricem in quo medicamenta temptantur; non conualescit planta quae saepe
transfertur; nihil tam utile est ut in transitu prosit. Distringit librorum
multitudo; itaque cum legere non possis quantum habueris, satis est habere
quantum legas. [4] 'Sed modo' inquis 'hunc librum euoluere uolo, modo
illum.' Fastidientis stomachi est multa degustare; quae ubi uaria sunt et
diuersa, inquinant non alunt. Probatos itaque semper lege, et si quando ad
alios deuerti libuerit, ad priores redi. Aliquid cotidie aduersus
paupertatem, aliquid aduersus mortem auxili compara, nec minus aduersus
ceteras pestes; et cum multa percurreris, unum excerpe quod illo die
concoquas. [5] Hoc ipse quoque facio; ex pluribus quae legi aliquid
apprehendo. Hodiernum hoc est quod apud Epicurum nanctus sum - soleo enim
et in aliena castra transire, non tamquam transfuga, sed tamquam explorator
-: 'honesta' inquit 'res est laeta paupertas'. [6] Illa uero non est
paupertas, si laeta est; non qui parum habet, sed qui plus cupit, pauper
est. Quid enim refert quantum illi in arca, quantum in horreis iaceat,
quantum pascat aut feneret, si alieno imminet, si non acquisita sed
acquirenda computat? Quis sit diuitiarum modus quaeris? primus habere quod
necesse est, proximus quod sat est. Vale.

  ľ03

III. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Epistulas ad me perferendas tradidisti, ut scribis, amico tuo; deinde
admones me ne omnia cum eo ad te pertinentia communicem, quia non soleas ne
ipse quidem id facere: ita eadem epistula illum et dixisti amicum et
negasti. Itaque si proprio illo uerbo quasi publico usus es et sic illum
amicum uocasti quomodo omnes candidatos 'bonos uiros' dicimus, quomodo
obuios, si nomen non succurrit, 'dominos' salutamus, hac abierit. [2] Sed
si aliquem amicum existimas cui non tantundem credis quantum tibi,
uehementer erras et non satis nosti uim uerae amicitiae. Tu uero omnia cum
amico delibera, sed de ipso prius: post amicitiam credendum est, ante
amicitiam iudicandum. Isti uero praepostero officia permiscent qui, contra
praecepta Theophrasti, cum amauerunt iudicant, et non amant cum
iudicauerunt. Diu cogita an tibi in amicitiam aliquis recipiendus sit. Cum
placuerit fieri, toto illum pectore admitte; tam audaciter cum illo loquere
quam tecum. [3] Tu quidem ita uiue ut nihil tibi committas nisi quod
committere etiam inimico tuo possis; sed quia interueniunt quaedam quae
consuetudo fecit arcana, cum amico omnes curas, omnes cogitationes tuas
misce. Fidelem si putaueris, facies; nam quidam fallere docuerunt dum
timent falli, et illi ius peccandi suspicando fecerunt. Quid est quare ego
ulla uerba coram amico meo retraham? quid est quare me coram illo non putem
solum? [4] Quidam quae tantum amicis committenda sunt obuiis narrant, et in
quaslibet aures quidquid illos urit exonerant; quidam rursus etiam
carissimorum conscientiam reformidant et, si possent, ne sibi quidem
credituri interius premunt omne secretum. Neutrum faciendum est; utrumque
enim uitium est, et omnibus credere et nulli, sed alterum honestius dixerim
uitium, alterum tutius. [5] Sic utrosque reprehendas, et eos qui semper
inquieti sunt, et eos qui semper quiescunt. Nam illa tumultu gaudens non
est industria sed exagitatae mentis concursatio, et haec non est quies quae
motum omnem molestiam iudicat, sed dissolutio et languor. [6] Itaque hoc
quod apud Pomponium legi animo mandabitur: 'quidam adeo in latebras
refugerunt ut putent in turbido esse quidquid in luce est'. Inter se ista
miscenda sunt: et quiescenti agendum et agenti quiescendum est. Cum rerum
natura delibera: illa dicet tibi et diem fecisse se et noctem. Vale.

  ľ04

IV. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Perseuera ut coepisti et quantum potes propera, quo diutius frui
emendato animo et composito possis. Frueris quidem etiam dum emendas, etiam
dum componis: alia tamen illa uoluptas est quae percipitur ex
contemplatione mentis ab omni labe purae et splendidae. [2] Tenes utique
memoria quantum senseris gaudium cum praetexta posita sumpsisti uirilem
togam et in forum deductus es: maius expecta cum puerilem animum deposueris
et te in uiros philosophia transscripserit. Adhuc enim non pueritia sed,
quod est grauius, puerilitas remanet; et hoc quidem peior est, quod
auctoritatem habemus senum, uitia puerorum, nec puerorum tantum sed
infantum: illi leuia, hi falsa formidant, nos utraque. [3] Profice modo:
intelleges quaedam ideo minus timenda quia multum metus afferunt. Nullum
malum magnum quod extremum est. Mors ad te uenit: timenda erat si tecum
esse posset: necesse est aut non perueniat aut transeat. [4] 'Difficile
est' inquis 'animum perducere ad contemptionem animae.' Non uides quam ex
friuolis causis contemnatur? Alius ante amicae fores laqueo pependit, alius
se praecipitauit e tecto ne dominum stomachantem diutius audiret, alius ne
reduceretur e fuga ferrum adegit in uiscera: non putas uirtutem hoc
effecturam quod efficit nimia formido? Nulli potest secura uita contingere
qui de producenda nimis cogitat, qui inter magna bona multos consules
numerat. [5] Hoc cotidie meditare, ut possis aequo animo uitam relinquere,
quam multi sic complectuntur et tenent quomodo qui aqua torrente rapiuntur
spinas et aspera. Plerique inter mortis metum et uitae tormenta miseri
fluctuantur et uiuere nolunt, mori nesciunt. [6] Fac itaque tibi iucundam
uitam omnem pro illa sollicitudinem deponendo. Nullum bonum adiuuat
habentem nisi ad cuius amissionem praeparatus est animus; nullius autem rei
facilior amissio est quam quae desiderari amissa non potest. Ergo aduersus
haec quae incidere possunt etiam potentissimis adhortare te et indura. [7]
De Pompei capite pupillus et spado tulere sententiam, de Crasso crudelis et
insolens Parthus; Gaius Caesar iussit Lepidum Dextro tribuno praebere
ceruicem, ipse Chaereae praestitit; neminem eo fortuna prouexit ut non
tantum illi minaretur quantum permiserat. Noli huic tranquillitati
confidere: momento mare euertitur; eodem die ubi luserunt nauigia
sorbentur. [8] Cogita posse et latronem et hostem admouere iugulo tuo
gladium; ut potestas maior absit, nemo non seruus habet in te uitae
necisque arbitrium. Ita dico: quisquis uitam suam contempsit tuae dominus
est. Recognosce exempla eorum qui domesticis insidiis perierunt, aut aperta
ui aut dolo: intelleges non pauciores seruorum ira cecidisse quam regum.
Quid ad te itaque quam potens sit quem times, cum id propter quod times
nemo non possit? [9] At si forte in manus hostium incideris, uictor te duci
iubebit - eo nempe quo duceris. Quid te ipse decipis et hoc nunc primum
quod olim patiebaris intellegis? Ita dico: ex quo natus es, duceris. Haec
et eiusmodi uersanda in animo sunt si uolumus ultimam illam horam placidi
exspectare cuius metus omnes alias inquietas facit.

[10] Sed ut finem epistulae imponam, accipe quod mihi hodierno die placuit
- et hoc quoque ex alienis hortulis sumptum est: 'magnae diuitiae sunt lege
naturae composita paupertas'. Lex autem illa naturae scis quos nobis
terminos statuat? Non esurire, non sitire, non algere. Ut famem sitimque
depellas non est necesse superbis assidere liminibus nec supercilium graue
et contumeliosam etiam humanitatem pati, non est necesse maria temptare nec
sequi castra: parabile est quod natura desiderat et appositum. [11] Ad
superuacua sudatur; illa sunt quae togam conterunt, quae nos senescere sub
tentorio cogunt, quae in aliena litora impingunt: ad manum est quod sat
est. Cui cum paupertate bene conuenit diues est. Vale.

  ľ05

V. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Quod pertinaciter studes et omnibus omissis hoc unum agis, ut te
meliorem cotidie facias, et probo et gaudeo, nec tantum hortor ut
perseueres sed etiam rogo. Illud autem te admoneo, ne eorum more qui non
proficere sed conspici cupiunt facias aliqua quae in habitu tuo aut genere
uitae notabilia sint; [2] asperum cultum et intonsum caput et
neglegentiorem barbam et indictum argento odium et cubile humi positum et
quidquid aliud ambitionem peruersa uia sequitur euita. Satis ipsum nomen
philosophiae, etiam si modeste tractetur, inuidiosum est: quid si nos
hominum consuetudini coeperimus excerpere? Intus omnia dissimilia sint,
frons populo nostra conueniat. [3] Non splendeat toga, ne sordeat quidem;
non habeamus argentum in quod solidi auri caelatura descenderit, sed non
putemus frugalitatis indicium auro argentoque caruisse. Id agamus ut
meliorem uitam sequamur quam uulgus, non ut contrariam: alioquin quos
emendari uolumus fugamus a nobis et auertimus; illud quoque efficimus, ut
nihil imitari uelint nostri, dum timent ne imitanda sint omnia. [4] Hoc
primum philosophia promittit, sensum communem, humanitatem et
congregationem; a qua professione dissimilitudo nos separabit. Videamus ne
ista per quae admirationem parare uolumus ridicula et odiosa sint. Nempe
propositum nostrum est secundum naturam uiuere: hoc contra naturam est,
torquere corpus suum et faciles odisse munditias et squalorem appetere et
cibis non tantum uilibus uti sed taetris et horridis. [5] Quemadmodum
desiderare delicatas res luxuriae est, ita usitatas et non magno parabiles
fugere dementiae. Frugalitatem exigit philosophia, non poenam; potest autem
esse non incompta frugalitas. Hic mihi modus placet: temperetur uita inter
bonos mores et publicos; suspiciant omnes uitam nostram sed agnoscant. [6]
'Quid ergo? eadem faciemus quae ceteri? nihil inter nos et illos
intererit?' Plurimum: dissimiles esse nos uulgo sciat qui inspexerit
propius; qui domum intrauerit nos potius miretur quam supellectilem
nostram. Magnus ille est qui fictilibus sic utitur quemadmodum argento, nec
ille minor est qui sic argento utitur quemadmodum fictilibus; infirmi animi
est pati non posse diuitias.

[7] Sed ut huius quoque diei lucellum tecum communicem, apud Hecatonem
nostrum inueni cupiditatum finem etiam ad timoris remedia proficere.
'Desines' inquit 'timere, si sperare desieris.' Dices, 'quomodo ista tam
diuersa pariter sunt?' Ita est, mi Lucili: cum uideantur dissidere,
coniuncta sunt. Quemadmodum eadem catena et custodiam et militem copulat,
sic ista quae tam dissimilia sunt pariter incedunt: spem metus sequitur.
[8] Nec miror ista sic ire: utrumque pendentis animi est, utrumque futuri
exspectatione solliciti. Maxima autem utriusque causa est quod non ad
praesentia aptamur sed cogitationes in longinqua praemittimus; itaque
prouidentia, maximum bonum condicionis humanae, in malum uersa est. [9]
Ferae pericula quae uident fugiunt, cum effugere, securae sunt: nos et
uenturo torquemur et praeterito. Multa bona nostra nobis nocent; timoris
enim tormentum memoria reducit, prouidentia anticipat; nemo tantum
praesentibus miser est. Vale.

  ľ06

VI. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Intellego, Lucili, non emendari me tantum sed transfigurari; nec hoc
promitto iam aut spero, nihil in me superesse quod mutandum sit. Quidni
multa habeam quae debeant colligi, quae extenuari, quae attolli? Et hoc
ipsum argumentum est in melius translati animi, quod uitia sua quae adhuc
ignorabat uidet; quibusdam aegris gratulatio fit cum ipsi aegros se esse
senserunt. [2] Cuperem itaque tecum communicare tam subitam mutationem mei;
tunc amicitiae nostrae certiorem fiduciam habere coepissem, illius uerae
quam non spes, non timor, non utilitatis suae cura diuellit, illius cum qua
homines moriuntur, pro qua moriuntur. [3] Multos tibi dabo qui non amico
sed amicitia caruerint: hoc non potest accidere cum animos in societatem
honesta cupiendi par uoluntas trahit. Quidni non possit? sciunt enim ipsos
omnia habere communia, et quidem magis aduersa.

[4] Concipere animo non potes quantum momenti afferri mihi singulos dies
uideam. 'Mitte' inquis 'et nobis ista quae tam efficacia expertus es.' Ego
uero omnia in te cupio transfundere, et in hoc aliquid gaudeo discere, ut
doceam; nec me ulla res delectabit, licet sit eximia et salutaris, quam
mihi uni sciturus sum. Si cum hac exceptione detur sapientia, ut illam
inclusam teneam nec enuntiem, reiciam: nullius boni sine socio iucunda
possessio est. [5] Mittam itaque ipsos tibi libros, et ne multum operae
impendas dum passim profutura sectaris, imponam notas, ut ad ipsa protinus
quae probo et miror accedas. Plus tamen tibi et uiua uox et conuictus quam
oratio proderit; in rem praesentem uenias oportet, primum quia homines
amplius oculis quam auribus credunt, deinde quia longum iter est per
praecepta, breue et efficax per exempla. [6] Zenonem Cleanthes non
expressisset, si tantummodo audisset: uitae eius interfuit, secreta
perspexit, obseruauit illum, an ex formula sua uiueret. Platon et
Aristoteles et omnis in diuersum itura sapientium turba plus ex moribus
quam ex uerbis Socratis traxit; Metrodorum et Hermarchum et Polyaenum
magnos uiros non schola Epicuri sed contubernium fecit. Nec in hoc te
accerso tantum, ut proficias, sed ut prosis; plurimum enim alter alteri
conferemus.

[7] Interim quoniam diurnam tibi mercedulam debeo, quid me hodie apud
Hecatonem delectauerit dicam. 'Quaeris' inquit 'quid profecerim? amicus
esse mihi coepi.' Multum profecit: numquam erit solus. Scito esse hunc
amicum omnibus. Vale.

  ľ07

VII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Quid tibi uitandum praecipue existimes quaeris? turbam. Nondum illi
tuto committeris. Ego certe confitebor imbecillitatem meam: numquam mores
quos extuli refero; aliquid ex eo quod composui turbatur, aliquid ex iis
quae fugaui redit. Quod aegris euenit quos longa imbecillitas usque eo
affecit ut nusquam sine offensa proferantur, hoc accidit nobis quorum animi
ex longo morbo reficiuntur. [2] Inimica est multorum conuersatio: nemo non
aliquod nobis uitium aut commendat aut imprimit aut nescientibus allinit.
Utique quo maior est populus cui miscemur, hoc periculi plus est. Nihil
uero tam damnosum bonis moribus quam in aliquo spectaculo desidere; tunc
enim per uoluptatem facilius uitia subrepunt. [3] Quid me existimas dicere?
auarior redeo, ambitiosior, luxuriosior? immo uero crudelior et inhumanior,
quia inter homines fui. Casu in meridianum spectaculum incidi, lusus
exspectans et sales et aliquid laxamenti quo hominum oculi ab humano cruore
acquiescant. Contra est: quidquid ante pugnatum est misericordia fuit; nunc
omissis nugis mera homicidia sunt. Nihil habent quo tegantur; ad ictum
totis corporibus ex positi numquam frustra manum mittunt. [4] Hoc plerique
ordinariis paribus et postulaticiis praeferunt. Quidni praeferant? non
galea, non scuto repellitur ferrum. Quo munimenta? quo artes? omnia ista
mortis morae sunt. Mane leonibus et ursis homines, meridie spectatoribus
suis obiciuntur. Interfectores interfecturis iubent obici et uictorem in
aliam detinent caedem; exitus pugnantium mors est. Ferro et igne res
geritur. [5] Haec fiunt dum uacat harena. 'Sed latrocinium fecit aliquis,
occidit hominem.' Quid ergo? quia occidit, ille meruit ut hoc pateretur: tu
quid meruisti miser ut hoc spectes? 'Occide, uerbera, ure! Quare tam timide
incurrit in ferrum? quare parum audacter occidit? quare parum libenter
moritur? Plagis agatur in uulnera, mutuos ictus nudis et obuiis pectoribus
excipiant.' Intermissum est spectaculum: 'interim iugulentur homines, ne
nihil agatur'. Age, ne hoc quidem intellegitis, mala exempla in eos
redundare qui faciunt? Agite dis immortalibus gratias quod eum docetis esse
crudelem qui non potest discere.

[6] Subducendus populo est tener animus et parum tenax recti: facile
transitur ad plures. Socrati et Catoni et Laelio excutere morem suum
dissimilis multitudo potuisset: adeo nemo nostrum, qui cum maxime
concinnamus ingenium, ferre impetum uitiorum tam magno comitatu uenientium
potest. [7] Unum exemplum luxuriae aut auaritiae multum mali facit:
conuictor delicatus paulatim eneruat et mollit, uicinus diues cupiditatem
irritat, malignus comes quamuis candido et simplici rubiginem suam
affricuit: quid tu accidere his moribus credis in quos publice factus est
impetus? [8] Necesse est aut imiteris aut oderis. Utrumque autem deuitandum
est: neue similis malis fias, quia multi sunt, neue inimicus multis, quia
dissimiles sunt. Recede in te ipse quantum potes; cum his uersare qui te
meliorem facturi sunt, illos admitte quos tu potes facere meliores. Mutuo
ista fiunt, et homines dum docent discunt. [9] Non est quod te gloria
publicandi ingenii producat in medium, ut recitare istis uelis aut
disputare; quod facere te uellem, si haberes isti populo idoneam mercem:
nemo est qui intellegere te possit. Aliquis fortasse, unus aut alter
incidet, et hic ipse formandus tibi erit instituendusque ad intellectum
tui. 'Cui ergo ista didici?' Non est quod timeas ne operam perdideris, si
tibi didicisti.

[10] Sed ne soli mihi hodie didicerim, communicabo tecum quae occurrunt
mihi egregie dicta circa eundem fere sensum tria, ex quibus unum haec
epistula in debitum soluet, duo in antecessum accipe. Democritus ait, 'unus
mihi pro populo est, et populus pro uno'. [11] Bene et ille, quisquis fuit
- ambigitur enim de auctore -, cum quaereretur ab illo quo tanta diligentia
artis spectaret ad paucissimos peruenturae, 'satis sunt' inquit 'mihi
pauci, satis est unus, satis est nullus'. Egregie hoc tertium Epicurus, cum
uni ex consortibus studiorum suorum scriberet: 'haec' inquit 'ego non
multis, sed tibi; satis enim magnum alter alteri theatrum sumus'. [12]
Ista, mi Lucili, condenda in animum sunt, ut contemnas uoluptatem ex
plurium assensione uenientem. Multi te laudant: ecquid habes cur placeas
tibi, si is es quem intellegant multi ? introrsus bona tua spectent. Vale.

  ľ08

VIII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] 'Tu me' inquis 'uitare turbam iubes, secedere et conscientia esse
contentum? ubi illa praecepta uestra quae imperant in actu mori?' Quid? ego
tibi uideor inertiam suadere? In hoc me recondidi et fores clusi, ut
prodesse pluribus possem. Nullus mihi per otium dies exit; partem noctium
studiis uindico; non uaco somno sed succumbo, et oculos uigilia fatigatos
cadentesque in opere detineo. [2] Secessi non tantum ab hominibus sed a
rebus, et in primis a meis rebus: posterorum negotium ago. Illis aliqua
quae possint prodesse conscribo; salutares admonitiones,uelut
medicamentorum utilium compositiones, litteris mando, esse illas efficaces
in meis ulceribus expertus, quae etiam si persanata non sunt, serpere
desierunt. [3] Rectum iter, quod sero cognoui et lassus errando, aliis
monstro. Clamo: 'uitate quaecumque uulgo placent, quae casus attribuit; ad
omne fortuitum bonum suspiciosi pauidique subsistite: et fera et piscis spe
aliqua oblectante decipitur. Munera ista fortunae putatis? insidiae sunt.
Quisquis uestrum tutam agere uitam uolet, quantum plurimum potest ista
uiscata beneficia deuitet in quibus hoc quoque miserrimi fallimur: habere
nos putamus, haeremus. [4] In praecipitia cursus iste deducit; huius
eminentis uitae exitus cadere est. Deinde ne resistere quidem licet, cum
coepit transuersos agere felicitas, aut saltim rectis aut semel ruere: non
uertit fortuna sed cernulat et allidit. [5] Hanc ergo sanam ac salubrem
formam uitae tenete, ut corpori tantum indulgeatis quantum bonae ualetudini
satis est. Durius tractandum est ne animo male pareat: cibus famem sedet,
potio sitim exstinguat, uestis arceat frigus, domus munimentum sit aduersus
infesta temporis. Hanc utrum caespes erexerit an uarius lapis gentis
alienae, nihil interest: scitote tam bene hominem culmo quam auro tegi.
Contemnite omnia quae superuacuus labor uelut ornamentum ac decus ponit;
cogitate nihil praeter animum esse mirabile, cui magno nihil magnum est.'
[6] Si haec mecum, si haec cum posteris loquor, non uideor tibi plus
prodesse quam cum ad uadimonium aduocatus descenderem aut tabulis
testamenti anulum imprimerem aut in senatu candidato uocem et manum
commodarem? Mihi crede, qui nihil agere uidentur maiora agunt: humana
diuinaque simul tractant.

[7] Sed iam finis faciendus est et aliquid, ut institui, pro hac epistula
dependendum. Id non de meo fiet: adhuc Epicurum compilamus, cuius hanc
uocem hodierno die legi: 'philosophiae seruias oportet, ut tibi contingat
uera libertas'. Non differtur in diem qui se illi subiecit et tradidit:
statim circumagitur; hoc enim ipsum philosophiae seruire libertas est. [8]
Potest fieri ut me interroges quare ab Epicuro tam multa bene dicta referam
potius quam nostrorum: quid est tamen quare tu istas Epicuri uoces putes
esse, non publicas? Quam multi poetae dicunt quae philosophis aut dicta
sunt aut dicenda! Non attingam tragicos nec togatas nostras - habent enim
hae quoque aliquid seueritatis et sunt inter comoedias ac tragoedias mediae
-: quantum disertissimorum uersuum inter mimos iacet! quam multa Publilii
non excalceatis sed coturnatis dicenda sunt! [9] Unum uersum eius, qui ad
philosophiam pertinet et ad hanc partem quae modo fuit in manibus, referam,
quo negat fortuita in nostro habenda:

alienum est omne quidquid optando euenit.

[10] Hunc sensum a te dici non paulo melius et adstrictius memini:

non est tuum fortuna quod fecit tuum.

Illud etiam nunc melius dictum a te non praeteribo:

dari bonum quod potuit auferri potest.

Hoc non imputo in solutum: de tuo tibi. Vale.

  ľ09

IX. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] An merito reprehendat in quadam epistula Epicurus eos qui dicunt
sapientem se ipso esse contentum et propter hoc amico non indigere,
desideras scire. Hoc obicitur Stilboni ab Epicuro et iis quibus summum
bonum uisum est animus in patiens. [2] In ambiguitatem incidendum est, si
exprimere 'apátheian´ uno uerbo cito uoluerimus et impatientiam dicere;
poterit enim contrarium ei quod significare uolumus intellegi. Nos eum
uolumus dicere qui respuat omnis mali sensum: accipietur is qui nullum
ferre possit malum. Vide ergo num satius sit aut inuulnerabilem animum
dicere aut animum extra omnem patientiam positum. [3] Hoc inter nos et
illos interest: noster sapiens uincit quidem incommodum omne sed sentit,
illorum ne sentit quidem. Illud nobis et illis commune est, sapientem se
ipso esse contentum. Sed tamen et amicum habere uult et uicinum et
contubernalem, quamuis sibi ipse sufficiat. [4] Vide quam sit se contentus:
aliquando sui parte contentus est. Si illi manum aut morbus aut hostis
exciderit, si quis oculum uel oculos casus excusserit, reliquiae illi suae
satisfacient et erit imminuto corpore et amputato tam laetus quam [in]
integro fuit; sed <si> quae sibi desunt non desiderat, non deesse mauult.
[5] Ita sapiens se contentus est, non ut uelit esse sine amico sed ut
possit; et hoc quod dico 'possit' tale est: amissum aequo animo fert. Sine
amico quidem numquam erit: in sua potestate habet quam cito reparet.
Quomodo si perdiderit Phidias statuam protinus alteram faciet, sic hic
faciendarum amicitiarum artifex substituet alium in locum amissi. [6]
Quaeris quomodo amicum cito facturus sit? Dicam, si illud mihi tecum
conuenerit, ut statim tibi soluam quod debeo et quantum ad hanc epistulam
paria faciamus. Hecaton ait, 'ego tibi monstrabo amatorium sine
medicamento, sine herba, sine ullius ueneficae carmine: si uis amari, ama'.
Habet autem non tantum usus amicitiae ueteris et certae magnam uoluptatem
sed etiam initium et comparatio nouae. [7] Quod interest inter metentem
agricolam et serentem, hoc inter eum qui amicum parauit et qui parat.
Attalus philosophus dicere solebat iucundius esse amicum facere quam
habere, 'quomodo artifici iucundius pingere est quam pinxisse'. Illa in
opere suo occupata sollicitudo ingens oblectamentum habet in ipsa
occupatione: non aeque delectatur qui ab opere perfecto remouit manum. Iam
fructu artis suae fruitur: ipsa fruebatur arte cum pingeret. Fructuosior
est adulescentia liberorum, sed infantia dulcior.

[8] Nunc ad propositum reuertamur. Sapiens etiam si contentus est se, tamen
habere amicum uult, si nihil aliud, ut exerceat amicitiam, ne tam magna
uirtus iaceat, non ad hoc quod dicebat Epicurus in hac ipsa epistula, 'ut
habeat qui sibi aegro assideat, succurrat in uincula coniecto uel inopi',
sed ut habeat aliquem cui ipse aegro assideat, quem ipse circumuentum
hostili custodia liberet. Qui se spectat et propter hoc ad amicitiam uenit
male cogitat. Quemadmodum coepit, sic desinet: parauit amicum aduersum
uincla laturum opem; cum primum crepuerit catena, discedet. [9] Hae sunt
amicitiae quas temporarias populus appellat; qui utilitatis causa assumptus
est tamdiu placebit quamdiu utilis fuerit. Hac re florentes amicorum turba
circumsedet, circa euersos solitudo est, et inde amici fugiunt ubi
probantur; hac re ista tot nefaria exempla sunt aliorum metu relinquentium,
aliorum metu prodentium. Necesse est initia inter se et exitus congruant:
qui amicus esse coepit quia expedit <et desinet quia expedit>; placebit
aliquod pretium contra amicitiam, si ullum in illa placet praeter ipsam.
[10] 'In quid amicum paras?' Ut habeam pro quo mori possim, ut habeam quem
in exsilium sequar, cuius me morti et opponam et impendam: ista quam tu
describis negotiatio est, non amicitia, quae ad commodum accedit, quae quid
consecutura sit spectat. [11] Non dubie habet aliquid simile amicitiae
affectus amantium; possis dicere illam esse insanam amicitiam. Numquid ergo
quisquam amat lucri causa? numquid ambitionis aut gloriae? Ipse per se
amor, omnium aliarum rerum neglegens, animos in cupiditatem formae non sine
spe mutuae caritatis accendit. Quid ergo? ex honestiore causa coit turpis
affectus? [12] 'Non agitur' inquis 'nunc de hoc, an amicitia propter se
ipsam appetenda sit.' Immo uero nihil magis probandum est; nam si propter
se ipsam expetenda est, potest ad illam accedere qui se ipso contentus est.
'Quomodo ergo ad illam accedit?' Quomodo ad rem pulcherrimam, non lucro
captus nec uarietate fortunae perterritus; detrahit amicitiae maiestatem
suam qui illam parat ad bonos casus.

[13] 'Se contentus est sapiens.' Hoc, mi Lucili, plerique perperam
interpretantur: sapientem undique submouent et intra cutem suam cogunt.
Distinguendum autem est quid et quatenus uox ista promittat: se contentus
est sapiens ad beate uiuendum, non ad uiuendum; ad hoc enim multis illi
rebus opus est, ad illud tantum animo sano et erecto et despiciente
fortunam. [14] Volo tibi Chrysippi quoque distinctionem indicare. Ait
sapientem nulla re egere, et tamen multis illi rebus opus esse: 'contra
stulto nulla re opus est - nulla enim re uti scit - sed omnibus eget'.
Sapienti et manibus et oculis et multis ad cotidianum usum necessariis opus
est, eget nulla re; egere enim necessitatis est, nihil necesse sapienti
est. [15] Ergo quamuis se ipso contentus sit, amicis illi opus est; hos
cupit habere quam plurimos, non ut beate uiuat; uiuet enim etiam sine
amicis beate. Summum bonum extrinsecus instrumenta non quaerit; domi
colitur, ex se totum est; incipit fortunae esse subiectum si quam partem
sui foris quaerit. [16] 'Qualis tamen futura est uita sapientis, si sine
amicis relinquatur in custodiam coniectus uel in aliqua gente aliena
destitutus uel in nauigatione longa retentus aut in desertum litus
eiectus?' Qualis est Iouis, cum resoluto mundo et dis in unum confusis
paulisper cessante natura acquiescit sibi cogitationibus suis traditus.
Tale quiddam sapiens facit: in se reconditur, secum est. [17] Quamdiu
quidem illi licet suo arbitrio res suas ordinare, se contentus est et ducit
uxorem; se contentus <est> et liberos tollit; se contentus est et tamen non
uiueret si foret sine homine uicturus. Ad amicitiam fert illum nulla
utilitas sua, sed naturalis irritatio; nam ut aliarum nobis rerum innata
dulcedo est, sic amicitiae. Quomodo solitudinis odium est et appetitio
societatis, quomodo hominem homini natura conciliat, sic inest huic quoque
rei stimulus qui nos amicitiarum appetentes faciat. [18] Nihilominus cum
sit amicorum amantissimus, cum illos sibi comparet, saepe praeferat, omne
intra se bonum terminabit et dicet quod Stilbon ille dixit, Stilbon quem
Epicuri epistula insequitur. Hic enim capta patria, amissis liberis, amissa
uxore, cum ex incendio publico solus et tamen beatus exiret, interroganti
Demetrio, cui cognomen ab exitio urbium Poliorcetes fuit, num quid
perdidisset, 'omnia' inquit 'bona mea mecum sunt'. [19] Ecce uir fortis ac
strenuus! ipsam hostis sui uictoriam uicit. 'Nihil' inquit 'perdidi':
dubitare illum coegit an uicisset. 'Omnia mea mecum sunt': iustitia,
uirtus, prudentia, hoc ipsum, nihil bonum putare quod eripi possit. Miramur
animalia quaedam quae per medios ignes sine noxa corporum transeunt: quanto
hic mirabilior uir qui per ferrum et ruinas et ignes inlaesus et indemnis
euasit! Vides quanto facilius sit totam gentem quam unum uirum uincere?
Haec uox illi communis est cum Stoico: aeque et hic intacta bona per
concrematas urbes fert; se enim ipse contentus est; hoc felicitatem suam
fine designat. [20] Ne existimes nos solos generosa uerba iactare, et ipse
Stilbonis obiurgator Epicurus similem illi uocem emisit, quam tu boni
consule, etiam si hunc diem iam expunxi. 'Si cui' inquit 'sua non uidentur
amplissima, licet totius mundi dominus sit, tamen miser est.' Vel si hoc
modo tibi melius enuntiari uidetur - id enim agendum est ut non uerbis
seruiamus sed sensibus -, 'miser est qui se non beatissimum iudicat, licet
imperet mundo'. [21] Ut scias autem hos sensus esse communes, natura
scilicet dictante, apud poetam comicum inuenies:

non est beatus, esse se qui non putat.

Quid enim refert qualis status tuus sit, si tibi uidetur malus ' [22] 'Quid
ergo?' inquis 'si beatum se dixerit ille turpiter diues et ille multorum
dominus sed plurium seruus, beatus sua sententia fiet?' Non quid dicat sed
quid sentiat refert, nec quid uno die sentiat, sed quid assidue. Non est
autem quod uerearis ne ad indignum res tanta perueniat: nisi sapienti sua
non placent; omnis stultitia laborat fastidio sui. Vale.

  ľ10

X. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Sic est, non muto sententiam: fuge multitudinem, fuge paucitatem, fuge
etiam unum. Non habeo cum quo te communicatum uelim. Et uide quod iudicium
meum habeas: audeo te tibi credere. Crates, ut aiunt, huius ipsius
Stilbonis auditor, cuius mentionem priore epistula feci, cum uidisset
adulescentulum secreto ambulantem, interrogauit quid illic solus faceret.
'Mecum' inquit 'loquor.' Cui Crates 'caue' inquit 'rogo et diligenter
attende: cum homine malo loqueris'. [2] Lugentem timentemque custodire
solemus, ne solitudine male utatur. Nemo est ex imprudentibus qui relinqui
sibi debeat; tunc mala consilia agitant, tunc aut aliis aut ipsis futura
pericula struunt, tunc cupiditates improbas ordinant; tunc quidquid aut
metu aut pudore celabat animus exponit, tunc audaciam acuit, libidinem
irritat, iracundiam instigat. Denique quod unum solitudo habet commodum,
nihil ulli committere, non timere indicem, perît stulto: ipse se prodit.
Vide itaque quid de te sperem, immo quid spondeam mihi - spes enim incerti
boni nomen est -: non inuenio cum quo te malim esse quam tecum. [3] Repeto
memoria quam magno animo quaedam uerba proieceris, quanti roboris plena:
gratulatus sum protinus mihi et dixi, 'non a summis labris ista uenerunt,
habent hae uoces fundamentum; iste homo non est unus e populo, ad salutem
spectat'. [4] Sic loquere, sic uiue; uide ne te ulla res deprimat. Votorum
tuorum ueterum licet deis gratiam facias, alia de integro suscipe: roga
bonam mentem, bonam ualetudinem animi, deinde tunc corporis. Quidni tu ista
uota saepe facias? Audacter deum roga: nihil illum de alieno rogaturus es.

[5] Sed ut more meo cum aliquo munusculo epistulam mittam, uerum est quod
apud Athenodorum inueni: 'tunc scito esse te omnibus cupiditatibus solutum,
cum eo perueneris ut nihil deum roges nisi quod rogare possis palam'. Nunc
enim quanta dementia est hominum! turpissima uota dis insusurrant; si quis
admouerit aurem, conticiscent, et quod scire hominem nolunt deo narrant.
Vide ergo ne hoc praecipi salubriter possit: sic uiue cum hominibus tamquam
deus uideat, sic loquere cum deo tamquam homines audiant. Vale.

  ľ11

XI. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Locutus est mecum amicus tuus bonae indolis, in quo quantum esset
animi, quantum ingenii, quantum iam etiam profectus, sermo primus ostendit.
Dedit nobis gustum, ad quem respondebit; non enim ex praeparato locutus
est, sed subito deprehensus. Ubi se colligebat, uerecundiam, bonum in
adulescente signum, uix potuit excutere; adeo illi ex alto suffusus est
rubor. Hic illum, quantum suspicor, etiam cum se confirmauerit et omnibus
uitiis exuerit, sapientem quoque sequetur. Nulla enim sapientia naturalia
corporis aut animi uitia ponuntur: quidquid infixum et ingenitum est
lenitur arte, non uincitur. [2] Quibusdam etiam constantissimis in
conspectu populi sudor erumpit non aliter quam fatigatis et aestuantibus
solet, quibusdam tremunt genua dicturis, quorundam dentes colliduntur,
lingua titubat, labra concurrunt: haec nec disciplina nec usus umquam
excutit, sed natura uim suam exercet et illo uitio sui etiam robustissimos
admonet. [3] Inter haec esse et ruborem scio, qui grauissimis quoque uiris
subitus affunditur. Magis quidem in iuuenibus apparet, quibus et plus
caloris est et tenera frons; nihilominus et ueteranos et senes tangit.
Quidam numquam magis quam cum erubuerint timendi sunt, quasi omnem
uerecundiam effuderint; [4] Sulla tunc erat uiolentissimus cum faciem eius
sanguis inuaserat. Nihil erat mollius ore Pompei; numquam non coram
pluribus rubuit, utique in contionibus. Fabianum, cum in senatum testis
esset inductus, erubuisse memini, et hic illum mire pudor decuit. [5] Non
accidit hoc ab infirmitate mentis sed a nouitate rei, quae inexercitatos,
etiam si non concutit, mouet naturali in hoc facilitate corporis pronos;
nam ut quidam boni sanguinis sunt, ita quidam incitati et mobilis et cito
in os prodeuntis. [6] Haec, ut dixi, nulla sapientia abigit: alioquin
haberet rerum naturam sub imperio, si omnia eraderet uitia. Quaecumque
attribuit condicio nascendi et corporis temperatura, cum multum se diuque
animus composuerit, haerebunt; nihil horum uetari potest, non magis quam
accersi. [7] Artifices scaenici, qui imitantur affectus, qui metum et
trepidationem exprimunt, qui tristitiam repraesentant, hoc indicio
imitantur uerecundiam. Deiciunt enim uultum, uerba summittunt, figunt in
terram oculos et deprimunt: ruborem sibi exprimere non possunt; nec
prohibetur hic nec adducitur. Nihil aduersus haec sapientia promittit,
nihil proficit: sui iuris sunt, iniussa ueniunt, iniussa discedunt.

[8] Iam clausulam epistula poscit. Accipe, et quidem utilem ac salutarem,
quam te affigere animo uolo: 'aliquis uir bonus nobis diligendus est ac
semper ante oculos habendus, ut sic tamquam illo spectante uiuamus et omnia
tamquam illo uidente faciamus'. [9] Hoc, mi Lucili, Epicurus praecepit;
custodem nobis et paedagogum dedit, nec immerito: magna pars peccatorum
tollitur, si peccaturis testis assistit. Aliquem habeat animus quem
uereatur, cuius auctoritate etiam secretum suum sanctius faciat. O felicem
illum qui non praesens tantum sed etiam cogitatus emendat! O felicem qui
sic aliquem uereri potest ut ad memoriam quoque eius se componat atque
ordinet! Qui sic aliquem uereri potest cito erit uerendus. [10] Elige
itaque Catonem; si hic tibi uidetur nimis rigidus, elige remissioris animi
uirum Laelium. Elige eum cuius tibi placuit et uita et oratio et ipse
animum ante se ferens uultus; illum tibi semper ostende uel custodem uel
exemplum. Opus est, inquam, aliquo ad quem mores nostri se ipsi exigant:
nisi ad regulam praua non corriges. Vale.

  ľ12


XII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Quocumque me uerti, argumenta senectutis meae uideo. Veneram in
suburbanum meum et querebar de impensis aedificii dilabentis. Ait uilicus
mihi non esse neglegentiae suae uitium, omnia se facere, sed uillam ueterem
esse. Haec uilla inter manus meas creuit: quid mihi futurum est, si tam
putria sunt aetatis meae saxa? [2] Iratus illi proximam occasionem
stomachandi arripio. 'Apparet' inquam 'has platanos neglegi: nullas habent
frondes. Quam nodosi sunt et retorridi rami, quam tristes et squalidi
trunci! Hoc non accideret si quis has circumfoderet, si irrigaret.' Iurat
per genium meum se omnia facere, in nulla re cessare curam suam, sed illas
uetulas esse. Quod intra nos sit, ego illas posueram, ego illarum primum
uideram folium. [3] Conuersus ad ianuam 'quis est iste?' inquam 'iste
decrepitus et merito ad ostium admotus? foras enim spectat. Unde istunc
nanctus es ? quid te delectauit: alienum mortuum tollere?' At ille 'non
cognoscis me?' inquit: 'ego sum Felicio, cui solebas sigillaria afferre;
ego sum Philositi uilici filius, deliciolum tuum'. 'Perfecte' inquam 'iste
delirat: pupulus, etiam delicium meum factus est? Prorsus potest fieri:
dentes illi cum maxime cadunt.'

[4] Debeo hoc suburbano meo, quod mihi senectus mea quocumque aduerteram
apparuit. Complectamur illam et amemus; plena <est> uoluptatis, si illa
scias uti. Gratissima sunt poma cum fugiunt; pueritiae maximus in exitu
decor est; deditos uino potio extrema delectat, illa quae mergit, quae
ebrietati summam manum imponit; [5] quod in se iucundissimum omnis uoluptas
habet in finem sui differt. Iucundissima est aetas deuexa iam, non tamen
praeceps, et illam quoque in extrema tegula stantem iudico habere suas
uoluptates; aut hoc ipsum succedit in locum uoluptatium, nullis egere. Quam
dulce est cupiditates fatigasse ac reliquisse! [6] 'Molestum est' inquis
'mortem ante oculos habere.' Primum ista tam seni ante oculos debet esse
quam iuueni - non enim citamur ex censu -; deinde nemo tam sene est ut
improbe unum diem speret. Unus autem dies gradus uitae est. Tota aetas
partibus constat et orbes habet circumductos maiores minoribus: est aliquis
qui omnis complectatur et cingat - hic pertinet a natali ad diem extremum
-; est alter qui annos adulescentiae excludit; est qui totam pueritiam
ambitu suo adstringit; est deinde per se annus in se omnia continens
tempora, quorum multiplicatione uita componitur; mensis artiore
praecingitur circulo; angustissimum habet dies gyrum, sed et hic ab initio
ad exitum uenit, ab ortu ad occasum. [7] Ideo Heraclitus, cui cognomen
fecit orationis obscuritas, 'unus' inquit 'dies par omni est'. Hoc alius
aliter excepit. Dixit enim *** parem esse horis, nec mentitur; nam si dies
est tempus uiginti et quattuor horarum, necesse est omnes inter se dies
pares esse, quia nox habet quod dies perdidit. Alius ait parem esse unum
diem omnibus similitudine; nihil enim habet longissimi temporis spatium
quod non ct in uno die inuenias, lucem et noctem, et in alternas mundi
uices plura facit ista, non <alia>: *** alias contractior, alias
productior. [8] Itaque sic ordinandus est dies omnis tamquam cogat agmen et
consummet atque expleat uitam. Pacuuius, qui Syriam usu suam fecit, cum
uino et illis funebribus epulis sibi parentauerat, sic in cubiculum
ferebatur a cena ut inter plausus exoletorum hoc ad symphoniam caneretur:
'bebíôtai, bebíôtai´. [9] Nullo non se die extulit. Hoc quod ille ex mala
conscientia faciebat nos ex bona faciamus, et in somnum ituri laeti
hilaresque dicamus,

uixi et quem dederat cursum fortuna peregi.

Crastinum si adiecerit deus, laeti recipiamus. Ille beatissimus est et
securus sui possessor qui crastinum sine sollicitudine exspectat; quisquis
dixit 'uixi' cotidie ad lucrum surgit.

[10] Sed iam debeo epistulam includere. 'Sic' inquis 'sine ullo ad me
peculio ueniet?' Noli timere: aliquid secum fert. Quare aliquid dixi?
multum. Quid enim hac uoce praeclarius quam illi trado ad te perferendam?
'Malum est in necessitate uiuere, sed in necessitate uiuere necessitas
nulla est.' Quidni nulla sit? patent undique ad libertatem uiae multae,
breues faciles. Agamus deo gratias quod nemo in uita teneri potest: calcare
ipsas necessitates licet. [11] 'Epicurus' inquis 'dixit: quid tibi cum
alieno?' Quod uerum est meum est; perseuerabo Epicurum tibi ingerere, ut
isti qui in uerba iurant nec quid dicatur aestimant, sed a quo, sciant quae
optima sunt esse communia. Vale.


 ľ13

XIII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Multum tibi esse animi scio; nam etiam antequam instrueres te
praeceptis salutaribus et dura uincentibus, satis aduersus fortunam
placebas tibi, et multo magis postquam cum illa manum conseruisti uiresque
expertus es tuas, quae numquam certam dare fiduciam sui possunt nisi cum
multae difficultates hinc et illinc apparuerunt, aliquando uero et propius
accesserunt. Sic uerus ille animus et in alienum non uenturus arbitrium
probatur; haec eius obrussa est. [2] Non potest athleta magnos spiritus ad
certamen afferre qui numquam suggillatus est: ille qui sanguinem suum
uidit, cuius dentes crepuere sub pugno, ille qui subplantatus ad uersarium
toto tulit corpore nec proiecit animum proiectus, qui quotiens cecidit
contumacior resurrexit, cum magna spe descendit ad pugnam. [3] Ergo, ut
similitudinem istam prosequar, saepe iam fortuna supra te fuit, nec tamen
tradidisti te, sed subsiluisti et acrior constitisti; multum enim adicit
sibi uirtus lacessita.

Tamen, si tibi uidetur, accipe a me auxilia quibus munire te possis. [4]
Plura sunt, Lucili, quae nos terrent quam quae premunt, et saepius opinione
quam re laboramus. Non loquor tecum Stoica lingua, sed hac summissiore; nos
enim dicimus omnia ista quae gemitus mugitusque exprimunt leuia esse et
contemnenda. Omittamus haec magna uerba, sed, di boni, uera: illud tibi
praecipio, ne sis miser ante tempus, cum illa quae uelut imminentia
expauisti fortasse numquam uentura sint, certe non uenerint. [5] Quaedam
ergo nos magis torquent quam debent, quaedam ante torquent quam debent,
quaedam torquent cum omnino non debeant; aut augemus dolorem aut
praecipimus aut fingimus.

Primum illud, quia res in controuersia est et litem contestatam habemus, in
praesentia differatur. Quod ego leue dixero tu grauissimum esse contendes;
scio alios inter flagella ridere, alios gemere sub colapho. Postea
uidebimus utrum ista suis uiribus ualeant an imbecillitate nostra. [6]
Illud praesta mihi, ut, quotiens circumsteterint qui tibi te miserum esse
persuadeant, non quid audias sed quid sentias cogites, et cum patientia tua
deliberes ac te ipse interroges, qui tua optime nosti, 'quid est quare isti
me complorent? quid est quod trepident, quod contagium quoque mei timeant,
quasi transilire calamitas possit? est aliquid istic mali, an res ista
magis infamis est quam mala?' Ipse te interroga, 'numquid sine causa
crucior et maereo et quod non est malum facio?' [7] 'Quomodo' inquis
'intellegam, uana sint an uera quibus angor?' Accipe huius rei regulam: aut
praesentibus torquemur aut futuris aut utrisque. De praesentibus facile
iudicium est: si corpus tuum liberum et sanum est, nec ullus ex iniuria
dolor est, uidebimus quid futurum sit: hodie nihil negotii habet. [8] 'At
enim futurum est.' Primum dispice an certa argumenta sint uenturi mali;
plerumque enim suspicionibus laboramus, et illudit nobis illa quae
conficere bellum solet fama, multo autem magis singulos conficit. Ita est,
mi Lucili: cito accedimus opinioni; non coarguimus illa quae nos in metum
adducunt nec excutimus, sed trepidamus et sic uertimus terga quemadmodum
illi quos puluis motus fuga pecorum exuit castris aut quos aliqua fabula
sine auctore sparsa conterruit. [9] Nescio quomodo magis uana perturbant;
uera enim modum suum habent: quidquid ex incerto uenit coniecturae et
pauentis animi licentiae traditur. Nulli itaque tam perniciosi, tam
inreuocabiles quam lymphatici metus sunt; ceteri enim sine ratione, hi sine
mente sunt. [10] Inquiramus itaque in rem diligenter. Verisimile est
aliquid futurum mali: non statim uerum est. Quam multa non exspectata
uenerunt! quam multa exspectata nusquam comparuerunt! Etiam si futurum est,
quid iuuat dolori suo occurrere? satis cito dolebis cum uenerit: interim
tibi meliora promitte. [11] Quid facies lucri? tempus. Multa interuenient
quibus uicinum periculum uel prope admotum aut subsistat aut desinat aut in
alienum caput transeat: incendium ad fugam patuit; quosdam molliter ruina
deposuit; aliquando gladius ab ipsa ceruice reuocatus est; aliquis
carnifici suo superstes fuit. Habet etiam mala fortuna leuitatem. Fortasse
erit, fortasse non erit: interim non est; meliora propone. [12] Nonnumquam,
nullis apparentibus signis quae mali aliquid praenuntient, animus sibi
falsas imagines fingit: aut uerbum aliquod dubiae significationis detorquet
in peius aut maiorem sibi offensam proponit alicuius quam est, et cogitat
non quam iratus ille sit, sed quantum liceat irato. Nulla autem causa uitae
est, nullus miseriarum modus, si timetur quantum potest. Hic prudentia
prosit, hic robore animi euidentem quoque metum respue; si minus, uitio
uitium repelle, spe metum tempera. Nihil tam certum est ex his quae
timentur ut non certius sit et formidata subsidere et sperata decipere.
[13] Ergo spem ac metum examina, et quotiens incerta erunt omnia, tibi
faue: crede quod mauis. Si plures habebit sententias metus, nihilominus in
hanc partem potius inclina et perturbare te desine ac subinde hoc in animo
uolue, maiorem partem mortalium, cum illi nec sit quicquam mali nec pro
certo futurum sit, aestuare ac discurrere. Nemo enim resistit sibi, cum
coepit impelli, nec timorem suum redigit ad uerum; nemo dicit 'uanus auctor
est, uanus [est]: aut finxit aut credidit'. Damus nos aurae ferendos;
expauescimus dubia pro certis; non seruamus modum rerum, statim in timorem
uenit scrupulus.

[14] Pudet me ĹibiĹ sic tecum loqui et tam lenibus te remediis focilare.
Alius dicat 'fortasse non ueniet': tu dic 'quid porro, si ueniet? uidebimus
uter uincat; fortasse pro me uenit, et mors ista uitam honestabit'. Cicuta
magnum Socratem fecit. Catoni gladium assertorem libertatis extorque:
magnam partem detraxeris gloriae. [15] Nimium diu te cohortor, cum tibi
admonitione magis quam exhortatione opus sit. Non in diuersum te a natura
tua ducimus: natus es ad ista quae dicimus; eo magis bonum tuum auge et
exorna.

[19] Sed iam finem epistulae faciam, si illi signum suum in pressero, id
est aliquam magnificam uocem perferendam ad te mandauero. 'Inter cetera
mala hoc quoque habet stultitia: semper incipit uiuere.' Considera quid uox
ista significet, Lucili uirorum optime, et intelleges quam foeda sit
hominum leuitas cotidie noua uitae fundamenta ponentium, nouas spes etiam
in exitu inchoantium. [17] Circumspice tecum singulos: occurrent tibi senes
qui se cum maxime ad ambitionem, ad peregrinationes, ad negotiandum parent.
Quid est autem turpius quam senex uiuere incipiens? Non adicerem auctorem
huic uoci, nisi esset secretior nec inter uulgata Epicuri dicta, quae mihi
et laudare et adoptare permisi. Vale.

  ľ14

XIV. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Fateor insitam esse nobis corporis nostri caritatem; fateor nos huius
gerere tutelam. Non nego indulgendum illi, seruiendum nego; multis enim
seruiet qui corpori seruit, qui pro illo nimium timet, qui ad illud omnia
refert. [2] Sic gerere nos debemus, non tamquam propter corpus uiuere
debeamus, sed tamquam non possimus sine corpore; huius nos nimius amor
timoribus inquietat, sollicitudinibus onerat, contumeliis obicit; honestum
ei uile est cui corpus nimis carum est. Agatur eius diligentissime cura,
ita tamen ut, cum exiget ratio, cum dignitas, cum fides, mittendum in ignes
sit. [3] Nihilominus quantum possumus euitemus incommoda quoque, non tantum
pericula, et in tutum nos reducamus, excogitantes subinde quibus possint
timenda depelli. Quorum tria, nisi fallor, genera sunt: timetur inopia,
timentur morbi, timentur quae per uim potentioris eueniunt. [4] Ex his
omnibus nihil nos magis concutit quam quod ex aliena potentia impendet;
magno enim strepitu et tumultu uenit. Naturalia mala quae rettuli, inopia
atque morbus, silentio subeunt nec oculis nec auribus quicquam terroris
incutiunt: ingens alterius mali pompa est; ferrum circa se et ignes habet
et catenas et turbam ferarum quam in uiscera immittat humana. [5] Cogita
hoc loco carcerem et cruces et eculeos et uncum et adactum per medium
hominem qui per os emergeret stipitem et distracta in diuersum actis
curribus membra, illam tunicam alimentis ignium et illitam et textam, et
quidquid aliud praeter haec commenta saeuitia est. [6] Non est itaque
mirum, si maximus huius rei timor est cuius et uarietas magna et apparatus
terribilis est. Nam quemadmodum plus agit tortor quo plura instrumenta
doloris exposuit - specie enim uincuntur qui patientiae restitissent -, ita
ex iis quae animos nostros subigunt et domant plus proficiunt quae habent
quod ostendant. Illae pestes non minus graues sunt - famem dico et sitim et
praecordiorum suppurationes et febrem uiscera ipsa torrentem - sed latent,
nihil habent quod intentent, quod praeferant: haec ut magna bella aspectu
paratuque uicerunt.

[7] Demus itaque operam, abstineamus offensis. Interdum populus est quem
timere debeamus; interdum, si ea ciuitatis disciplina est ut plurima per
senatum transigantur, gratiosi in eo uiri; interdum singuli quibus potestas
populi et in populum data est. Hos omnes amicos habere operosum est, satis
est inimicos non habere. Itaque sapiens numquam potentium iras prouocabit,
immo [nec] declinabit, non aliter quam in nauigando procellam. [8] Cum
peteres Siciliam, traiecisti fretum Temerarius gubernator contempsit austri
minas - ille est enim qui Siculum pelagus exasperet et in uertices cogat -;
non sinistrum petit litus sed id a quo propior Charybdis maria conuoluit.
At ille cautior peritos locorum rogat quis aestus sit, quae signa dent
nubes; longe ab illa regione uerticibus infami cursum tenet. Idem facit
sapiens: nocituram potentiam uitat, hoc primum cauens, ne uitare uideatur;
pars enim securitatis et in hoc est, non ex professo eam petere, quia quae
quis fugit damnat. [9] Circumspiciendum ergo nobis est quomodo a uulgo tuti
esse possimus. Primum nihil idem concupiscamus: rixa est inter
competitores. Deinde nihil habeamus quod cum magno emolumento insidiantis
eripi possit; quam minimum sit in corpore tuo spoliorum. Nemo ad humanum
sanguinem propter ipsum uenit, aut admodum pauci; plures computant quam
oderunt. Nudum latro transmittit; etiam in obsessa uia pauperi pax est.
[10] Tria deinde ex praecepto ueteri praestanda sunt ut u itentur: odium,
inuidia, contemptus. Quomodo hoc fiat sapientia sola monstrabit; difficile
enim temperamentum est, uerendumque ne in contemptum nos inuidiae timor
transferat, ne dum calcare nolumus uideamur posse calcari. Multis timendi
attulit causas timeri posse. Undique nos reducamus: non minus contemni quam
suspici nocet. [11] Ad philosophiam ergo confugiendum est; hae litterae,
non dico apud bonos sed apud mediocriter malos infularum loco sunt. Nam
forensis eloquentia et quaecumque alia populum mouet aduersarios habet:
haec quieta et sui negotii contemni non potest, cui ab omnibus artibus
etiam apud pessimos honor est. Numquam in tantum conualescet nequitia,
numquam sic contra uirtutes coniurabitur, ut non philosophiae nomen
uenerabile et sacrum maneat. Ceterum philosophia ipsa tranquille modesteque
tractanda est.

[12] 'Quid ergo?' inquis 'uidetur tibi M. Cato modeste philosophari, qui
bellum ciuile sententia reprimit? qui furentium principum armis medius
interuenit? qui aliis Pompeium offendentibus, aliis Caesarem, simul
lacessit duos?' [13] Potest aliquis disputare an illo tempore capessenda
fuerit sapienti res publica. Quid tibi uis, arce Cato? iam non agitur de
libertate: olim pessum data est. Quaeritur utrum Caesar an Pompeius
possideat rem publicam: quid tibi cum ista contentione? nullae partes tuae
sunt. Dominus eligitur: quid tua, uter uincat? potest melior uincere, non
potest non peior esse qui uicerit. Ultimas partes attigi Catonis; sed ne
priores quidem anni fuerunt qui sapientem in illam rapinam rei publicae
admitterent. Quid aliud quam uociferatus est Cato et misit irritas uoces,
cum modo per populi leuatus manus et obrutus sputis exportandus extra forum
traheretur, modo e senatu in carcerem duceretur?

[14] Sed postea uidebimus an sapienti opera rei publicae danda sit: interim
ad hos te Stoicos uoco qui a re publica exclusi secesserunt ad colendam
uitam et humano generi iura condenda sine ulla potentioris offensa. Non
conturbabit sapiens publicos mores nec populum in se uitae nouitate
conuertet. [15] 'Quid ergo? utique erit tutus qui hoc propositum sequetur?'
Promittere tibi hoc non magis possum quam in homine temperanti bonam
ualetudinem, et tamen facit temperantia bonam ualetudinem. Perit aliqua
nauis in portu: sed quid tu accidere in medio mari credis? Quanto huic
periculum paratius foret multa agenti molientique, cui ne otium quidem
tutum est? Pereunt aliquando innocentes - quis negat? -, nocentes tamen
saepius. Ars ei constat qui per ornamenta percussus est. [16] Denique
consilium rerum omnium sapiens, non exitum spectat; initia in potestate
nostra sunt, de euentu fortuna iudicat, cui de me sententiam non do. 'At
aliquid uexationis afferet, aliquid aduersi.' Non damnat latro cum occidit.

[17] Nunc ad cotidianam stipem manum porrigis. Aurea te stipe implebo, et
quia facta est auri mentio, accipe quemadmodum usus fructusque eius tibi
esse gratior possit. 'Is maxime diuitiis fruitur qui minime diuitiis
indiget.' 'Ede' inquis 'auctorem.' Ut scias quam benigni simus, propositum
est aliena laudare: Epicuri est aut Metrodori aut alicuius ex illa
officina. [18] Et quid interest quis dixerit? omnibus dixit. Qui eget
diuitiis timet pro illis; nemo autem sollicito bono fruitur. Adicere illis
aliquid studet; dum de incremento cogitat, oblitus est usus. Rationes
accipit, forum conterit, kalendarium uersat: fit ex domino procurator.
Vale.

  ľ15

XV. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Mos antiquis fuit, usque ad meam seruatus aetatem, primis epistulae
uerbis adicere 'si uales bene est, ego ualeo'. Recte nos dicimus 'si
philosopharis, bene est'. Valere enim hoc demum est. Sine hoc aeger est
animus; corpus quoque, etiam si magnas habet uires, non aliter quam furiosi
aut frenetici ualidum est. [2] Ergo hanc praecipue ualetudinem cura, deinde
et illam secundam; quae non magno tibi constabit, si uolueris bene ualere.
Stulta est enim, mi Lucili, et minime conueniens litterato uiro occupatio
exercendi lacertos et dilatandi ceruicem ac latera firmandi; cum tibi
feliciter sagina cesserit et tori creuerint, nec uires umquam opimi bouis
nec pondus aequabis. Adice nunc quod maiore corporis sarcina animus
eliditur et minus agilis est. Itaque quantum potes circumscribe corpus tuum
et animo locum laxa. [3] Multa sequuntur incommoda huic deditos curae:
primum exercitationes, quarum labor spiritum exhaurit et inhabilem
intentioni ac studiis acrioribus reddit; deinde copia ciborum subtilitas
impeditur. Accedunt pessimae notae mancipia in magisterium recepta, homines
inter oleum et uinum occupati, quibus ad uotum dies actus est si bene
desudauerunt, si in locum eius quod effluxit multum potionis altius in
ieiuno iturae regesserunt. [4] Bibere et sudare uita cardiaci est. Sunt
exercitationes et faciles et breues, quae corpus et sine mora lassent et
tempori parcant, cuius praecipua ratio habenda est: cursus et cum aliquo
pondere manus motae et saltus uel ille qui corpus in altum leuat uel ille
qui in longum mittit uel ille, ut ita dicam, saliaris aut, ut
contumeliosius dicam, fullonius: quoslibet ex his elige Ĺusum rude facileĹ.
[5] Quidquid facies, cito redi a corpore ad animum; illum noctibus ac
diebus exerce. Labore modico alitur ille; hanc exercitationem non frigus,
non aestus impediet, ne senectus quidem. Id bonum cura quod uetustate fit
melius. [6] Neque ego te iubeo semper imminere libro aut pugillaribus:
dandum est aliquod interuallum animo, ita tamen ut non resoluatur, sed
remittatur. Gestatio et corpus concutit et studio non officit: possis
legere, possis dictare, possis loqui, possis audire, quorum nihil ne
ambulatio quidem uetat fieri. [7] Nec tu intentionem uocis contempseris,
quam ueto te per gradus et certos modos extollere, deinde deprimere. Quid
si uelis deinde quemadmodum ambules discere? Admitte istos quos noua
artificia docuit fames: erit qui gradus tuos temperet et buccas edentis
obseruet et in tantum procedat in quantum audaciam eius patientia et
credulitate produxeris. Quid ergo? a clamore protinus et a summa
contentione uox tua incipiet? usque eo naturale est paulatim incitari ut
litigantes quoque a sermone incipiant, ad uociferationem transeant; nemo
statim Quiritium fidem implorat. [8] Ergo utcumque tibi impetus animi
suaserit, modo uehementius fac uitiis conuicium, modo lentius, prout uox te
quoque hortabitur Ĺin id latusĹ; modesta, cum recipies illam reuocarisque,
descendat, non decidat; Ĺmediatorisui habeat et hocĹ indocto et rustico
more desaeuiat. Non enim id agimus ut exerceatur uox, sed ut exerceat.

[9] Detraxi tibi non pusillum negotii: una mercedula et Ĺunum graecumĹ ad
haec beneficia accedet. Ecce insigne praeceptum: 'stulta uita ingrata est,
trepida; tota in futurum fertur'. 'Quis hoc' inquis 'dicit?' idem qui
supra. Quam tu nunc uitam dici existimas stultam? Babae et Isionis? Non ita
est: nostra dicitur, quos caeca cupiditas in nocitura, certe numquam
satiatura praecipitat, quibus si quid satis esse posset, fuisset, qui non
cogitamus quam iucundum sit nihil poscere, quam magnificum sit plenum esse
nec ex fortuna pendere. [10] Subinde itaque, Lucili, quam multa sis
consecutus recordare; cum aspexeris quot te antecedant, cogita quot
sequantur. Si uis gratus esse aduersus deos et aduersus uitam tuam, cogita
quam multos antecesseris. Quid tibi cum ceteris? te ipse antecessisti. [11]
Finem constitue quem transire ne possis quidem si uelis; discedant
aliquando ista insidiosa bona et sperantibus meliora quam assecutis. Si
quid in illis esset solidi, aliquando et implerent: nunc haurientium sitim
concitant. Mittantur speciosi apparatus; et quod futuri temporis incerta
sors uoluit, quare potius a fortuna impetrem ut det, quam a me ne petam?
Quare autem petam? oblitus fragilitatis humanae congeram? in quid laborem?
Ecce hic dies ultimus est; ut non sit, prope ab ultimo est. Vale.

  ľ16

XVI. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Liquere hoc tibi, Lucili, scio, neminem posse beate uiuere, ne
tolerabiliter quidem, sine sapientiae studio, et beatam uitam perfecta
sapientia effici, ceterum tolerabilem etiam inchoata. Sed hoc quod liquet
firmandum et altius cotidiana meditatione figendum est: plus operis est in
eo ut proposita custodias quam ut honesta proponas. Perseuerandum est et
assiduo studio robur addendum, donec bona mens sit quod bona uoluntas est.

[2] Itaque - non opus est - tibi apud me pluribus uerbis aut affirmatione
tam longa: intellego multum te profecisse. Quae scribis unde ueniant scio;
non sunt ficta nec colorata. Dicam tamen quid sentiam: iam de te spem
habeo, nondum fiduciam. Tu quoque idem facias uolo: non est quod tibi cito
et facile credas. Excute te et uarie scrutare et obserua; illud ante omnia
uide, utrum in philosophia an in ipsa uita profeceris. [3] Non est
philosophia populare artificium nec ostentationi paratum; non in uerbis sed
in rebus est. Nec in hoc adhibetur, ut cum aliqua oblectatione consumatur
dies, ut dematur otio nausia: animum format et fabricat, uitam disponit,
actiones regit, agenda et omittenda demonstrat, sedet ad gubernaculum et
per ancipitia fluctuantium derigit cursum. Sine hac nemo intrepide potest
uiuere, nemo secure; innumerabilia accidunt singulis horis quae consilium
exigant, quod ab hac petendum est. [4] Dicet aliquis, 'quid mihi prodest
philosophia, si fatum est? quid prodest, si deus rector est? quid prodest,
si casus imperat? Nam et mutari certa non possunt et nihil praeparari
potest aduersus incerta, sed aut consilium meum occupauit deus decreuitque
quid facerem, aut consilio meo nihil fortuna permittit.' [5] Quidquid est
ex his, Lucili, uel si omnia haec sunt, philosophandum est; siue nos
inexorabili lege fata constringunt, siue arbiter deus uniuersi cuncta
disposuit, siue casus res humanas sine ordine impellit et iactat,
philosophia nos tueri debet. Haec adhortabitur ut deo libenter pareamus, ut
fortunae contumaciter; haec docebit ut deum sequaris, feras casum. [6] Sed
non est nunc in hanc disputationem transeundum, quid sit iuris nostri si
prouidentia in imperio est, aut si fatorum series illigatos trahit, aut si
repentina ac subita dominantur: illo nunc reuertor, ut te moneam et
exhorter ne patiaris impetum animi tui delabi et refrigescere. Contine
illum et constitue, ut habitus animi fiat quod est impetus.

[7] Iam ab initio, si te bene noui, circumspicies quid haec epistula
munusculi attulerit: excute illam, et inuenies. Non est quod mireris animum
meum: adhuc de alieno liberalis sum. Quare autem alienum dixi ? quidquid
bene dictum est ab ullo meum est. Istuc quoque ab Epicuro dictum est: 'si
ad naturam uiues, numquam eris pauper; si ad opiniones, numquam eris
diues'. [8] Exiguum natura desiderat, opinio immensum. Congeratur in te
quidquid multi locupletes possederant; ultra priuatum pecuniae modum
fortuna te prouehat, auro tegat, purpura uestiat, eo deliciarum opumque
perducat ut terram marmoribus abscondas; non tantum habere tibi liceat sed
calcare diuitias; accedant statuae et picturae et quidquid ars ulla
luxuriae elaborauit: maiora cupere ab his disces. [9] Naturalia desideria
finita sunt: ex falsa opinione nascentia ubi desinant non habent; nullus
enim terminus falso est. Via eunti aliquid extremum est: error immensus
est. Retrahe ergo te a uanis, et cum uoles scire quod petes, utrum
naturalem habeat an caecam cupiditatem, considera num possit alicubi
consistere: si longe progresso semper aliquid longius restat, scito id
naturale non esse. Vale.

  ľ17

XVII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Proice omnia ista, si sapis, immo ut sapias, et ad bonam mentem magno
cursu ac totis uiribus tende; si quid est quo teneris, aut expedi aut
incide. 'Moratur' inquis 'me res familiaris; sic illam disponere uolo ut
sufficere nihil agenti possit, ne aut paupertas mihi oneri sit aut ego
alicui.' [2] Cum hoc dicis, non uideris uim ac potentiam eius de quo
cogitas boni nosse; et summam quidem rei peruides, quantum philosophia
prosit, partes autem nondum satis subtiliter dispicis, necdum scis quantum
ubique nos adiuuet, quemadmodum et in maximis, ut Ciceronis utar uerbo,
'opituletur' <et> in minima descendat. Mihi crede, aduoca illam in
consilium: suadebit tibi ne ad calculos sedeas. [3] Nempe hoc quaeris et
hoc ista dilatione uis consequi, ne tibi paupertas timenda sit: quid si
appetenda est? Multis ad philosophandum obstitere diuitiae: paupertas
expedita est, secura est. Cum classicum cecinit, scit non se peti; cum aqua
conclamata est, quomodo exeat, non quid efferat, quaerit; [ut] si
nauigandum est, non strepunt portus nec unius comitatu inquieta sunt
litora; non circumstat illam turba seruorum, ad quos pascendos
transmarinarum regionum est optanda fertilitas. [4] Facile est pascere
paucos uentres et bene institutos et nihil aliud desiderantes quam impleri:
paruo fames constat, magno fastidium. Paupertas contenta est desideriis
instantibus satis facere: quid est ergo quare hanc recuses contubernalem
cuius mores sanus diues imitatur? [5] Si uis uacare animo, aut pauper sis
oportet aut pauperi similis. Non potest studium salutare fieri sine
frugalitatis cura; frugalitas autem paupertas uoluntaria est. Tolle itaque
istas excusationes: 'nondum habeo quantum sat est; si ad illam summam
peruenero, tunc me totum philosophiae dabo'. Atqui nihil prius quam hoc
parandum est quod tu differs et post cetera paras; ab hoc incipiendum est.
'Parare' inquis 'unde uiuam uolo.' Simul et parare <te> disce: si quid te
uetat bene uiuere, bene mori non uetat. [6] Non est quod nos paupertas a
philosophia reuocet, ne egestas quidem. Toleranda est enim ad hoc
properantibus uel fames; quam tolerauere quidam in obsidionibus, et quod
aliud erat illius patientiae praemium quam in arbitrium non cadere
uictoris? Quanto hoc maius est quod promittitur: perpetua libertas, nullius
nec hominis nec dei timor. Ecquid uel esurienti ad ista ueniendum est? [7]
Perpessi sunt exercitus inopiam omnium rerum, uixerunt herbarum radicibus
et dictu foedis tulerunt famem; haec omnia passi sunt pro regno, quo magis
mireris, alieno: dubitabit aliquis ferre paupertatem ut animum furoribus
liberet? Non est ergo prius acquirendum: licet ad philosophiam etiam sine
uiatico peruenire. [8] Ita est? cum omnia habueris, tunc habere et
sapientiam uoles? haec erit ultimum uitae instrumentum et, ut ita dicam,
additamentum? Tu uero, siue aliquid habes, iam philosophare - unde enim
scis an iam nimis habeas? -, siue nihil, hoc prius quaere quam quicquam.
[9] 'At necessaria deerunt.' Primum deesse non poterunt, quia natura
minimum petit, naturae autem se sapiens accommodat. Sed si necessitates
ultimae inciderint, iamdudum exibit e uita et molestus sibi esse desinet.
Si uero exiguum erit et angustum quo possit uita produci, id boni consulet
nec ultra necessaria sollicitus aut anxius uentri et scapulis suum reddet
et occupationes diuitum concursationesque ad diuitias euntium securus
laetusque ridebit [10] ac dicet, 'quid in longum ipse te differs?
expectabisne fenoris quaestum aut ex merce compendium aut tabulas beati
senis, cum fieri possis statim diues? Repraesentat opes sapientia, quas
cuicumque fecit superuacuas dedit.' Haec ad alios pertinent: tu
locupletibus propior es. Saeculum muta, nimis habes; idem est autem omni
saeculo quod sat est.

[11] Poteram hoc loco epistulam claudere, nisi te male instituissem. Reges
Parthos non potest quisquam salutare sine munere; tibi ualedicere non licet
gratis. Quid istic? ab Epicuro mutuum sumam: 'multis parasse diuitias non
finis miseriarum fuit sed mutatio'. [12] Nec hoc miror; non est enim in
rebus uitium sed in ipso animo. Illud quod paupertatem nobis grauem fecerat
et diuitias graues fecit. Quemadmodum nihil refert utrum aegrum in ligneo
lecto an in aureo colloces - quocumque illum transtuleris, morbum secum
suum transferet -, sic nihil refert utrum aeger animus in diuitiis an in
paupertate ponatur: malum illum suum sequitur. Vale.

  ľ18

XVIII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] December est mensis: cum maxime ciuitas sudat. Ius luxuriae publice
datum est; ingenti apparatu sonant omnia, tamquam quicquam inter Saturnalia
intersit et dies rerum agendarum; adeo nihil interest ut <non> uideatur
mihi errasse qui dixit olim mensem Decembrem fuisse, nunc annum. [2] Si te
hic haberem, libenter tecum conferrem quid existimares esse faciendum,
utrum nihil ex cotidiana consuetudine mouendum an, ne dissidere uideremur
cum publicis moribus, et hilarius cenandum et exuendam togam. Nam quod
fieri nisi in tumultu et tristi tempore ciuitatis non solebat, uoluptatis
causa ac festorum dierum uestem mutauimus. [3] Si te bene noui, arbitri
partibus functus nec per omnia nos similes esse pilleatae turbae uoluisses
nec per omnia dissimiles; nisi forte his maxime diebus animo imperandum
est, ut tunc uoluptatibus solus abstineat cum in illas omnis turba
procubuit; certissimum enim argumentum firmitatis suae capit, si ad blanda
et in luxuriam trahentia nec it nec abducitur. [4] Hoc multo fortius est,
ebrio ac uomitante populo siccum ac sobrium esse, illud temperantius, non
excerpere se nec insignire nec misceri omnibus et eadem sed non eodem modo
facere; licet enim sine luxuria agere festum diem.

[5] Ceterum adeo mihi placet temptare animi tui firmitatem ut e praecepto
magnorum uirorum tibi quoque praecipiam: interponas aliquot dies quibus
contentus minimo ac uilissimo cibo, dura atque horrida ueste, dicas tibi
'hoc est quod timebatur?' [6] In ipsa securitate animus ad difficilia se
praeparet et contra iniurias fortunae inter beneficia firmetur. Miles in
media pace decurrit, sine ullo hoste uallum iacit, et superuacuo labore
lassatur ut sufficere necessario possit; quem in ipsa re trepidare
nolueris, ante rem exerceas. Hoc secuti sunt qui omnibus mensibus
paupertatem imitati prope ad inopiam accesserunt, ne umquam expauescerent
quod saepe didicissent. [7] Non est nunc quod existimes me dicere Timoneas
cenas et pauperum cellas et quidquid aliud est per quod luxuria diuitiarum
taedio ludit: grabattus ille uerus sit et sagum et panis durus ac sordidus.
Hoc triduo et quatriduo fer, interdum pluribus diebus, ut non lusus sit sed
experimentum: tunc, mihi crede, Lucili, exultabis dipondio satur et
intelleges ad securitatem non opus esse fortuna; hoc enim quod necessitati
sat est dabit et irata. [8] Non est tamen quare tu multum tibi facere
uidearis - facies enim quod multa milia seruorum, multa milia pauperum
faciunt -: illo nomine te Cuspice, quod facies non coactus, quod tam facile
erit tibi illud pati semper quam aliquando experiri. Exerceamur ad palum,
et ne imparatos fortuna deprehendat, fiat nobis paupertas familiaris;
securius diuites erimus si scierimus quam non sit graue pauperes esse. [9]
Certos habebat dies ille magister uoluptatis Epicurus quibus maligne famem
exstingueret, uisurus an aliquid deesset ex plena et consummata uoluptate,
uel quantum deesset, et an dignum quod quis magno labore pensaret. Hoc
certe in iis epistulis ait quas scripsit Charino magistratu ad Polyaenum;
et quidem gloriatur non toto asse <se> pasci, Metrodorum, qui nondum tantum
profecerit, toto. [10] In hoc tu uictu saturitatem putas esse? Et uoluptas
est; uoluptas autem non illa leuis et fugax et subinde reficienda, sed
stabilis et certa. Non enim iucunda res est aqua et polenta aut frustum
hordeacii panis, sed summa uoluptas est posse capere etiam ex his
uoluptatem et ad id se deduxisse quod eripere nulla fortunae iniquitas
possit. [11] Liberaliora alimenta sunt carceris, sepositos ad capitale
supplicium non tam anguste qui occisurus est pascit: quanta est animi
magnitudo ad id sua sponte descendere quod ne ad extrema quidem decretis
timendum sit! hoc est praeoccupare tela fortunae. [12] Incipe ergo, mi
Lucili, sequi horum consuetudinem et aliquos dies destina quibus secedas a
tuis rebus minimoque te facias familiarem; incipe cum paupertate habere
commercium;

aude, hospes, contemnere opes et te quoque dignum
finge deo.

[13] Nemo alius est deo dignus quam qui opes contempsit; quarum
possessionem tibi non interdico, sed efficere uolo ut illas intrepide
possideas; quod uno consequeris modo, si te etiam sine illis beate uicturum
persuaseris tibi, si illas tamquam exituras semper aspexeris.

[14] Sed iam incipiamus epistulam complicare. 'Prius' inquis 'redde quod
debes.' Delegabo te ad Epicurum, ab illo fiet numeratio: 'immodica ira
gignit insaniam'. Hoc quam uerum sit necesse est scias, cum habueris et
seruum et inimicum. [15] In omnes personas hic exardescit affectus; tam ex
amore nascitur quam ex odio, non minus inter seria quam inter lusus et
iocos; nec interest ex quam magna causa nascatur sed in qualem perueniat
animum. Sic ignis non refert quam magnus sed quo incidat; nam etiam maximum
solida non receperunt, rursus arida et corripi facilia scintillam quoque
fouent usque in incendium. Ita est, mi Lucili: ingentis irae exitus furor
est, et ideo ira uitanda est non moderationis causa sed sanitatis. Vale.

  ľ19

XIX. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Exulto quotiens epistulas tuas accipio; implent enim me bona spe, et
iam non promittunt de te sed spondent. Ita fac, oro atque obsecro - quid
enim habeo melius quod amicum rogem quam quod pro ipso rogaturus sum? si
potes, subducte istis occupationibus; si minus, eripe. Satis multum
temporis sparsimus: incipiamus uasa in senectute colligere. [2] Numquid
inuidiosum est? in freto uiximus, moriamur in portu. Neque ego suaserim
tibi nomen ex otio petere, quod nec iactare debes nec abscondere; numquam
enim usque eo te abigam generis humani furore damnato ut latebram tibi
aliquam parari et obliuionem uelim: id age ut otium tuum non emineat sed
appareat. [3] Deinde uidebunt de isto quibus integra sunt et prima consilia
an uelint uitam per obscurum transmittere: tibi liberum non est. In medium
te protulit ingenii uigor, scriptorum elegantia, clarae et nobiles
amicitiae; iam notitia te inuasit; ut in extrema mergaris ac penitus
recondaris, tamen priora monstrabunt. [4] Tenebras habere non potes;
sequetur quocumque fugeris multum pristinae lucis: quietem potes uindicare
sine ullius odio, sine desiderio aut morsu animi tui. Quid enim relinques
quod inuitus relictum a te possis cogitare? Clientes? quorum nemo te ipsum
sequitur, sed aliquid ex te; amicitia olim petebatur, nunc praeda; mutabunt
testamenta destituti senes, migrabit ad aliud limen salutator. Non potest
paruo res magna constare: aestima utrum te relinquere an aliquid ex tuis
malis. [5] Utinam quidem tibi senescere contigisset intra natalium tuorum
modum, nec te in altum fortuna misisset! Tulit te longe a conspectu uitae
salubris rapida felicitas, prouincia et procuratio et quidquid ab istis
promittitur; maiora deinde officia te excipient et ex aliis alia: quis
exitus erit? [6] quid exspectas donec desinas habere quod cupias? numquam
erit tempus. Qualem dicimus seriem esse causarum ex quibus nectitur fatum,
talem esse *** cupiditatum: altera ex fine alterius nascitur. In eam
demissus es uitam quae numquam tibi terminum miseriarum ac seruitutis ipsa
factura sit: subduc ceruicem iugo tritam; semel illam incidi quam semper
premi satius est. [7] Si te ad priuata rettuleris, minora erunt omnia, sed
affatim implebunt: at nunc plurima et undique ingesta non satiant. Utrum
autem mauis ex inopia saturitatem an in copia famem? Et auida felicitas est
et alienae auiditati exposita; quamdiu tibi satis nihil fuerit, ipse aliis
non eris. [8] 'Quomodo' inquis 'exibo?' Utcumque. Cogita quam multa temere
pro pecunia, quam multa laboriose pro honore temptaueris: aliquid et pro
otio audendum est, aut in ista sollicitudine procurationum et deinde
urbanorum officiorum senescendum, in tumultu ac semper nouis fluctibus quos
effugere nulla modestia, nulla uitae quiete contingit. Quid enim ad rem
pertinet an tu quiescere uelis? fortuna tua non uult. Quid si illi etiam
nunc permiseris crescere? quantum ad successus accesserit accedet ad metus.
[9] Volo tibi hoc loco referre dictum Maecenatis uera in ipso eculeo
elocuti: 'ipsa enim altitudo attonat summa'. Si quaeris in quo libro
dixerit, in eo qui Prometheus inscribitur. Hoc uoluit dicere, attonita
habet summa. Est ergo tanti ulla potentia ut sit tibi tam ebrius sermo?
Ingeniosus ille uir fuit, magnum exemplum Romanae eloquentiae daturus nisi
illum eneruasset felicitas, immo castrasset. Hic te exitus manet nisi iam
contrahes uela, nisi, quod ille sero uoluit, terram leges.

[10] Poteram tecum hac Maecenatis sententia parem facere rationem, sed
mouebis mihi controuersiam, si noui te, nec uoles quod debeo <nisi> in
aspero et probo accipere. Ut se res habet, ab Epicuro uersura facienda est.
'Ante' inquit 'circumspiciendum est cum quibus edas et bibas quam quid edas
et bibas; nam sine amico uisceratio leonis ac lupi uita est.' [11] Hoc non
continget tibi nisi secesseris: alioquin habebis conuiuas quos ex turba
salutantium nomenclator digesserit; errat autem qui amicum in atrio
quaerit, in conuiuio probat. Nullum habet maius malum occupatus homo et
bonis suis obsessus quam quod amicos sibi putat quibus ipse non est, quod
beneficia sua efficacia iudicat ad conciliandos animos, cum quidam quo plus
debent magis oderint: leue aes alienum debitorem facit, graue inimicum.
[12] 'Quid ergo? beneficia non parant amicitias?' Parant, si accepturos
licuit eligere, si collocata, non sparsa sunt. Itaque dum incipis esse
mentis tuae, interim hoc consilio sapientium utere, ut magis ad rem
existimes pertinere quis quam quid acceperit. Vale.

  ľ20

XX. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Si uales et te dignum putas qui aliquando fias tuus, gaudeo; mea enim
gloria erit, si te istinc ubi sine spe exeundi fluctuaris extraxero. Illud
autem te, mi Lucili, rogo atque hortor, ut philosophiam in praecordia ima
demittas et experimentum profectus tui capias non oratione nec scripto, sed
animi firmitate, cupiditatum deminutione: uerba rebus proba. [2] Aliud
propositum est declamantibus et assensionem coronae captantibus, aliud his
qui iuuenum et otiosorum aures disputatione uaria aut uolubili detinent:
facere docet philosophia, non dicere, et hoc exigit, ut ad legem suam
quisque uiuat, ne orationi uita dissentiat uel ipsa inter se uita; <ut>
unus sit omnium actio[dissentio]num color [sit]. Maximum hoc est et
officium sapientiae et indicium, ut uerbis opera concordent, ut ipse ubique
par sibi idemque sit. 'Quis hoc praestabit?' Pauci, aliqui tamen. Est enim
difficile [hoc]; nec hoc dico, sapientem uno semper iturum gradu, sed una
uia. [3] Obserua te itaque, numquid uestis tua domusque dissentiant,
numquid in te liberalis sis, in tuos sordidus, numquid cenes frugaliter,
aedifices luxuriose; unam semel ad quam uiuas regulam prende et ad hanc
omnem uitam tuam exaequa. Quidam se domi contrahunt, dilatant foris et
extendunt: uitium est haec diuersitas et signum uacillantis animi ac nondum
habentis tenorem suum. [4] Etiam nunc dicam unde sit ista inconstantia et
dissimilitudo rerum consiliorumque: nemo proponit sibi quid uelit, nec si
proposuit perseuerat in eo, sed transilit; nec tantum mutat sed redit et in
ea quae deseruit ac damnauit reuoluitur. [5] Itaque ut relinquam
definitiones sapientiae ueteres et totum complectar humanae uitae modum,
hoc possum contentus esse: quid est sapientia? semper idem uelle atque idem
nolle. Licet illam exceptiunculam non adicias, ut rectum sit quod uelis;
non potest enim cuiquam idem semper placere nisi rectum. [6] Nesciunt ergo
homines quid uelint nisi illo momento quo uolunt; in totum nulli uelle aut
nolle decretum est; uariatur cotidie iudicium et in contrarium uertitur ac
plerisque agitur uita per lusum. Preme ergo quod coepisti, et fortasse
perduceris aut ad summum aut eo quod summum nondum esse solus intellegas.

[7] 'Quid fiet' inquis 'huic turbae familiarium sine re familiari?' Turba
ista cum a te pasci desierit, ipsa se pascet, aut quod tu beneficio tuo non
potes scire, paupertatis scies: illa ueros certosque amicos retinebit,
discedet quisquis non te se aliud sequebatur. Non est autem uel ob hoc unum
amanda paupertas, quod a quibus ameris ostendet? O quando ille ueniet dies
quo nemo in honorem tuum mentiatur! [8] Huc ergo cogitationes tuae tendant,
hoc cura, hoc opta, omnia alia uota deo remissurus, ut contentus sis temet
ipso et ex te nascentibus bonis. Quae potest esse felicitas propior? Redige
te ad parua ex quibus cadere non possis, idque ut libentius facias, ad hoc
pertinebit tributum huius epistulae, quod statim conferam.

[9] Inuideas licet, etiam nunc libenter pro me dependet Epicurus.
'Magnificentior, mihi crede, sermo tuus in grabatto uidebitur et in panno;
non enim dicentur tantum illa sed probabuntur.' Ego certe aliter audio quae
dicit Demetrius noster, cum illum uidi nudum, quanto minus quam [in]
stramentis incubantem: non praeceptor ueri sed testis est. [10] 'Quid ergo?
non licet diuitias in sinu positas contemnere?' Quidni liceat? Et ille
ingentis animi est qui illas circumfusas sibi, multum diuque miratus quod
ad se uenerint, ridet suasque audit magis esse quam sentit. Multum est non
corrumpi diuitiarum contubernio; magnus ille qui in diuitîs pauper est.
[11] 'Nescio' inquis 'quomodo paupertatem iste laturus sit, si in illam
inciderit.' Nec ego, Epicure, an ĹgulusĹ [si] iste pauper contempturus sit
diuitias, si in illas inciderit; itaque in utroque mens aestimanda est
inspiciendumque an ille paupertati indulgeat, an hic diuitiis non
indulgeat. Alioquin leue argumentum est bonae uoluntatis grabattus aut
pannus, nisi apparuit aliquem illa non necessitate pati sed malle. [12]
Ceterum magnae indolis est ad ista non properare tamquam meliora, sed
praeparari tamquam ad facilia. Et sunt, Lucili, facilia; cum uero multum
ante meditatus accesseris, iucunda quoque; inest enim illis, sine qua nihil
est iucundum, securitas. [13] Necessarium ergo iudico id quod tibi scripsi
magnos uiros saepe fecisse, aliquos dies interponere quibus nos imaginaria
paupertate exerceamus ad ueram; quod eo magis faciendum est quod deliciis
permaduimus et omnia dura ac difficilia iudicamus. Potius excitandus e
somno et uellicandus est animus admonendusque naturam nobis minimum
constituisse. Nemo nascitur diues; quisquis exit in lucem iussus est lacte
et panno esse contentus: ab his initiis nos regna non capiunt. Vale.

  ľ21

XXI SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Cum istis tibi esse negotium iudicas de quibus scripseras? Maximum
negotium tecum habes, tu tibi molestus es. Quid uelis nescis, melius probas
honesta quam sequeris, uides ubi sit posita felicitas sed ad illam
peruenire non audes. Quid sit autem quod te impediat, quia parum ipse
dispicis, dicam: magna esse haec existimas quae relicturus es, et cum
proposuisti tibi illam securitatem ad quam transiturus es, retinet te huius
uitae a qua recessurus es fulgor tamquam in sordida et obscura casurum. [2]
Erras, Lucili: ex hac uita ad illam ascenditur. Quod interest inter
splendorem et lucem, cum haec certam originem habeat ac suam, ille niteat
alieno, hoc inter hanc uitam et illam: haec fulgore extrinsecus ueniente
percussa est, crassam illi statim umbram faciet quisquis obstiterit: illa
suo lumine illustris est. Studia te tua clarum et nobilem efficient. [3]
Exemplum Epicuri referam. Cum Idomeneo scriberet et illum a uita speciosa
ad fidelem stabilemque gloriam reuocaret, regiae tunc potentiae ministrum
et magna tractantem, 'si gloria' inquit 'tangeris, notiorem te epistulae
meae facient quam omnia ista quae colis et propter quae coleris'. [4]
Numquid ergo mentitus est? quis Idomenea nosset nisi Epicurus illum
litteris suis incidisset? Omnes illos megistanas et satrapas et regem ipsum
ex quo Idomenei titulus petebatur obliuio alta suppressit. Nomen Attici
perire Ciceronis epistulae non sinunt. Nihil illi profuisset gener Agrippa
et Tiberius progener et Drusus Caesar pronepos; inter tam magna nomina
taceretur nisi <sibi> Cicero illum applicuisset. [5] Profunda super nos
altitudo temporis ueniet, pauca ingenia caput exserent et in idem quandoque
silentium abitura obliuioni resistent ac se diu uindicabunt. Quod Epicurus
amico suo potuit promittere, hoc tibi promitto, Lucili: habebo apud
posteros gratiam, possum mecum duratura nomina educere. Vergilius noster
duobus memoriam aeternam promisit et praestat:

fortunati ambo! si quid mea carmina possunt,
nulla dies umquam memori uos eximet aeuo,
dum domus Aeneae Capitoli immobile saxum
accolet imperiumque pater Romanus habebit.

[6] Quoscumque in medium fortuna protulit, quicumque membra ac partes
alienae potentiae fuerant, horum gratia uiguit, domus frequentata est, dum
ipsi steterunt: post ipsos cito memoria defecit. Ingeniorum crescit
dignatio nec ipsis tantum honor habetur, sed quidquid illorum memoriae
adhaesit excipitur.

[7] Ne gratis Idomeneus in epistulam meam uenerit, ipse eam de suo redimet.
Ad hunc Epicurus illam nobilem sententiam scripsit qua hortatur ut
Pythoclea locupletem non publica nec ancipiti uia faciat. 'Si uis' inquit
'Pythoclea diuitem facere, non pecuniae adiciendum sed cupiditati
detrahendum est.' [8] Et apertior ista sententia est quam <ut>
interpretanda sit, et disertior quam ut adiuuanda. Hoc unum te admoneo, ne
istud tantum existimes de diuitîs dictum: quocumque transtuleris, idem
poterit. Si uis Pythoclea honestum facere, non honoribus adiciendum est sed
cupiditatibus detrahendum; si uis Pythoclea esse in perpetua uoluptate, non
uoluptatibus adiciendum est sed cupiditatibus detrahendum; si uis Pythoclea
senem facere et implere uitam, non annis adiciendum est sed cupiditatibus
detrahendum. [9] Has uoces non est quod Epicuri esse iudices: publicae
sunt. Quod fieri in senatu solet faciendum ego in philosophia quoque
existimo: cum censuit aliquis quod ex parte mihi placeat, iubeo illum
diuidere sententiam et sequor quod probo.

Eo libentius Epicuri egregia dicta commemoro, ut istis qui ad illum
confugiunt spe mala inducti, qui uelamentum ipsos uitiorum suorum habituros
existimant, probent quocumque ierint honeste esse uiuendum. [10] Cum
adieris eius hortulos Ĺet inscriptum hortulisĹ 'HOSPES HIC BENE MANEBIS,
HIC SVMMVM BONVM VOLVPTAS EST' paratus erit istius domicilii custos
hospitalis, humanus, et te polenta excipiet et aquam quoque large
ministrabit et dicet, 'ecquid bene acceptus es?' 'Non irritant' inquit 'hi
hortuli famem sed exstinguunt, nec maiorem ipsis potionibus sitim faciunt,
sed naturali et gratuito remedio sedant; in hac uoluptate consenui.' [11]
De his tecum desideriis loquor quae consolationem non recipiunt, quibus
dandum est aliquid ut desinant. Nam de illis extraordinariis quae licet
differre, licet castigare et opprimere, hoc unum commonefaciam: ista
uoluptas naturalis est, non necessaria. Huic nihil debes; si quid impendis,
uoluntarium est. Venter praecepta non audit: poscit, appellat. Non est
tamen molestus creditor: paruo dimittitur, si modo das illi quod debes, non
quod potes. Vale.

 
 ľ22                          


XXII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Iam intellegis educendum esse te ex istis occupationibus speciosis et
malis, sed quomodo id consequi possis quaeris. Quaedam non nisi a praesente
monstrantur; non potest medicus per epistulas cibi aut balinei tempus
eligere: uena tangenda est. Vetus prouerbium est gladiatorem in harena
capere consilium: aliquid aduersarii uultus, aliquid manus mota, aliquid
ipsa inclinatio corporis intuentem monet. [2] Quid fieri soleat, quid
oporteat, in uniuersum et mandari potest et scribi; tale consilium non
tantum absentibus, etiam posteris datur: illud alterum, quando fieri debeat
aut quemadmodum, ex longinquo nemo suadebit, cum rebus ipsis deliberandum
est. [3] Non tantum praesentis sed uigilantis est occasionem obseruare
properantem; itaque hanc circumspice, hanc si uideris prende, et toto
impetu, totis uiribus id age ut te istis officiis exuas. Et quidem quam
sententiam feram attende: censeo aut ex ista uita tibi aut e uita exeundum.
Sed idem illud existimo, leni eundum uia, ut quod male implicuisti soluas
potius quam abrumpas, dummodo, si alia soluendi ratio non erit, uel
abrumpas. Nemo tam timidus est ut malit semper pendere quam semel cadere.
[4] Interim, quod primum est, impedire te noli; contentus esto negotiis in
quae descendisti, uel, quod uideri mauis, incidisti. Non est quod ad
ulteriora nitaris, aut perdes excusationem et apparebit te non incidisse.
Ista enim quae dici solent falsa sunt: 'non potui aliter. Quid si nollem?
necesse erat.' Nulli necesse est felicitatem cursu sequi: est aliquid,
etiam si non repugnare, subsistere nec instare fortunae ferenti.

[5] Numquid offenderis si in consilium non uenio tantum sed aduoco, et
quidem prudentiores quam ipse sum, ad quos soleo deferre si quid delibero?
Epicuri epistulam ad hanc rem pertinentem lege, Idomeneo quae inscribitur,
quem rogat ut quantum potest fugiat et properet, antequam aliqua uis maior
interueniat et auferat libertatem recedendi. [6] Idem tamen subicit nihil
esse temptandum nisi cum apte poterit tempestiueque temptari; sed cum illud
tempus captatum diu uenerit, exsiliendum ait. Dormitare de fuga cogitantem
uetat et sperat salutarem etiam ex difficillimis exitum, si nec properemus
ante tempus nec cessemus in tempore. [7] Puto, nunc et Stoicam sententiam
quaeris. Non est quod quisquam illos apud te temeritatis infamet: cautiores
quam fortiores sunt. Exspectas forsitan ut tibi haec dicant: 'turpe est
cedere oneri; luctare cum officio quod semel recepisti. Non est uir fortis
ac strenuus qui laborem fugit, nisi crescit illi animus ipsa rerum
difficultate.' [8] Dicentur tibi ista, si operae pretium habebit
perseuerantia, si nihil indignum bono uiro faciendum patiendumue erit;
alioqui sordido se et contumelioso labore non conteret nec in negotiis erit
negotii causa. Ne illud quidem quod existimas facturum eum faciet, ut
ambitiosis rebus implicitus semper aestus earum ferat; sed cum uiderit
grauia in quibus uolutatur, incerta, ancipitia, referet pedem, non uertet
terga, sed sensim recedet in tutum. [9] Facile est autem, mi Lucili,
occupationes euadere, si occupationum pretia contempseris; illa sunt quae
nos morantur et detinent. 'Quid ergo? tam magnas spes relinquam? ab ipsa
messe discedam? nudum erit latus, incomitata lectica, atrium uacuum?' Ab
his ergo inuiti homines recedunt et mercedem miseriarum amant, ipsas
exsecrantur. Sic de ambitione quo modo de amica queruntur, id est, si uerum
affectum eorum inspicias, non oderunt sed litigant. Excute istos qui quae
cupiere deplorant et de earum rerum loquuntur fuga quibus carere non
possunt, uidebis uoluntariam esse illis in eo moram quod aegre ferre ipsos
et misere loquuntur. Ita est, Lucili: paucos seruitus, plures seruitutem
tenent. Sed si deponere illam in animo est et libertas bona fide placuit,
in hoc autem unum aduocationem petis, ut sine perpetua sollicitudine id
tibi facere contingat, quidni tota te cohors Stoicorum probatura sit? omnes
Zenones et Chrysippi moderata, honesta, tua suadebunt. Sed si propter hoc
tergiuersaris, ut circumaspicias quantum feras tecum et quam magna pecunia
instruas otium, numquam exitum inuenies: nemo cum sarcinis enatat. Emerge
ad meliorem uitam propitiis diis, sed non sic quomodo istis propitii sunt
quibus bono ac benigno uultu mala magnifica tribuerunt, ob hoc unum
excusati, quod ista quae urunt, quae excruciant, optantibus data sunt.

[13] Iam imprimebam epistulae signum: resoluenda est, ut cum sollemni ad te
munusculo ueniat et aliquam magnificam uocem ferat secum; et occurrit mihi
ecce nescio utrum uerior an eloquentior. 'Cuius?' inquis. Epicuri; adhuc
enim alienas Ĺsarcinas adoroĹ: 'nemo non ita exit e uita tamquam modo
intrauerit'. Quemcumque uis occupa, adulescentem, senem, medium: inuenies
aeque timidum mortis, aeque inscium uitae. Nemo quicquam habet facti; in
futurum enim nostra distulimus. Nihil me magis in ista uoce delectat quam
quod exprobratur senibus infantia. 'Nemo' inquit 'aliter quam quomodo natus
est exit e uita.' Falsum est: peiores morimur quam nascimur. Nostrum istud,
non naturae uitium est. Illa nobiscum queri debet et dicere, 'quid hoc est?
sine cupiditatibus uos genui, sine timoribus, sine superstitione, sine
perfidia ceterisque pestibus: quales intrastis exite'. Percepit sapientiam,
si quis tam securus moritur quam nascitur; nunc uero trepidamus cum
periculum accessit, non animus nobis, non color constat, lacrimae nihil
profuturae cadunt. Quid est turpius quam in ipso limine securitatis esse
sollicitum? Causa autem haec est, quod inanes omnium bonorum sumus, uitae
<iactura> laboramus. Non enim apud nos pars eius ulla subsedit: transmissa
est et effluxit. Nemo quam bene uiuat sed quam diu curat, cum omnibus
possit contingere ut bene uiuant, ut diu nulli. Vale.

 ľ23

XXIII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Putas me tibi scripturum quam humane nobiscum hiemps gerit, quae et
remissa fuit et breuis, quam malignum uer sit, quam praeposterum frigus, et
alias ineptias uerba quaerentium? Ego uero aliquid quod et mihi et tibi
prodesse possit scribam. Quid autem id erit nisi ut te exhorter ad bonam
mentem? Huius fundamentum quod sit quaeris? ne gaudeas uanis. Fundamentum
hoc esse dixi: culmen est. Ad summa peruenit qui scit quo gaudeat, qui
felicitatem suam in aliena potestate non posuit; sollicitus est et incertus
sui quem spes aliqua proritat, licet ad manum sit, licet non ex difficili
petatur, licet numquam illum sperata deceperint. [3] Hoc ante omnia fac, mi
Lucili: disce gaudere. Existimas nunc me detrahere tibi multas uoluptates
qui fortuita summoueo, qui spes, dulcissima oblectamenta, deuitandas
existimo? immo contra nolo tibi umquam deesse laetitiam. Volo illam tibi
domi nasci: nascitur si modo intra te ipsum fit. Ceterae hilaritates non
implent pectus; frontem remittunt, leues sunt, nisi forte tu iudicas eum
gaudere qui ridet: animus esse debet alacer et fidens et supra omnia
erectus. [4] Mihi crede, uerum gaudium res seuera est. An tu existimas
quemquam soluto uultu et, ut isti delicati loquuntur, hilariculo mortem
contemnere, paupertati domum aperire, uoluptates tenere sub freno, meditari
dolorum patientiam? Haec qui apud se uersat in magno gaudio est, sed parum
blando. In huius gaudii possessione esse te uolo: numquam deficiet, cum
semel unde petatur inueneris. [5] Leuium metallorum fructus in summo est:
illa opulentissima sunt quorum in alto latet uena assidue plenius
responsura fodienti. Haec quibus delectatur uulgus tenuem habent ac
perfusoriam uoluptatem, et quodcumque inuecticium gaudium est fundamento
caret: hoc de quo loquor, ad quod te conor perducere, solidum est et quod
plus pateat introrsus. [6] Fac, oro te, Lucili carissime, quod unum potest
praestare felicem: dissice et conculca ista quae extrinsecus splendent,
quae tibi promittuntur ab alio uel ex alio; ad uerum bonum specta et de tuo
gaude. Quid est autem hoc 'de tuo'? te ipso et tui optima parte.
Corpusculum bonum esse credideris: ueri boni auiditas tuta est. [7] Quod
sit istud interrogas, aut unde subeat? Dicam: ex bona conscientia, ex
honestis consiliis, ex rectis actionibus, ex contemptu fortuitorum, ex
placido uitae et continuo tenore unam prementis uiam. Nam illi qui ex aliis
propositis in alia transiliunt aut ne transiliunt quidem sed casu quodam
transmittuntur, quomodo habere quicquam certum mansurumue possunt suspensi
et uagi? [8] Pauci sunt qui consilio se suaque disponant: ceteri, eorum
more quae fluminibus innatant, non eunt sed feruntur; ex quibus alia lenior
unda detinuit ac mollius uexit, alia uehementior rapuit, alia proxima ripae
cursu languescente deposuit, alia torrens impetus in mare eiecit. Ideo
constituendum est quid uelimus et in eo perseuerandum.

[9] Hic est locus soluendi aeris alieni. Possum enim tibi uocem Epicuri tui
reddere et hanc epistulam liberare: 'molestum est semper uitam inchoare';
aut si hoc modo magis sensus potest exprimi, 'male uiuunt qui semper uiuere
incipiunt'. [10] 'Quare?' inquis; desiderat enim explanationem ista uox.
Quia semper illis imperfecta uita est; non potest autem stare paratus ad
mortem qui modo incipit uiuere. Id agendum est ut satis uixerimus: nemo hoc
praestat qui orditur cum maxime uitam. [11] Non est quod existimes
paucos.esse hos: propemodum omnes sunt. Quidam uero tunc incipiunt cum
desinendum est. Si hoc iudicas mirum, adiciam quod magis admireris: quidam
ante uiuere desierunt quam inciperent. Vale.

  ľ24

XXIV. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Sollicitum esse te scribis de iudici euentu quod tibi furor inimici
denuntiat; existimas me suasurum ut meliora tibi ipse proponas et
acquiescas spei blandae. Quid enim necesse est mala accersere, satis cito
patienda cum uenerint praesumere, ac praesens tempus futuri metu perdere?
Est sine dubio stultum, quia quandoque sis futurus miser, esse iam miserum.
[2] Sed ego alia te ad securitatem uia ducam: si uis omnem sollicitudinem
exuere, quidquid uereris ne eueniat euenturum utique propone, et quodcumque
est illud malum, tecum ipse metire ac timorem tuum taxa: intelleges
profecto aut non magnum aut non longum esse quod metuis. [3] Nec diu
exempla quibus confirmeris colligenda sunt: omnis illa aetas tulit. In
quamcumque partem rerum uel ciuilium uel externarum memoriam miseris,
occurrent tibi ingenia aut profectus aut impetus magni. Numquid accidere
tibi, si damnaris, potest durius quam ut mittaris in exilium, ut ducaris in
carcerem? Numquid ultra quicquam ulli timendum est quam ut uratur, quam ut
pereat? Singula ista constitue et contemptores eorum cita, qui non
quaerendi sed eligendi sunt. [4] Damnationem suam Rutilius sic tulit
tamquam nihil illi molestum aliud esset quam quod male iudicaretur. Exilium
Metellus fortiter tulit, Rutilius etiam libenter; alter ut rediret rei
publicae praestitit, alter reditum suum Sullae negauit, cui nihil tunc
negabatur. In carcere Socrates disputauit et exire, cum essent qui
promitterent fugam, noluit remansitque, ut duarum rerum grauissimarum
hominibus metum demeret, mortis et carceris. [5] Mucius ignibus manum
imposuit. Acerbum est uri: quanto acerbius si id te faciente patiaris!
Vides hominem non eruditum nec ullis praeceptis contra mortem aut dolorem
subornatum, militari tantum robore instructum, poenas a se irriti conatus
exigentem; spectator destillantis in hostili foculo dexterae stetit nec
ante remouit nudis ossibus fluentem manum quam ignis illi ab hoste
subductus est. Facere aliquid in illis castris felicius potuit, nihil
fortius. Vide quanto acrior sit ad occupanda pericula uirtus quam
crudelitas ad irroganda: facilius Porsina Mucio ignouit quod uoluerat
occidere quam sibi Mucius quod non occiderat.

[6] 'Decantatae' inquis 'in omnibus scholis fabulae istae sunt; iam mihi,
cum ad contemnendam mortem uentum fuerit, Catonem narrabis.' Quidni ego
narrem ultima illa nocte Platonis librum legentem posito ad caput gladio?
Duo haec in rebus extremis instrumenta prospexerat, alterum ut uellet mori,
alterum ut posset. Compositis ergo rebus, utcumque componi fractae atque
ultimae poterant, id agendum existimauit ne cui Catonem aut occidere
liceret aut seruare contingeret; [7] et stricto gladio quem usque in illum
diem ab omni caede purum seruauerat, 'nihil' inquit 'egisti, fortuna,
omnibus conatibus meis obstando. Non pro mea adhuc sed pro patriae
libertate pugnaui, nec agebam tanta pertinacia ut liber, sed ut inter
liberos, uiuerem: nunc quoniam deploratae sunt res generis humani, Cato
deducatur in tutum.' [8] Impressit deinde mortiferum corpori uulnus; quo
obligato a medicis cum minus sanguinis haberet, minus uirium, animi idem,
iam non tantum Caesari sed sibi iratus nudas in uulnus manus egit et
generosum illum contemptoremque omnis potentiae spiritum non emisit sed
eiecit.

[9] Non in hoc exempla nunc congero ut ingenium exerceam, sed ut te
aduersus id quod maxime terribile uidetur exhorter; facilius autem
exhortabor, si ostendero non fortes tantum uiros hoc momentum efflandae
animae contempsisse sed quosdam ad alia ignauos in hac re aequasse animum
fortissimorum, sicut illum Cn. Pompei socerum Scipionem, qui contrario in
Africam uento relatus cum teneri nauem suam uidisset ab hostibus, ferro se
transuerberauit et quaerentibus ubi imperator esset, 'imperator' inquit 'se
bene habet'. [10] Vox haec illum parem maioribus fecit et fatalem
Scipionibus in Africa gloriam non est interrumpi passa. Multum fuit
Carthaginem uincere, sed amplius mortem. 'Imperator' inquit 'se bene
habet': an aliter debebat imperator, et quidem Catonis, mori? [11] Non
reuoco te ad historias nec ex omnibus saeculis contemptores mortis, qui
sunt plurimi, colligo; respice ad haec nostra tempora, de quorum languore
ac delicis querimur: omnis ordinis homines suggerent, omnis fortunae, omnis
aetatis, qui mala sua morte praeciderint. Mihi crede, Lucili, adeo mors
timenda non est ut beneficio eius nihil timendum sit. [12] Securus itaque
inimici minas audi; et quamuis conscientia tibi tua fiduciam faciat, tamen,
quia multa extra causam ualent, et quod aequissimum est spera et ad id te
quod est iniquissimum compara. Illud autem ante omnia memento, demere rebus
tumultum ac uidere quid in quaque re sit: scies nihil esse in istis
terribile nisi ipsum timorem. [13] Quod uides accidere pueris, hoc nobis
quoque maiusculis pueris euenit: illi quos amant, quibus assueuerunt, cum
quibus ludunt, si personatos uident, expauescunt: non hominibus tantum sed
rebus persona demenda est et reddenda facies sua. [14] Quid mihi gladios et
ignes ostendis et turbam carnificum circa te frementem? Tolle istam pompam
sub qua lates et stultos territas: mors es, quam nuper seruus meus, quam
ancilla contempsit. Quid tu rursus mihi flagella et eculeos magno apparatu
explicas? quid singulis articulis singula machinamenta quibus extorqueantur
aptata et mille alia instrumenta excarnificandi particulatim hominis? Pone
ista quae nos obstupefaciunt; iube conticiscere gemitus et exclamationes et
uocum inter lacerationem elisarum acerbitatem: nempe dolor es, quem
podagricus ille contemnit, quem stomachicus ille in ipsis delicis perfert,
quem in puerperio puella perpetitur. Leuis es si ferre possum; breuis es si
ferre non possum.

[15] Haec in animo uoluta, quae saepe audisti, saepe dixisti; sed an uere
audieris, an uere dixeris, effectu proba; hoc enim turpissimum est quod
nobis obici solet, uerba nos philosophiae, non opera tractare. Quid? tu
nunc primum tibi mortem imminere scisti, nunc exilium, nunc dolorem? in
haec natus es; quidquid fieri potest quasi futurum cogitemus. [16] Quod
facere te moneo scio certe fecisse: nunc admoneo ut animum tuum non mergas
in istam sollicitudinem; hebetabitur enim et minus habebit uigoris cum
exsurgendum erit. Abduc illum a priuata causa ad publicam; dic mortale tibi
et fragile corpusculum esse, cui non ex iniuria tantum aut ex potentioribus
uiribus denuntiabitur dolor: ipsae uoluptates in tormenta uertuntur, epulae
cruditatem afferunt, ebrietates neruorum torporem tremoremque, libidines
pedum, manuum, articulorum omnium deprauationes. [17] Pauper fiam: inter
plures ero. Exul fiam: ibi me natum putabo quo mittar. Alligabor: quid
enim? nunc solutus sum? ad hoc me natura graue corporis mei pondus
adstrinxit. Moriar: hoc dicis, desinam aegrotare posse, desinam alligari
posse, desinam mori posse.

[18] Non sum tam ineptus ut Epicuream cantilenam hoc loco persequar et
dicam uanos esse inferorum metus, nec Ixionem rota uolui nec saxum umeris
Sisyphi trudi in aduersum nec ullius uiscera et renasci posse cotidie et
carpi: nemo tam puer est ut Cerberum timeat et tenebras et larualem habitum
nudis ossibus cohaerentium. Mors nos aut consumit aut exuit; emissis
meliora restant onere detracto, consumptis nihil restat, bona pariter
malaque summota sunt. [19] Permitte mihi hoc loco referre uersum tuum, si
prius admonuero ut te iudices non aliis scripsisse ista sed etiam tibi.
Turpe est aliud loqui, aliud sentire: quanto turpius aliud scribere, aliud
sentire! Memini te illum locum aliquando tractasse, non repente nos in
mortem incidere sed minutatim procedere. [20] Cotidie morimur; cotidie enim
demitur aliqua pars uitae, et tunc quoque cum crescimus uita decrescit.
Infantiam amisimus, deinde pueritiam, deinde adulescentiam. Usque ad
hesternum quidquid trans;t temporis perit; hunc ipsum quem agimus diem cum
morte diuidimus. Quemadmodum clepsydram non extremum stilicidium exhaurit
sed quidquid ante defluxit, sic ultima hora qua esse desinimus non sola
mortem facit sed sola consummat; tunc ad illam peruenimus, sed diu uenimus.
[21] Haec cum descripsisses quo soles ore, semper quidem magnus, numquam
tamen acrior quam ubi ueritati commodas uerba, dixisti,

mors non una uenit, sed quae rapit ultima mors est.

Malo te legas quam epistulam meam; apparebit enim tibi hanc quam timemus
mortem extremam esse, non solam.

[22] Video quo spectes: quaeris quid huic epistulae infulserim, quod dictum
alicuius animosum, quod praeceptum utile. Ex hac ipsa materia quae in
manibus fuit mittetur aliquid. Obiurgat Epicurus non minus eos qui mortem
concupiscunt quam eos qui timent, et ait: 'ridiculum est currere ad mortem
taedio uitae, cum genere uitae ut currendum ad mortem esset effeceris'.
[23] Item alio loco dicit: 'quid tam ridiculum quam appetere mortem, cum
uitam inquietam tibi feceris metu mortis?' His adicias et illud eiusdem
notae licet, tantam hominum imprudentiam esse, immo dementiam, ut quidam
timore mortis cogantur ad mortem. [24] Quidquid horum tractaueris,
confirmabis animum uel ad mortis uel ad uitae patientiam; [at] in utrumque
enim monendi ac firmandi sumus, et ne nimis amemus uitam et ne nimis
oderimus. Etiam cum ratio suadet finire se, non temere nec cum procursu
capiendus est impetus. [25] Vir fortis ac sapiens non fugere debet e uita
sed exire; et ante omnia ille quoque uitetur affectus qui multos occupauit,
libido moriendi. Est enim, mi Lucili, ut ad alia, sic etiam ad moriendum
inconsulta animi inclinatio, quae saepe generosos atque acerrimae indolis
uiros corripit, saepe ignauos iacentesque: illi contemnunt uitam, hi
grauantur. [26] Quosdam subit eadem faciendi uidendique satietas et uitae
non odium sed fastidium, in quod prolabimur ipsa impellente philosophia,
dum dicimus 'quousque eadem? nempe ex pergiscar dormiam, <edam> esuriam,
algebo aestuabo. Nullius rei finis est, sed in orbem nexa sunt omnia,
fugiunt ac sequuntur; diem nox premit, dies noctem, aestas in autumnum
desinit, autumno hiemps instat, quae uere compescitur; omnia sic transeunt
ut reuertantur. Nihil noui facio, nihil noui uideo: fit aliquando et huius
rei nausia.' Multi sunt qui non acerbum iudicent uiuere sed superuacuum.
Vale.

 ľ25

XXV. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Quod ad duos amicos nostros pertinet, diuersa uia eundum est; alterius
enim uitia emendanda, alterius frangenda sunt. Utar libertate tota: non amo
illum nisi offendo. 'Quid ergo?' inquis 'quadragenarium pupillum cogitas
sub tutela tua continere? Respice aetatem eius iam duram et intractabilem:
non potest reformari; tenera finguntur.' [2] An profecturus sim nescio:
malo successum mihi quam fidem deesse. Nec desperaueris etiam diutinos
aegros posse sanari, si contra intemperantiam steteris, si multa inuitos et
facere coegeris et pati. Ne de altero quidem satis fiduciae habeo, excepto
eo quod adhuc peccare erubescit; nutriendus est hic pudor, qui quamdiu in
animo eius durauerit, aliquis erit bonae spei locus. Cum hoc ueterano
parcius agendum puto, ne in desperationem sui ueniat; [3] nec ullum tempus
aggrediendi fuit melius quam hoc, dum interquiescit, dum emendato similis
est. Aliis haec intermissio eius imposuit, mihi uerba non dat: exspecto cum
magno fenore uitia reditura, quae nunc scio cessare, non deesse. Impendam
huic rei dies et utrum possit aliquid agi an non possit experiar.

[4] Tu nobis te, ut facis, fortem praesta et sarcinas contrahe; nihil ex
his quae habemus necessarium est. Ad legem naturae reuertamur; diuitiae
paratae sunt. Aut gratuitum est quo egemus, aut uile: panem et aquam natura
desiderat. Nemo ad haec pauper est, intra quae quisquis desiderium suum
clusit cum ipso Ioue de felicitate contendat, ut ait Epicurus, cuius
aliquam uocem huic epistulae inuoluam. [5] 'Sic fac' inquit 'omnia tamquam
spectet Epicurus.' Prodest sine dubio custodem sibi imposuisse et habere
quem respicias, quem interesse cogitationibus tuis iudices. Hoc quidem
longe magnificentius est, sic uiuere tamquam sub alicuius boni uiri ac
semper praesentis oculis, sed ego etiam hoc contentus sum, ut sic facias
quaecumque facies tamquam spectet aliquis: omnia nobis mala solitudo
persuadet. [6] Cum iam profeceris tantum ut sit tibi etiam tui reuerentia,
licebit dimittas paedagogum: interim aliquorum te auctoritate custodi - aut
Cato ille sit aut Scipio aut Laelius aut alius cuius interuentu perditi
quoque homines uitia supprimerent, dum te efficis eum cum quo peccare non
audeas. Cum hoc effeceris et aliqua coeperit apud te tui esse dignatio,
incipiam tibi permittere quod idem suadet Epicurus: 'tunc praecipue in te
ipse secede cum esse cogeris in turba'. [7] Dissimilem te fieri multis
oportet, dum tibi tutum [non] sit ad te recedere. Circumspice singulos:
nemo est cui non satius sit cum quolibet esse quam secum. 'Tunc praecipue
in te ipse secede cum esse cogeris in turba' - si bonus uir <es>, si
quietus, si temperans. Alioquin in turbam tibi a te recedendum est: istic
malo uiro propius es. Vale.

  ľ26

XXVI. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Modo dicebam tibi in conspectu esse me senectutis: iam uereor ne
senectutem post me reliquerim. Aliud iam his annis, certe huic corpori,
uocabulum conuenit, quoniam quidem senectus lassae aetatis, non fractae
nomen est: inter decrepitos me numera et extrema tangentis. [2] Gratias
tamen mihi apud te ago: non sentio in animo aetatis iniuriam, cum sentiam
in corpore. Tantum uitia et uitiorum ministeria senuerunt: uiget animus et
gaudet non multum sibi esse cum corpore; magnam partem oneris sui posuit.
Exsultat et mihi facit controuersiam de senectute: hunc ait esse florem
suum. Credamus illi: bono suo utatur. [3] Ire in cogitationem iubet et
dispicere quid ex hac tranquillitate ac modestia morum sapientiae debeam,
quid aetati, et diligenter excutere quae non possim facere, quae nolim,
proinde habiturus atque si nolim quidquid non posse me gaudeo: quae enim
querela est, quod incommodum, si quidquid debebat desinere defecit? [4]
'Incommodum summum est' inquis 'minui et deperire et, ut proprie dicam,
liquescere. Non enim subito impulsi ac prostrati sumus: carpimur, singuli
dies aliquid subtrahunt uiribus.' Ecquis exitus est melior quam in finem
suum natura soluente dilabi? non quia aliquid mali ictus <est> et e uita
repentinus excessus, sed quia lenis haec est uia, subduci. Ego certe, uelut
appropinquet experimentum et ille laturus sententiam de omnibus annis meis
dies uenerit, ita me obseruo et alloquor: [5] 'nihil est' inquam 'adhuc
quod aut rebus aut uerbis exhibuimus; leuia sunt ista et fallacia pignora
animi multisque inuoluta lenociniis: quid profecerim morti crediturus sum.
Non timide itaque componor ad illum diem quo remotis strophis ac fucis de
me iudicaturus sum, utrum loquar fortia an sentiam, numquid simulatio
fuerit et mimus quidquid contra fortunam iactaui uerborum contumacium. [6]
Remoue existimationem hominum: dubia semper est et in partem utramque
diuiditur. Remoue studia tota uita tractata: mors de te pronuntiatura est.
Ita dico: disputationes et litterata colloquia et ex praeceptis sapientium
uerba collecta et eruditus sermo non ostendunt uerum robur animi; est enim
oratio etiam timidissimis audax. Quid egeris tunc apparebit cum animam
ages. Accipio condicionem, non reformido iudicium.' [7] Haec mecum loquor,
sed tecum quoque me locutum puta. Iuuenior es: quid refert? non
dinumerantur anni. Incertum est quo loco te mors exspectet; itaque tu illam
omni loco exspecta.

[8] Desinere iam uolebam et manus spectabat ad clausulam, sed conficienda
sunt aera et huic epistulae uiaticum dandum est. Puta me non dicere unde
sumpturus sim mutuum: scis cuius arca utar. Exspecta me pusillum, et de
domo fiet numeratio; interim commodabit Epicurus, qui ait 'meditare
mortem', uel si commodius sic transire ad nos hic potest sensus: 'egregia
res est mortem condiscere'. [9] Superuacuum forsitan putas id discere quod
semel utendum est. Hoc est ipsum quare meditari debeamus: semper discendum
est quod an sciamus experiri non possumus. [10] 'Meditare mortem': qui hoc
dicit meditari libertatem iubet. Qui mori didicit seruire dedidicit; supra
omnem potentiam est, certe extra omnem. Quid ad illum carcer et custodia et
claustra? liberum ostium habet. Una est catena quae nos alligatos tenet,
amor uitae, qui ut non est abiciendus, ita minuendus est, ut si quando res
exiget, nihil nos detineat nec impediat quominus parati simus quod
quandoque faciendum est statim facere. Vale.

  ľ27

XXVII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] 'Tu me' inquis 'mones? iam enim te ipse monuisti, iam correxisti? ideo
aliorum emendationi uacas?' Non sum tam improbus ut curationes aeger obeam,
sed, tamquam in eodem ualetudinario iaceam, de communi tecum malo colloquor
et remedia communico. Sic itaque me audi tamquam mecum loquar; in secretum
te meum admitto et te adhibito mecum exigo. [2] Clamo mihi ipse, 'numera
annos tuos, et pudebit eadem uelle quae uolueras puer, eadem parare. Hoc
denique tibi circa mortis diem praesta: moriantur ante te uitia. Dimitte
istas uoluptates turbidas, magno luendas: non uenturae tantum sed
praeteritae nocent. Quemadmodum scelera etiam si non sunt deprehensa cum
fierent, sollicitudo non cum ipsis abit, ita improbarum uoluptatum etiam
post ipsas paenitentia est. Non sunt solidae, non sunt fideles; etiam si
non nocent, fugiunt. [3] Aliquod potius bonum mansurum circumspice; nullum
autem est nisi quod animus ex se sibi inuenit. Sola uirtus praestat gaudium
perpetuum, securum; etiam si quid obstat, nubium modo interuenit, quae
infra feruntur nec umquam diem uincunt.' [4] Quando ad hoc gaudium
peruenire continget? non quidem cessatur adhuc, sed festinetur. Multum
restat operis, in quod ipse necesse est uigiliam, ipse laborem tuum
impendas, si effici cupis; delegationem res ista non recipit. [5] Aliud
litterarum genus adiutorium admittit Caluisius Sabinus memoria nostra fuit
diues; et patrimonium habebat libertini et ingenium; numquam uidi hominem
beatum indecentius. Huic memoria tam mala erat ut illi nomen modo Ulixis
excideret, modo Achillis, modo Priami, quos tam bene nouerat quam
paedagogos nostros nouimus. Nemo uetulus nomenclator, qui nomina non reddit
sed imponit, tam perperam tribus quam ille Troianos et Achiuos
persalutabat. [6] Nihilominus eruditus uolebat uideri. Hanc itaque
compendiariam excogitauit: magna summa emit seruos, unum qui Homerum
teneret, alterum qui Hesiodum; nouem praeterea lyricis singulos assignauit.
Magno emisse illum non est quod mireris: non inuenerat, faciendos locauit.
Postquam haec familia illi comparata est, coepit conuiuas suos inquietare.
Habebat ad pedes hos, a quibus subinde cum peteret uersus quos referret,
saepe in medio uerbo excidebat. [7] Suasit illi Satellius Quadratus,
stultorum diuitum arrosor et, quod sequitur, arrisor, et, quod duobus his
adiunctum est, derisor, ut grammaticos haberet analectas. Cum dixisset
Sabinus centenis millibus sibi constare singulos seruos, 'minoris' inquit
'totidem scrinia emisses'. Ille tamen in ea opinione erat ut putaret se
scire quod quisquam in domo sua sciret. [8] Idem Satellius illum hortari
coepit ut luctaretur, hominem aegrum, pallidum, gracilem. Cum Sabinus
respondisset, 'et quomodo possum? uix uiuo', 'noli, obsecro te' inquit
'istuc dicere: non uides quam multos seruos ualentissimos habeas?' Bona
mens nec commodatur nec emitur; et puto, si uenalis esset, non haberet
emptorem: at mala cotidie emitur.

[9] Sed accipe iam quod debeo et uale. 'Diuitiae sunt ad legem naturae
composita paupertas.' Hoc saepe dicit Epicurus aliter atque aliter, sed
numquam nimis dicitur quod num quam satis discitur; quisbusdam remedia
monstranda, quibusdam inculcanda sunt. Vale.

  ľ28

XXVIII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Hoc tibi soli putas accidisse et admiraris quasi rem nouam quod
peregrinatione tam longa et tot locorum uarietatibus non discussisti
tristitiam grauitatemque mentis? Animum debes mutare, non caelum. Licet
uastum traieceris mare, licet, ut ait Vergilius noster,

terraeque urbesque recedant,

sequentur te quocumque perueneris uitia. [2] Hoc idem querenti cuidam
Socrates ait, 'quid miraris nihil tibi peregrinationes prodesse, cum te
circumferas? premit te eadem causa quae expulit'. Quid terrarum iuuare
nouitas potest? quid cognitio urbium aut locorum? in irritum cedit ista
iactatio. Quaeris quare te fuga ista non adiuuet? tecum fugis. Onus animi
deponendum est: non ante tibi ullus placebit locus. [3] Talem nunc esse
habitum tuum cogita qualem Vergilius noster uatis inducit iam concitatae et
instigatae multumque habentis se spiritus non sui:

bacchatur uates, magnum si pectore possit
excussisse deum.

Vadis huc illuc ut excutias insidens pondus quod ipsa iactatione
incommodius fit, sicut in naui onera immota minus urgent, inaequaliter
conuoluta citius eam partem in quam incubuere demergunt. Quidquid facis,
contra te facis et motu ipso noces tibi; aegrum enim concutis. [4] At cum
istuc exemeris malum, omnis mutatio loci iucunda fiet; in ultimas
expellaris terras licebit, in quolibet barbariae angulo colloceris,
hospitalis tibi illa qualiscumque sedes erit. Magis quis ueneris quam quo
interest, et ideo nulli loco addicere debemus animum. Cum hac persuasione
uiuendum est: 'non sum uni angulo natus, patria mea totus hic mundus est'.
[5] Quod si liqueret tibi, non admirareris nil adiuuari te regionum
uarietatibus in quas subinde priorum taedio migras; prima enim quaeque
placuisset si omnem tuam crederes. Nunc <non> peregrinaris sed erras et
ageris ac locum ex loco mutas, cum illud quod quaeris, bene uiuere, omni
loco positum sit. [6] Num quid tam turbidum fieri potest quam forum? ibi
quoque licet quiete uiuere, si necesse sit. Sed si liceat disponere se,
conspectum quoque et uiciniam fori procul fugiam; nam ut loca grauia etiam
firmissimam ualetudinem temptant, ita bonae quoque menti necdum adhuc
perfectae et conualescenti sunt aliqua parum salubria. [7] Dissentio ab his
qui in fluctus medios eunt et tumultuosam probantes uitam cotidie cum
difficultatibus rerum magno animo colluctantur. Sapiens feret ista, non
eliget, et malet in pace esse quam in pugna; non multum prodest uitia sua
proiecisse, si cum alienis rixandum est. [8] 'Triginta' inquit 'tyranni
Socraten circumsteterunt nec potuerunt animum eius infringere.' Quid
interest quot domini sint? seruitus una est; hanc qui contempsit in quanta
libet turba dominantium liber est.

[9] Tempus est desinere, sed si prius portorium soluero. 'Initium est
salutis notitia peccati.' Egregie mihi hoc dixisse uidetur Epicurus; nam
qui peccare se nescit corrigi non uult; deprehendas te oportet antequam
emendes. [10] Quidam uitiis gloriantur: tu existimas aliquid de remedio
cogitare qui mala sua uirtutum loco numerant? Ideo quantum potes te ipse
coargue, inquire in te; accusatoris primum partibus fungere, deinde
iudicis, nouissime deprecatoris; aliquando te offende. Vale.

  ľ29

XXIX. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] De Marcellino nostro quaeris et uis scire quid agat. Raro ad nos uenit,
non ulla alia ex causa quam quod audire uerum timet, a quo periculo iam
abest; nulli enim nisi audituro dicendum est. Ideo de Diogene nec minus de
aliis Cynicis qui libertate promiscua usi sunt et obuios <quosque>
monuerunt dubitari solet an hoc facere debuerint. Quid enim, si quis surdos
obiurget aut natura morboue mutos? [2] 'Quare' inquis 'uerbis parcam?
gratuita sunt. Non possum scire an ei profuturus sim quem admoneo: illud
scio, alicui me profuturum, si multos admonuero. Spargenda manus est: non
potest fieri ut non aliquando succedat multa temptanti.' [3] Hoc, mi
Lucili, non existimo magno uiro faciendum: diluitur eius auctoritas nec
habet apud eos satis ponderis quos posset minus obsolefacta corrigere.
Sagittarius non aliquando ferire debet, sed aliquando deerrare; non est ars
quae ad effectum casu uenit. Sapientia ars est: certum petat, eligat
profecturos, ab iis quos desperauit recedat, non tamen cito relinquat et in
ipsa desperatione extrema remedia temptet.

[4] Marcellinum nostrum ego nondum despero; etiam nunc seruari potest, sed
si cito illi manus porrigitur. Est quidem periculum ne porrigentem trahat;
magna in illo ingeni uis est, sed iam tendentis in prauum. Nihilominus
adibo hoc periculum et audebo illi mala sua ostendere. [5] Faciet quod
solet: aduocabit illas facetias quae risum euocare lugentibus possunt, et
in se primum, deinde in nos iocabitur; omnia quae dicturus sum occupabit.
Scrutabitur scholas nostras et obiciet philosophis congiaria, amicas,
gulam; [6] ostendet mihi alium in adulterio, alium in popina, alium in
aula; ostendet mihi lepidum philosophum Aristonem, qui in gestatione
disserebat - hoc enim ad edendas operas tempus exceperat. De cuius secta
cum quaereretur, Scaurus ait 'utique Peripateticus non est'. De eodem cum
consuleretur Iulius Graecinus, uir egregius, quid sentiret, 'non possum'
inquit tibi dicere; nescio enim quid de gradu faciat', tamquam de
essedario interrogaretur. [7] Hos mihi circulatores qui philosophiam
honestius neglexissent quam uendunt in faciem ingeret. Constitui tamen
contumelias perpeti: moueat ille mihi risum, ego fortasse illi lacrimas
mouebo, aut si ridere perseuerabit, gaudebo tamquam in malis quod illi
genus insaniae hilare contigerit. Sed non est ista hilaritas longa:
obserua, uidebis eosdem intra exiguum tempus acerrime ridere et acerrime
rabere. [8] Propositum est aggredi illum et ostendere quanto pluris fuerit
cum multis minoris uideretur. Vitia eius etiam si non excidero, inhibebo;
non desinent, sed intermittent fortasse autem et desinent, si intermittendi
consuetudinem fecerint. Non est hoc ipsum fastidiendum, quoniam quidem
grauiter affectis sanitatis loco est bona remissio.

[9] Dum me illi paro, tu interim, qui potes, qui intellegis unde quo
euaseris et ex eo suspicaris quousque sis euasurus, compone mores tuos,
attolle animum, aduersus formidata consiste; numerare eos noli qui tibi
metum faciunt. Nonne uideatur stultus, si quis multitudinem eo loco timeat
per quem transitus singulis est? aeque ad tuam mortem multis aditus non est
licet illam multi minentur. Sic istuc natura disposuit: spiritum tibi tam
unus eripiet quam unus dedit.

[10] Si pudorem haberes, ultimam mihi pensionem remisisses; sed ne ego
quidem me sordide geram in finem aeris alieni et tibi quod debeo impingam.
Numquam uolui populo placere; nam quae ego scio non probat populus, quae
probat populus ego nescio.' [11] Quis hoc?' inquis, tamquam nescias cui
imperem. Epicurus; sed idem hoc omnes tibi ex omni domo conclamabunt,
Peripatetici, Academici, Stoici, Cynici. Quis enim placere populo potest
cui placet uirtus? malis artibus popularis fauor quaeritur. Similem te
illis facias oportet: non probabunt nisi agnouerint. Multo autem ad rem
magis pertinet qualis tibi uidearis quam aliis; conciliari nisi turpi
ratione amor turpium non potest. [12] Quid ergo illa laudata et omnibus
praeferenda artibus rebusque philosophia praestabit? scilicet ut malis tibi
placere quam populo, ut aestimes iudicia, non numeres, ut sine metu deorum
hominumque uiuas, ut aut uincas mala aut finias. Ceterum, si te uidero
celebrem secundis uocibus uulgi, si intrante te clamor et plausus,
pantomimica ornamenta, obstrepuerint, si tota ciuitate te feminae puerique
laudauerint, quidni ego tui miserear, cum sciam quae uia ad istum fauorem
ferat? Vale.

  

 ľ30                      

XXX. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Bassum Aufidium, uirum optimum, uidi quassum, aetati obluctantem. Sed
iam plus illum degrauat quam quod possit attolli; magno senectus et
uniuerso pondere incubuit. Scis illum semper infirmi corporis et exsucti
fuisse; diu illud continuit et, ut uerius dicam, concinnauit: subito
defecit. Quemadmodum in naue quae sentinam trahit uni rimae aut alteri
obsistitur, ubi plurimis locis laxari coepit et cedere, succurri non potest
nauigio dehiscenti, ita in senili corpore aliquatenus imbecillitas
sustineri et fulciri potest. Ubi tamquam in putri aedificio omnis iunctura
diducitur, et dum alia excipitur, alia discinditur, circumspiciendum est
quomodo exeas. Bassus tamen noster alacer animo est: hoc philosophia
praestat, in conspectu mortis hilarem <esse> et in quocumque corporis
habitu fortem laetumque nec deficientem quamuis deficiatur. Magnus
gubernator et scisso nauigat uelo et, si exarmauit, tamen reliquias nauigii
aptat ad cursum. Hoc facit Bassus noster et eo animo uultuque finem suum
spectat quo alienum spectare nimis securi putares. Magna res est, Lucili,
haec et diu discenda, cum aduentat hora illa ineuitabilis, aequo animo
abire. Alia genera mortis spei mita sunt: desinit morbus, incendium
exstinguitur, ruina quos uidebatur oppressura deposuit; mare quos hauserat
eadem ui qua sorbebat eiecit incolumes; gladium miles ab ipsa perituri
ceruice re uocauit: nil habet quod speret quem senectus ducit ad mortem;
huic uni intercedi non potest. Nullo genere homines mollius moriuntur sed
nec diutius. [5] Bassus noster uidebatur mihi prosequi se et componere et
uiuere tamquam superstes sibi et sapienter ferre desiderium sui. Nam de
morte multa loquitur et id agit sedulo ut nobis persuadeat, si quid
incommodi aut metus in hoc negotio est, morientis uitium esse, non mortis;
non magis in ipsa quicquam esse molestiae quam post ipsam. [6] Tam demens
autem est qui timet quod non est passurus quam qui timet quod non est
sensurus. An quis quam hoc futurum credit, ut per quam nihil sentiatur, ea
sentiatur? 'Ergo' inquit 'mors adeo extra omne malum est ut sit extra omnem
malorum metum.' [7] Haec ego scio et saepe dicta et saepe dicenda, sed
neque cum legerem aeque mihi profuerunt neque cum audirem iis dicentibus
qui negabant timenda a quorum metu aberant: hic uero plurimum apud me
auctoritatis habuit, cum loqueretur de morte uicina. [8] Dicam enim quid
sentiam: puto fortiorem esse eum qui in ipsa morte est quam qui circa
mortem. Mors enim admota etiam imperitis animum dedit non uitandi
ineuitabilia; si gladiator tota pugna timidissimus iugulum aduersario
praestat et errantem gladium sibi attemperat. At illa quae in propinquo est
utique uentura desiderat lentam animi firmitatem, quae est rarior nec
potest nisi a sapiente praestari. [9] Libentissime itaque illum audiebam
quasi ferentem de morte: sententiam et qualis esset eius natura uelut
propius inspectae indicantem. Plus, ut puto, fidei haberet apud te, plus
ponderis, si quis reuixisset et in morte nihil mali esse narraret expertus:
accessus mortis quam perturbationem afferat optime tibi hi dicent qui
secundum illam steterunt, qui uenientem et uiderunt et receperunt. [10]
Inter hos Bassum licet numeres, qui nos decipi noluit. Is ait tam stultum
esse qui mortem timeat quam qui senectutem; nam quemadmodum senectus
adulescentiam sequitur, ita mors senectutem. Viuere noluit qui mori non
uult; uita enim cum exceptione mortis data est; ad hanc itur. Quam ideo
timere dementis est quia certa exspectantur, dubia metuuntur. [11] Mors
necessitatem habet aequam et inuictam: quis queri potest in ea condicione
se esse in qua nemo non est? prima autem pars est aequitatis aequalitas.
Sed nunc superuacuum est naturae causam agere, quae non aliam uoluit legem
nostram esse quam suam: quid quid composuit resoluit, et quidquid resoluit
componit iterum. [12] Iam uero si cui contigit ut illum senectus leuiter
emitteret, non repente auulsum uitae sed minutatim subductum, o ne ille
agere gratias diis omnibus debet quod satiatus ad requiem homini
necessariam, lasso gratam perductus est. Vides quosdam optantes mortem, et
quidem magis quam rogari solet uita. Nescio utros existimem maiorem nobis
animum dare, qui deposcunt mortem an qui hilares eam quietique opperiuntur,
quoniam illud ex rabie interdum ac repentina indignatione fit, haec ex
iudicio certo tranquillitas est. Venit aliquis ad mortem iratus: mortem
uenientem nemo hilaris excepit nisi qui se ad illam diu composuerat.

[13] Fateor ergo ad hominem mihi carum ex pluribus me causis frequentius
uenisse, ut scirem an illum totiens eundem inuenirem, numquid cum corporis
uiribus minueretur animi uigor; qui sic crescebat illi quomodo manifestior
notari solet agitatorum laetitia cum septimo spatio palmae appropinquat.
[14] Dicebat quidem ille Epicuri praeceptis obsequens, primum sperare se
nullum dolorem esse in illo extremo anhelitu; si tamen esset, habere
aliquantum in ipsa breuitate solacii; nullum enim dolorem longum esse qui
magnus est. Ceterum succursurum sibi etiam in ipsa distractione animae
corporis que, si cum cruciatu id fieret, post illum dolorem se dolere non
posse. Non dubitare autem se quin senilis anima in primis labris esset nec
magna ui distraheretur a corpore. 'Ignis qui alentem materiam occupauit
aqua et interdum ruina exstinguendus est: ille qui alimentis deficitur sua
sponte subsidit.' [15] Libenter haec, mi Lucili, audio non tamquam noua,
sed tamquam in rem praesentem perductus. Quid ergo? non multos spectaui
abrumpentes uitam? Ego uero uidi, sed plus momenti apud me habent qui ad
mortem ueniunt sine odio uitae et admittunt illam, non attrahunt. [16]
Illud quidem aiebat tormentum nostra nos sentire opera, quod tunc
trepidamus cum prope a nobis esse credimus mortem: a quo enim non prope
est, parata omnibus locis omnibusque momentis? 'Sed consideremus' inquit
'tunc cum aliqua causa moriendi uidetur accedere, quanto aliae propiores
sint quae non timentur.' [17] Hostis alicui mortem minabatur, hanc cruditas
occupauit. Si distinguere uoluerimus causas metus nostri, inueniemus alias
esse, alias uideri. Non mortem timemus sed cogitationem mortis; ab ipsa
enim semper tantundem absumus. Ita si timenda mors est, semper timenda est:
quod enim morti tempus exemptum est?

[18] Sed uereri debeo ne tam longas epistulas peius quam mortem oderis.
Itaque finem faciam: tu tamen mortem ut numquam timeas semper cogita. Vale.

  ľ31

XXXI. SENECA LVCILIO SVO SALVTEM

[1] Agnosco Lucilium meum: incipit quem promiserat exhibere. Sequere illum
impetum animi quo ad optima quaeque calcatis popularibus bonis ibas: non
desidero maiorem melioremque te fieri quam moliebaris. Fundamenta tua
multum loci occupauerunt: tantum effice quantum conatus es, et illa quae
tecum in animo tulisti tracta. [2] Ad summam sapiens eris, si cluseris
aures, quibus ceram parum est obdere: firmiore spissamento opus est quam in
sociis usum Ulixem ferunt. Illa uox quae timebatur erat blanda, non tamen
publica: at haec quae timenda est non ex uno scopulo sed ex omni terrarum
parte circumsonat. Praeteruehere itaque non unum locum insidiosa uoluptate
suspectum, sed omnes urbes. Surdum te amantissimis tuis praesta: bono animo
mala precantur. Et si esse uis felix, deos ora ne quid tibi ex his quae
optantur eueniat. [3] Non sunt ista bona quae in te isti uolunt congeri:
unum bonum est, quod beatae uitae causa et firmamentum est, sibi fidere.
Hoc autem contingere non potest, nisi contemptus est labor et in eorum
numero habitus quae neque bona sunt neque mala; fieri enim non potest ut
una ulla res modo mala sit, modo bona, modo leuis et perferenda, modo
expauescenda. [4] Labor bonum non est: quid ergo est bonum? laboris
contemptio. Itaque in uanum operosos culpauerim: rursus ad honesta
nitentes, quanto magis incubuerint minus que sibi uinci ac strigare
permiserint, admirabor et clamabo, 'tanto melior, surge et inspira et
cliuum istum uno si potes spiritu exsupera'. [5] Generosos animos labor
nutrit. Non est ergo quod ex illo <uoto> uetere parentum tuorum eligas quid
contingere tibi uelis, quid optes; et in totum iam per maxima acto uiro
turpe est etiam nunc deos fatigare. Quid uotis opus est? fac te ipse
felicem; facies autem, si intellexeris bona esse quibus admixta uirtus est,
turpia quibus malitia coniuncta est. Quemadmodum sine mixtura lucis nihil
splendidum est, nihil atrum nisi quod tenebras habet aut aliquid in se
traxit obscuri, quemadmodum sine adiutorio ignis nihil calidum est, nihil
sine aere frigidum, ita honesta et turpia uirtutis ac malitiae societas
efficit. [6] Quid ergo est bonum ? rerum scientia. Quid malum est? rerum
imperitia. Ille prudens atque artifex pro tempore quaeque repellet aut
eliget; sed nec quae repellit timet nec miratur quae eligit, si modo magnus
illi et inuictus animus est. Summitti te ac deprimi ueto. Laborem si non
recuses, parum est: posce. [7] 'Quid ergo?' inquis 'labor friuolus et
superuacuus et quem humiles causae euocauerunt non est malus?' Non magis
quam ille qui pulchris rebus impenditur, quoniam animi est ipsa tolerantia
quae se ad dura et aspera hortatur ac dicit, 'quid cessas? non est uiri
timere sudorem'. [8] Huc et illud accedat, ut perfecta uirtus sit,
aequalitas ac tenor uitae per omnia consonans sibi, quod non potest esse
nisi rerum scientia contingit et ars per quam humana ac diuina noscantur.
Hoc est summum bonum; quod si occupas, incipis deorum socius esse, non
supplex. [9] 'Quomodo' inquis 'isto peruenitur?' Non per Poeninum Graiumue
montem nec per deserta Candauiae; nec Syrtes tibi nec Scylla aut Charybdis
adeundae sunt, quae tamen omnia transisti procuratiunculae pretio: tutum
iter est, iucundum est, ad quod natura te instruxit. Dedit tibi illa quae
si non deserueris, par deo surges. [10] Parem autem te deo pecunia non
faciet: deus nihil habet Praetexta non faciet: deus nudus est. Fama non
faciet nec ostentatio tui et in populos nominis dimissa notitia: nemo nouit
deum, multi de illo male existimant, et impune. Non turba seruorum lecticam
tuam per itinera urbana ac peregrina portantium: deus ille maximus
potentissimusque ipse uehit omnia. Ne forma quidem et uires beatum te
facere possunt: nihil horum patitur uetustatem. [11] Quaerendum est quod
non fiat in dies peius, cui non possit obstari. Quid hoc est? animus, sed
hic rectus, bonus, magnus. Quid aliud uoces hunc quam deum in corpore
humano hospitantem? Hic animus tam in equitem Romanum quam in libertinum,
quam in seruum potest cadere. Quid est enim eques Romanus aut libertinus
aut seruus? nomina ex ambitione aut iniuria nata. Subsilire in caelum ex
angulo licet: exsurge modo

[---] et te quoque dignum
finge deo.

Finges autem non auro uel argento: non potest ex hac materia imago deo
exprimi similis; cogita illos, cum propitii essent, fictiles fuisse. Vale.

  ľ32

XXXII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Inquiro de te et ab omnibus sciscitor qui ex ista regione ueniunt quid
agas, ubi et cum quibus moreris. Verba dare non potes: tecum sum. Sic uiue
tamquam quid facias auditurus sim, immo tamquam uisurus. Quaeris quid me
maxime ex iis quae de te audio delectet? quod nihil audio, quod plerique ex
iis quos interrogo nesciunt quid agas. [2] Hoc est salutare, non conuersari
dissimilibus et diuersa cupientibus. Habeo quidem fiduciam non posse te
detorqueri mansurumque in proposito, etiam si sollicitantium turba
circumeat. Quid ergo est? non timeo ne mutent te, timeo ne impediant.
Multum autem nocet etiam qui moratur, utique in tanta breuitate uitae, quam
breuiorem inconstantia facimus, aliud eius subinde atque aliud facientes
initium; diducimus illam in particulas ac lancinamus. [3] Propera ergo,
Lucili carissime, et cogita quantum additurus celeritati fueris, si a tergo
hostis instaret, si equitem aduentare suspicareris ac fugientium premer
uestigia. Fit hoc, premeris: accelera et euade, perduc te in tutum et
subinde considera quam pulchra res sit consummare uitam ante mortem, deinde
exspectare securum reliquam temporis sui partem, nihil sibi, in possessione
beatae uitae positum, quae beatior non fit si longior. [4] O quando illud
uidebis tempus quo scies tempus ad te non pertinere, quo tranquillus
placidusque eris et crastini neglegens et in summa tui satietate! Vis scire
quid sit quod faciat homines auidos futuri? nemo sibi contigit. Optauerunt
itaque tibi alia parentes tui; sed ego contra omnium tibi eorum contemptum
opto quorum illi copiam. Vota illorum multos compilant ut te locupletent;
quidquid ad te transferunt alicui detrahendum est. [5] Opto tibi tui
facultatem, ut uagis cogitationibus agitata mens tandem resistat et certa
sit, ut placeat sibi et intellectis ueris bonis, quae simul intellecta sunt
possidentur, aetatis adiectione non egeat. Ille demum necessitates
supergressus est et exauctoratus ac liber qui uiuit uita peracta.

  ľ33

XXXIII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Desideras his quoque epistulis sicut prioribus adscribi aliquas uoces
nostrorum procerum. Non fuerunt circa flosculos occupati: totus contextus
illorum uirilis est. Inaequalitatem scias esse ubi quae eminent notabilia
sunt: non est admirationi una arbor ubi in eandem altitudinem tota silua
surrexit. [2] Eiusmodi uocibus referta sunt carmina, refertae historiae.
Itaque nolo illas Epicuri existimes esse: publicae sunt et maxime nostrae,
sed <in> illo magis adnotantur quia rarae interim interueniunt, quia
inexspectatae, quia mirum est fortiter aliquid dici ab homine mollitiam
professo. Ita enim plerique iudicant: apud me Epicurus est et fortis, licet
manuleatus sit; fortitudo et industria et ad bellum prompta mens tam in
Persas quam in alte cinctos cadit. [3] Non est ergo quod exigas excerpta et
repetita: continuum est apud nostros quidquid apud alios excerpitur. Non
habemus itaque ista ocliferia nec emptorem decipimus nihil inuenturum cum
intrauerit praeter illa quae in fronte suspensa sunt: ipsis permittimus
unde uelint sumere exemplar. [4] Iam puta nos uelle singulares sententias
ex turba separare: cui illas assignabimus? Zenoni an Cleanthi an Chrysippo
an Panaetio an Posidonio Non sumus sub rege: sibi quisque se uindicat. Apud
istos quidquid Hermarchus dixit, quidquid Metrodorus, ad unum refertur;
omnia quae quisquam in illo contubernio locutus est unius ductu et
auspiciis dicta sunt. Non possumus, inquam, licet temptemus, educere
aliquid ex tanta rerum aequalium multitudine:

pauperis est numerare pecus.

Quocumque miseris oculum, id tibi occurret quod eminere posset nisi inter
paria legeretur. [5] Quare depone istam spem posse te summatim degustare
ingenia maximorum uirorum: tota tibi inspicienda sunt, tota tractanda.
<Continuando> res geritur et per lineamenta sua ingenii opus nectitur ex
quo nihil subduci sine ruina potest. Nec recuso quominus singula membra,
dummodo in ipso homine, consideres: non est. formonsa cuius crus laudatur
aut brachium, sed illa cuius uniuersa facies admirationem partibus singulis
abstulit. [6] Si tamen exegeris, non tam mendice tecum agam, sed plena manu
fiet; ingens eorum turba est passim iacentium; sumenda erunt, non
colligenda. Non enim excidunt sed fluunt; perpetua et inter se contexta
sunt. Nec dubito quin multum conferant rudibus adhuc et extrinsecus
auscultantibus; facilius enim singula insidunt circumscripta et carminis
modo inclusa. [7] Ideo pueris et sententias ediscendas damus et has quas
Graeci chrias uocant, quia complecti illas puerilis animus potest, qui plus
adhuc non capit. Certi profectus uiro captare flosculos turpe est et
fulcire se notissimis ac paucissimis uocibus et memoria stare: sibi iam
innitatur. Dicat ista, non teneat; turpe est enim seni aut prospicienti
senectutem ex commentario sapere. 'Hoc Zenon dixit': tu quid? 'Hoc
Cleanthes': tu quid? Quousque sub alio moueris? impera et dic quod memoriae
tradatur, aliquid et de tuo profer. [8] Omnes itaque istos, numquam
auctores, semper interpretes, sub aliena umbra latentes, nihil existimo
habere generosi, numquam ausos aliquando facere quod diu didicerant.
Memoriam in alienis exercuerunt; aliud autem est meminisse, aliud scire.
Meminisse est rem commissam memoriae custodire; at contra scire est et sua
facere quaeque nec ad exemplar pendere et totiens respicere ad magistrum.
[9] 'Hoc dixit Zenon, hoc Cleanthes.' Aliquid inter te intersit et librum.
Quousque disces? iam et praecipe. Quid est quare audiam quod legere possum?
'Multum' inquit 'uiua uox facit.' Non quidem haec quae alienis uerbis
commodatur et actuari uice fungitur. [10] Adice nunc quod isti qui numquam
tutelae suae fiunt primum in ea re sequuntur priores in qua nemo non a
priore desciuit; deinde in ea re sequuntur quae adhuc quaeritur. Numquam
autem inuenietur, si contenti fuerimus inuentis. Praeterea qui alium
sequitur nihil inuenit, immo nec quaerit. [11] Quid ergo? non ibo per
priorum uestigia? ego uero utar uia uetere, sed si propiorem planioremque
inuenero, hanc muniam. Qui ante nos ista mouerunt non domini nostri sed
duces sunt. Patet omnibus ueritas; nondum est occupata; multum ex illa
etiam futuris relictum est. Vale.

  ľ34

XXXIV. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Cresco et exsulto et discussa senectute recalesco quotiens ex iis quae
agis ac scribis intellego quantum te ipse - nam turbam olim reliqueras -
superieceris. Si agricolam arbor ad fructum perducta delectat, si pastor ex
fetu gregis sui capit uoluptatem, si alumnum suum nemo aliter intuetur quam
ut adulescentiam illius suam iudicet, quid euenire credis iis qui ingenia
educauerunt et quae tenera formauerunt adulta subito uident? [2] Assero te
mihi; meum opus es. Ego cum uidissem indolem tuam, inieci manum, exhortatus
sum, addidi stimulos nec lente ire passus sum sed subinde incitaui; et nunc
idem facio, sed iam currentem hortor et inuicem hortantem. [3] 'Quid
illud?' inquis 'adhuc uolo.' In hoc plurimum est, non sic quomodo principia
totius operis dimidium occupare dicuntur. Ista res animo constat; itaque
pars magna bonitatis est uelle fieri bonum. Scis quem bonum dicam?
perfectum, absolutum, quem malum facere nulla uis, nulla necessitas possit.
[4] Hunc te prospicio, si perseueraueris et incubueris et id egeris ut
omnia facta dictaque tua inter se congruant ac respondeant sibi et una
forma percussa sint. Non est huius animus in recto cuius acta discordant.
Vale.

  ľ35

XXXV. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Cum te tam ualde rogo ut studeas, meum negotium ago: habere amicum
uolo, quod contingere mihi, nisi pergis ut coepisti excolere te, non
potest. Nunc enim amas me, amicus non es. 'Quid ergo? haec inter se diuersa
sunt?' immo dis similia. Qui amicus est amat; qui amat non utique amicus
est; itaque amicitia semper prodest, amor aliquando etiam nocet. [2] Si
nihil aliud, ob hoc profice, ut amare discas. Festina ergo dum mihi
proficis, ne istuc alteri didiceris. Ego quidem percipio iam fructum, cum
mihi fingo uno nos animo futuros et quidquid aetati meae uigoris abscessit,
id ad me et tua, quamquam non multum abest, rediturum; sed tamen re quoque
ipsa esse laetus uolo. [3] Venit ad nos ex iis quos amamus etiam absentibus
gaudium, sed id leue et euanidum: conspectus et praesentia et conuersatio
habet aliquid uiuae uoluptatis, utique si non tantum quem uelis sed qualem
uelis uideas. Affer itaque te mihi, ingens munus, et quo magis instes,
cogita te mortalem esse, me senem. [4] Propera ad me, sed ad te prius.
Profice et ante omnia hoc cura, ut constes tibi. Quotiens experiri uoles an
aliquid actum sit, obserua an eadem hodie uelis quae heri: mutatio
uoluntatis indicat animum natare, aliubi atque aliubi apparere, prout tulit
uentus. Non uagatur quod fixum atque fundatum est: istud sapienti perfecto
contingit, aliquatenus et proficienti prouectoque. Quid ergo interest? hic
commouetur quidem, non tamen transit, sed suo loco nutat; ille ne
commouetur quidem. Vale.

  ľ36

XXXVI. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Amicum tuum hortare ut istos magno animo contemnat qui illum obiurgant
quod umbram et otium petierit, quod dignitatem suam destituerit et, cum
plus consequi posset, praetulerit quietem omnibus; quam utiliter suum
negotium gesserit cotidie illis ostentet. Hi quibus inuidetur non desinent
transire: alii elidentur, alii cadent. Res est inquieta felicitas; ipsa se
exagitat. Mouet cerebrum non uno genere: alios in aliud irritat, hos in
impotentiam, illos in luxuriam; hos inflat, illos mollit et totos resoluit.
[2] 'At bene aliquis illam fert.' Sic, quomodo uinum. Itaque non est quod
tibi isti persuadeant eum esse felicem qui a multis obsidetur: sic ad illum
quemadmodum ad lacum concurritur, quem exhauriunt et turbant. 'Nugatorium
et inertem uocant.' Scis quosdam peruerse loqui et significare contraria.
Felicem uocabant: quid ergo? erat? [3] Ne illud quidem curo, quod quibusdam
nimis horridi animi uidetur et tetrici. Ariston aiebat malle se
adulescentem tristem quam hilarem et amabilem turbae; uinum enim bonum
fieri quod recens durum et asperum uisum est; non pati aetatem quod in
dolio placuit. Sine eum tristem appellent et inimicum processibus suis:
bene se dabit in uetustate ipsa tristitia, perseueret modo colere uirtutem,
perbibere liberalia studia, non illa quibus perfundi satis est, sed haec
quibus tingendus est animus. [4] Hoc est discendi tempus. 'Quid ergo?
aliquod est quo non sit discendum?' Minime; sed quemadmodum omnibus annis
studere honestum est, ita non omnibus institui. Turpis et ridicula res est
elementarius senex: iuueni parandum, seni utendum est. Facies ergo rem
utilissimam tibi, si illum quam optimum feceris; haec aiunt beneficia esse
expetenda tribuendaque, non dubie primae sortis, quae tam dare prodest quam
accipere. [5] Denique nihil illi iam liberi est, spopondit; minus autem
turpe est creditori quam spei bonae decoquere. Ad illud aes alienum
soluendum opus est negotianti nauigatione prospera, agrum colenti ubertate
eius quam colit terrae, caeli fauore: ille quod debet sola potest uoluntate
persolui. [6] In mores fortuna ius non habet. Hos disponat ut quam
tranquillissimus ille animus ad perfectum ueniat, qui nec ablatum sibi
quicquam sentit nec adiectum, sed in eodem habitu est quomodocumque res
cedunt; cui siue aggeruntur uulgaria bona, supra res suas eminet, siue
aliquid ex istis uel omnia casus excussit, minor non fit.

[7] Si in Parthia natus esset, arcum infans statim tenderet; si in
Germania, protinus puer tenerum hastile uibraret; si auorum nostrorum
temporibus fuisset, equitare et hostem comminus percutere didicisset. Haec
singulis disciplina gentis suae suadet atque imperat. [8] Quid ergo huic
meditandum est? quod aduersus omnia tela, quod aduersus omne hostium genus
bene facit, mortem contemnere, quae quin habeat aliquid in se terribile, ut
et animos nostros quos in amorem sui natura formauit offendat, nemo
dubitat; nec enim opus esset in id comparari et acui in quod instinctu
quodam uoluntario iremus, sicut feruntur omnes ad conseruationem sui. [9]
Nemo discit ut si necesse fuerit aequo animo in rosa iaceat, sed in hoc
duratur, ut tormentis non summittat fidem, ut si necesse fuerit stans etiam
aliquando saucius pro uallo peruigilet et ne pilo quidem incumbat, quia
solet obrepere interim somnus in aliquod adminiculum reclinatis. Mors
nullum habet incommodum; esse enim debet aliquid cuius sit incommodum. [10]
Quod si tanta cupiditas te longioris aeui tenet? cogita nihil eorum quae ab
oculis abeunt et in rerum naturam, ex qua prodierunt ac mox processura
sunt, reconduntur consumi: desinunt ista, non pereunt, et mors, quam
pertimescimus ac recusamus, intermittit uitam, non eripit; ueniet iterum
qui nos in lucem reponat dies, quem multi recusarent nisi oblitos
reduceret. [11] Sed postea diligentius docebo omnia quae uidentur perire
mutari. Aequo animo debet rediturus exire. Obserua orbem rerum in se
remeantium: uidebis nihil in hoc mundo exstingui sed uicibus descendere ac
surgere. Aestas abit, sed alter illam annus adducet; hiemps cecidit,
referent illam sui menses; solem nox obruit, sed ipsam statim dies abiget.
Stellarum iste discursus quidquid praeterit repetit; pars caeli leuatur
assidue, pars mergitur.

[12] Denique finem faciam, si hoc unum adiecero, nec infantes [nec] pueros
nec mente lapsos timere mortem et esse turpissimum si eam securitatem nobis
ratio non praestat ad quam stultitia perducit. Vale.

  ľ37

XXXVII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Quod maximum uinculum est ad bonam mentem, promisisti uirum bonum,
sacramento rogatus es. Deridebit te, si quis tibi dixerit mollem esse
militiam et facilem. Nolo te decipi. Eadem honestissimi huius et illius
turpissimi auctoramenti uerba sunt: 'uri, uinciri ferroque necari'. [2] Ab
illis qui manus harenae locant et edunt ac bibunt quae per sanguinem
reddant cauetur ut ista uel inuiti patiantur: a te ut uolens libensque
patiaris. Illis licet arma summittere, misericordiam populi temptare: tu
neque summittes nec uitam rogabis; recta tibi inuictoque moriendum est.
Quid porro prodest paucos dies aut annos lucrificare? sine missione
nascimur. [3] 'Quomodo ergo' inquis 'me expediam?' Effugere non potes
necessitates, potes uincere.

Fit uia <ui>;

et hanc tibi uiam dabit philosophia. Ad hanc te confer si uis saluus esse,
si securus, si beatus, denique si uis esse, quod est maximum, liber; hoc
contingere aliter non potest. [4] Humilis res est stultitia, abiecta,
sordida, seruilis, multis affectibus et sacrissimis subiecta. Hos tam
graues dominos, interdum alternis imperantes, interdum pariter, dimittit a
te sapientia, quae sola libertas est. Una ad hanc fert uia, et quidem
recta; non aberrabis; uade certo gradu. Si uis omnia tibi subicere, te
subice rationi; multos reges, si ratio te rexerit. Ab illa disces quid et
quemadmodum aggredi debeas; non incides rebus. [5] Neminem mihi dabis qui
sciat quomodo quod uult coeperit uelle: non consilio adductus illo sed
impetu impactus est. Non minus saepe fortuna in nos incurrit quam nos in
illam. Turpe est non ire sed ferri, et subito in medio turbine rerum
stupentem quaerere, 'huc ego quemadmodum ueni?' Vale.

  ľ38

XXXVIII SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Merito exigis ut hoc inter nos epistularum commercium frequentemus.
Plurimum proficit sermo, quia minutatim irrepit animo: disputationes
praeparatae et effusae audiente populo plus habent strepitus, minus
familiaritatis. Philosophia bonum consilium est: consilium nemo clare dat.
Aliquando utendum est et illis, ut ita dicam, contionibus, ubi qui dubitat
impellendus est; ubi uero non hoc agendum est, ut uelit discere, sed ut
discat, ad haec submissiora uerba ueniendum est. Facilius intrant et
haerent; nec enim multis opus est sed efficacibus. [2] Seminis modo
spargenda sunt, quod quamuis sit exiguum, cum occupauit idoneum locum,
uires suas explicat et ex minimo in maximos auctus diffunditur. Idem facit
ratio: non late patet, si aspicias; in opere crescit. Pauca sunt quae
dicuntur, sed si illa animus bene excepit, conualescunt et exsurgunt. Eadem
est, inquam, praeceptorum condicio quae seminum: multum efficiunt, et
angusta sunt. Tantum, ut dixi, idonea mens rapiat illa et in se trahat;
multa inuicem et ipsa generabit et plus reddet quam acceperit. Vale.

  ľ39

XXXIX SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Commentarios quos desideras, diligenter ordinatos et in angustum
coactos, ego uero componam; sed uide ne plus profutura sit ratio ordinaria
quam haec quae nunc uulgo breuiarium dicitur, olim cum latine loqueremur
summarium uocabatur. Illa res discenti magis necessaria est, haec scienti;
illa enim docet, haec admonet. Sed utriusque rei tibi copiam faciam. Tu a
me non est quod illum aut illum exigas: qui notorem dat ignotus est. [2]
Scribam ergo quod uis, sed meo more; interim multos habes quorum scripta
nescio an satis ordinentur. Sume in manus indicem philosophorum: haec ipsa
res expergisci te coget, si uideris quam multi tibi laborauerint.
Concupisces et ipse ex illis unus esse; habet enim hoc optimum in se
generosus animus, quod concitatur ad honesta. Neminem excelsi ingenii uirum
humilia delectant et sordida: magnarum rerum species ad se uocat et
extollit. [3] Quemadmodum flamma surgit in rectum, iacere ac deprimi non
potest, non magis quam quiescere, ita noster animus in motu est, eo
mobilior et actuosior quo uehementior fuerit. Sed felix qui ad meliora hunc
impetum dedit: ponet se extra ius dicionemque fortunae; secunda temperabit,
aduersa comminuet et aliis admiranda despiciet. [4] Magni animi est magna
contemnere ac mediocria malle quam nimia; illa enim utilia uitaliaque sunt,
at haec eo quod superfluunt nocent. Sic segetem nimia sternit ubertas, sic
rami onere franguntur, sic ad maturitatem non peruenit nimia fecunditas.
Idem animis quoque euenit quos immoderata felicitas rumpit, qua non tantum
in aliorum iniuriam sed etiam in suam utuntur. [5] Qui hostis in quemquam
tam contumeliosus fuit quam in quosdam uoluptates suae sunt? quorum
impotentiae atque insanae libidini ob hoc unum possis ignoscere, quod quae
fecere patiuntur. Nec immerito hic illos furor uexat; necesse est enim in
immensum exeat cupiditas quae naturalem modum transilit. Ille enim habet
suum finem, inania et ex libidine orta sine termino sunt. [6] Necessaria
metitur utilitas: superuacua quo redigis? Voluptatibus itaque se mergunt
quibus in consuetudinem adductis carere non possunt, et ob hoc miserrimi
sunt, quod eo peruenerunt ut illis quae superuacua fuerant facta sint
necessaria. Seruiunt itaque uoluptatibus, non fruuntur, et mala sua, quod
malorum ultimum est, et amant; tunc autem est consummata infelicitas, ubi
turpia non solum delectant sed etiam placent, et desinit esse remedio locus
ubi quae fuerant uitia mores sunt. Vale.

  ľ40

XL. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Quod frequenter mihi scribis gratias ago; nam quo uno modo potes te
mihi ostendis. Numquam epistulam tuam accipio ut non protinus una simus. Si
imagines nobis amicorum absentium iucundae sunt, quae memoriam renouant et
desiderium [absentiae] falso atque inani solacio leuant, quanto iucundiores
sunt litterae, quae uera amici absentis uestigia, ueras notas afferunt? Nam
quod in conspectu dulcissimum est, id amici manus epistulae impressa
praestat, agnoscere.

[2] Audisse te scribis Serapionem philosophum, cum istuc applicuisset:
'solet magno cursu uerba conuellere, quae non effundit ĹimaĹ sed premit et
urguet; plura enim ueniunt quam quibus uox una sufficiat'. Hoc non probo in
philosopho, cuius pronuntiatio quoque, sicut uita, debet esse composita;
nihil autem ordinatum est quod praecipitatur et properat. Itaque oratio
illa apud Homerum concitata et sine intermissione in morem niuis
superueniens oratori data est, lenis et melle dulcior seni profluit. [3]
Sic itaque habe: [ut] istam uim dicendi rapidam atque abundantem aptiorem
esse circulanti quam agenti rem magnam ac seriam docentique. Aeque stillare
illum nolo quam currere; nec extendat aures nec obruat. Nam illa quoque
inopia et exilitas minus intentum auditorem habet taedio interruptae
tarditatis; facilius tamen insidit quod exspectatur quam quod praeteruolat.
Venique tradere homines discipulis praecepta dicuntur: non traditur quod
fugit. [4] Adice nunc quod quae ueritati operam dat oratio incomposita esse
debet et simplex: haec popularis nihil habet ueri. Mouere uult turbam et
inconsultas aures impetu rapere, tractandam se non praebet, aufertur:
quomodo autem regere potest quae regi non potest? Quid quod haec oratio
quae sanandis mentibus adhibetur descendere in nos debet? remedia non
prosunt nisi immorantur. [5] Multum praeterea habet inanitatis et uani,
plus sonat quam ualet. Lenienda sunt quae me exterrent, compescenda quae
irritant, discutienda quae fallunt, inhibenda luxuria, corripienda
auaritia: quid horum raptim potest fieri? quis medicus aegros in transitu
curat? Quid quod ne uoluptatem quidem ullam habet talis uerborum sine
dilectu ruentium strepitus? [6] Sed ut pleraque quae fieri posse non
crederes cognouisse satis est, ita istos qui uerba exercuerunt abunde est
semel audisse. Quid enim quis discere, quid imitari uelit? quid de eorum
animo iudicet quorum oratio perturbata et immissa est nec potest reprimi?
[7] Quemadmodum per procliue currentium non ubi uisum est gradus sistitur,
sed incitato corporis ponderi seruit ac longius quam uoluit effertur, sic
ista dicendi celeritas nec in sua potestate est nec satis decora
philosophiae, quae ponere debet uerba, non proicere, et pedetemptim
procedere. [8] 'Quid ergo? non aliquando et insurget?' Quidni? sed salua
dignitate morum, quam uiolenta ista et nimia uis exuit. Habeat uires
magnas, moderatas tamen; perennis sit unda, non torrens. Vix oratori
permiserim talem dicendi uelocitatem inreuocabilem ac sine lege uadentem:
quemadmodum enim iudex subsequi poterit aliquando etiam imperitus et rudis?
Tum quoque, cum illum aut ostentatio abstulerit aut affectus impotens sui,
tantum festinet atque ingerat quantum aures pati possunt.

[9] Recte ergo facies si non audieris istos qui quantum dicant, non
quemadmodum quaerunt, et ipse malueris, si necesse est, Ĺuel P. Vinicium
dicere qui itaqueĹ. Cum quaereretur quomodo P. Vinicius diceret, Asellius
ait 'tractim'. Nam Geminus Varius ait, 'quomodo istum disertum dicatis
nescio: tria uerba non potest iungere'. Quidni malis tu sic dicere quomodo
Vinicius? [10] Aliquis tam insulsus interuenerit quam qui illi singula
uerba uellenti, tamquam dictaret, non diceret, ait 'dic, Ĺnumquam dicasĹ?'
Nam Q. Hateri cursum, suis temporibus oratoris celeberrimi, longe abesse ab
homine sano uolo: numquam dubitauit, numquam intermisit; semel incipiebat,
semel desinebat.

[11] Quaedam tamen et nationibus puto magis aut minus conuenire. In Graecis
hanc licentiam tuleris: nos etiam cum scribimus interpungere assueuimus.
Cicero quoque noster, a quo Romana eloquentia exsiluit, gradarius fuit.
Romanus sermo magis se circumspicit et aestimat praebetque aestimandum.
[12] Fabianus, uir egregius et uita et scientia et, quod post ista est,
eloquentia quoque, disputabat expedite magis quam concitate, ut posses
dicere facilitatem esse illam, non celeritatem. Hanc ego in uiro sapiente
recipio, non exigo; ut oratio eius sine impedimento exeat, proferatur tamen
malo quam profluat. [13] Eo autem magis te deterreo ab isto morbo quod non
potest tibi ista res contingere aliter quam si te pudere desierit:
perfrices frontem oportet et te ipse non audias; multa enim inobseruatus
ille cursus feret quae reprendere uelis. [14] Non potest, inquam, tibi
contingere res ista salua uerecundia. Praeterea exercitatione opus est
cotidiana et a rebus studium transferendum est ad uerba. Haec autem etiam
si aderunt et poterunt sine ullo tuo labore decurrere, tamen temperanda
sunt; nam quemadmodum sapienti uiro incessus modestior conuenit, ita oratio
pressa, non audax. Summa ergo summarum haec erit: tardilocum esse te iubeo.
Vale. 

  ľ41

XLI. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Facis rem optimam et tibi salutarem si, ut scribis, perseueras ire ad
bonam mentem, quam stultum est optare cum possis a te impetrare. Non sunt
ad caelum eleuandae manus nec exorandus aedituus ut nos ad aurem simulacri,
quasi magis exaudiri possimus, admittat: prope est a te deus, tecum est,
intus est. [2] Ita dico, Lucili: sacer intra nos spiritus sedet, malorum
bonorumque nostrorum obseruator et custos; hic prout a nobis tractatus est,
ita nos ipse tractat. Bonus uero uir sine deo nemo est: an potest aliquis
supra fortunam nisi ab illo adiutus exsurgere? Ille dat consilia magnifica
et erecta. In unoquoque uirorum bonorum

[quis deus incertum est] habitat deus.

[3] Si tibi occurrerit uetustis arboribus et solitam altitudinem egressis
frequens lucus et conspectum caeli <densitate> ramorum aliorum alios
protegentium summouens, illa proceritas siluae et secretum loci et
admiratio umbrae in aperto tam densae atque continuae fidem tibi numinis
faciet. Si quis specus saxis penitus exesis montem suspenderit, non manu
factus, sed naturalibus causis in tantam laxitatem excauatus, animum tuum
quadam religionis suspicione percutiet. Magnorum fluminum capita ueneramur;
subita ex abdito uasti amnis eruptio aras habet; coluntur aquarum calentium
fontes, et stagna quaedam uel opacitas uel immensa altitudo sacrauit. [4]
Si hominem uideris interritum periculis, intactum cupiditatibus, inter
aduersa felicem, in mediis tempestatibus placidum, ex superiore loco
homines uidentem, ex aequo deos, non subibit te ueneratio eius? non dices,
'ista res maior est altiorque quam ut credi similis huic in quo est
corpusculo possit'? [5] Vis isto diuina descendit; animum excellentem,
moderatum, omnia tamquam minora transeuntem, quidquid timemus optamusque
ridentem, caelestis potentia agitat. Non potest res tanta sine adminiculo
numinis stare; itaque maiore sui parte illic est unde descendit.
Quemadmodum radii solis contingunt quidem terram sed ibi sunt unde
mittuntur, sic animus magnus ac sacer et in hoc demissus, ut propius
[quidem] diuina nossemus, conuersatur quidem nobiscum sed haeret origini
suae; illinc pendet, illuc spectat ac nititur, nostris tamquam melior
interest. [6] Quis est ergo hic animus? qui nullo bono nisi suo nitet. Quid
enim est stultius quam in homine aliena laudare? quid eo dementius qui ea
miratur quae ad alium transferri protinus possunt? Non faciunt meliorem
equum aurei freni. Aliter leo aurata iuba mittitur, dum contractatur et ad
patientiam recipiendi ornamenti cogitur fatigatus, aliter incultus, integri
spiritus: hic scilicet impetu acer, qualem illum natura esse uoluit,
speciosus ex horrido, cuius hic decor est, non sine timore aspici,
praefertur illi languido et bratteato. [7] Nemo gloriari nisi suo debet.
Vitem laudamus si fructu palmites onerat, si ipsa pondere [ad terram] eorum
quae tulit adminicula deducit: num quis huic illam praeferret uitem cui
aureae uuae, aurea folia dependent? Propria uirtus est in uite fertilitas;
in homine quoque id laudandum est quod ipsius est. Familiam formonsam habet
et domum pulchram, multum serit, multum fenerat: nihil horum in ipso est
sed circa ipsum. [8] Lauda in illo quod nec eripi potest nec dari, quod
proprium hominis est. Quaeris quid sit? animus et ratio in animo perfecta.
Rationale enim animal est homo; consummatur itaque bonum eius, si id
impleuit cui nascitur. Quid est autem quod ab illo ratio haec exigat? rem
facillimam, secundum naturam suam uiuere. Sed hanc difficilem facit
communis insania: in uitia alter alterum trudimus. Quomodo autem reuocari
ad salutem possunt quos nemo retinet, populus impellit? Vale.

   ľ42

XLII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Iam tibi iste persuasit uirum se bonum esse? Atqui uir bonus tam cito
nec fieri potest nec intellegi. Scis quem nunc uirum bonum dicam? hunc
secundae notae; nam ille alter fortasse tamquam phoenix semel anno
quingentesimo nascitur. Nec est mirum ex interuallo magna generari:
mediocria et in turbam nascentia saepe fortuna producit, eximia uero ipsa
raritate commendat. [2] Sed iste multum adhuc abest ab eo quod profitetur;
et si sciret quid esset uir bonus, nondum esse se crederet, fortasse etiam
fieri posse desperaret. 'At male existimat de malis.' Hoc etiam mali
faciunt, nec ulla maior poena nequitiaest quam quod sibi ac suis displicet.
[3] 'At odit eos qui subita et magna potentia impotenter utuntur.' Idem
faciet cum idem potuerit. Multorum quia imbecilla sunt latent uitia, non
minus ausura cum illis uires suae placuerint quam illa quae iam felicitas
aperuit. Instrumenta illis explicandae nequitiae desunt. [4] Sic tuto
serpens etiam pestifera tractatur dum riget frigore: non desunt tunc illi
uenena sed torpent. Multorum crudelitas et ambitio et luxuria, ut paria
pessimis audeat, fortunae fauore deficitur. Eadem uelle [subaudi si]
cognosces: da posse quantum uolunt. [5] Meministi, cum quendam affirmares
esse in tua potestate, dixisse me uolaticum esse ac leuem et te non pedem
eius tenere sed pinnam? Mentitus sum: pluma tenebatur, quam remisit et
fugit. Scis quos postea tibi exhibuerit ludos, quam multa in caput suum
casura temptauerit. Non uidebat se per aliorum pericula in suum ruere non
cogitabat quam onerosa essent quae petebat, etiam si superuacua non essent.

[6] Hoc itaque in his quae affectamus, ad quae labore magno contendimus,
inspicere debemus, aut nihil in illis commodi esse aut plus incommodi:
quaedam superuacua sunt, quaedam tanti non sunt. Sed hoc non peruidemus et
gratuita nobis uidentur quae carissime constant. [7] Ex eo licet stupor
noster appareat, quod ea sola putamus emi pro quibus pecuniam soluimus, ea
gratuita uocamus pro quibus nos ipsos impendimus. Quae emere nollemus si
domus nobis nostra pro illis esset danda, si amoenum aliquod fructuosumue
praedium, ad ea paratissimi sumus peruenire cum sollicitudine, cum
periculo, cum iactura pudoris et libertatis et temporis; adeo nihil est
cuique se uilius. [8] Idem itaque in omnibus consiliis rebusque faciamus
quod solemus facere quotiens ad institorem alicuius mercis accessimus:
uideamus hoc quod concupiscimus quanti deferatur. Saepe maximum pretium est
pro quo nullum datur. Multa possum tibi ostendere quae acquisita acceptaque
libertatem nobis extorserint; nostri essemus, si ista nostra non essent.
[9] Haec ergo tecum ipse uersa, non solum ubi de incremento agetur, sed
etiam ubi de iactura. 'Hoc periturum est.' Nempe aduenticium fuit; tam
facile sine isto uiues quam uixisti. Si diu illud habuisti, perdis postquam
satiatus es; si non diu, perdis antequam assuescas. 'Pecuniam minorem
habebis.' Nempe et molestiam. [10] 'Gratiam minorem.' Nempe et inuidiam.
Circumspice ista quae nos agunt in insaniam, quae cum plurimis lacrimis
amittimus: scies non damnum in iis molestum esse, sed opinionem damni. Nemo
illa perisse sentit sed cogitat. Qui se habet nihil perdidit: sed quoto
cuique habere se contigit? Vale.

  ľ43

XLIII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Quomodo hoc ad me peruenerit quaeris, quis mihi id te cogitare
narrauerit quod tu nulli narraueras? Is qui scit plurimum, rumor. 'Quid
ergo?' inquis 'tantus sum ut possim excitare rumorem?' Non est quod te ad
hunc locum respiciens metiaris: ad istum respice in quo moraris. [2]
Quidquid inter uicina eminet magnum est illic ubi eminet; nam magnitudo non
habet modum certum: comparatio illam aut tollit aut deprimit. Nauis quae in
flumine magna est in mari paruula est; gubernaculum quod alteri naui magnum
alteri exiguum est. [3] Tu nunc in prouincia, licet contemnas ipse te,
magnus es. Quid agas, quemadmodum cenes, quemadmodum dormias, quaeritur,
scitur: eo tibi diligentius uiuendum est. Tunc autem felicem esse te iudica
cum poteris in publico uiuere, cum te parietes tui tegent, non abscondent,
quos plerumque circumdatos nobis iudicamus non ut tutius uiuamus, sed ut
peccemus occultius. [4] Rem dicam ex qua mores aestimes nostros: uix
quemquam inuenies qui possit aperto ostio uiuere. Ianitores conscientia
nostra, non superbia opposuit: sic uiuimus ut deprendi sit subito aspici.
Quid autem prodest recondere se et oculos hominum auresque uitare? [5] Bona
conscientia turbam aduocat, mala etiam in solitudine anxia atque sollicita
est. Si honesta sunt quae facis, omnes sciant; si turpia, quid refert
neminem scire cum tu scias? O te miserum si contemnis hunc testem! Vale.

  ľ44

XLIV. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Iterum tu mihi te pusillum facis et dicis malignius tecum egisse
naturam prius, deinde fortunam, cum possis eximere te uulgo et ad
felicitatem hominum maximam emergere. Si quid est aliud in philosophia
boni, hoc est, quod stemma non inspicit; omnes, si ad originem primam
reuocantur, a dis sunt. [2] Eques Romanus es, et ad hunc ordinem tua te
perduxit industria; at mehercules multis quattuordecim clausa sunt, non
omnes curia admittit, castra quoque quos ad laborem et periculum recipiant
fastidiose legunt: bona mens omnibus patet, omnes ad hoc sumus nobiles. Nec
reicit quemquam philosophia nec eligit: omnibus lucet. [3] Patricius
Socrates non fuit; Cleanthes aquam traxit et rigando horto locauit manus;
Platonem non accepit nobilem philosophia sed fecit: quid est quare desperes
his te posse fieri parem? Omnes hi maiores tui sunt, si te illis geris
dignum; geres autem, si hoc protinus tibi ipse persuaseris, a nullo te
nobilitate superari. [4] Omnibus nobis totidem ante nos sunt; nullius non
origo ultra memoriam iacet. Platon ait neminem regem non ex seruis esse
oriundum, neminem non seruum ex regibus. Omnia ista longa uarietas miscuit
et sursum deorsum fortuna uersauit. [5] Quis est generosus? ad uirtutem
bene a natura compositus. Hoc unum intuendum est: alioquin si ad uetera
reuocas, nemo non inde est ante quod nihil est. A primo mundi ortu usque in
hoc tempus perduxit nos ex splendidis sordidisque alternata series. Non
facit nobilem atrium plenum fumosis imaginibus; nemo in nostram gloriam
uixit nec quod ante nos fuit nostrum est: animus facit nobilem, cui ex
quacumque condicione supra fortunam licet surgere. [6] Puta itaque te non
equitem Romanum esse sed libertinum: potes hoc consequi, ut solus sis liber
inter ingenuos. 'Quomodo?' inquis. Si mala bonaque non populo auctore
distineris. Intuendum est non unde ueniant, sed quo eant. Si quid est quod
uitam beatam potest facere, id bonum est suo iure; deprauari enim in malum
non potest. [7] Quid est ergo in quo erratur, cum omnes beatam uitam
optent? quod instrumenta eius pro ipsa habent et illam dum petunt fugiunt.
Nam cum summa uitae beatae sit solida securitas et eius inconcussa fiducia,
sollicitudinis colligunt causas et per insidiosum iter uitae non tantum
ferunt sarcinas sed trahunt; ita longius ab effectu eius quod petunt semper
abscedunt et quo plus operae impenderunt, hoc se magis impediunt et
feruntur retro. Quod euenit in labyrintho properantibus: ipsa illos
uelocitas implicat. Vale.

  ľ45

XLV. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Librorum istic inopiam esse quereris. Non refert quam multos sed quam
bonos habeas: lectio certa prodest, uaria delectat. Qui quo destinauit
peruenire uult unam sequatur uiam, non per multas uagetur: non ire istuc
sed errare est. [2] 'Vellem' inquis '<non> magis consilium mihi quam libros
dares.' Ego uero quoscumque habeo mittere paratus sum et totum horreum
excutere; me quoque isto, si possem, transferrem, et nisi mature te finem
officii sperarem impetraturum, hanc senilem expeditionem indixissem mihi
nec me Charybdis et Scylla et fabulosum istud fretum deterrere potuissent.
Tranassem ista, non solum traiecissem, dummodo te complecti possem et
praesens aestimare quantum animo creuisses.

[3] Ceterum quod libros meos tibi mitti desideras, non magis ideo me
disertum puto quam formonsum putarem si imaginem meam peteres. Indulgentiae
scio istud esse, non iudici; et si modo iudici est, indulgentia tibi
imposuit. [4] Sed qualescumque sunt, tu illos sic lege tamquam uerum
quaeram adhuc, non sciam, et contumaciter quaeram. Non enim me cuiquam
emancipaui, nullius nomen fero; multum magnorum uirorum iudicio credo,
aliquid et meo uindico. Nam illi quoque non inuenta sed quaerenda nobis
reliquerunt, et inuenissent forsitan necessaria nisi et superuacua
quaesissent. [5] Multum illis temporis uerborum cauillatio eripuit,
captiosae disputationes quae acumen irritum exercent. Nectimus nodos et
ambiguam significationem uerbis illigamus ac deinde dissoluimus: tantum
nobis uacat? iam uiuere, iam mori scimus? Tota illo mente pergendum est ubi
prouideri debet ne res nos, non uerba decipiant. [6] Quid mihi uocum
similitudines distinguis, quibus nemo umquam nisi dum disputat captus est?
Res fallunt: illas discerne. Pro bonis mala amplectimur; optamus contra id
quod optauimus; pugnant uota nostra cum uotis, consilia cum consilis. [7]
Adulatio quam similis est amicitiae! Non imitatur tantum illam sed uincit
et praeterit; apertis ac propitiis auribus recipitur et in praecordia ima
descendit, eo ipso gratiosa quo laedit: doce quemadmodum hanc similitudinem
possim dinoscere. Venit ad me pro amico blandus inimicus; uitia nobis sub
uirtutum nomine obrepunt: temeritas sub titulo fortitudinis latet,
moderatio uocatur ignauia, pro cauto timidus accipitur. In his magno
periculo erramus: his certas notas imprime. [8] Ceterum qui interrogatur an
cornua habeat non est tam stultus ut frontem suam temptet, nec rursus tam
ineptus aut hebes ut nesciat <nisi> tu illi subtilissima collectione
persuaseris. Sic ista sine noxa decipiunt quomodo praestigiatorum acetabula
et calculi, in quibus me fallacia ipsa delectat. Effice ut quomodo fiat
intellegam: perdidi lusum. Idem de istis captionibus dico - quo enim nomine
potius sophismata appellem? -: nec ignoranti nocent nec scientem iuuant.

[9] Si utique uis uerborum ambiguitates diducere, hoc nos doce, beatum non
eum esse quem uulgus appellat, ad quem pecunia magna confluxit, sed illum
cui bonum omne in animo est, erectum et excelsum et mirabilia calcantem,
qui neminem uidet cum quo se commutatum uelit, qui hominem ea sola parte
aestimat qua homo est, qui natura magistra utitur, ad illius leges
componitur, sic uiuit quomodo illa praescripsit; cui bona sua nulla uis
excutit, qui mala in bonum uertit, certus iudicii, inconcussus, intrepidus;
quem aliqua uis mouet, nulla perturbat; quem fortuna, cum quod habuit telum
nocentissimum ui maxima intorsit, pungit, non uulnerat, et hoc raro; nam
cetera eius tela, quibus genus humanum debellatur, grandinis more
dissultant, quae incussa tectis sine ullo habitatoris incommodo crepitat ac
soluitur. [10] Quid me detines in eo quem tu ipse pseudomenon appellas, de
quo tantum librorum compositum est? Ecce tota mihi uita mentitur: hanc
coargue, hanc ad uerum, si acutus es, redige. Necessaria iudicat quorum
magna pars superuacua est; etiam quae non est superuacua nihil in se
momenti habet in hoc, ut possit fortunatum beatumque praestare. Non enim
statim bonum est, si quid necessarium est: aut proicimus bonum, si hoc
nomen pani et polentae damus et ceteris sine quibus uita non ducitur. [11]
Quod bonum est utique necessarium est: quod necessarium est non utique
bonum est, quoniam quidem necessaria sunt quaedam eademque uilissima. Nemo
usque eo dignitatem boni ignorat ut illud ad haec in diem utilia demittat.
[12] Quid ergo? non eo potius curam transferes, ut ostendas omnibus magno
temporis impendio quaeri superuacua et multos transisse uitam dum uitae
instrumenta conquirunt? Recognosce singulos, considera uniuersos: nullius
non uita spectat in crastinum. [13] Quid in hoc sit mali quaeris?
Infinitum. Non enim uiuunt sed uicturi sunt: omnia differunt. Etiamsi
attenderemus, tamen nos uita praecurreret; nunc uero cunctantes quasi
aliena transcurrit et ultimo die finitur, omni perit.

Sed ne epistulae modum excedam, quae non debet sinistram manum legentis
implere, in alium diem hanc litem cum dialecticis differam nimium
subtilibus et hoc solum curantibus, non et hoc. Vale.

  ľ46

XLVI. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Librum tuum quem mihi promiseras accepi et tamquam lecturus ex commodo
adaperui ac tantum degustare uolui; deinde blanditus est ipse ut procederem
longius. Qui quam disertus fuerit ex hoc intellegas licet: leuis mihi uisus
est, cum esset nec mei nec tui corporis, sed qui primo aspectu aut Titi
Liuii aut Epicuri posset uideri. Tanta autem dulcedine me tenuit et traxit
ut illum sine ulla dilatione perlegerim. Sol me inuitabat, fames admonebat,
nubes minabantur; tamen exhausi totum. [2] Non tantum delectatus sed
gauisus sum. Quid ingenii iste habuit, quid animi! Dicerem 'quid impetus!',
si interquieuisset, si <ex> interuallo surrexisset; nunc non fuit impetus
sed tenor. Compositio uirilis et sancta; nihilominus interueniebat dulce
illud et loco lene. Grandis, erectus es: hoc te uolo tenere, sic ire. Fecit
aliquid et materia; ideo eligenda est fertilis, quae capiat ingenium, quae
incitet.

[3] <De> libro plura scribam cum illum retractauero; nunc parum mihi sedet
iudicium, tamquam audierim illa, non legerim. Sine me et inquirere. Non est
quod uerearis: uerum audies. O te hominem felicem, quod nihil habes propter
quod quisquam tibi tam longe mentiatur! nisi quod iam etiam ubi causa
sublata est mentimur consuetudinis causa. Vale.

  ľ47

XLVII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Libenter ex iis qui a te ueniunt cognoui familiariter te cum seruis
tuis uiuere: hoc prudentiam tuam, hoc eruditionem decet. 'Serui sunt.' Immo
homines. 'Serui sunt ' Immo contubernales. 'Serui sunt.' Immo humiles
amici. 'Serui sunt.' Immo conserui, si cogitaueris tantundem in utrosque
licere fortunae. [2] Itaque rideo istos qui turpe existimant cum seruo suo
cenare: quare, nisi quia superbissima consuetudo cenanti domino stantium
seruorum turbam circumdedit? Est ille plus quam capit, et ingenti auiditate
onerat distentum uentrem ac desuetum iam uentris officio, ut maiore opera
omnia egerat quam ingessit. [3] At infelicibus seruis mouere labra ne in
hoc quidem ut loquantur, licet; uirga murmur omne compescitur, et ne
fortuita quidem uerberibus excepta sunt, tussis, sternumenta, singultus;
magno malo ulla uoce interpellatum silentium luitur; nocte tota ieiuni
mutique perstant. [4] Sic fit ut isti de domino loquantur quibus coram
domino loqui non licet. At illi quibus non tantum coram dominis sed cum
ipsis erat sermo, quorum os non consuebatur, parati erant pro domino
porrigere ceruicem, periculum imminens in caput suum auertere; in conuiuiis
loquebantur, sed in tormentis tacebant. [5] Deinde eiusdem arrogantiae
prouerbium iactatur, totidem hostes esse quot seruos: non habemus illos
hostes sed facimus. Alia interim crudelia, inhumana praetereo, quod ne
tamquam hominibus quidem sed tamquam iumentis abutimur. [quod] Cum ad
cenandum discubuimus, alius sputa deterget, alius reliquias temulentorum
<toro> subditus colligit. [6] Alius pretiosas aues scindit; per pectus et
clunes certis ductibus circumferens eruditam manum frusta excutit, infelix,
qui huic uni rei uiuit, ut altilia decenter secet, nisi quod miserior est
qui hoc uoluptatis causa docet quam qui necessitatis discit. [7] Alius uini
minister in muliebrem modum ornatus cum aetate luctatur: non potest
effugere pueritiam, retrahitur, iamque militari habitu glaber retritis
pilis aut penitus euulsis tota nocte peruigilat, quam inter ebrietatem
domini ac libidinem diuidit et in cubiculo uir, in conuiuio puer est. [8]
Alius, cui conuiuarum censura permissa est, perstat infelix et exspectat
quos adulatio et intemperantia aut gulae aut linguae reuocet in crastinum.
Adice obsonatores quibus dominici palati notitia subtilis est, qui sciunt
cuius illum rei sapor excitet, cuius delectet aspectus, cuius nouitate
nauseabundus erigi possit, quid iam ipsa satietate fastidiat, quid illo die
esuriat. Cum his cenare non sustinet et maiestatis suae deminutionem putat
ad eandem mensam cum seruo suo accedere. Di melius! quot ex istis dominos
habet! [9] Stare ante limen Callisti domi num suum uidi et eum qui illi
impegerat titulum, qui inter reicula manicipia produxerat, aliis
intrantibus excludi. Rettulit illi gratiam seruus ille in primam decuriam
coniectus, in qua uocem praeco experitur: et ipse illum inuicem apologauit,
et ipse non iudicauit domo sua dignum. Dominus Callistum uendidit: sed
domino quam multa Callistus!

[10] Vis tu cogitare istum quem seruum tuum uocas ex isdem seminibus ortum
eodem frui caelo, aeque spirare, aeque uiuere, aeque mori! tam tu illum
uidere ingenuum potes quam ille te seruum. Variana clade multos
splendidissime natos, senatorium per militiam auspicantes gradum, fortuna
depressit: alium ex illis pastorem, alium custodem casae fecit. Contemne
nunc eius fortunae hominem in quam transire dum contemnis potes.

[11] Nolo in ingentem me locum immittere et de usu seruorum disputare, in
quos superbissimi, crudelissimi, contumeliosissimi sumus. Haec tamen
praecepti mei summa est: sic cum inferiore uiuas quemadmodum tecum
superiorem uelis uiuere. Quotiens in mentem uenerit quantum tibi in seruum
<tuum> liceat, ueniat in mentem tantundem in te domino tuo licere. [12] 'At
ego' inquis 'nullum habeo dominum.' Bona aetas est: forsitan habebis.
Nescis qua aetate Hecuba seruire coeperit, qua Croesus, qua Darei mater,
qua Platon, qua Diogenes? [13] Viue cum seruo clementer, comiter quoque, et
in sermonem illum admitte et in consilium et in conuictum.

Hoc loco acclamabit mihi tota manus delicatorum 'nihil hac re humilius,
nihil turpius'. Hos ego eosdem deprehendam alienorum seruorum osculantes
manum. [14] Ne illud quidem uidetis, quam omnem inuidiam maiores nostri
dominis, omnem contumeliam seruis detraxerint? Dominum patrem familiae
appellauerunt, seruos - quod etiam in mimis adhuc durat - familiares;
instituerunt diem festum, non quo solo cum seruis domini uescerentur, sed
quo utique; honores illis in domo gerere, ius dicere permiserunt et domum
pusillam rem publicam esse iudicauerunt. [15] 'Quid ergo? omnes seruos
admouebo mensae meae?' Non magis quam omnes liberos. Erras si existimas me
quosdam quasi sordidioris operae reiecturum, ut puta illum mulionem et
illum bubulcum. Non ministeriis illos aestimabo sed moribus: sibi quisque
dat mores, ministeria casus assignat. Quidam cenent tecum quia digni sunt,
quidam ut sint; si quid enim in illis ex sordida conuersatione seruile est,
honestiorum conuictus excutiet. [16] Non est, mi Lucili, quod amicum tantum
in foro et in curia quaeras: si diligenter attenderis, et domi inuenies.
Saepe bona materia cessat sine artifice: tempta et experire. Quemadmodum
stultus est qui equum empturus non ipsum inspicit sed stratum eius ac
frenos, sic stultissimus est qui hominem aut ex ueste aut ex condicione,
quae uestis modo nobis circumdata est, aestimat. [17] 'Seruus est.' Sed
fortasse liber animo. 'Seruus est.' Hoc illi nocebit? Ostende quis non sit:
alius libidini seruit, alius auaritiae, alius ambitioni, <omnes spei>,
omnes timori. Dabo consularem aniculae seruientem, dabo ancillulae diuitem,
ostendam nobilissimos iuuenes mancipia pantomimorum: nulla seruitus turpior
est quam uoluntaria. Quare non est quod fastidiosi isti te deterreant
quominus seruis tuis hilarem te praestes et non superbe superiorem: colant
potius te quam timeant.

[18] Dicet aliquis nunc me uocare ad pilleum seruos et dominos de fastigio
suo deicere, quod dixi, 'colant potius dominum quam timeant'. 'Ita' inquit
'prorsus? colant tamquam clientes, tamquam salutatores?' Hoc qui dixerit
obliuiscetur id dominis parum non esse quod deo sat est. Qui colitur, et
amatur: non potest amor cum timore misceri. [19] Rectissime ergo facere te
iudico quod timeri a seruis tuis non uis, quod uerborum castigatione
uteris: uerberibus muta admonentur. Non quidquid nos offendit et laedit;
sed ad rabiem cogunt peruenire deliciae, ut quidquid non ex uoluntate
respondit iram euocet. [20] Regum nobis induimus animos; nam illi quoque
obliti et suarum uirium et imbecillitas alienae sic excandescunt, sic
saeuiunt, quasi iniuriam acceperint, a cuius rei periculo illos fortunae
suae magnitudo tutissimos praestat. Nec hoc ignorant, sed occasionem
nocendi captant querendo; acceperunt iniuriam ut facerent.

[21] Diutius te morari nolo; non est enim tibi exhortatione opus. Hoc
habent inter cetera boni mores: placent sibi, permanent. Leuis est malitia,
saepe mutatur, non in melius sed in aliud. Vale.

  ľ48

XLVIII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Ad epistulam quam mihi ex itinere misisti, tam longam quam ipsum iter
fuit, postea rescribam; seducere me debeo et quid suadeam circumspicere.
Nam tu quoque, qui consulis, diu an consuleres cogitasti: quanto magis hoc
mihi faciendum est, cum longiore mora opus sit ut soluas quaestionem quam
ut proponas? utique cum aliud tibi expediat, aliud mihi. [2] Iterum ego
tamquam Epicureus loquor? mihi uero idem expedit quod tibi: aut non sum
amicus, nisi quidquid agitur ad te pertinens meum est. Consortium rerum
omnium inter nos facit amicitia; nec secundi quicquam singulis est nec
aduersi; in commune uiuitur. Nec potest quisquam beate degere qui se tantum
intuetur, qui omnia ad utilitates suas conuertit: alteri uiuas oportet, si
uis tibi uiuere. [3] Haec societas diligenter et sancte obseruata, quae nos
homines hominibus miscet et iudicat aliquod esse commune ius generis
humani, plurimum ad illam quoque de qua loquebar interiorem societatem
amicitiae colendam proficit; omnia enim cum amico communia habebit qui
multa cum homine.

[4] Hoc, Lucili uirorum optime, mihi ab istis subtilibus praecipi malo,
quid amico praestare debeam, quid homini, quam quot modis 'amicus' dicatur,
et 'homo' quam multa significet. In diuersum ecce sapientia et stultitia
discedunt! cui accedo? in utram ire partem iubes? Illi homo pro amico est,
huic amicus non est pro homine; ille amicum sibi parat, hic se amico: tu
mihi uerba distorques et syllabas digeris. [5] Scilicet nisi
interrogationes uaferrimas struxero et conclusione falsa a uero nascens
mendacium adstrinxero, non potero a fugiendis petenda secernere. Pudet me:
in re tam seria senes ludimus. [Vale. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM.]

[6] 'Mus syllaba est; mus autem caseum rodit; syllaba ergo caseum rodit.'
Puta nunc me istuc non posse soluere: quod mihi ex ista inscientia
periculum imminet? quod incommodum? Sine dubio uerendum est ne quando in
muscipulo syllabas capiam, aut ne quando, si neglegentior fuero, caseum
liber comedat. Nisi forte illa acutior est collectio: 'mus syllaba est;
syllaba autem caseum non rodit; mus ergo caseum non rodit'. [7] O pueriles
ineptias! in hoc supercilia subduximus? in hoc barbam demisimus? hoc est
quod tristes docemus et pallidi? Vis scire quid philosophia promittat
generi humano? consilium. Alium mors uocat, alium paupertas urit, alium
diuitiae uel alienae torquent uel suae; ille malam fortunam horret, hic se
felicitati suae subducere cupit; hunc homines male habent, illum dii. Quid
mihi lusoria ista componis? non est iocandi locus: ad miseros aduocatus es.
Opem laturum te naufragis, captis, aegris, egentibus, intentae securi
subiectum praestantibus caput pollicitus es: quo diuerteris? quid agis? Hic
cum quo ludis timet: succurre, quidquid laqueti respondentium poenis.
Omnes undique ad te manus tendunt, perditae uitae perituraeque auxilium
aliquod implorant, in te spes opesque sunt; rogant ut ex tanta illos
uolutatione extrahas, ut disiectis et errantibus clarum ueritatis lumen
ostendas. [9] Dic quid natura necessarium fecerit, quid superuacuum, quam
faciles <leges> posuerit, quam iucunda sit uita, quam expedita illas
sequentibus, quam acerba et implicita eorum qui opinioni plus quam naturae
crediderunt *** si prius docueris quam partem eorum leuatura sint. Quid
istorum cupiditates demit? quid temperat? Utinam tantum non prodessent!
nocent. Hoc tibi cum uoles manifestissimum faciam, comminui et debilitari
generosam indolem in istas argutias coniectam. [10] Pudet dicere contra
fortunam militaturis quae porrigant tela, quemadmodum illos subornent. Hac
ad summum bonum itur? per istud philosophiae 'siue niue' et turpes
infamesque etiam ad album sedentibus exceptiones? Quid enim aliud agitis,
cum eum quem interrogatis scientes in fraudem inducitis, quam ut formula
cecidisse uideatur? Sed quemadmodum illos praetor, sic hos philosophia in
integrum restituit. [11] Quid disceditis ab ingentibus promissis et grandia
locuti, effecturos uos ut non magis auri fulgor quam gladii praestringat
oculos meos, ut ingenti constantia et quod omnes optant et quod omnes
timent calcem, ad grammaticorum elementa descenditis? Quid dicitis?

sic itur ad astra

Hoc enim est quod mihi philosophia promittit, ut parem deo faciat; ad hoc
inuitatus sum, ad hoc ueni: fidem praesta.

[12] Quantum potes ergo, mi Lucili, reduc te ab istis exceptionibus et
praescriptionibus philosophorum: aperta decent et simplicia bonitatem.
Etiam si multum superesset aetatis, parce dispensandum erat ut sufficeret
necessariis: nunc quae dementia est superuacua discere in tanta temporis
egestate! Vale.

  ľ49

XLIX. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Est quidem, mi Lucili, supinus et neglegens qui in amici memoriam ab
aliqua regione admonitus reducitur; tamen repositum in animo nostro
desiderium loca interdum familiaria euocant, nec exstinctam memoriam
reddunt sed quiescentem irritant, sicut dolorem lugentium, etiam si
mitigatus est tempore, aut seruulus familiaris amisso aut uestis aut domus
renouat. Ecce Campania et maxime Neapolis ac Pompeiorum tuorum conspectus
incredibile est quam recens desiderium tui fecerint: totus mihi in oculis
es. Cum maxime a te discedo; uideo lacrimas combibentem et affectibus tuis
inter ipsam coercitionem exeuntibus non satis resistentem.

[2] Modo amisisse te uideor; quid enim non 'modo' est, si recorderis? Modo
apud Sotionem philosophum puer sedi, modo causas agere coepi, modo desii
uelle agere, modo desii posse. Infinita est uelocitas temporis, quae magis
apparet respicientibus. Nam ad praesentia intentos fallit; adeo praecipitis
fugae transitus lenis est. [3] Causam huius rei quaeris? quidquid temporis
transit eodem loco est; pariter aspicitur, una iacet; omnia in idem
profundum cadunt. Et alioqui non possunt longa interualla esse in ea re
quae tota breuis est. Punctum est quod uiuimus et adhuc puncto minus; sed
et hoc minimum specie quadam longioris spatii natura derisit: aliud ex hoc
infantiam fecit, aliud pueritiam, aliud adulescentiam, aliud inclinationem
quandam ab adulescentia ad senectutem, aliud ipsam senectutem. In quam
angusto quodam quot gradus posuit! [4] Modo te prosecutus sum; et tamen hoc
'modo' aetatis nostrae bona portio est, cuius breuitatem aliquando
defecturam cogitemus. Non solebat mihi tam uelox tempus uideri: nunc
incredibilis cursus apparet, siue quia admoueri lineas sentio, siue quia
attendere coepi et computare damnum meum.

Eo magis itaque indignor aliquos ex hoc tempore quod sufficere ne ad
necessaria quidem potest, [5] etiam si custoditum diligentissime fuerit, in
superuacua maiorem partem erogare. Negat Cicero, si duplicetur sibi aetas,
habiturum se tempus quo legat lyricos: eodem loco <pono> dialecticos:
tristius inepti sunt. Illi ex professo lasciuiunt, hi agere ipsos aliquid
existimant. [6] Nec ego nego prospicienda ista, sed prospicienda tantum et
a limine salutanda, in hoc unum, ne uerba nobis dentur et aliquid esse in
illis magni ac secreti boni iudicemus. Quid te torques et maceras in ea
quaestione quam subtilius est contempsisse quam soluere? Securi est et ex
commodo migrantis minuta conquirere: cum hostis instat a tergo et mouere se
iussus est miles, necessitas excutit quidquid pax otiosa collegerat. [7]
Non uacat mihi uerba dubie cadentia consectari et uafritiam in illis meam
experiri.

Aspice qui coeant populi, quae moenia clusis
ferrum acuant portis.

Magno mihi animo strepitus iste belli circumsonantis exaudiendus est. [8]
Demens omnibus merito uiderer, si cum saxa in munimentum murorum senes
feminaeque congererent, cum iuuentus intra portas armata signum eruptionis
exspectaret aut posceret, cum hostilia in portis tela uibrarent et ipsum
solum suffossionibus et cuniculis tremeret, sederem otiosus et eiusmodi
quaestiunculas ponens: 'quod non perdidisti habes; cornua autem non
perdidisti; cornua ergo habes' aliaque ad exemplum huius acutae
delirationis concinnata. [9] Atqui aeque licet tibi demens uidear si istis
impendero operam: et nunc obsideor. Tunc tamen periculum mihi obsesso
externum immineret, murus me ab hoste secerneret: nunc mortifera mecum
sunt. Non uaco ad istas ineptias; ingens negotium in manibus est. Quid
agam? mors me sequitur, fugit uita. [10] Aduersus haec me doce aliquid;
effice ut ego mortem non fugiam, uita me non effugiat. Exhortare aduersus
difficilia, [de aequanimitate] aduersus ineuitabilia; angustias temporis
mei laxa. Doce non esse positum bonum uitae in spatio eius sed in usu posse
fieri, immo saepissime fieri, ut qui diu uixit parum uixerit. Dic mihi
dormituro 'potes non expergisci'; dic experrecto 'potes non dormire
amplius'. Dic exeunti 'potes non reuerti'; dic redeunti 'potes non exire'.
[11] Erras si in nauigatione tantum existimas minimum esse quo <a> morte
uita diducitur: in omni loco aeque tenue interuallum est. Non ubique se
mors tam prope ostendit: ubique tam prope est. Has tenebras discute, et
facilius ea trades ad quae praeparatus sum. Dociles natura nos edidit, et
rationem dedit imperfectam, sed quae perfici posset. [12] De iustitia mihi,
de pietate disputa, de frugalitate, de pudicitia utraque, et illa cui
alieni corporis abstinentia est, et hac cui sui cura. Si me nolueris per
deuia ducere, facilius ad id quo tendo perueniam; nam, ut ait ille
tragicus, 'ueritatis simplex oratio est', ideoque illam implicari non
oportet; nec enim quicquam minus conuenit quam subdola ista calliditas
animis magna conantibus. Vale.

  ľ50

L. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Epistulam tuam accepi post multos menses quam miseras; superuacuum
itaque putaui ab eo qui afferebat quid ageres quaerere. Valde enim bonae
memoriae est, si meminit; et tamen spero te sic iam uiuere ut, ubicumque
eris, sciam quid agas. Quid enim aliud agis quam ut meliorem te ipse
cotidie facias, ut aliquid ex erroribus ponas, ut intellegas tua uitia esse
quae putas rerum? Quaedam enim locis et temporibus adscribimus; at illa,
quocumque transierimus, secutura sunt. [2] Harpasten, uxoris meae fatuam,
scis hereditarium onus in domo mea remansisse. Ipse enim auersissimus ab
istis prodigiis sum; si quando fatuo delectari uolo, non est mihi longe
quaerendus: me rideo. Haec fatua subito desiit uidere. Incredibilem rem
tibi narro, sed ueram: nescit esse sc caecam; subinde paedagogum suum rogat
ut migret, ait domum tenebricosam esse. [3] Hoc quod in illa ridemus
omnibus nobis accidere liqueat tibi: nemo se auarum esse intellegit, nemo
cupidum. Caeci tamen ducem quaerunt, nos sine duce erramus et dicimus, 'non
ego ambitiosus sum, sed nemo aliter Romae potest uiuere; non ego sumptuosus
sum, sed urbs ipsa magnas impensas exigit; non est meum uitium quod
iracundus sum, quod nondum constitui certum genus uitae: adulescentia haec
facit'.

[4] Quid nos decipimus? non est extrinsecus malum nostrum: intra nos est,
in uisceribus ipsis sedet, et ideo difficulter ad sanitatem peruenimus quia
nos aegrotare nescimus. Si curari coeperimus, quando tot morborum tantas
uires discutiemus? Nunc uero ne quaerimus quidem medicum, qui minus negotii
haberet si adhiberetur ad recens uitium; sequerentur teneri et rudes animi
recta monstrantem. [5] Nemo difficulter ad naturam reducitur nisi qui ab
illa defecit: erubescimus discere bonam mentem. At mehercules, <si> turpe
est magistrum huius rei quaerere, illud desperandum est, posse nobis casu
tantum bonum influere: laborandum est et, ut uerum dicam, ne labor quidem
magnus est, s modo, ut dixi, ante animum nostrum formare incipimus et
recorrigere quam indurescat prauitas eius. [6] Sed nec indurata despero:
nihil est quod non expugnet pertinax opera et intenta ac diligens cura.
Robora m rectum quamuis flexa reuocabis; curuatas trabes calor explicat et
aliter natae in id finguntur quod usus noster exigit: quanto facilius
animus accipit formam, flexibilis et omni umore obsequentior! Quid enim est
aliud animus quam quodam modo se habens spiritus? uides autem tanto
spiritum esse faciliorem omni alia materia quanto tenuior est. [7] Illud,
mi Lucili, non est quod te impediat quominus de nobis bene speres, quod
malitia nos iam tenet, quod diu in possessione nostri est: ad neminem ante
bona mens uenit quam mala; omnes praeoccupati sumus; uirtutes discere uitia
dediscere <est>. [8] Sed eo maiore animo ad emendationem nostri debemus
accedere quod semel traditi nobis boni perpetua possessio est; non
dediscitur uirtus. Contraria enim male in alieno haerent, ideo depelli et
exturbari possunt; fideliter sedent quae in locum suum ueniunt. Virtus
secundum naturam est, uitia inimica et infesta sunt. [9] Sed quemadmodum
uirtutes receptae exire non possunt facilisque earum tutela est, ita
initium ad illas eundi arduum, quia hoc proprium imbecillae mentis atque
aegrae est, formidare inexperta; itaque cogenda est ut incipiat. Deinde non
est acerba medicina; protinus enim delectat, dum sanat. Aliorum remediorum
post sanitatem uoluptas est, philosophia pariter et salutaris et dulcis
est. Vale.

  ľ51

LI. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Quomodo quisque potest, mi Lucili: tu istic habes Aetnam, <et illuc>
nobilissimum Siciliae montem - quem quare dixerit Messala unicum, siue
Valgius, apud utrumque enim legi, non reperio, cum plurima loca euomant
ignem, non tantum edita, quod crebrius euenit, uidelicet quia ignis in
altissimum effertur, sed etiam iacentia -, nos, utcumque possumus, contenti
sumus Bais; quas postero die quam attigeram reliqui, locum ob hoc
deuitandum, cum habeat quasdam naturales dotes, quia illum sibi celebrandum
luxuria desumpsit.

[2] 'Quid ergo? ulli loco indicendum est odium?' Minime; sed quemadmodum
aliqua uestis sapienti ac probo uiro magis conuenit quam aliqua, nec ullum
colorem ille odit sed aliquem parum putat aptum esse frugalitatem professo,
sic regio quoque est quam sapiens uir aut ad sapientiam tendens declinet
tamquam alienam bonis moribus. [3] Itaque de secessu cogitans numquam
Canopum eliget, quamuis neminem Canopus esse frugi uetet, ne Baias quidem:
deuersorium uitiorum esse coeperunt. Illic sibi plurimum luxuria permittit,
illic, tamquam aliqua licentia debeatur loco, magis soluitur. [4] Non
tantum corpori sed etiam moribus salubrem locum eligere debemus;
quemadmodum inter tortores habitare nolim, sic ne inter popinas quidem.
Videre ebrios per litora errantes et comessationes nauigantium et
symphoniarum cantibus strepentes lacus et alia quae uelut soluta legibus
luxuria non tantum peccat sed publicat, quid necesse est? [5] Id agere
debemus ut irritamenta uitiorum quam longissime profugiamus; indurandus est
animus et a blandimentis uoluptatum procul abstrahendus. Una Hannibalem
hiberna soluerunt et indomitum illum niuibus atque Alpibus uirum
eneruauerunt fomenta Campaniae: armis uicit, uitiis uictus est. [6] Nobis
quoque militandum est, et quidem genere militiae quo numquam quies, numquam
otium datur: debellandae sunt in primis uoluptates, quae, ut uides, saeua
quoque ad se ingenia rapuerunt. Si quis sibi proposuerit quantum operis
aggressus sit, sciet nihil delicate, nihil molliter esse faciendum. Quid
mihi cum istis calentibus stagnis? quid cum sudatoriis, in quae siccus
uapor corpora exhausurus includitur? omnis sudor per laborem exeat. [7] Si
faceremus quod fecit Hannibal, ut interrupto cursu rerum omissoque bello
fouendis corporibus operam daremus, nemo non intempestiuam desidiam,
uictori quoque, nedum uincenti, periculosam, merito reprehenderet: minus
nobis quam illis Punica signa sequentibus licet, plus periculi restat
cedentibus, plus operis etiam perseuerantibus. [8] Fortuna mecum bellum
gerit: non sum imperata facturus; iugum non recipio, immo, quod maiore
uirtute faciendum est, excutio. Non est emolliendus animus: si uoluptati
cessero, cedendum est dolori, cedendum est labori, cedendum est paupertati;
idem sibi in me iuris esse uolet et ambitio et ira; inter tot affectus
distrahar, immo discerpar. [9] Libertas proposita est; ad hoc praemium
laboratur. Quae sit libertas quaeris? Nulli rei seruire, nulli necessitati,
nullis casibus, fortunam in aequum deducere. Quo die illam intellexero plus
posse, nil poterit: ego illam feram, cum in manu mors sit?

[10] His cogitationibus intentum loca seria sanctaque eligere oportet;
effeminat animos amoenitas nimia, nec dubie aliquid ad corrumpendum uigorem
potest regio. Quamlibet uiam iumenta patiuntur quorum durata in aspero
ungula est: in molli palustrique pascuo saginata cito subteruntur. Et
fortior miles ex confragoso uenit: segnis est urbanus et uerna. Nullum
laborem recusant manus quae ad arma ab aratro transferuntur: in primo
deficit puluere ille unctus et nitidus. [11] Seuerior loci disciplina
firmat ingenium aptumque magnis conatibus reddit. Literni honestius Scipio
quam Bais exulabat: ruina eiusmodi non est tam molliter collocanda. Illi
quoque ad quos primos fortuna populi Romani publicas opes transtulit, C.
Marius et Cn. Pompeius et Caesar, exstruxerunt quidem uillas in regione
Baiana, sed illas imposuerunt summis iugis montium: uidebatur hoc magis
militare, ex edito speculari late longeque subiecta. Aspice quam positionem
elegerint, quibus aedificia excitauerint locis et qualia: scies non uillas
esse sed castra. [12] Habitaturum tu putas umquam fuisse illic M. Catonem,
ut praenauigantes adulteras dinumeraret et tot genera cumbarum uariis
coloribus picta et fluuitantem toto lacu rosam, ut audiret canentium
nocturna conuicia? nonne ille manere intra uallum maluisset, quod in unam
noctem manu sua ipse duxisset? Quidni mallet, quisquis uir est, somnum suum
classico quam symphonia rumpi?

[13] Sed satis diu cum Bais litigauimus, numquam satis cum uitiis, quae,
oro te, Lucili, persequere sine modo, sine fine; nam illis quoque nec finis
est nec modus. Proice quaecumque cor tuum laniant, quae si aliter extrahi
nequirent, cor ipsum cum illis reueliendum erat. Voluptates praecipue
exturba et inuisissimas habe: latronum more, quos 'philÍtas' Aegyptii
uocant, in hoc nos amplectuntur, ut strangulent. Vale.

  ľ52

LII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Quid est hoc, Lucili, quod nos alio tendentes alio trahit et eo unde
recedere cupimus impellit? quid colluctatur cum animo nostro nec permittit
nobis quicquam semel uelle? Fluctuamur inter uaria consilia; nihil libere
uolumus, nihil absolute, nihil semper. [2] 'Stultitia' inquis 'est cui
nihil constat, nihil diu placet.' Sed quomodo nos aut quando ab illa
reuellemus? Nemo per se satis ualet ut emergat; oportet manum aliquis
porrigat, aliquis educat. [3] Quosdam ait Epicurus ad ueritatem sine ullius
adiutorio exisse, fecisse sibi ipsos uiam; hos maxime laudat quibus ex se
impetus fuit, qui se ipsi protulerunt: quosdam indigere ope aliena, non
ituros si nemo praecesserit, sed bene secuturos. Ex his Metrodorum ait
esse; egregium hoc quoque, sed secundae sortis ingenium. Nos ex illa prima
nota non sumus; bene nobiscum agitur, si in secundam recipimur. Ne hunc
quidem contempseris hominem qui alieno beneficio esse saluus potest; et hoc
multum est, uelle seruari. [4] Praeter haec adhuc inuenies genus aliud
hominum ne ipsum quidem fastidiendum eorum qui cogi ad rectum compellique
possunt, quibus non duce tantum opus sit sed adiutore et, ut ita dicam,
coactore; hic tertius color est. Si quaeris huius quoque exemplar,
Hermarchum ait Epicurus talem fuisse. Itaque alteri magis gratulatur,
alterum magis suspicit; quamuis enim ad eundem finem uterque peruenerit,
tamen maior est laus idem effecisse in difficiliore materia. [5] Puta enim
duo aedificia excitata esse, ambo paria, aeque excelsa atque magnifica.
Alter puram aream accepit, illic protinus opus creuit; alterum fundamenta
lassarunt in mollem et fluuidam humum missa multumque laboris exhaustum est
dum peruenitur ad solidum: intuentibus quidquid fecit <alter> *** alterius
magna pars et difficilior latet. [6] Quaedam ingenia facilia, expedita,
quaedam manu, quod aiunt, facienda sunt et in fundamentis suis occupata.
Itaque illum ego feliciorem dixerim qui nihil negotii secum habuit, hunc
quidem melius de se meruisse qui malignitatem naturae suae uicit et ad
sapientiam se non perduxit sed extraxit.

[7] Hoc durum ac laboriosum ingenium nobis datum scias licet; imus per
obstantia. Itaque pugnemus, aliquorum inuocemus auxilium. 'Quem' inquis
'inuocabo? Hunc aut illum?' Tu uero etiam ad priores reuertere, qui uacant;
adiuuare nos possunt non tantum qui sunt, sed qui fuerunt. [8] Ex his autem
qui sunt eligamus non eos qui uerba magna celeritate praecipitant et
communes locos uoluunt et in priuato circulantur, sed eos qui uita docent,
qui cum dixerunt quid faciendum sit probant faciendo, qui docent quid
uitandum sit nec umquam in eo quod fugiendum dixerunt deprehenduntur; eum
elige adiutorem quem magis admireris cum uideris quam cum audieris. [9] Nec
ideo te prohibuerim hos quoque audire quibus admittere populum ac disserere
consuetudo est, si modo hoc proposito in turbam prodeunt, ut meliores fiant
faciantque meliores, si non ambitionis hoc causa exercent. Quid enim
turpius philosophia captante clamores? numquid aeger laudat medicum
secantem? [10] Tacete, fauete et praebete uos curationi; etiam si
exclamaueritis, non aliter audiam quam si ad tactum uitiorum uestrorum
ingemescatis. Testari uultis attendere uos mouerique rerum magnitudine?
sane liceat: ut quidem iudicetis et feratis de meliore suffragium, quidni
non permittam? Apud Pythagoram discipulis quinque annis tacendum erat:
numquid ergo existimas statim illis et loqui et laudare licuisse?

[11] Quanta autem dementia eius est quem clamores imperitorum hilarem ex
auditorio dimittunt! Quid laetaris quod ab hominibus his laudatus es quos
non potes ipse laudare? Disserebat populo Fabianus, sed audiebatur modeste;
erumpebat interdum magnus clamor laudantium, sed quem rerum magnitudo
euocauerat, non sonus inoffense ac molliter orationis elapsae. [12]
Intersit aliquid inter clamorem theatri et scholae: est aliqua et laudandi
elegantia. Omnia rerum omnium, si obseruentur, indicia sunt, et argumentum
morum ex minimis quoque licet capere: impudicum et incessus ostendit et
manus mota et unum interdum responsum et relatus ad caput digitus et flexus
oculorum; improbum risus, insanum uultus habitusque demonstrat. Illa enim
in apertum per notas exeunt: qualis quisque sit scies, si quemadmodum
laudet, quemadmodum laudetur aspexeris. [13] Hinc atque illinc philosopho
manus auditor intentat et super ipsum caput mirantium turba consistit: non
laudatur ille nunc, si intellegis, sed conclamatur. Relinquantur istae
uoces illis artibus quae propositum habent populo placere: philosophia
adoretur. [14] Permittendum erit aliquando iuuenibus sequi impetum animi,
tunc autem cum hoc ex impetu facient, cum silentium sibi imperare non
poterunt; talis laudatio aliquid exhortationis affert ipsis audientibus et
animos adulescentium exstimulat. <At> ad rem commoueantur, non ad uerba
composita; alioquin nocet illis eloquentia, si non rerum cupiditatem facit
sed sui.

[15] Differam hoc in praesentia; desiderat enim propriam et longam
exsecutionem, quemadmodum populo disserendum, quid sibi apud populum
permittendum sit, quid populo apud se. Damnum quidem fecisse philosophiam
non erit dubium postquam prostituta est; sed potest in penetralibus suis
ostendi, si modo non institorem sed antistitem nancta est. Vale.

   ľ53 

LIII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Quid non potest mihi persuaderi, cui persuasum est ut nauigarem? Solui
mari languido; erat sine dubio caelum graue sordidis nubibus, quae fere aut
in aquam aut in uentum resoluuntur, sed putaui tam pauca milia a Parthenope
tua usque Puteolos subripi posse, quamuis dubio et impendente caelo. Itaque
quo celerius euaderem, protinus per altum ad Nesida derexi praecisurus
omnes sinus. [2] Cum iam eo processissem ut mea nihil interesset utrum irem
an redirem, primum aequalitas illa quae me corruperat periit; nondum erat
tempestas, sed iam inclinatio maris ac subinde crebrior fluctus. Coepi
gubernatorem rogare ut me in aliquo litore exponeret: aiebat ille aspera
esse et importuosa nec quicquam se aeque in tempestate timere quam terram.
[3] Peius autem uexabar quam ut mihi periculum succurreret; nausia enim me
segnis haec et sine exitu torquebat, quae bilem mouet nec effundit. Institi
itaque gubernatori et illum, uellet nollet, coegi, peteret litus. Cuius ut
uiciniam attigimus, non exspecto ut quicquam ex praeceptis Vergilii fiat,

obuertunt pelago proras

aut

ancora de prora iacitur:

memor artificii mei uetus frigidae cultor mitto me in mare, quomodo
psychrolutam decet, gausapatus. [4] Quae putas me passum dum per aspera
erepo, dum uiam quaero, dum facio? Intellexi non immerito nautis terram
timeri. Incredibilia sunt quae tulerim, cum me ferre non possem: illud
scito, Ulixem non fuisse tam irato mari natum ut ubique naufragia faceret:
nausiator erat. Et ego quocumque nauigare debuero uicensimo anno perueniam.

[5] Ut primum stomachum, quem scis non cum mari nausiam effugere, collegi,
ut corpus unctione recreaui, hoc coepi mecum cogitare, quanta nos uitiorum
nostrorum sequeretur obliuio, etiam corporalium, quae subinde admonent sui,
nedum illorum quae eo magis latent quo maiora sunt. [6] Leuis aliquem
motiuncula decipit; sed cum creuit et uera febris exarsit, etiam duro et
perpessicio confessionem exprimit. Pedes dolent, articuli punctiunculas
sentiunt: adhuc dissimulamus et aut talum extorsisse dicimus nos aut in
exercitatione aliqua laborasse. Dubio et incipiente morbo quaeritur nomen,
qui ubi ut talaria coepit intendere et utrosque distortos pedes fecit,
necesse est podagram fateri.

[7] Contra euenit in his morbis quibus afficiuntur animi: quo quis peius se
habet, minus sentit. Non est quod mireris, Lucili carissime; nam qui
leuiter dormit, et species secundum quietem capit et aliquando dormire se
dormiens cogitat: grauis sopor etiam somnia exstinguit animumque altius
mergit quam ut in ullo intellectu sui sit. [8] Quare uitia sua nemo
confitetur? quia etiam nunc in illis est: somnium narrare uigilantis est,
et uitia sua confiteri sanitatis indicium est. Expergiscamur ergo, ut
errores nostros coarguere possimus. Sola autem nos philosophia excitabit,
sola somnum excutiet grauem: illi te totum dedica. Dignus illa es, illa
digna te est: ite in complexum alter alterius. Omnibus aliis rebus te nega,
fortiter, aperte; non est quod precario philosopheris. [9] Si aeger esses,
curam intermisisses rei familiaris et forensia tibi negotia excidissent nec
quemquam tanti putares cui aduocatus in remissione descenderes; toto animo
id ageres ut quam primum morbo liberareris. Quid ergo? non et nunc idem
facies? omnia impedimenta dimitte et uaca bonae menti: nemo ad illam
peruenit occupatus. Exercet philosophia regnum suum; dat tempus, non
accipit; non est res subsiciua; ordinaria est, domina est, adest et iubet.
[10] Alexander cuidam ciuitati partem agrorum et dimidium rerum omnium
promittenti 'eo' inquit 'proposito in Asiam ueni, ut non id acciperem quod
dedissetis, sed ut id haberetis quod reliquissem'. Idem philosophia rebus
omnibus: 'non sum hoc tempus acceptura quod uobis superfuerit, sed id uos
habebitis quod ipsa reiecero'. [11] Totam huc conuerte mentem, huic asside,
hanc cole: ingens interuallum inter te et ceteros fiet; omnes mortales
multo antecedes, non multo te dii antecedent. Quaeris quid inter te et
illos interfuturum sit? diutius erunt. At mehercules magni artificis est
clusisse totum in exiguo; tantum sapienti sua quantum deo omnis aetas
patet. Est aliquid quo sapiens antecedat deum: ille naturae beneficio non
timet, suo sapiens. [12] Ecce res magna, habere imbecillitatem hominis,
securitatem dei. Incredibilis philosophiae uis est ad omnem fortuitam uim
retundendam. Nullum telum in corpore eius sedet; munita est, solida;
quaedam defetigat et uelut leuia tela laxo sinu eludit, quaedam discutit et
in eum usque qui miserat respuit. Vale.

  ľ54

LIV. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Longum mihi commeatum dederat mala ualetudo; repente me inuasit. 'Quo
genere?' inquis. Prorsus merito interrogas: adeo nullum mihi ignotum est.
Uni tamen morbo quasi assignatus sum, quem quare Graeco nomine appellem
nescio; satis enim apte dici suspirium potest. Breuis autem ualde et
procellae similis est impetus; intra horam fere desinit: quis enim diu
exspirat? [2] Omnia corporis aut incommoda aut pericula per me transierunt:
nullum mihi uidetur molestius. Quidni? aliud enim quidquid est aegrotare
est, hoc animam egerere. Itaque medici hanc 'meditationem mortis' uocant;
facit enim aliquando spiritus ille quod saepe conatus est. Hilarem me putas
haec tibi scribere quia effugi? [3] Tam ridicule facio, si hoc fine quasi
bona ualetudine delector, quam ille, quisquis uicisse se putat cum
uadimonium distulit.

Ego uero et in ipsa suffocatione non desii cogitationibus laetis ac
fortibus acquiescere. [4] 'Quid hoc est?' inquam 'tam saepe mors experitur
me? Faciat: [at] ego illam diu expertus sum.' 'Quando?' inquis. Antequam
nascerer. Mors est non esse. Id quale sit iam scio: hoc erit post me quod
ante me fuit. Si quid in hac re tormenti est, necesse est et fuisse,
antequam prodiremus in lucem; atqui nullam sensimus tunc uexationem. [5]
Rogo, non stultissimum dicas si quis existimet lucernae peius esse cum
exstincta est quam antequam accenditur? Nos quoque et exstinguimur et
accendimur: medio illo tempore aliquid patimur, utrimque uero alta
securitas est. In hoc enim, mi Lucili, nisi fallor, erramus, quod mortem
iudicamus sequi, cum illa et praecesserit et secutura sit. Quidquid ante
nos fuit mors est; quid enim refert non incipias an desinas, cum utriusque
rei hic sit effectus, non esse?

[6] His et eiusmodi exhortationibus - tacitis scilicet, nam uerbis locus
non erat - alloqui me non desii; deinde paulatim suspirium illud, quod esse
iam anhelitus coeperat, interualla maiora fecit et retardatum est. At
remansit, nec adhuc, quamuis desierit, ex natura fluit spiritus; sentio
haesitationem quandam eius et moram. Quomodo uolet, dummodo non ex animo
suspirem. [7] Hoc tibi de me recipe: non trepidabo ad extrema, iam
praeparatus sum, nihil cogito de die toto. Illum tu lauda et imitare quem
non piget mori, cum iuuet uiuere: quae est enim uirtus, cum eiciaris,
exire? Tamen est et hic uirtus: eicior quidem, sed tamquam exeam. Et ideo
numquam eicitur sapiens quia eici est inde expelli unde inuitus recedas:
nihil inuitus facit sapiens; necessitatem effugit, quia uult quod coactura
est. Vale.

  ľ55

LV. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] A gestatione cum maxime uenio, non minus fatigatus quam si tantum
ambulassem quantum sedi; labor est enim et diu ferri, ac nescio an eo maior
quia contra naturam est, quae pedes dedit ut per nos ambularemus, oculos ut
per nos uideremus. Debilitatem nobis indixere deliciae, et quod diu
noluimus posse desimus. [2] Mihi tamen necessarium erat concutere corpus,
ut, siue bilis insederat faucibus, discuteretur, siue ipse ex aliqua causa
spiritus densior erat, extenuaret illum iactatio, quam profuisse mihi
sensi. Ideo diutius uehi perseueraui inuitante ipso litore, quod inter
Cumas et Seruili Vatiae uillam curuatur et hinc mari, illinc lacu uelut
angustum iter cluditur. Erat autem a recenti tempestate spissum; fluctus
enim illud, ut scis, frequens et concitatus exaequat, longior tranquillitas
soluit, cum harenis, quae umore alligantur, sucus abscessit.

[3] Ex consuetudine tamen mea circumspicere coepi an aliquid illic
inuenirem quod mihi posset bono esse, et derexi oculos in uillam quae
aliquando Vatiae fuit. In hac ille praetorius diues, nulla alia re quam
otio notus, consenuit, et ob hoc unum felix habebatur. Nam quotiens aliquos
amicitiae Asinii Galli, quotiens Seiani odium, deinde amor merserat - aeque
enim offendisse illum quam amasse periculosum fuit -, exclamabant homines,
'o Vatia, solus scis uiuere'. [4] At ille latere sciebat, non uiuere;
multum autem interest utrum uita tua otiosa sit an ignaua. Numquam aliter
hanc uillam Vatia uiuo praeteribam quam ut dicerem, 'Vatia hic situs est'.
Sed adeo, mi Lucili, philosophia sacrum quiddam est et uenerabile ut etiam
si quid illi simile est mendacio placeat. Otiosum enim hominem seductum
existimat uulgus et securum et se contentum, sibi uiuentem, quorum nihil
ulli contingere nisi sapienti potest. Ille solus scit sibi uiuere; ille
enim, quod est primum, scit uiuere. [5] Nam qui res et homines fugit, quem
cupiditatum suarum infelicitas relegauit, qui alios feliciores uidere non
potuit, qui uelut timidum atque iners animal metu oblituit, ille sibi non
uiuit, sed, quod est turpissimum, uentri, somno, libidini; non continuo
sibi uiuit qui nemini. Adeo tamen magna res est constantia et in proposito
suo perseuerantia ut habeat auctoritatem inertia quoque pertinax.

[6] De ipsa uilla nihil tibi possum certi scribere; frontem enim eius
tantum noui et exposita, quae ostendit etiam transeuntibus. Speluncae sunt
duae magni operis, cuiuis laxo atrio pares, manu factae, quarum altera
solem non recipit, altera usque in occidentem tenet. Platanona medius riuus
et a mari et ab Acherusio lacu receptus euripi modo diuidit, alendis
piscibus, etiam si assidue exhauriatur, sufficiens. Sed illi, cum mare
patet, parcitur: cum tempestas piscatoribus dedit ferias, manus ad parata
porrigitur. [7] Hoc tamen est commodissimum in uilla, quod Baias trans
parietem habet: incommodis illarum caret, uoluptatibus fruitur. Has laudes
eius ipse noui: esse illam totius anni credo; occurrit enim Fauonio et
illum adeo excipit ut Bais neget. Non stulte uidetur elegisse hunc locum
Vatia in quem otium suum pigrum iam et senile conferret.

[8] Sed non multum ad tranquillitatem locus confert: animus est qui sibi
commendet omnia. Vidi ego in uilla hilari et amoena maestos, uidi in media
solitudine occupatis similes. Quare non est quod existimes ideo parum bene
compositum esse te quod in Campania non es. Quare autem non es? huc usque
cogitationes tuas mitte. [9] Conuersari cum amicis absentibus licet, et
quidem quotiens uelis, quamdiu uelis. Magis hac uoluptate, quae maxima est,
fruimur dum absumus; praesentia enim nos delicatos facit, ct quia aliquando
una loquimur, ambulamus, consedimus, cum diducti sumus nihil de iis quos
modo uidimus cogitamus. [10] Et ideo aequo animo ferre debemus absentiam,
quia nemo non multum etiam praesentibus abest. Pone hic primum noctes
separatas, deinde occupationes utrique diuersas, deinde studia secreta,
suburbanas profectiones: uidebis non multum esse quod nobis peregrinatio
eripiat. [11] Amicus animo possidendus est; hic autem numquam abest;
quemcumque uult cotidie uidet. Itaque mecum stude, mecum cena, mecum
ambula: in angusto uiuebamus, si quicquam esset cogitationibus clusum.
Video te, mi Lucili; cum maxime audio; adeo tecum sum ut dubitem an
incipiam non epistulas sed codicellos tibi scribere. Vale.

  ľ56

LVI. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Peream si est tam necessarium quam uidetur silentium in studia
seposito. Ecce undique me uarius clamor circumsonat: supra ipsum balneum
habito. Propone nunc tibi omnia genera uocum quae in odium possunt aures
adducere: cum fortiores exercentur et manus plumbo graues iactant, cum aut
laborant aut laborantem imitantur, gemitus audio, quotiens retentum
spiritum remiserunt, sibilos et acerbissimas respirationes; cum in aliquem
inertem et hac plebeia unctione contentum incidi, audio crepitum illisae
manus umeris, quae prout plana peruenit aut concaua, ita sonum mutat. Si
uero pilicrepus superuenit et numerare coepit pilas, actum est. [2] Adice
nunc scordalum et furem deprensum et illum cui uox sua in balineo placet,
adice nunc eos qui in piscinam cum ingenti impulsae aquae sono saliunt.
Praeter istos quorum, si nihil aliud, rectae uoces sunt, alipilum cogita
tenuem et stridulam uocem quo sit notabilior subinde exprimentem nec umquam
tacentem nisi dum uellit alas et alium pro se clamare cogit; iam biberari
uarias exclamationes et botularium et crustularium et omnes popinarum
institores mercem sua quadam et insignita modulatione uendentis.

[3] 'O te' inquis 'ferreum aut surdum, cui mens inter tot clamores tam
uarios, tam dissonos constat, cum Chrysippum nostrum assidua salutatio
perducat ad mortem.' At mehercules ego istum fremitum non magis curo quam
fluctum aut deiectum aquae, quamuis audiam cuidam genti hanc unam fuisse
causam urbem suam transferendi, quod fragorem Nili cadentis ferre non
potuit. [4] Magis mihi uidetur uox auocare quam crepitus; illa enim animum
adducit, hic tantum aures implet ac uerberat. In his quae me sine
auocatione circumstrepunt essedas transcurrentes pono et fabrum inquilinum
et serrarium uicinum, aut hunc qui ad Metam Sudantem tubulas experitur et
tibias, nec cantat sed exclamat: [5] etiam nunc molestior est mihi sonus
qui intermittitur subinde quam qui continuatur. Sed iam me sic ad omnia
ista duraui ut audire uel pausarium possim uoce acerbissima remigibus modos
dantem. Animum enim cogo sibi intentum esse nec auocari ad externa; omnia
licet foris resonent, dum intus nihil tumultus sit, dum inter se non
rixentur cupiditas et timor, dum auaritia luxuriaque non dissideant nec
altera alteram uexet. Nam quid prodest totius regionis silentium, si
affectus fremunt?

[6] Omnia noctis erant placida composta quiete.

Falsum est: nulla placida est quies nisi quam ratio composuit; nox exhibet
molestiam, non tollit, et sollicitudines muta. Nam dormientium quoque
insomnia tam turbulenta sunt quam dies: illa tranquillitas uera est in quam
bona mens explicatur. [7] Aspice illum cui somnus laxae domus silentio
quaeritur, cuius aures ne quis agitet sonus, omnis seruorum turba conticuit
et suspensum accedentium propius uestigium ponitur: huc nempe uersatur
atque illuc, somnum inter aegritudines leuem captans; quae non audit
audisse se queritur. [8] Quid in causa putas esse? Animus illi obstrepit.
Hic placandus est, huius compescenda seditio est, quem non est quod
existimes placidum, si iacet corpus: interdum quies inquieta est; et ideo
ad rerum actus excitandi ac tractatione bonarum artium occupandi sumus,
quotiens nos male habet inertia sui impatiens. [9] Magni imperatores, cum
male parere militem uident, aliquo labore compescunt et expeditionibus
detinent: numquam uacat lasciuire districtis, nihilque tam certum est quam
otii uitia negotio discuti. Saepe uidemur taedio rerum ciuilium et
infelicis atque ingratae stationis paenitentia secessisse; tamen in illa
latebra in quam nos timor ac lassitudo coniecit interdum recrudescit
ambitio. Non enim excisa desit, sed fatigata aut etiam obirata rebus parum
sibi cedentibus. [10] Idem de luxuria dico, quae uidetur aliquando
cessisse, deinde frugalitatem professos sollicitat atque in media
parsimonia uoluptates non damnatas sed relictas petit, et quidem eo
uehementius quo occultius. Omnia enim uitia in aperto leniora sunt; morbi
quoque tunc ad sanitatem inclinant cum ex abdito erumpunt ac uim sui
proferunt. Et auaritiam itaque et ambitionem et cetera mala mentis humanae
tunc perniciosissima scias esse cum simulata sanitate subsidunt. [11]
Otiosi uidemur, et non sumus. Nam si bona fide sumus, si receptui
cecinimus, si speciosa contempsimus, ut paulo ante dicebam, nulla res nos
auocabit, nullus hominum auiumque concentus interrumpet cogitationes bonas,
solidasque iam et certas. [12] Leue illud ingenium est nec sese adhuc
reduxit introsus quod ad uocem et accidentia erigitur; habet intus aliquid
sollicitudinis et habet aliquid concepti pauoris quod illum curiosum facit,
ut ait Vergilius noster:

et me, quem dudum non ulla iniecta mouebant
    tela neque aduerso glomerati e agmine Grai,
    nunc omnes terrent aurae, sonus excitat omnis
    suspensum et pariter comitique onerique timentem.

[13] Prior ille sapiens est, quem non tela uibrantia, non arietata inter
<se> arma agminis densi, non urbis impulsae fragor territat: hic alter
imperitus est, rebus suis timet ad omnem crepitum expauescens, quem una
quaelibet uox pro fremitu accepta deiecit, quem motus leuissimi exanimant;
timidum illum sarcinae faciunt. [14] Quemcumque ex istis felicibus
elegeris, multa trahentibus, multa portantibus, uidebis illum 'comitique
onerique timentem'. Tunc ergo te scito esse compositum cum ad te nullus
clamor pertinebit, cum te nulla uox tibi excutiet, non si blandietur, non
si minabitur, non si inani sono uana circumstrepet. [15] 'Quid ergo? non
aliquando commodius est et carere conuicio?' Fateor; itaque ego ex hoc loco
migrabo. Experiri et exercere me uolui: quid necesse est diutius torqueri,
cum tam facile remedium Ulixes sociis etiam aduersus Sirenas inuenerit
Vale.

  ľ57

LVII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Cum a Bais deberem Neapolim repetere, facile credidi tempestatem esse,
ne iterum nauem experirer; et tantum luti tota uia fuit ut possim uideri
nihilominus nauigasse. Totum athletarum fatum mihi illo die perpetiendum
fuit: a ceromate nos haphe excepit in crypta Neapolitana. [2] Nihil illo
carcere longius, nihil illis facibus obscurius, quae nobis praestant non ut
per tenebras uideamus, sed ut ipsas. Ceterum etiam si locus haberet lucem,
puluis auferret, in aperto quoque res grauis et molesta: quid illic, ubi in
se uolutatur et, cum sine ullo spiramento sit inclusus, in ipsos a quibus
excitatus est recidit? Duo incommoda inter sc contraria simul pertulimus:
eadem uia, eodem die et luto et puluere laborauimus.

[3] Aliquid tamen mihi illa obscuritas quod cogitarem dedit: sensi quendam
ictum animi et sine metu mutationem quam insolitae rei nouitas simul ac
foeditas fecerat. Non de me nunc tecum loquor, qui multum ab homine
tolerabili, nedum a perfecto absum, sed de illo in quem fortuna ius
perdidit: huius quoque ferietur animus, mutabitur color. [4] Quaedam enim,
mi Lucili, nulla effugere uirtus potest; admonet illam natura mortalitatis
suae. Itaque et uultum adducet ad tristia et inhorrescet ad subita et
caligabit, si uastam altitudinem in crepidine eius constitutus despexerit:
non est hoc timor, sed naturalis affectio inexpugnabilis rationi. [5]
Itaque fortes quidam et paratissimi fundere suum sanguinem alienum uidere
non possunt; quidam ad uulneris noui, quidam ad ueteris et purulenti
tractationem inspectionemque succidunt ac linquuntur animo; alii gladium
facilius recipiunt quam uident. [6] Sensi ergo, ut dicebam, quandam non
quidem perturbationem, sed mutationem: rursus ad primum conspectum redditae
lucis alacritas rediit incogitata et iniussa. Illud deinde mecum loqui
coepi, quam inepte quaedam magis aut minus timeremus, cum omnium idem finis
esset. Quid enim interest utrum supra aliquem uigilarium ruat an mons?
nihil inuenies. Erunt tamen qui hanc ruinam magis timeant, quamuis utraque
mortifera aeque sit; adeo non effectu, sed efficientia timor spectat.

[7] Nunc me putas de Stoicis dicere, qui existimant animam hominis magno
pondere extriti permanere non posse et statim spargi, quia non fuerit illi
exitus liber? Ego uero non facio: qui hoc dicunt uidentur mihi errare. [8]
Quemadmodum flamma non potest opprimi - nam circa id diffugit quo urgetur
-, quemadmodum aer uerbere atque ictu non laeditur, ne scinditur quidem,
sed circa id cui cessit refunditur, sic animus, qui ex tenuissimo constat,
deprehendi non potest nec intra corpus effligi, sed beneficio subtilitatis
suae per ipsa quibus premitur erumpit. Quomodo fulmini, etiam cum latissime
percussit ac fulsit, per exiguum foramen est reditus, sic animo, qui adhuc
tenuior est igne, per omne corpus fuga est. [9] Itaque de illo quaerendum
est, an possit immortalis esse. Hoc quidem certum habe: si superstes est
corpori, opteri illum nullo genere posse, [propter quod non perit] quoniam
nulla immortalitas cum exceptione est, nec quicquam noxium aeterno est.
Vale.

  ľ58

LVIII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Quanta uerborum nobis paupertas, immo egestas sit, numquam magis quam
hodierno die intellexi. Mille res inciderunt, cum forte de Platone
loqueremur, quae nomina desiderarent nec haberent, quaedam uero <quae> cum
habuissent fastidio nostro perdidissent. Quis autem ferat in egestate
fastidium? [2] Hunc quem Graeci 'oestron' uocant, pecora peragentem et
totis saltibus dissipantem, 'asilum' nostri uocabant. Hoc Vergilio licet
credas:

est lucum Silari iuxta ilicibusque uirentem
    plurimus Alburnum uolitans, cui nomen asilo
    Romanum est, oestrum Grai uertere uocantes,
    asper, acerba sonans, quo tota exterrita siluis
    diffugiunt armenta.

[3] Puto intellegi istud uerbum interisse. Ne te longe differam, quaedam
simplicia in usu erant, sicut 'cernere ferro inter se' dicebant. Idem
Vergilius hoc probabit tibi:

ingentis, genitos diuersis partibus orbis,
    inter se coiisse uiros et cernere ferro.

Quod nunc 'decernere' dicimus: simplicis illius uerbi usus amissus est. [4]
Dicebant antiqui 'si iusso', id est 'iussero'. Hoc nolo mihi credas, sed
eidem Vergilio:

cetera, qua iusso, mecum manus inferat arma.

[5] Non id ago nunc hac diligentia ut ostendam quantum tempus apud
grammaticum perdiderim, sed ut ex hoc intellegas quantum apud Ennium et
Accium uerborum situs occupauerit, cum apud hunc quoque, qui cotidie
excutitur, aliqua nobis subducta sint. [6] 'Quid sibi' inquis 'ista
praeparatio uult? quo spectat?' Non celabo te: cupio, si fieri potest,
propitiis auribus tuis 'essentiam' dicere; si minus, dicam et iratis.
Ciceronem auctorem huius uerbi habeo, puto locupletem; si recentiorem
quaeris, Fabianum, disertum et elegantem, orationis etiam ad nostrum
fastidium nitidae. Quid enim fiet, mi Lucili? quomodo dicetur 'ousia', res
necessaria, natura continens fundamentum omnium? Rogo itaque permittas mihi
hoc uerbo uti. Nihilominus dabo operam ut ius a te datum parcissime
exerceam; fortasse contentus ero mihi licere. [7] Quid proderit facilitas
tua, cum ecce id nullo modo Latine exprimere possim propter quod linguae
nostrae conuicium feci? Magis damnabis angustias Romanas, si scieris unam
syllabam esse quam mutare non possum. Quae sit haec quaeris? 'to on'. Duri
tibi uideor ingenii: in medio positum, posse sic transferri ut dicam 'quod
est'. Sed multum interesse uideo: cogor uerbum pro uocabulo ponere; sed si
ita necesse est, ponam 'quod est'.

[8] Sex modis hoc a Platone dici amicus noster, homo eruditissimus,
hodierno die dicebat. Omnes tibi exponam, si ante indicauero esse aliquid
genus, esse et speciem. Nunc autem primum illud genus quaerimus ex quo
ceterae species suspensae sunt, a quo nascitur omnis diuisio, quo uniuersa
comprensa sunt. Inuenietur autem si coeperimus singula retro legere; sic
enim perducemur ad primum. [9] Homo species est, ut Aristoteles ait; equus
species est; canis species est. Ergo commune aliquod quaerendum est his
omnibus uinculum, quod illa complectatur et sub se habeat. Hoc quid est?
animal. Ergo genus esse coepit horum omnium quae modo rettuli - hominis,
equi, canis - animal. [10] Sed quaedam [quae] animum habent nec sunt
animalia; placet enim satis et arbustis animam inesse; itaque et uiuere
illa et mori dicimus. Ergo animantia superiorem tenebunt locum, quia et
animalia in hac forma sunt et sata. Sed quaedam anima carent, ut saxa;
itaque erit aliquid animantibus antiquius, corpus scilicet. Hoc sic diuidam
ut dicam corpora omnia aut animantia esse aut inanima. [11] Etiam nunc est
aliquid superius quam corpus; dicimus enim quaedam corporalia esse, quaedam
incorporalia. Quid ergo erit ex quo haec deducantur? illud cui nomen modo
parum proprium imposuimus, 'quod est'. Sic enim in species secabitur ut
dicamus: 'quod est' aut corporale est aut incorporale. [12] Hoc ergo est
genus primum et antiquissimum et, ut ita dicam, generale; cetera genera
quidem sunt, sed specialia. Tamquam homo genus est; habet enim in se
nationum species, Graecos, Romanos, Parthos; colorum, albos, nigros,
flauos; habet singulos, Catonem, Ciceronem, Lucretium. Ita qua multa
continet, in genus cadit; qua sub alio est, in speciem. Illud genus 'quod
est' generale supra se nihil habet; initium rerum est; omnia sub illo sunt.
[13] Stoici uolunt superponere huic etiam nunc aliud genus magis
principale; de quo statim dicam, si prius illud genus de quo locutus sum
merito primum poni docuero, cum sit rerum omnium capax. [14] 'Quod est' in
has species diuido, ut sint corporalia aut incorporalia; nihil tertium est.
Corpus quomodo diuido? ut dicam: aut animantia sunt aut inanima. Rursus
animantia quemadmodum diuido? ut dicam: quaedam animum habent, quaedam
tantum animam, at sic: quaedam impetum habent, incedunt, transeunt, quaedam
solo affixa radicibus aluntur, crescunt. Rursus animalia in quas species
seco? aut mortalia sunt aut immortalia. [15] Primum genus Stoicis quibusdam
uidetur 'quid'; quare uideatur subiciam. 'In rerum' inquiunt 'natura
quaedam sunt, quaedam non sunt, et haec autem quae non sunt rerum natura
complectitur, quae animo succurrunt, tamquam Centauri, Gigantes et quidquid
aliud falsa cogitatione formatum habere aliquam imaginem coepit, quamuis
non habeat substantiam.'

[16] Nunc ad id quod tibi promisi reuertor, quomodo quaecumque sunt in sex
modos Plato partiatur. Primum illud 'quod est' nec uisu nec tactu nec ullo
sensu comprenditur: cogitabile est. Quod generaliter est, tamquam homo
generalis, sub oculos non uenit; sed specialis uenit, ut Cicero et Cato.
Animal non uidetur: cogitatur. Videtur autem species eius, equus et canis.
[17] Secundum ex his quae sunt ponit Plato quod eminet et exsuperat omnia;
hoc ait per excellentiam esse. Poeta communiter dicitur - omnibus enim
uersus facientibus hoc nomen est - sed iam apud Graecos in unius notam
cessit: Homerum intellegas, cum audieris poetam. Quid ergo hoc est? deus
scilicet, maior ac potentior cunctis. [18] Tertium genus est eorum quae
proprie sunt; innumerabilia haec sunt, sed extra nostrum posita conspectum.
Quae sint interrogas? Propria Platonis supellex est: 'ideas' uocat, ex
quibus omnia quaecumque uidemus fiunt et ad quas cuncta formantur. Hae
immortales, immutabiles, inuiolabiles sunt. [19] Quid sit idea, id est quid
Platoni esse uideatur, audi: 'idea est eorum quae natura fiunt exemplar
aeternum'. Adiciam definitioni interpretationem, quo tibi res apertior
fiat. Volo imaginem tuam facere. Exemplar picturae te habeo, ex quo capit
aliquem habitum mens nostra quem operi suo imponat; ita illa quae me docet
et instruit facies, a qua petitur imitatio, idea est. Talia ergo exemplaria
infinita habet rerum natura, hominum, piscium, arborum, ad quae quodcumque
fieri ab illa debet exprimitur. [20] Quartum locum habebit idos. Quid sit
hoc idos attendas oportet, et Platoni imputes, non mihi, hanc rerum
difficultatem; nulla est autem sine difficultate subtilitas. Paulo ante
pictoris imagine utebar. Ille cum reddere Vergilium coloribus uellet, ipsum
intuebatur. Idea erat Vergilii facies, futuri operis exemplar; ex hac quod
artifex trahit et operi suo imposuit idos est. Quid intersit quaeris?
Alterum exemplar est, alterum forma ab exemplari sumpta et operi imposita;
alteram artifex imitatur, alteram facit. Habet aliquam faciem statua: haec
est idos. Habet aliquam faciem exemplar ipsum quod intuens opifex statuam
figurauit: haec idea est. Etiam nunc si aliam desideras distinctionem, idos
in opere est, idea extra opus, nec tantum extra opus est, sed ante opus.
[22] Quintum genus est eorum quae communiter sunt; haec incipiunt ad nos
pertinere; hic sunt omnia, homines, pecora, res. Sextum genus <est> eorum
quae quasi sunt, tamquam inane, tamquam tempus.

Quaecumque uidemus aut tangimus Plato in illis non numerat quae esse
proprie putat; fluunt enim et in assidua deminutione atque adiectione sunt.
Nemo nostrum idem est in senectute qui fuit iuuenis; nemo nostrum est idem
mane qui fuit pridie. Corpora nostra rapiuntur fluminum more. Quidquid
uides currit cum tempore; nihil ex iis quae uidemus manet; ego ipse, dum
loquor mutari ista, mutatus sum. [23] Hoc est quod ait Heraclitus: 'in idem
flumen bis descendimus et non descendimus'. Manet enim idem fluminis nomen,
aqua transmissa est. Hoc in amne manifestius est quam in homine; sed nos
quoque non minus uelox cursus praeteruehit, et ideo admiror dementiam
nostram, quod tantopere amamus rem fugacissimam, corpus, timemusque ne
quando moriamur, cum omne momentum mors prioris habitus sit: uis tu non
timere ne semel fiat quod cotidie fit! [24] De homine dixi, fluuida materia
et caduca et omnibus obnoxia causis: mundus quoque, aeterna res et inuicta,
mutatur nec idem manet. Quamuis enim omnia in sc habeat quae habuit, aliter
habet quam habuit: ordinem mutat.

[25] 'Quid ista' inquis 'mihi subtilitas proderit?' Si me interrogas,
nihil; sed quemadmodum ille caelator oculos diu intentos ac fatigatos
remittit atque auocat et, ut dici solet, pascit, sic nos animum aliquando
debemus relaxare et quibusdam oblectamentis reficere. Sed ipsa oblectamenta
opera sint; ex his quoque, si obseruaueris, sumes quod possit fieri
salutare. [26] Hoc ego, Lucili, facere soleo: ex omni notione, etiam si a
philosophia longissime auersa est, eruere aliquid conor et utile efficere.
Quid istis quae modo tractauimus remotius a reformatione morum? quomodo
meliorem me facere ideae Platonicae possunt? quid ex istis traham quod
cupiditates meas comprimat? Vel hoc ipsum, quod omnia ista quae sensibus
seruiunt, quae nos accendunt et irritant, negat Plato ex iis esse quae uere
sint. [27] Ergo ista imaginaria sunt et ad tempus aliquam faciem ferunt,
nihil horum stabile nec solidum est; et nos tamen cupimus tamquam aut
semper futura aut semper habituri. Imbecilli fluuidique inter uana
constitimus: ad illa mittamus animum quae aeterna sunt. Miremur in sublimi
uolitantes rerum omnium formas deumque inter illa uersantem et hoc
prouidentem, quemadmodum quae immortalia facere non potuit, quia materia
prohibebat, defendat a morte ac ratione uitium corporis uincat. [28] Manent
enim cuncta, non quia aeterna sunt, sed quia defenduntur cura regentis:
immortalia tutore non egerent. Haec conseruat artifex fragilitatem materiae
ui sua uincens. Contemnamus omnia quae adeo pretiosa non sunt ut an sint
omnino dubium sit. [29] Illud simul cogitemus, si mundum ipsum, non minus
mortalem quam nos sumus, prouidentia periculis eximit, posse aliquatenus
nostra quoque prouidentia longiorem prorogari huic corpusculo moram, si
uoluptates, quibus pars maior perit, potuerimus regere et coercere. [30]
Plato ipse ad senectutem se diligentia protulit. Erat quidem corpus ualidum
ac forte sortitus et illi nomen latitudo pectoris fecerat, sed nauigationes
ac pericula multum detraxerant uiribus; parsimonia tamen et eorum quae
auiditatem euocant modus et diligens sui tutela perduxit illum ad
senectutem multis prohibentibus causis. [31] Nam hoc scis, puto, Platoni
diligentiae suae beneficio contigisse quod natali suo decessit et annum
unum atque octogensimum impleuit sine ulla deductione. Ideo magi, qui forte
Athenis erant, immolauerunt defuncto, amplioris fuisse sortis quam humanae
rati, quia consummasset perfectissimum numerum, quem nouem nouies
multiplicata componunt. Non dubito quin paratus sis et paucos dies ex ista
summa et sacrificium remittere. [32] Potest frugalitas producere
senectutem, quam ut non puto concupiscendam, ita ne recusandam quidem;
iucundum est secum esse quam diutissime, cum quis se dignum quo frueretur
effecit.

Itaque de isto feremus sententiam, an oporteat fastidire senectutis extrema
et finem non opperiri sed manu facere. Prope est a timente qui fatum segnis
exspectat, sicut ille ultra modum deditus uino est qui amphoram exsiccat et
faecem quoque exsorbet. [33] De hoc tamen quaeremus, pars summa uitae utrum
faex sit an liquidissimum ac purissimum quiddam, si modo mens sine iniuria
est et integri sensus animum iuuant nec defectum et praemortuum corpus est;
plurimum enim refert, uitam aliquis extendat an mortem. [34] At si inutile
ministeriis corpus est, quidni oporteat educere animum laborantem? et
fortasse paulo ante quam debet faciendum est, ne cum fieri debebit facere
non possis; et cum maius periculum sit male uiuendi quam cito moriendi,
stultus est qui non exigua temporis mercede magnae rei aleam redimit.
Paucos longissima senectus ad mortem sine iniuria pertulit, multis iners
uita sine usu sui iacuit: quanto deinde crudelius iudicas aliquid ex uita
perdidisse quam ius finiendae? [35] Noli me inuitus audire, tamquam ad te
iam pertineat ista sententia, et quid dicam aestima: non relinquam
senectutem, si me totum mihi reseruabit, totum autem ab illa parte meliore;
at si coeperit concutere mentem, si partes eius conuellere, si mihi non
uitam reliquerit sed animam, prosiliam ex aedificio putri ac ruenti. [36]
Morbum morte non fugiam, dumtaxat sanabilem nec officientem animo. Non
afferam mihi manus propter dolorem: sic mori uinci est. Hunc tamen si
sciero perpetuo mihi esse patiendum, exibo, non propter ipsum, sed quia
impedimento mihi futurus est ad omne propter quod uiuitur; imbecillus est
et ignauus qui propter dolorem moritur, stultus qui doloris causa uiuit.

[37] Sed in longum exeo; est praeterea materia quae ducere diem possit: et
quomodo finem imponere uitae poterit qui epistulae non potest? Vale ergo:
quod libentius quam mortes meras lecturus es. Vale.

  ľ59

LIX. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Magnam ex epistula tua percepi uoluptatem; permitte enim mihi uti
uerbis publicis nec illa ad significationem Stoicam reuoca. Vitium esse
uoluptatem credimus. Sit sane; ponere tamen illam solemus ad demonstrandam
animi hilarem affectionem. [2] Scio, inquam, et uoluptatem, si ad nostrum
album uerba derigimus, rem infamem esse et gaudium nisi sapienti non
contingere; est enim animi elatio suis bonis uerisque fidentis. Vulgo tamen
sic loquimur ut dicamus magnum gaudium nos ex illius consulatu aut nuptiis
aut ex partu uxoris percepisse, quae adeo non sunt gaudia ut saepe initia
futurae tristitiae sint; gaudio autem iunctum est non desinere nec in
contrarium uerti. [3] Itaque cum dicit Vergilius noster

    et mala mentis
gaudia,

diserte quidem dicit, sed parum proprie; nullum enim malum gaudium est.
Voluptatibus hoc nomen imposuit et quod uoluit expressit; significauit enim
homines malo suo laetos. [4] Tamen ego non immerito dixeram cepisse me
magnam ex epistula tua uoluptatem; quamuis enim ex honesta causa imperitus
homo gaudeat, tamen affectum eius impotentem et in diuersum statim
inclinaturum uoluptatem uoco, opinione falsi boni motam, immoderatam et
immodicam.

Sed ut ad propositum reuertar, audi quid me in epistula tua delectauerit:
habes uerba in potestate, non effert te oratio nec longius quam destinasti
trahit. [5] Multi sunt qui ad id quod non proposuerant scribere alicuius
uerbi placentis decore uocentur, quod tibi non euenit: pressa sunt omnia et
rei aptata; loqueris quantum uis et plus significas quam loqueris. Hoc
maioris rei indicium est: apparet animum quoque nihil habere superuacui,
nihil tumidi. [6] Inuenio tamen translationes uerborum ut non temerarias
ita quae periculum sui fecerint; inuenio imagines, quibus si quis nos uti
uetat et poetis illas solis iudicat esse concessas, neminem mihi uidetur ex
antiquis legisse, apud quos nondum captabatur plausibilis oratio: illi, qui
simpliciter et demonstrandae rei causa eloquebantur, parabolis referti
sunt, quas existimo necessarias, non ex eadem causa qua poetis, sed ut
imbecillitas nostrae adminicula sint, ut et dicentem et audientem in rem
praesentem adducant.

[7] Sextium ecce cum maxime lego, uirum acrem, Graecis uerbis, Romanis
moribus philosophantem. Mouit me imago ab illo posita: ire quadrato agmine
exercitum, ubi hostis ab omni parte suspectus est, pugnae paratum. 'Idem'
inquit 'sapiens facere debet: omnis uirtutes suas undique expandat, ut
ubicumque infesti aliquid orietur, illic parata praesidia sint et ad nutum
regentis sine tumultu respondeant.' Quod in exercitibus iis quos
imperatores magni ordinant fieri uidemus, ut imperium ducis simul omnes
copiae sentiant, sic dispositae ut signum ab uno datum peditem simul
equitemque percurrat, hoc aliquanto magis necessarium esse nobis ait. [8]
Illi enim saepe hostem timuere sine causa, tutissimumque illis iter quod
suspectissimum fuit: nihil stultitia pacatum habet; tam superne illi metus
est quam infra; utrumque trepidat latus; sequuntur pericula et occurrunt;
ad omnia pauet, imparata est et ipsis terretur auxiliis. Sapiens autem, ad
omnem incursum munitus, intentus, non si paupertas, non si luctus, non si
ignominia, non si dolor impetum faciat, pedem referet: interritus et contra
illa ibit et inter illa. [9] Nos multa alligant, multa debilitant. Diu in
istis uitiis iacuimus, elui difficile est; non enim inquinati sumus sed
infecti.

Ne ab alia imagine ad aliam transeamus, hoc quaeram quod saepe mecum
dispicio, quid ita nos stultitia tam pertinaciter teneat? Primo quia non
fortiter illam repellimus nec toto ad salutem impetu nitimur, deinde quia
illa quae a sapientibus uiris reperta sunt non satis credimus nec apertis
pectoribus haurimus leuiterque tam magnae rei insistimus. [10] Quemadmodum
autem potest aliquis quantum satis sit aduersus uitia discere, qui quantum
a uitiis uacat discit? Nemo nostrum in altum descendit; summa tantum
decerpsimus et exiguum temporis inpendisse philosophiae satis abundeque
occupatis fuit. [11] Illud praecipue inpedit, quod cito nobis placemus; si
inuenimus qui nos bonos uiros dicat, qui prudentes, qui sanctos,
adgnoscimus. Non sumus modica laudatione contenti: quidquid in nos adulatio
sinc pudore congessit tamquam debitum prendimus. Optimos nos esse,
sapientissimos adfirmantibus adsentimur, cum sciamus illos saepe multa
mentiri; adeoque indulgemus nobis ut laudari uelimus in id cu: contraria
cum maxime facimus. Mitissimum ille se in ipsis suppliciis audit, in
rapinis liberalissimum et in ebrietatibus ac libidinibus temperantissimum;
sequitur itaque ut ideo mutari nolimus quia nos optimos esse credidimus.
[12] Alexander cum iam in India uagaretur et gentes ne finitimis quidem
satis notas bello uastaret, in obsidione cuiusdam urbis, <dum> circumit
muros et inbecillissima moenium quaerit, sagitta ictus diu persedere et
incepta agere perseuerauit. Deinde cum represso sanguine sicci uulneris
dolor cresceret et crus suspensum equo paulatim obtorpuisset, coactus
absistere 'omnes' inquit 'iurant esse me Iouis filium, sed uulnus hoc
hominem esse me clamat'. [13] Idem nos faciamus. Pro sua quemque portione
adulatio infatuat: dicamus, 'uos quidem dicitis me prudentem esse, ego
autem uideo quam multa inutilia concupiscam, nocitura optem. Ne hoc quidem
intellego quod animalibus satietas monstrat, quis cibo debeat esse, quis
potioni modus; quantum capiam adhuc nescio.'

[14] Iam docebo quemadmodum intellegas te non esse sapientem. Sapiens ille
plenus est gaudio, hilaris et placidus, inconcussus; cum dis ex pari uiuit.
Nunc ipse te consule: si numquam maestus es, <si> nulla spes animum tuum
futuri exspectatione sollicitat, si per dies noctesque par et aequalis
animi tenor erecti et placentis sibi est, peruenisti ad humani boni summam;
sed si appetis uoluptates et undique et cmnes, scito tantum tibi ex
sapientia quantum ex gaudio deesse. Ad hoc cupis peruenire, sed erras, qui
inter diuitias illuc uenturum esse te speras, inter honores, id est gaudium
inter sollicitudines quaeris: ista, quae sic petis tamquam datura laetitiam
ac uoluptatem, causae dolorum sunt. [15] Omnes, inquam, illo tendunt ad
gaudium, sed unde stabile magnumque consequantur ignorant: ille ex
conuiuiis et luxuria, ille ex ambitione et circumfusa clientium turba, ille
ex amica, alius ex studiorum liberalium uana ostentatione et nihil
sanantibus litteris - omnes istos oblectamenta fallacia et breuia
decipiunt, sicut ebrietas, quae unius horae hilarem insaniam longi temporis
taedio pensat, sicut plausus et acclamationis secundae fauor, qui magna
sollicitudine et partus est et expiandus. [16] Hoc ergo cogita, hunc esse
sapientiae effectum, gaudii aequalitatem. Talis est sapientis animus qualis
mundus super lunam: semper illic serenum est. Habes ergo et quare uelis
sapiens esse, si numquam sine gaudio est. Gaudium hoc non nascitur nisi ex
uirtutum conscientia: non potest gaudere nisi fortis, nisi iustus, nisi
temperans. [17] 'Quid ergo' inquis, 'stulti ac mali non gaudent?' Non magis
quam praedam nancti leones: cum fatigauerunt se uino ac libidinibus, cum
illos nox inter uitia defecit, cum uoluptates angusto corpori ultra quam
capiebat ingestae suppurare coeperunt, tunc exclamant miseri Vergilianum
illum uersum:

namque ut supremam falsa inter gaudia noctem
    egerimus nosti.

[18] Omnem luxuriosi noctem inter falsa gaudia et quidem tamquam supremam
agunt: illud gaudium quod deos deorumque aemulos sequitur non
interrumpitur, non desinit; desineret, si sumptum esset aliunde. Quia non
est alieni muneris, ne arbitrii quidem alieni est: quod non dedit fortuna
non eripit. Vale.

 ľ60

LX SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Queror, litigo, irascor. Etiam nunc optas quod tibi optauit nutrix tua
aut paedagogus aut mater? nondum intellegis quantum mali optauerint? O quam
inimica nobis sunt uota nostrorum! eo quidem inimiciora quo cessere
felicius. Iam non admiror si omnia nos a prima pueritia mala sequuntur:
inter exsecrationes parentum creuimus. Exaudiant di quandoque nostram pro
nobis uocem gratuitam. [2] Quousque poscemus aliquid deos? [quasi] ita
nondum ipsi alere nos possumus? Quamdiu sationibus implebimus magnarum
urbium campos? quamdiu nobis populus metet? quamdiu unius mensae
instrumentum multa nauigia et quidem non ex uno mari subuehent? Taurus
paucissimorum iugerum pascuo impletur; una silua elephantis pluribus
sufficit: homo et terra et mari pascitur. [3] Quid ergo? tam insatiabilem
nobis natura aluum dedit, cum tam modica corpora dedisset, ut uastissimorum
edacissimorumque animalium auiditatem uinceremus? Minime; quantulum est
enim quod naturae datur! Paruo illa dimittitur: non fames nobis uentris
nostri magno constat sed ambitio. [4] Hos itaque, ut ait Sallustius,
'uentri oboedientes' animalium loco numeremus, non hominum, quosdam uero ne
animalium quidem, sed mortuorum. Viuit is qui multis usui est, uiuit is qui
se utitur; qui uero latitant et torpent sic in domo sunt quomodo in
conditiuo. Horum licet in limine ipso nomen marmori inscribas: mortem suam
antecesserunt. Vale.

 ľ61

LXI. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Desinamus quod uoluimus uelle. Ego certe id ago <ne> senex eadem uelim
quae puer uolui. In hoc unum eunt dies, in hoc noctes, hoc opus meum est,
haec cogitatio, imponere ueteribus malis finem. Id ago ut mihi instar
totius uitae dies sit; nec mehercules tamquam ultimum rapio, sed sic illum
aspicio tamquam esse uel ultimus possit. [2] Hoc animo tibi hanc epistulam
scribo, tamquam me cum maxime scribentem mors euocatura sit; paratus exire
sum, et ideo fruar uita quia quam diu futurum hoc sit non nimis pendeo.
Ante senectutem curaui ut bene uiuerem, in senectute ut bene moriar; bene
autem mori est libenter mori. [3] Da operam ne quid umquam inuitus facias:
quidquid necesse futurum est repugnanti, id uolenti necessitas non est. Ita
dico: qui imperia libens excipit partem acerbissimam seruitutis effugit,
facere quod nolit; non qui iussus aliquid facit miser est, sed qui inuitus
facit. Itaque sic animum componamus ut quidquid res exiget, id uelimus, et
in primis ut finem nostri sine tristitia cogitemus. [4] Ante ad mortem quam
ad uitam praeparandi sumus. Satis instructa uita est, sed nos in
instrumenta eius auidi sumus; deesse aliquid nobis uidetur et semper
uidebitur: ut satis uixerimus, nec anni nec dies faciunt sed animus. Vixi,
Lucili carissime, quantum satis erat; mortem plenus exspecto. Vale.

 ľ62

LXII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Mentiuntur qui sibi obstare ad studia liberalia turbam negotiorum
uideri uolunt: simulant occupationes et augent et ipsi se occupant. Vaco,
Lucili, uaco, et ubicumque sum, ibi meus sum. Rebus enim me non trado sed
commodo, nec consector perdendi temporis causas; et quocumque constiti
loco, ibi cogitationes meas tracto et aliquid in animo salutare conuerso.
[2] Cum me amicis dedi, non tamen mihi abduco nec cum illis moror quibus me
tempus aliquod congregauit aut causa ex officio nata ciuili, sed cum optimo
quoque sum; ad illos, in quocumque loco, in quocumque saeculo fuerunt,
animum meum mitto. [3] Demetrium, uirorum optimum, mecum circumfero et
relictis conchyliatis cum illo seminudo loquor, illum admiror. Quidni
admirer? uidi nihil ei deesse. Contemnere aliquis omnia potest, omnia
habere nemo potest: breuissima ad diuitias per contemptum diuitiarum uia
est. Demetrius autem noster sic uiuit, non tamquam contempserit omnia, sed
tamquam aliis habenda permiserit. Vale.

  ľ63

LXIII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Moleste fero decessisse Flaccum, amicum tuum, plus tamen aequo dolere
te nolo. Illud, ut non doleas, uix audebo exigere; et esse melius scio. Sed
cui ista firmitas animi continget nisi iam multum supra fortunam elato?
illum quoque ista res uellicabit, sed tantum uellicabit. Nobis autem
ignosci potest prolapsis ad lacrimas, si non nimiae decucurrerunt, si ipsi
illas repressimus. Nec sicci sint oculi amisso amico nec fluant;
lacrimandum est, non plorandum. [2] Duram tibi legem uideor ponere, cum
poetarum Graecorum maximus ius flendi dederit in unum dumtaxat diem, cum
dixerit etiam Niobam de cibo cogitasse? Quaeris unde sint lamentationes,
unde immodici fletus? per lacrimas argumenta desiderii quaerimus et dolorem
non sequimur sed ostendimus; nemo tristis sibi est. O infelicem stultitiam!
est aliqua et doloris ambitio. [3] 'Quid ergo?' inquis 'obliuiscar amici?'
Breuem illi apud te memoriam promittis, si cum dolore mansura est: iam
istam frontem ad risum quaelibet fortuita res transferet. Non differo in
longius tempus quo desiderium omne mulcetur, quo etiam acerrimi luctus
residunt: cum primum te obseruare desieris, imago ista tristitiae discedet.
Nunc ipse custodis dolorem tuum; sed custodienti quoque elabitur, eoque
citius quo est acrior desinit. [4] Id agamus ut iucunda nobis amissorum
fiat recordatio. Nemo libenter ad id redit quod non sine tormento
cogitaturus est, sicut illud fieri necesse est, ut cum aliquo nobis morsu
amissorum quos amauimus nomen occurrat; sed hic quoque morsus habet suam
uoluptatem. [5] Nam, ut dicere solebat Attalus noster, 'sic amicorum
defunctorum memoria iucunda est quomodo poma quaedam sunt suauiter aspera,
quomodo in uino nimis ueteri ipsa nos amaritudo delectat; cum uero
interuenit spatium, omne quod angebat exstinguitur et pura ad nos uoluptas
uenit'. [6] Si illi credimus, 'amicos incolumes cogitare melle ac placenta
frui est: eorum qui fuerunt retractatio non sine acerbitate quadam iuuat.
Quis autem negauerit haec acria quoque et habentia austeritatis aliquid
stomachum excitare?' [7] Ego non idem sentio: mihi amicorum defunctorum
cogitatio dulcis ac blanda est; habui enim illos tamquam amissurus, amisi
tamquam habeam.

Fac ergo, mi Lucili, quod aequitatem tuam decet, desine beneficium fortunae
male interpretari: abstulit, sed dedit. [8] Ideo amicis auide fruamur quia
quamdiu contingere hoc possit incertum est. Cogitemus quam saepe illos
reliquerimus in aliquam peregrinationem longinquam exituri, quam saepe
eodem morantes loco non uiderimus: intellegemus plus nos temporis in uiuis
perdidisse. [9] Feras autem hos qui neglegentissime amicos habent,
miserrime lugent, nec amant quemquam nisi perdiderunt? ideoque tunc
effusius maerent quia uerentur ne dubium sit an amauerint; sera indicia
affectus sui quaerunt. [10] Si habemus alios amicos, male de iis et meremur
et existimamus, qui parum ualent in unius elati solacium; si non habemus,
maiorem iniuriam ipsi nobis fecimus quam a fortuna accepimus: illa unum
abstulit, nos quemcumque non fecimus. [11] Deinde ne unum quidem nimis
amauit qui plus quam unum amare non potuit. Si quis despoliatus amissa
unica tunica complorare se malit quam circumspicere quomodo frigus effugiat
et aliquid inueniat quo tegat scapulas, nonne tibi uideatur stultissimus?
Quem amabas extulisti: quaere quem ames. Satius est amicum reparare quam
flere.

[12] Scio pertritum iam hoc esse quod adiecturus sum, non ideo tamen
praetermittam quia ab omnibus dictum est: finem dolendi etiam qui consilio
non fecerat tempore inuenit. Turpissimum autem est in homine prudente
remedium maeroris lassitudo maerendi: malo relinquas dolorem quam ab illo
relinquaris; et quam primum id facere desiste quod, etiam si uoles, diu
facere non poteris. [13] Annum feminis ad lugendum constituere maiores, non
ut tam diu lugerent, sed ne diutius: uiris nullum legitimum tempus est,
quia nullum honestum. Quam tamen mihi ex illis mulierculis dabis uix
retractis a rogo, uix a cadauere reuulsis, cui lacrimae in totum mensem
durauerint? Nulla res citius in odium uenit quam dolor, qui recens
consolatorem inuenit et aliquos ad se adducit, inueteratus uero deridetur,
nec immerito; aut enim simulatus aut stultus est.

[14] Haec tibi scribo, is qui Annaeum Serenum carissimum mihi tam immodice
fleui ut, quod minime uelim, inter exempla sim eorum quos dolor uicit.
Hodie tamen factum meum damno et intellego maximam mihi causam sic lugendi
fuisse quod numquam cogitaueram mori eum ante me posse. Hoc unum mihi
occurrebat, minorem esse et multo minorem - tamquam ordinem fata seruarent!
[15] Itaque assidue cogitemus de nostra quam omnium quos diligimus
mortalitate. Tunc ego debui dicere, 'minor est Serenus meus: quid ad rem
pertinet? post me mori debet, sed ante me potest'. Quia non feci, imparatum
subito fortuna percussit. Nunc cogito omnia et mortalia esse et incerta
lege mortalia; hodie fieri potest quidquid umquam potest. [16] Cogitemus
ergo, Lucili carissime, cito nos eo peruenturos quo illum peruenisse
maeremus; et fortasse, si modo uera sapientium fama est recipitque nos
locus aliquis, quem putamus perisse praemissus est. Vale.

  ľ64

LXIV. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Fuisti here nobiscum. Potes queri, si here tantum; ideo adieci
'nobiscum'; mecum enim semper es. Interuenerant quidam amici propter quos
maior fumus fieret, non hic qui erumpere ex lautorum culinis et terrere
uigiles solet, sed hic modicus qui hospites uenisse significet. [2] Varius
nobis fuit sermo, ut in conuiuio, nullam rem usque ad exitum adducens sed
aliunde alio transiliens. Lectus est deinde liber Quinti Sextii patris,
magni, si quid mihi credis, uiri, et licet neget Stoici. [3] Quantus in
illo, di boni, uigor est, quantum animi! Hoc non in omnibus philosophis
inuenies: quorundam scripta clarum habentium nomen exanguia sunt.
Instituunt, disputant, cauillantur, non faciunt animum quia non habent: cum
legeris Sextium, dices, 'uiuit, uiget, liber es, supra hominem est,
dimittit me plenum ingentis fiduciae'. [4] In qua positione mentis sim cum
hunc lego fatebor tibi: libet omnis casus prouocare, libet exclamare, 'quid
cessas, fortuna? congredere: paratum uides'. Illius animum induo qui
quaerit ubi se experiatur, ubi uirtutem suam ostendat,

spumantemque dari pecora inter inertia uotis
optat aprum aut fuluum descendere monte leonem.

[5] Libet aliquid habere quod uincam, cuius patientia exercear. Nam hoc
quoque egregium Sextius habet, quod et ostendet tibi beatae uitae
magnitudinem et desperationem eius non faciet: scies esse illam in excelso,
sed uolenti penetrabilem. [6] Hoc idem uirtus tibi ipsa praestabit, ut
illam admireris et tamen speres. Mihi certe multum auferre temporis solet
contemplatio ipsa sapientiae; non aliter illam intueor obstupefactus quam
ipsum interim mundum, quem saepe tamquam spectator nouus uideo. [7] Veneror
itaque inuenta sapientiae inuentoresque; adire tamquam multorum hereditatem
iuuat. Mihi ista acquisita, mihi laborata sunt. Sed agamus bonum patrem
familiae, faciamus ampliora quae accepimus; maior ista hereditas a me ad
posteros transeat. Multum adhuc restat operis multumque restabit, nec ulli
nato post mille saecula praecludetur occasio aliquid adhuc adiciendi. [8]
Sed etiam si omnia a ueteribus inuenta sunt, hoc semper nouum erit, usus et
inuentorum ab aliis scientia ac dispositio. Puta relicta nobis medicamenta
quibus sanarentur oculi: non opus est mihi alia quaerere, sed haec tamen
morbis et temporibus aptanda sunt. Hoc asperitas oculorum colleuatur; hoc
palpebrarum crassitudo tenuatur; hoc uis subita et umor auertitur; hoc
acuetur uisus: teras ista oportet et eligas tempus, adhibeas singulis
modum. Animi remedia inuenta sunt ab antiquis; quomodo autem admoueantur
aut quando nostri operis est quaerere. [9] Multum egerunt qui ante nos
fuerunt, sed non peregerunt. Suspiciendi tamen sunt et ritu deorum colendi.
Quidni ego magnorum uirorum et imagines habeam incitamenta animi et natales
celebrem? quidni ego illos honoris causa semper appellem? Quam uenerationem
praeceptoribus meis debeo, eandem illis praeceptoribus generis humani, a
quibus tanti boni initia fluxerunt. [10] Si consulem uidero aut praetorem,
omnia quibus honor haberi honori solet faciam: equo desiliam, caput
adaperiam, semita cedam. Quid ergo? Marcum Catonem utrumque et Laelium
Sapientem et Socraten cum Platone et Zenonem Cleanthenque in animum meum
sine dignatione summa recipiam ? Ego uero illos ueneror et tantis nominibus
semper assurgo. Vale.

  ľ65

LXV. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Hesternum diem diuisi cum mala ualetudine: antemeridianum illa sibi
uindicauit, postmeridiano mihi cessit. Itaque lectione primum temptaui
animum; deinde, cum hanc recepisset, plus illi imperare ausus sum, immo
permittere: aliquid scripsi et quidem intentius quam soleo, dum cum materia
difficili contendo et uinci nolo, donec interuenerunt amici qui mihi uim
afferrent et tamquam aegrum intemperantem coercerent. [2] In locum stili
sermo successit, ex quo eam partem ad te perferam quae in lite est. Te
arbitrum addiximus. Plus negotii habes quam existimas: triplex causa est.

Dicunt, ut scis, Stoici nostri duo esse in rerum natura ex quibus omnia
fiant, causam et materiam. Materia iacet iners, res ad omnia parata,
cessatura si nemo moueat; causa autem, id est ratio, materiam format et
quocumque uult uersat, ex illa uaria opera producit. Esse ergo debet unde
fiat aliquid, deinde a quo fiat: hoc causa est, illud materia. [3] Omnis
ars naturae imitatio est; itaque quod de uniuerso dicebam ad haec transfer
quae ab homine facienda sunt. Statua et materiam habuit quae pateretur
artificem, et artificem qui materiae daret faciem; ergo in statua materia
aes fuit, causa opifex. Eadem condicio rerum omnium est: ex eo constant
quod fit, et ex eo quod facit.

[4] Stoicis placet unam causam esse, id quod facit. Aristoteles putat
causam tribus modis dici: 'prima' inquit 'causa est ipsa materia, sine qua
nihil potest effici; secunda opifex; tertia est forma, quae unicuique operi
imponitur tamquam statuae'. Nam hanc Aristoteles 'idos' uocat. 'Quarta
quoque' inquit 'his accedit, propositum totius operis.' [5] Quid sit hoc
aperiam. Aes prima statuae causa est; numquam enim facta esset, nisi
fuisset id ex quo funderetur ducereturue. Secunda causa artifex est; non
potuisset enim aes illud in habitum statuae figurari, nisi accessissent
peritae manus. Tertia causa est forma; neque enim statua ista 'doryphoros'
aut 'diadumenos' uocaretur, nisi haec illi esset impressa facies. Quarta
causa est faciendi propositum; nam nisi hoc fuisset, facta non esset. [6]
Quid est propositum? quod inuitauit artificem, quod ille secutus fecit: uel
pecunia est haec, si uenditurus fabricauit, uel gloria, si laborauit in
nomen, uel religio, si donum templo parauit. Ergo et haec causa est propter
quam fit: an non putas inter causas facti operis esse numerandum quo remoto
factum non esset?

[7] His quintam Plato adicit exemplar, quam ipse 'idean' uocat; hoc est
enim ad quod respiciens artifex id quod destinabat effecit. Nihil autem ad
rem pertinet utrum foris habeat exemplar ad quod referat oculos an intus,
quod ibi ipse concepit et posuit. Haec exemplaria rerum omnium deus intra
se habet numerosque uniuersorum quae agenda sunt et modos mente complexus
est; plenus his figuris est quas Plato 'ideas' appellat, immortales,
immutabiles, infatigabiles. Itaque homines quidem pereunt, ipsa autem
humanitas, ad quam homo effingitur, permanet, et hominibus laborantibus,
intereuntibus, illa nihil patitur. [8] Quinque ergo causae sunt, ut Plato
dicit: id ex quo, id a quo, id in quo, id ad quod, id propter quod;
nouissime id quod ex his est. Tamquam in statua - quia de hac loqui
coepimus - id ex quo aes est, id a quo artifex est, id in quo forma est
quae aptatur illi, id ad quod exemplar est quod imitatur is qui facit, id
propter quod facientis propositum est, id quod ex istis est ipsa statua
<est>. [9] Haec omnia mundus quoque, ut ait Plato, habet: facientem, hic
deus est; ex quo fit, haec materia est; formam, haec est habitus et ordo
mundi quem uidemus; exemplar, scilicet ad quod deus hanc magnitudinem
operis pulcherrimi fecit; propositum, propter quod fecit. [10] Quaeris quod
sit propositum deo? bonitas. Ita certe Plato ait: 'quae deo faciendi mundum
fuit causa? bonus est; bono nulla cuiusquam boni inuidia est; fecit itaque
quam optimum potuit'.

Fer ergo iudex sententiam et pronuntia quis tibi uideatur uerisimillimum
dicere, non quis uerissimum dicat; id enim tam supra nos est quam ipsa
ueritas.

[11] Haec quae ab Aristotele et Platone ponitur turba causarum aut nimium
multa aut nimium pauca comprendit. Nam si quocumque remoto quid effici non
potest, id causam iudicant esse faciendi, pauca dixerunt. Ponant inter
causas tempus: nihil sine tempore potest fieri. Ponant locum: si non fuerit
ubi fiat aliquid, ne fiet quidem. Ponant motum: nihil sine hoc nec fit nec
perit; nulla sine motu ars, nulla mutatio est. [12] Sed nos nunc primam et
generalem quaerimus causam. Haec simplex esse debet; nam et materia simplex
est. Quaerimus quid sit causa? ratio scilicet faciens, id est deus; ista
enim quaecumque rettulistis non sunt multae et singulae causae, sed ex una
pendent, ex ea quae facit. [13] Formam dicis causam esse? hanc imponit
artifex operi: pars causae est, non causa. Exemplar quoque non est causa,
sed instrumentum causae necessarium. Sic necessarium est exemplar artifici
quomodo scalprum, quomodo lima: sine his procedere ars non potest, non
tamen hae partes artis aut causae sunt. [14] 'Propositum' inquit
'artificis, propter quod ad faciendum aliquid accedit, causa est.' Ut sit
causa, non est efficiens causa, sed superueniens. Hae autem innumerabiles
sunt: nos de causa generali quaerimus. Illud uero non pro solita ipsis
subtilitate dixerunt, totum mundum et consummatum opus causam esse; multum
enim interest inter opus et causam operis.

[15] Aut fer sententiam aut, quod facilius in eiusmodi rebus est, nega tibi
liquere et nos reuerti iube. 'Quid te' inquis 'delectat tempus inter ista
conterere, quae tibi nullum affectum eripiunt, nullam cupiditatem abigunt?'
Ego quidem [peiora] illa ago ac tracto quibus pacatur animus, et me prius
scrutor, deinde hunc mundum. [16] Ne nunc quidem tempus, ut existimas,
perdo; ista enim omnia, si non concidantur nec in hanc subtilitatem
inutilem distrahantur, attollunt et leuant animum, qui graui sarcina
pressus explicari cupit et reuerti ad illa quorum fuit. Nam corpus hoc
animi pondus ac poena est; premente illo urguetur, in uinclis est, nisi
accessit philosophia et illum respirare rerum naturae spectaculo iussit et
a terrenis ad diuina dimisit. Haec libertas eius est, haec euagatio;
subducit interim se custodiae in qua tenetur et caelo reficitur. [17]
Quemadmodum artifices [ex] alicuius rei subtilioris quae intentione oculos
defetigat, si malignum habent et precarium lumen, in publicum prodeunt et
in aliqua regione ad populi otium dedicata oculos libera luce delectant,
sic animus in hoc tristi et obscuro domicilio clusus, quotiens potest,
apertum petit et in rerum naturae contemplatione requiescit. [18] Sapiens
assectatorque sapientiae adhaeret quidem in corpore suo, sed optima sui
parte abest et cogitationes suas ad sublimia intendit. Velut sacramento
rogatus hoc quod uiuit stipendium putat; et ita formatus est ut illi nec
amor uitae nec odium sit, patiturque mortalia quamuis sciat ampliora
superesse. [19] Interdicis mihi inspectione rerum naturae, a toto abductum
redigis in partem? Ego non quaeram quae sint initia uniuersorum? quis rerum
formator? quis omnia in uno mersa et materia inerti conuoluta discreuerit?
Non quaeram quis sit istius artifex mundi? qua ratione tanta magnitudo in
legem et ordinem uenerit? quis sparsa collegerit, confusa distinxerit, in
una deformitate iacentibus faciem diuiserit? unde lux tanta fundatur? ignis
sit, an aliquid igne lucidius? [20] Ego ista non quaeram? ego nesciam unde
descenderim? semel haec mihi uidenda sint, an saepe nascendum? quo hinc
iturus sim? quae sedes exspectet animam solutam legibus seruitutis humanae?
Vetas me caelo interesse, id est iubes me uiuere capite demisso? [21] Maior
sum et ad maiora genitus quam ut mancipium sim mei corporis, quod equidem
non aliter aspicio quam uinclum aliquod libertati meae circumdatum; hoc
itaque oppono fortunae, in quo resistat, nec per illud ad me ullum transire
uulnus sino. Quidquid in me potest iniuriam pati hoc est in hoc obnoxio
domicilio animus liber habitat. [22] Numquam me caro ista compellet ad
metum, numquam ad indignam bono simulationem; numquam in honorem huius
corpusculi mentiar. Cum uisum erit, distraham cum illo societatem; et nunc
tamen, dum haeremus, non erimus aequis partibus socii: animus ad se omne
ius ducet. Contemptus corporis sui certa libertas est.

[23] Ut ad propositum reuertar, huic libertati multum conferet et illa de
qua modo loquebamur inspectio; nempe uniuersa ex materia et ex deo
constant. Deus ista temperat quae circumfusa rectorem sequuntur et ducem.
Potentius autem est ac pretiosius quod facit, quod est deus, quam materia
patiens dei. [24] Quem in hoc mundo locum deus obtinet, hunc in homine
animus; quod est illic materia, id in nobis corpus est. Seruiant ergo
deteriora melioribus; fortes simus aduersus fortuita; non contremescamus
iniurias, non uulnera, non uincula, non egestatem. Mors quid est? aut finis
aut transitus. Nec desinere timeo - idem est enim quod non coepisse -, nec
transire, quia nusquam tam anguste ero. Vale.

  ľ66


LXVI. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Claranum condiscipulum meum uidi post multos annos: non, puto,
exspectas ut adiciam senem, sed mehercules uiridem animo ac uigentem et cum
corpusculo suo colluctantem. Inique enim se natura gessit et talem animum
male collocauit; aut fortasse uoluit hoc ipsum nobis ostendere, posse
ingenium fortissimum ac beatissimum sub qualibet cute latere. Vicit tamen
omnia impedimenta et ad cetera contemnenda a contemptu sui uenit. [2]
Errare mihi uisus est qui dixit

gratior et pulchro ueniens e corpore uirtus

Non enim ullo honestamento eget: ipsa magnum sui decus est et corpus suum
consecrat. Aliter certe Claranum nostrum coepi intueri: formosus mihi
uidetur et tam rectus corpore quam est animo. [3] Potest ex casa uir magnus
exire, potest et ex deformi humilique corpusculo formosus animus ac magnus.
Quosdam itaque mihi uidetur in hoc tales natura generare, ut approbet
uirtutem omni loco nasci. Si posset per se nudos edere animos, fecisset;
nunc quod amplius est facit: quosdam enim edit corporibus impeditos, sed
nihilominus perrumpentis obstantia. [4] Claranus mihi uidetur in exemplar
editus, ut scire possemus non deformitate corporis foedari animum, sed
pulchritudine animi corpus ornari. Quamuis autem paucissimos una fecerimus
dies, tamen multi nobis sermones fuerunt, quos subinde egeram et ad te
permittam. [5] Hoc primo die quaesitum est, quomodo possint paria bona
esse, si triplex eorum condicio est. Quaedam, ut nostris uidetur, prima
bona sunt, tamquam gaudium, pax, salus patriae; quaedam secunda, in materia
infelici expressa, tamquam tormentorum patientia et in morbo graui
temperantia. Illa bona derecto optabimus nobis, haec, si necesse erit. Sunt
adhuc tertia, tamquam modestus incessus et compositus ac probus uultus et
conueniens prudenti uiro gestus. [6] Quomodo ista inter se paria esse
possunt, cum alia optanda sint, alia auersanda?

Si uolumus ista distinguere, ad primum bonum reuertamur et consideremus id
quale sit. Animus intuens uera, peritus fugiendorum ac petendorum, non ex
opinione sed ex natura pretia rebus imponens, toti se inserens mundo et in
omnis eius actus contemplationem suam mittens, cogitationibus actionibusque
intentus ex aequo, magnus ac uehemens, asperis blandisque pariter inuictus,
neutri se fortunae summittens, supra omnia quae contingunt acciduntque
eminens, pulcherrimus, ordinatissimus cum decore tum uiribus, sanus ac
siccus, imperturbatus intrepidus, quem nulla uis frangat, quem nec
attollant fortuita nec deprimant - talis animus uirtus est. [7] Haec eius
est facies, si sub unum ueniat aspectum et semel tota se ostendat. Ceterum
multae eius species sunt, quae pro uitae uarietate et pro actionibus
explicantur: nec minor fit aut maior ipsa. Decrescere enim summum bonum non
potest nec uirtuti ire retro licet; sed in alias atque alias qualitates
conuertitur, ad rerum quas actura est habitum figurata. [8] Quidquid
attigit in similitudinem sui adducit et tinguit; actiones, amicitias,
interdum domos totas quas intrauit disposuitque condecorat; quidquid
tractauit, id amabile, conspicuum, mirabile facit. Itaque uis eius et
magnitudo ultra non potest surgere, quando incrementum maximo non est:
nihil inuenies rectius recto, non magis quam uerius uero, quam temperato
temperatius. [9] Omnis in modo est uirtus; modo certa mensura est;
constantia non habet quo procedat, non magis quam fiducia aut ueritas aut
fides. Quid accedere perfecto potest? nihil, aut perfectum non erat cui
accessit; ergo ne uirtuti quidem, cui si quid adici potest, defuit.
Honestum quoque nullam accessionem recipit; honestum est enim propter ista
quae rettuli. Quid porro? decorum et iustum et legitimum non eiusdem esse
formae putas, certis terminis comprehensum? Crescere posse imperfectae rei
signum est. [10] Bonum omne in easdem cadit leges: iuncta est priuata et
publica utilitas, tam mehercules quam inseparabile est laudandum
petendumque. Ergo uirtutes inter se pares sunt et opera uirtutis et omnes
homines quibus illae contigere. [11] Satorum uero animaliumque uirtutes,
cum mortales sint, fragiles quoque caducaeque sunt et incertae; exsiliunt
residuntque et ideo non eodem pretio aestimantur. Una inducitur humanis
uirtutibus regula; una enim est ratio recta simplexque. Nihil est diuino
diuinius, caelesti caelestius. [12] Mortalia minuuntur cadunt, deteruntur
crescunt, exhauriuntur implentur; itaque illis in tam incerta sorte
inaequalitas est: diuinorum una natura est. Ratio autem nihil aliud est
quam in corpus humanum pars diuini spiritus mersa; si ratio diuina est,
nullum autem bonum sine ratione est, bonum omne diuinum est. Nullum porro
inter diuina discrimen est; ergo nec inter bona. Paria itaque sunt et
gaudium et fortis atque obstinata tormentorum perpessio; in utroque enim
eadem est animi magnitudo, in altero remissa et laxa, in altero pugnat et
intenta. [13] Quid? tu non putas parem esse uirtutem eius qui fortiter
hostium moenia expugnat, et eius qui obsidionem patientissime sustinet?
[et] Magnus Scipio, qui Numantiam cludit et comprimit cogitque inuictas
manus in exitium ipsas suum uerti, magnus ille obsessorum animus, qui scit
non esse clusum cui mors aperta est, et in complexu libertatis exspirat.
Aeque reliqua quoque inter se paria sunt, tranquillitas, simplicitas,
liberalitas, constantia, aequanimitas, tolerantia; omnibus enim istis una
uirtus subest, quae animum rectum et indeclinabilem praestat.

[14] 'Quid ergo? nihil interest inter gaudium et dolorum inflexibilem
patientiam?' Nihil, quantum ad ipsas uirtutes: plurimum inter illa in
quibus uirtus utraque ostenditur; in altero enim naturalis est animi
remissio ac laxitas, in altero contra naturam dolor. Itaque media sunt haec
quae plurimum interualli recipiunt: uirtus in utroque par est. [15]
Virtutem materia non mutat: nec peiorem facit dura ac difficilis nec
meliorem hilaris et laeta; necessest ergo par sit. In utraque enim quod fit
aeque recte fit, aeque prudenter, aeque honeste; ergo aequalia sunt bona,
ultra quae nec hic potest se melius in hoc gaudio gerere nec ille melius in
illis cruciatibus; duo autem quibus nihil fieri melius potest paria sunt.
[16] Nam si quae extra uirtutem posita sunt aut minuere illam aut augere
possunt, desinit unum bonum esse quod honestum. Si hoc concesseris, omne
honestum per;t. Quare ? dicam: quia nihil honestum est quod ab inuito, quod
a coacto fit; omne honestum uoluntarium est. Admisce illi pigritiam,
querelam, tergiuersationem, metum: quod habet in se optimum perdidit, sibi
placere. Non potest honestum esse quod non est liberum; nam quod timet
seruit. [17] Honestum omne securum est, tranquillum est: si recusat
aliquid, si complorat, si malum iudicat, perturbationem recepit et in magna
discordia uolutatur; hinc enim species recti uocat, illinc suspicio mali
retrahit. Itaque qui honeste aliquid facturus est, quidquid opponitur, id
etiam si incommodum putat, malum non putet, uelit, libens faciat. Omne
honestum iniussum incoactumque est, sincerum et nulli malo mixtum.

[18] Scio quid mihi responderi hoc loco possit: 'hoc nobis persuadere
conaris, nihil interesse utrum aliquis in gaudio sit an in eculeo iaceat ac
tortorem suum lasset?'. Poteram respondere: Epicurus quoque ait sapientem,
si in Phalaridis tauro peruratur, exclamaturum, 'dulce est et ad me nihil
pertinet'. Quid miraris si ego paria bona dico <alterius in conuiuio
iacentis, alterius inter tormenta fortissime stantis, cum quod
incredibilius est dicat Epicurus, dulce esse torreri? [19] Sed hoc
respondeo, plurimum interesse inter gaudium et dolorem; si quaeratur
electio, alterum petam, alterum uitabo: illud secundum naturam est, hoc
contra. Quamdiu sic aestimantur, magno inter se dissident spatio: cum ad
uirtutem uentum est, utraque par est, et quae per laeta procedit et quae
per tristia. [20] Nullum habet momentum uexatio et dolor et quidquid aliud
incommodi est; uirtute enim obruitur. Quemadmodum minuta lumina claritas
solis obscurat, sic dolores, molestias, iniurias uirtus magnitudine sua
elidit atque opprimit; et quocumque affulsit, ibi quidquid sine illa
apparet exstinguitur, nec magis ullam portionem habent incommoda, cum in
uirtutem inciderunt, quam in mari nimbus. [21] Hoc ut scias ita esse, ad
omne pulchrum uir bonus sine ulla cunctatione procurret: stet illic licet
carnifex, stet tortor atque ignis, perseuerabit nec quid passurus sed quid
facturus sit aspiciet, et se honestae rei tamquam bono uiro credet; utilem
illam sibi iudicabit, tutam, prosperam. Eundem locum habebit apud illum
honesta res, sed tristis atque aspera, quem uir bonus pauper aut exul <aut
exilis> ac pallidus. [22] Agedum pone ex alia parte uirum bonum diuitiis
abundantem, ex altera nihil habentem, sed in se omnia: uterque aeque uir
bonus erit, etiam si fortuna dispari utetur. Idem, ut dixi, in rebus
iudicium est quod in hominibus: aeque laudabilis uirtus est in corpore
ualido ac libero posita quam in morbido ac uincto. [23] Ergo tuam quoque
uirtutem non magis laudabis si corpus illi tuum integrum fortuna
praestiterit quam si ex aliqua parte mutilatum: alioqui hoc erit ex
seruorum habitu dominum aestimare. Omnia enim ista in quae dominium casus
exercet serua sunt, pecunia et corpus et honores, imbecilla, fluida,
mortalia, possessionis incertae: illa rursus libera et inuicta opera
uirtutis, quae non ideo magis appetenda sunt si benignius a fortuna
tractantur, nec minus si aliqua iniquitate rerum premuntur. [24] Quod
amicitia in hominibus est, hoc in rebus appetitio. Non, puto, magis amares
uirum bonum locupletem quam pauperem, nec robustum et lacertosum quam
gracilem et languidi corporis; ergo ne rem quidem magis appetes aut amabis
hilarem ac pacatam quam distractam et operosam. [25] Aut si hoc est, magis
diliges ex duobus aeque bonis uiris nitidum et unctum quam puluerulentum et
horrentem; deinde hoc usque peruenies ut magis diligas integrum omnibus
membris et illaesum quam debilem aut luscum; paulatim fastidium tuum illo
usque procedet ut ex duobus aeque iustis ac prudentibus comatum et
crispulum malis. Ubi par in utroque uirtus est, non comparet aliarum rerum
inaequalitas; omnia enim alia non partes sed accessiones sunt. [26] Num
quis tam iniquam censuram inter, suos agit ut sanum filium quam aegrum
magis diligat, procerumue et excelsum quam breuem aut modicum? Fetus suos
non distinguunt ferae et se in alimentum pariter omnium sternunt; aues ex
aequo partiuntur cibos. Ulixes ad Ithacae suae saxa sic properat
quemadmodum Agamemnon ad Mycenarum nobiles muros; nemo enim patriam quia
magna est amat, sed quia sua. [27] Quorsus haec pertinent? ut scias;
uirtutem omnia opera uelut fetus suos isdem oculis intueri, aeque indulgere
omnibus, et quidem impensius laborantibus, quoniam quidem etiam parentium
amor magis in ea quorum miseretur inclinat. Virtus quoque opera sua quae
uidet affici et premi non magis amat, sed parentium bonorum more magis
complectitur ac fouet.

[28] Quare non est ullum bonum altero maius? quia non est quicquam apto
aptius, quia plano nihil est planius. Non potes dicere hoc magis par esse
alicui quam illud; ergo nec honesto honestius quicquam est. [29] Quod si
par omnium uirtutum natura est, tria genera bonorum in aequo sunt. Ita
dico: in aequo est moderate gaudere et moderate dolere. Laetitia illa non
uincit hanc animi firmitatem sub tortore gemitus deuorantem: illa bona
optabilia, haec mirabilia sunt, utraque nihilominus paria, quia quidquid
incommodi est ui tanto maioris boni tegitur. [30] Quisquis haec imparia
iudicat ab ipsis uirtutibus auertit oculos et exteriora circumspicit. Bona
uera idem pendent, idem patent: illa falsa multum habent uani; itaque
speciosa et magna contra uisentibus, cum ad pondus reuocata sunt, fallunt.
[31] Ita est, mi Lucili: quidquid uera ratio commendat solidum et aeternum
est, firmat animum attollitque semper futurum in excelso. illa quae temere
laudantur et uulgi sententia bona sunt inflant inanibus laetos; rursus ea
quae timentur tamquam mala iniciunt formidinem mentibus et illas non aliter
quam animalia specie periculi agitant. [32] Utraque ergo res sine causa
animum et diffundit et mordet: nec illa gaudio nec haec metu digna est.
Sola ratio immutabilis et iudicii tenax est; non enim seruit sed imperat
sensibus. Ratio rationi par est, sicut rectum recto; ergo et uirtus
uirtuti; nihil enim aliud est uirtus quam recta ratio. Omnes uirtutes
rationes sunt; rationes sunt, si rectae sunt; si rectae sunt, et pares
sunt. [33] Qualis ratio est, tales et actiones sunt; ergo omnes pares sunt;
nam cum similes rationi sint, similes et inter se sunt. Pares autem
actiones inter se esse dico qua honestae rectaeque sunt; ceterum magna
habebunt discrimina uariante materia, quae modo latior est, modo angustior,
modo illustris, modo ignobilis, modo ad multos pertinens, modo ad paucos.
In omnibus tamen istis id quod optimum est par est: honestae sunt. [34]
Tamquam uiri boni omnes pares sunt qua boni sunt, sed habent differentias
aetatis: alius senior est, alius iunior; habent corporis: alius formosus,
alius deformis est; habent fortunae: ille diues, hic pauper est, ille
gratiosus, potens, urbibus notus et populis, hic ignotus plerisque et
obscurus. Sed per illud quo boni sunt pares sunt.

[35] De bonis ac malis sensus non iudicat; quid utile sit, quid inutile,
ignorat. Non potest ferre sententiam nisi in rem praesentem perductus est;
nec futuri prouidus est nec praeteriti memor; quid sit consequens nescit.
Ex hoc autem rerum ordo seriesque contexitur et unitas uitae per rectum
iturae. Ratio ergo arbitra est bonorum ac malorum; aliena et externa pro
uilibus habet, et ea quae neque bona sunt neque mala accessiones minimas ac
leuissimas iudicat; omne enim illi bonum in animo est. [36] Ceterum bona
quaedam prima existimat, ad quae ex proposito uenit, tamquam uictoriam,
bonos liberos, salutem patriae; quaedam secunda, quae non apparent nisi in
rebus aduersis, tamquam aequo animo pati morbum, ignem, exsilium; quaedam
media, quae nihilo magis secundum naturam sunt quam contra naturam, tamquam
prudenter ambulare, composite sedere. Non enim minus secundum naturam est
sedere quam stare aut ambulare. [37] Duo illa bona superiora diuersa sunt:
prima enim secundum naturam sunt, gaudere liberorum pietate, patriae
incolumitate; secunda contra naturam sunt, fortiter obstare tormentis et
sitim perpeti morbo urente praecordia. [38] 'Quid ergo? aliquid contra
naturam bonum est?' Minime; sed id aliquando contra naturam est in quo
bonum illud exsistit. Vulnerari enim et subiecto igne tabescere et aduersa
ualetudine affligi contra naturam est, sed inter ista seruare animum
infatigabilem secundum naturam est. [39] Et ut quod uolo exprimam breuiter,
materia boni aliquando contra naturam est bonum numquam, quoniam bonum sine
ratione nullum est, sequitur autem ratio naturam. 'Quid est ergo ratio?'
Naturae imitatio. 'Quod est summum hominis bonum?' Ex naturae uoluntate se
gerere.

[40] 'Non est' inquit 'dubium quin felicior pax sit numquam lacessita quam
multo reparata sanguine. Non est dubium' inquit 'quin felicior res sit
inconcussa ualetudo quam ex grauibus morbis et extrema minitantibus in
tutum ui quadam et patientia educta. Eodem modo non erit dubium quin maius
bonum sit gaudium quam obnixus animus ad perpetiendos cruciatus uulnerum
aut ignium.' [41] Minime; illa enim quae fortuita sunt plurimum discriminis
recipiunt; aestimantur enim utilitate sumentium. Bonorum unum propositum
est consentire naturae; hoc [contingere] in omnibus par est. Cum alicuius
in senatu sententiam sequimur, non potest dici: ille magis assentitur quam
ille. Ab omnibus in eandem sententiam itur. Idem de uirtutibus dico: omnes
naturae assentiuntur. Idem de bonis dico: omnia naturae assentiuntur. [42]
Alter adulescens decessit, alter senex, aliquis protinus infans, cui nihil
amplius contigit quam prospicere uitam: omnes hi aeque fuere mortales,
etiam si mors aliorum longius uitam passa est procedere, aliorum in medio
flore praecidit, aliorum interrupit ipsa principia. [43] Alius inter
cenandum solutus est; alterius continuata mors somno est; aliquem
concubitus exstinxit. His oppone ferro transfossos aut exanimatos
serpentium morsu aut fractos ruina aut per longam neruorum contractionem
extortos minutatim. Aliquorum melior dici, aliquorum peior potest exitus:
mors quidem omnium par est. Per quae ueniunt diuersa sunt; in [id] quod
desinunt unum est. Mors nulla maior aut minor est; habet enim eundem in
omnibus modum, finisse uitam. [44] Idem tibi de bonis dico: hoc bonum inter
meras uoluptates, hoc est inter tristia et acerba; illud fortunae
indulgentiam rexit, hoc uiolentiam domuit: utrumque aeque bonum est,
quamuis illud plana et molli uia ierit, hoc aspera. Idem enim finis omnium
est: bona sunt, laudanda sunt, uirtutem rationemque comitantur; uirtus
aequat inter se quidquid agnoscit.

[45] Nec est quare hoc inter nostra placita mireris: apud Epicurum duo bona
sunt, ex quibus summum illud beatumque componitur, ut corpus sine dolore
sit, animus sine perturbatione. Haec bona non crescunt si plena sunt: quo
enim crescet quod plenum est? Dolore corpus caret: quid ad hanc accedere
indolentiam potest? Animus constat sibi et placidus est: quid accedere ad
hanc tranquillitatem potest? [46] Quemadmodum serenitas caeli non recipit
maiorem adhuc claritatem in sincerissimum nitorem repurgata, sic hominis
corpus animumque curantis et bonum suum ex utroque nectentis perfectus est
status, et summam uoti sui inuenit si nec aestus animo est nec dolor
corpori. Si qua extra blandimenta contingunt, non augent summum bonum, sed,
ut ita dicam, condiunt et oblectant; absolutum enim illud humanae naturae
bonum corporis et animi pace contentum est.

[47] Dabo apud Epicurum tibi etiam nunc simillimam huic nostrae diuisionem
bonorum. Alia enim sunt apud illum quae malit contingere sibi, ut corporis
quietem ab omni incommodo liberam et animi remissionem bonorum suorum
contemplatione gaudentis; alia sunt quae, quamuis nolit accidere,
nihilominus laudat et comprobat, tamquam illam quam paulo ante dicebam
malae ualetudinis et dolorum grauissimorum perpessionem, in qua Epicurus
fuit illo summo ac fortunatissimo die suo. Ait enim se uesicae et
exulcerati uentris tormenta tolerare ulteriorem doloris accessionem non
recipientia, esse nihilominus sibi illum beatum diem. Beatum autem diem
agere nisi qui est in summo bono non potest. [48] Ergo et apud Epicurum
sunt haec bona, quae malles non experiri, sed, quia ita res tulit, et
amplexanda et laudanda et exaequanda summis sunt. Non potest dici hoc non
esse par maximis bonum quod beatae uitae clausulam imposuit, cui Epicurus
extrema uoce gratias egit.

[49] Permitte mihi, Lucili uirorum optime, aliquid audacius dicere: si ulla
bona maiora esse aliis possent, haec ego quae tristia uidentur mollibus
illis et delicatis praetulissem, haec maiora dixissem. Maius est enim
difficilia perfringere quam laeta moderari. [50] Eadem ratione fit, scio,
ut aliquis felicitatem bene et ut calamitatem fortiter ferat. Aeque esse
fortis potest qui pro uallo securus excubuit nullis hostibus castra
temptantibus et qui succisis poplitibus in genua se excepit nec arma
dimisit: 'macte uirtute esto' sanguinulentis et ex acie redeuntibus
dicitur. Itaque haec magis laudauerim bona exercitata et fortia et cum
fortuna rixata. [51] Ego dubitem quin magis laudem truncam illam et
retorridam manum Mucii quam cuiuslibet fortissimi saluam? Stetit hostium
flammarumque contemptor et manum suam in hostili foculo destillantem
perspectauit, donec Porsina cuius poenae fauebat gloriae inuidit et ignem
inuito eripi iussit. [52] Hoc bonum quidni inter prima numerem tantoque
maius putem quam illa secura et intemptata fortunae quanto rarius est
hostem amissa manu uicisse quam armata? 'Quid ergo?' inquis 'hoc bonum tibi
optabis?' Quidni? hoc enim nisi qui potest et optare, non potest facere.
[53] An potius optem ut malaxandos articulos exoletis meis porrigam? ut
muliercula aut aliquis in mulierculam ex uiro uersus digitulos meos ducat?
Quidni ego feliciorem putem Mucium, quod sic tractauit ignem quasi illam
manum tractatori praestitisset? In integrum restituit quidquid errauerat:
confecit bellum inermis ac mancus et illa manu trunca reges duos uicit.
Vale.

  ľ67

LXVII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Ut a communibus initium faciam, uer aperire se coepit, sed iam
inclinatum in aestatem, quo tempore calere debebat, intepuit nec adhuc illi
fides est; saepe enim in hiemem reuoluitur. Vis scire quam dubium adhuc
sit? nondum me committo frigidae uerae, adhuc rigorem eius infringo. 'Hoc
est' inquis 'nec calidum nec frigidum pati.' Ita est, mi Lucili: iam aetas
mea contenta est suo frigore; uix media regelatur aestate. Itaque maior
pars in uestimentis degitur. [2] Ago gratias senectuti quod me lectulo
affixit: quidni gratias illi hoc nomine agam? Quidquid debebam nolle, non
possum. Cum libellis mihi plurimus sermo est. Si quando interuenerunt
epistulae tuae, tecum esse mihi uideor et sic afficior animo tamquam tibi
non rescribam sed respondeam. Itaque et de hoc quod quaeris, quasi
colloquar tecum, quale sit una scrutabimur.

[3] Quaeris an omne bonum optabile sit. 'Si bonum est' inquis 'fortiter
torqueri et magno animo uri et patienter aegrotare, sequitur ut ista
optabilia sint; nihil autem uideo ex istis uoto dignum. Neminem certe adhuc
scio eo nomine uotum soluisse quod flagellis caesus esset aut podagra
distortus aut eculeo longior factus.' [4] Distingue, mi Lucili, ista, et
intelleges esse in iis aliquid optandum. Tormenta abesse a me uelim; sed si
sustinenda fuerint, ut me in illis fortiter, honeste, animose geram optabo.
Quidni ego malim non incidere bellum? sed si inciderit, ut uulnera, ut
famem et omnia quae bellorum necessitas affert generose feram optabo. Ton
sum tam demens ut aegrotare cupiam; sed si aegrotandum fuerit, ut nihil
intemperanter, nihil effeminate faciam optabo. Ita non incommoda optabilia
sunt, sed uirtus qua perferuntur incommoda.

[5] Quidam ex nostris existimant omnium istorum fortem tolerantiam non esse
optabilem, sed ne abominandam quidem, quia uoto purum bonum peti debet et
tranquillum et extra molestiam positum. Ego dissentio. Quare? primum quia
fieri non potest ut aliqua res bona quidem sit sed optabilis non sit;
deinde si uirtus optabilis est, nullum autem sine uirtute bonum, et omne
bonum optabile est; deinde etiam si *** tormentorum fortis patientia
optabilis est. [6] Etiam nunc interrogo: nempe fortitudo optabilis est?
Atqui pericula contemnit et prouocat; pulcherrima pars eius maximeque
mirabilis illa est, non cedere ignibus, obuiam ire uulneribus, interdum
tela ne uitare quidem sed pectore excipere. Si fortitudo optabilis est, et
tormenta patienter ferre optabile est; hoc enim fortitudinis pars est. Sed
separa ista, ut dixi: nihil erit quod tibi faciat errorem. Non enim pati
tormenta optabile est, sed pati fortiter: illud opto 'fortiter', quod est
uirtus. [7] 'Quis tamen umquam hoc sibi optauit?' Quaedam uota aperta et
professa sunt, cum particulatim fiunt; quaedam latent, cum uno uoto multa
comprensa sunt. Tamquam opto mihi uitam honestam; uita autem honesta
actionibus uariis constat: in hac es Reguli arca, Catonis scissum manu sua
uulnus, Rutili exsilium, calix uenenatus qui Socraten transtulit e carcere
in caelum. Ita cum optaui mihi uitam honestam, et haec optaui sine quibus
interdum honesta non potest esse.

[8] O terque quaterque beati,
quis ante ora patrum Troiae sub moenibus altis
contigit oppetere!

Quid interest, optes hoc alicui an optabile fuisse fatearis? [9] Decius se
pro re publica deuouit et in medios hostes concitato equo mortem petens
irruit. Alter post hunc, paternae uirtutis aemulus, conceptis sollemnibus
ac iam familiaribus uerbis in aciem confertissimam incucurrit, de hoc
sollicitus tantum, ut litaret, optabilem rem putans bonam mortem. Dubitas
ergo an optimum sit memorabilem mori et in aliquo opere uirtutis? [10] Cum
aliquis tormenta fortiter patitur, omnibus uirtutibus utitur. Fortasse una
in promptu sit et maxime appareat, patientia; ceterum illic est fortitudo,
cuius patientia et perpessio et tolerantia rami sunt; illic est prudentia,
sine qua nullum initur consilium, quae suadet quod effugere non possis quam
fortissime ferre; illic est constantia, quae deici loco non potest et
propositum nulla ui extorquente dimittit; illic est indiuiduus ille
comitatus uirtutum. Quidquid honeste fit una uirtus facit, sed ex consilii
sententia; quod autem ab omnibus uirtutibus comprobatur, etiam si ab una
fieri uidetur, optabile est.

[11] Quid? tu existimas ea tantum optabilia esse quae per uoluptatem et
otium ueniunt, quae excipiuntur foribus ornatis? Sunt quaedam tristis
uultus bona; sunt quaedam uota quae non gratulantium coetu, sed adorantium
uenerantiumque celebrantur. [12] Ita tu non putas Regulum optasse ut ad
Poenos perueniret? Indue magni uiri animum et ab opinionibus uulgi secede
paulisper; cape, quantam debes, uirtutis pulcherrimae ac magnificentissimae
speciem, quae nobis non ture nec sertis, sed sudore ct sanguine colenda
est. [13] Aspice M. Catonem sacro illi pectori purissimas manus admouentem
et uulnera parum alte demissa laxantem. Utrum tandem illi dicturus es
'uellem quae uelles' et 'moleste fero' an 'feliciter quod agis'? [14] Hoc
loco mihi Demetrius noster occurrit, qui uitam securam et sine ullis
fortunae incursionibus mare mortuum uocat. Nihil habere ad quod exciteris,
ad quod te concites, cuius denuntiatione et incursu firmitatem animi tui
temptes, sed in otio inconcusso iacere non est tranquillitas: malacia est.
[15] Attalus Stoicus dicere solebat, 'malo me fortuna in castris suis quam
in deliciis habeat. Torqueor, sed fortiter: bene est. Occidor, sed
fortiter: bene est.' Audi Epicurum, dicet et 'dulce est'. Ego tam honestae
rei ac seuerae numquam molle nomen imponam. [16] Uror, sed inuictus: quidni
hoc optabile sit? - non quod urit me ignis, sed quod non uincit. Nihil est
uirtute praestantius, nihil pulchrius; et bonum est et optabile quidquid ex
huius geritur imperio. Vale.

 ľ68

LXVIII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Consilio tuo accedo: absconde te in otio, sed et ipsum otium absconde.
Hoc te facturum Stoicorum etiam si non praecepto, at exemplo licet scias;
sed ex praecepto quoque facies: et tibi et cui uoles approbaris. [2] Nec ad
omnem rem publicam mittimus nec semper nec sine ullo fine; praeterea, cum
sapienti rem publicam ipso dignam dedimus, id est mundum, non est extra rem
publicam etiam si recesserit, immo fortasse relicto uno angulo in maiora
atque ampliora transit et caelo impositus intellegit, cum sellam aut
tribunal ascenderet, quam humili loco sederit. Depone hoc apud te, numquam
plus agere sapientem quam cum in conspectum eius diuina atque humana
uenerunt.

[3] Nunc ad illud reuertor quod suadere tibi coeperam, ut otium tuum
ignotum sit. Non est quod inscribas tibi philosophiam ac quietem: aliud
proposito tuo nomen impone, ualetudinem et imbecillitatem uocato et
desidiam. Gloriari otio iners ambitio est. [4] Animalia quaedam, ne
inueniri possint, uestigia sua circa ipsum cubile confundunt: idem tibi
faciendum est, alioqui non deerunt qui persequantur. Multi aperta
transeunt, condita et abstrusa rimantur; furem signata sollicitant. Vile
uidetur quidquid patet; aperta effractarius praeterit. Hos mores habet
populus, hos imperitissimus quisque: in secreta irrumpere cupit. [5]
Optimum itaque est non iactare otium suum; iactandi autem genus est nimis
latere et a conspectu hominum secedere. Ille Tarentum se abdidit, ille
Neapoli inclusus est, ille multis annis non transit domus suae limen:
conuocat turbam quisquis otio suo aliquam fabulam imposuit.

[6] Cum secesseris, non est hoc agendum, ut de te homines loquantur, sed ut
ipse tecum loquaris. Quid autem loqueris? quod homines de aliis
libentissime faciunt, de te apud te male existima: assuesces et dicere
uerum et audire. Id autem maxime tracta quod in te esse infirmissimum
senties. [7] Nota habet sui quisque corporis uitia. Itaque alius uomitu
leuat stomachum, alius frequenti cibo fulcit, alius interposito ieiunio
corpus exhaurit et purgat; ii quorum pedes dolor repetit aut uino aut
balineo abstinent: in cetera neglegentes huic a quo saepe infestantur
occurrunt. Sic in animo nostro sunt quaedam quasi causariae partes quibus
adhibenda curatio est. [8] Quid in otio facio? ulcus meum curo. Si
ostenderem tibi pedem turgidum, liuidam manum, aut contracti cruris aridos
neruos, permitteres mihi uno loco iacere et fouere morbum meum: maius malum
est hoc, quod non possum tibi ostendere: in pectore ipso collectio et
uomica est. Nolo nolo laudes, nolo dicas, 'o magnum uirum! contempsit omnia
et damnatis humanae uitae furoribus fugit'. Nihil damnaui nisi me. [9] Non
est quod proficiendi causa uenire ad me uelis. Erras, qui hinc aliquid
auxili speras: non medicus sed aeger hic habitat. Malo illa, cum
discesseris, dicas: 'ego istum beatum hominem putabam et eruditum, erexeram
aures: destitutus sum, nihil uidi, nihil audiui quod concupiscerem, ad quod
reuerterer'. Si hoc sentis, si hoc loqueris, aliquid profectum est: malo
ignoscas otio meo quam inuideas.

[10] 'Otium' inquis 'Seneca, commendas mihi? ad Epicureas uoces delaberis?'
Otium tibi commendo, in quo maiora agas et pulchriora quam quae reliquisti:
pulsare superbas potentiorum fores, digerere in litteram senes orbos,
plurimum in foro posse inuidiosa potentia ac breuis est et, si uerum
aestimes, sordida. [11] Ille me gratia forensi longe antecedet, ille
stipendiis militaribus et quaesita per hoc dignitate, ille clientium turba.
[cui in turba] Par esse non possum, plus habent gratiae: est tanti ab
omnibus uinci, dum a me fortuna uincatur. [12] Utinam quidem hoc propositum
sequi olim fuisset animus tibi! utinam de uita beata non in conspectu
mortis ageremus! Sed nunc quoque non moramur; multa enim quae superuacua
esse et inimica credituri fuimus rationi, nunc experientiae credimus. [13]
Quod facere solent qui serius exierunt et uolunt tempus celeritate
reparare, calcar addamus. Haec aetas optime facit ad haec studia: iam
despumauit, iam uitia primo feruore adulescentiae indomita lassauit; non
multum superest ut exstinguat. [14] 'Et quando' inquis 'tibi proderit istud
quod in exitu discis, aut in quam rem?' In hanc, ut exeam melior. Non est
tamen quod existimes ullam aetatem aptiorem esse ad bonam mentem quam quae
se multis experimentis, longa ac frequenti rerum paenitentia domuit, quae
ad salutaria mitigatis affectibus uenit. Hoc est huius boni tempus:
quisquis senex ad sapientiam peruenit, annis peruenit. Vale.

 ľ69

LXIX. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Mutare te loca et aliunde alio transilire nolo, primum quia tam
frequens migratio instabilis animi est: coalescere otio non potest nisi
desit circumspicere et errare. Ut animum possis continere, primum corporis
tui fugam siste. [2] Deinde plurimum remedia continuata proficiunt:
interrumpenda non est quies et uitae prioris obliuio; sine dediscere oculos
tuos, sine aures assuescere sanioribus uerbis. Quotiens processeris, in
ipso transitu aliqua quae renouent cupiditates tuas tibi occurrent. [3]
Quemadmodum ei qui amorem exuere conatur euitanda est omnis admonitio
dilecti corporis - nihil enim facilius quam amor recrudescit -, ita qui
deponere uult desideria rerum omnium quarum cupiditate flagrauit et oculos
et aures ab iis quae reliquit auertat. [4] Cito rebellat affectus.
Quocumque se uerterit, pretium aliquod praesens occupationis suae aspiciet.
Nullum sine auctoramento malum est: auaritia pecuniam promittit, luxuria
multas ac uarias uoluptates, ambitio purpuram et plausum et ex hoc
potentiam et quidquid <potest> potentia. [5] Mercede te uitia sollicitant:
hic tibi gratis uiuendum est. Vix effici toto saeculo potest ut uitia tam
longa licentia tumida subigantur et iugum accipiant, nedum si tam breue
tempus interuallis discindimus; unam quamlibet rem uix ad perfectum
perducit assidua uigilia et intentio. [6] Si me quidem uelis audire, hoc
meditare et exerce, ut mortem et excipias et, si ita res suadebit,
accersas: interest nihil, illa ad nos ueniat an ad illam nos. Illud
imperitissimi cuiusque uerbum falsum esse tibi ipse persuade: 'bella res
est mori sua morte'. Nemo moritur nisi sua morte. Illud praeterea tecum
licet cogites: nemo nisi suo die moritur. Nihil perdis ex tuo tempore; nam
quod relinquis alienum est. Vale.


  ľ70                         

LXX. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Post longum interuallum Pompeios tuos uidi. In conspectum adulescentiae
meae reductus sum; quidquid illic iuuenis feceram uidebar mihi facere adhuc
posse et paulo ante fecisse. [2] Praenauigauimus, Lucili, uitam et
quemadmodum in mari, ut ait Vergilius noster,

terraeque urbesque recedunt,

sic in hoc cursu rapidissimi temporis primum pueritiam abscondimus, deinde
adulescentiam, deinde quidquid est illud inter iuuenem et senem medium, in
utriusque confinio positum, deinde ipsius senectutis optimos annos;
nouissime incipit ostendi publicus finis generis humani. [3] Scopulum esse
illum putamus dementissimi: portus est, aliquando petendus, numquam
recusandus, in quem si quis intra primos annos delatus est, non magis queri
debet quam qui cito nauigauit. Alium enim, ut scis, uenti segnes ludunt ac
detinent et tranquillitatis lentissimae taedio lassant, alium pertinax
flatus celerrime perfert. [4] Idem euenire nobis puta: alios uita
uelocissime adduxit quo ueniendum erat etiam cunctantibus, alios macerauit
et coxit. Quae, ut scis, non semper retinenda est; non enim uiuere bonum
est, sed bene uiuere.

Itaque sapiens uiuet quantum debet, non quantum potest. [5] Videbit ubi
uicturus sit, cum quibus, quomodo, quid acturus. Cogitat semper qualia
uita, non quanta sit. [sit] Si multa occurrunt molesta et tranquillitatem
turbantia, emittit se; nec hoc tantum in necessitate ultima facit, sed cum
primum illi coepit suspecta esse fortuna, diligenter circumspicit numquid
illic desinendum sit. Nihil existimat sua referre, faciat finem an
accipiat, tardius fiat an citius: non tamquam de magno detrimento timet;
nemo multum ex stilicidio potest perdere. [6] Citius mori aut tardius ad
rem non pertinet, bene mori aut male ad rem pertinet; bene autem mori est
effugere male uiuendi periculum. Itaque effeminatissimam uocem illius
Rhodii existimo, qui cum in caueam coniectus esset a tyranno et tamquam
ferum aliquod animal aleretur, suadenti cuidam ut abstineret cibo, 'omnia'
inquit 'homini, dum uiuit, speranda sunt'. [7] Ut sit hoc uerum, non omni
pretio uita emenda est. Quaedam licet magna, licet certa sint, tamen ad
illa turpi infirmitatis confessione non ueniam: ego cogitem in eo qui uiuit
omnia posse fortunam, potius quam cogitem in eo qui scit mori nil posse
fortunam?

[8] Aliquando tamen, etiam si certa mors instabit et destinatum sibi
supplicium sciet, non commodabit poenae suae manum: sibi commodaret.
Stultitia est timore mortis mori: uenit qui occidat, exspecta. Quid
occupas? quare suscipis alienae crudelitatis procurationem? utrum inuides
carnifici tuo an parcis? [9] Socrates potuit abstinentia finire uitam et
inedia potius quam ueneno mori; triginta tamen dies in carcere et in
exspectatione mortis exegit, non hoc animo tamquam omnia fieri possent,
tamquam multas spes tam longum tempus reciperet, sed ut praeberet se
legibus, ut fruendum amicis extremum Socraten daret. Quid erat stultius
quam mortem contemnere, uenenum timere? [10] Scribonia, grauis femina,
amita Drusi Libonis fuit, adulescentis tam stolidi quam nobilis, maiora
sperantis quam illo saeculo quisquam sperare poterat aut ipse ullo. Cum
aeger a senatu in lectica relatus esset non sane frequentibus exsequis -
omnes enim necessarii deseruerant impie iam non reum sed funus -, habere
coepit consilium utrum conscisceret mortem an exspectaret. Cui Scribonia
'quid te' inquit 'delectat alienum negotium agere?' Non persuasit illi:
manus sibi attulit, nec sine causa. Nam post diem tertium aut quartum
inimici moriturus arbitrio si uiuit, alienum negotium agit.

[11] Non possis itaque de re in uniuersum pronuntiare, cum mortem uis
externa denuntiat, occupanda sit an exspectanda; multa enim sunt quae in
utramque partem trahere possunt. Si altera mors cum tormento, altera
simplex et facilis est, quidni huic inicienda sit manus? Quemadmodum nauem
eligam nauigaturus et domum habitaturus, sic mortem exiturus e uita. [12]
Praeterea quemadmodum non utique melior est longior uita, sic peior est
utique mors longior. In nulla re magis quam in morte morem animo gerere
debemus. Exeat qua impetum cepit: siue ferrum appetit siue laqueum siue
aliquam potionem uenas occupantem, pergat et uincula seruitutis abrumpat.
Vitam et aliis approbare quisque debet, mortem sibi: optima est quae
placet. [13] Stulte haec cogitantur: 'aliquis dicet me parum fortiter
fecisse, aliquis nimis temere, aliquis fuisse aliquod genus mortis
animosius'. Vis tu cogitare id in manibus esse consilium ad quod fama non
pertinet! Hoc unum intuere, ut te fortunae quam celerrime eripias; alioquin
aderunt qui de facto tuo male existiment.

[14] Inuenies etiam professos sapientiam qui uim afferendam uitae suae
negent et nefas iudicent ipsum interemptorem sui fieri: exspectandum esse
exitum quem natura decreuit. Hoc qui dicit non uidet se libertatis uiam
cludere: nihil melius aeterna lex fecit quam quod unum introitum nobis ad
uitam dedit, exitus multos. [15] Ego exspectem uel morbi crudelitatem uel
hominis, cum possim per media exire tormenta et aduersa discutere ? Hoc est
unum cur de uita non possimus queri: neminem tenet. Bono loco res humanae
sunt, quod nemo nisi uitio suo miser est. Placet? uiue: non placet? licet
eo reuerti unde uenisti. [16] Ut dolorem capitis leuares, sanguinem saepe
misisti; ad extenuandum corpus uena percutitur. Non opus est uasto uulnere
diuidere praecordia: scalpello aperitur ad illam magnam libertatem uia et
puncto securitas constat. Quid ergo est quod nos facit pigros inertesque?
Nemo nostrum cogitat quandoque sibi ex hoc domicilio exeundum; sic ueteres
inquilinos indulgentia loci et consuetudo etiam inter iniurias detinet.
[17] Vis aduersus hoc corpus liber esse? tamquam migraturus habita. Propone
tibi quandoque hoc contubernio carendum: fortior eris ad necessitatem
exeundi. Sed quemadmodum suus finis ueniet in mentem omnia sine fine
concupiscentibus? [18] Nullius rei meditatio tam necessaria est; alia enim
fortasse exercentur in superuacuum. Aduersus paupertatem praeparatus est
animus: permansere diuitiae. Ad contemptum nos doloris armauimus: numquam a
nobis exegit huius uirtutis experimentum integri ac sani felicitas
corporis. Ut fortiter amissorum desideria pateremur praecepimus nobis:
omnis quos amabamus superstites fortuna seruauit. [19] Huius unius rei usum
qui exigat dies ueniet. Non est quod existimes magnis tantum uiris hoc
robur fuisse quo seruitutis humanae claustra perrumperent; non est quod
iudices hoc fieri nisi a Catone non posse, qui quam ferro non emiserat
animam manu extraxit: uilissimae sortis homines ingenti impetu in tutum
euaserunt, cumque e commodo mori non licuisset nec ad arbitrium suum
instrumenta mortis eligere, obuia quaeque rapuerunt et quae natura non
erant noxia ui sua tela fecerunt. [20] Nuper in ludo bestiariorum unus e
Germanis, cum ad matutina spectacula pararetur, secessit ad exonerandum
corpus - nullum aliud illi dabatur sine custode secretum; ibi lignum id
quod ad emundanda obscena adhaerente spongia positum est totum in gulam
farsit et interclusis faucibus spiritum elisit. Hoc fuit morti contumeliam
facere. Ita prorsus, parum munde et parum decenter: quid est stultius quam
fastidiose mori? [21] O uirum fortem, o dignum cui fati daretur electio!
Quam fortiter ille gladio usus esset, quam animose in profundam se
altitudinem maris aut abscisae rupis immisisset! Undique destitutus inuenit
quemadmodum et mortem sibi deberet et telum, ut scias ad moriendum nihil
aliud in mora esse quam uelle. Existimetur de facto hominis acerrimi ut
cuique uisum erit, dum hoc constet, praeferendam esse spurcissimam mortem
seruituti mundissimae.

[22] Quoniam coepi sordidis exemplis uti, perseuerabo; plus enim a se
quisque exiget, si uiderit hanc rem etiam a contemptissimis posse contemni.
Catones Scipionesque et alios quos audire cum admiratione consueuimus supra
imitationem positos putamus: iam ego istam uirtutem habere tam multa
exempla in ludo bestiario quam in ducibus belli ciuilis ostendam. [23] Cum
adueheretur nuper inter custodias quidam ad matutinum spectaculum missus,
tamquam somno premente nutaret, caput usque eo demisit donec radiis
insereret, et tamdiu se in sedili suo tenuit donec ceruicem circumactu
rotae frangeret; eodem uehiculo quo ad poenam ferebatur effugit. [24] Nihil
obstat erumpere et exire cupienti: in aperto nos natura custodit. Cui
permittit necessitas sua, circumspiciat exitum mollem; cui ad manum plura
sunt per quae sese asserat, is dilectum agat et qua potissimum liberetur
consideret: cui difficilis occasio est, is proximam quamque pro optima
arripiat, sit licet inaudita, sit noua. Non deerit ad mortem ingenium cui
non defuerit animus. [25] Vides quemadmodum extrema quoque mancipia, ubi
illis stimulos adegit dolor, excitentur et intentissimas custodias fallant?
Ille uir magnus est qui mortem sibi non tantum imperauit sed inuenit. Ex
eodem tibi munere plura exempla promisi. [26] Secundo naumachiae spectaculo
unus e barbaris lanceam quam in aduersarios acceperat totam iugulo suo
mersit. 'Quare, quare' inquit 'non omne tormentum, omne ludibrium iamdudum
effugio? quare ego mortem armatus exspecto?' Tanto hoc speciosius
spectaculum fuit quanto honestius mori discunt homines quam occidere. [27]
Quid ergo? quod animi perditi quoque noxiosi habent non habebunt illi quos
aduersus hos casus instruxit longa meditatio et magistra rerum omnium
ratio? Illa nos docet fati uarios esse accessus, finem eundem, nihil autem
interesse unde incipiat quod uenit. [28] Eadem illa ratio monet ut si licet
moriaris <quemadmodum placet, si minus> quemadmodum potes, et quidquid
obuenerit ad uim afferendam tibi inuadas. Iniuriosum est rapto uiuere, at
contra pulcherrimum mori rapto. Vale.

 ľ71

LXXI. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Subinde me de rebus singulis consulis, oblitus uasto nos mari diuidi.
Cum magna pars consilii sit in tempore, necesse est euenire ut de quibusdam
rebus tunc ad te perferatur sententia mea cum iam contraria potior est.
Consilia enim rebus aptantur; res nostrae feruntur, immo uoluuntur; ergo
consilium nasci sub diem debet. Et hoc quoque nimis tardum est: sub manu,
quod aiunt, nascatur. Quemadmodum autem inueniatur ostendam. [2] Quotiens
quid fugiendum sit aut quid petendum uoles scire, ad summum bonum,
propositum totius uitae tuae, respice. Illi enim consentire debet quidquid
agimus: non disponet singula, nisi cui iam uitae suae summa proposita est.
Nemo, quamuis paratos habeat colores, similitudinem reddet, nisi iam
constat quid uelit pingere. Ideo peccamus quia de partibus uitae omnes
deliberamus, de tota nemo deliberat. [3] Scire debet quid petat ille qui
sagittam uult mittere, et tunc derigere ac moderari manu telum: errant
consilia nostra, quia non habent quo derigantur; ignoranti quem portum
petat nullus suus uentus est. Necesse est multum in uita nostra casus
possit, quia uiuimus casu. [4] Quibusdam autem euenit ut quaedam scire se
nesciant; quemadmodum quaerimus saepe eos cum quibus stamus, ita plerumque
finem summi boni ignoramus appositum. Nec multis uerbis nec circumitu longo
quod sit summum bonum colliges: digito, ut ita dicam, demonstrandum est nec
in multa spargendum. Quid enim ad rem pertinet in particulas illud
diducere? cum possis dicere 'summum bonum est quod honestum est' et, quod
magis admireris, 'unum bonum est quod honestum est, cetera falsa et
adulterina bona sunt'. [5] Hoc si persuaseris tibi et uirtutem adamaueris -
amare enim parum est -, quidquid illa contigerit, id tibi, qualecumque
aliis uidebitur, faustum felixque erit. Et torqueri, si modo iacueris ipso
torquente securior, et aegrotare, si non male dixeris fortunae, si non
cesseris morbo, omnia denique quae ceteris uidentur mala et mansuescent et
in bonum abibunt, si super illa eminueris. Hoc liqueat, nihil esse bonum
nisi honestum: et omnia incommoda suo iure bona uocabuntur quae modo uirtus
honestauerit. [6] Multis uidemur maiora promittere quam recipit humana
condicio, non immerito; ad corpus enim respiciunt. Reuertantur ad animum:
iam hominem deo metientur.

Erige te, Lucili uirorum optime, et relinque istum ludum litterarium
philosophorum qui rem magnificentissimam ad syllabas uocant, qui animum
minuta docendo demittunt et conterunt: fies similis illis qui inuenerunt
ista, non qui docent et id agunt ut philosophia potius difficilis quam
magna uideatur. [7] Socrates, qui totam philosophiam reuocauit ad mores et
hanc summam dixit esse sapientiam, bona malaque distinguere, 'sequere'
inquit 'illos, si quid apud te habeo auctoritatis, ut sis beatus, et te
alicui stultum uideri sine. Quisquis uolet tibi contumeliam faciat et
iniuriam, tu tamen nihil patieris, si modo tecum erit uirtus. Si uis inquit
'beatus esse, si fide bona uir bonus, sine contemnat te aliquis.' Hoc nemo
praestabit nisi qui omnia prior ipse contempserit, nisi qui omnia bona
exaequauerit, quia nec bonum sine honesto est et honestum in omnibus par
est.

[8] 'Quid ergo? nihil interest inter praeturam Catonis et repulsam? nihil
interest utrum Pharsalica acie Cato uincatur an uincat? hoc eius bonum, quo
uictis partibus non potest uinci, par erat illi bono quo uictor rediret in
patriam et componeret pacem?' Quidni par sit? eadem enim uirtute et mala
fortuna uincitur et ordinatur bona; uirtus autem non potest maior aut minor
fieri: unius staturae est. [9] 'Sed Cn. Pompeius amittet exercitum, sed
illud pulcherrimum rei publicae praetextum, optimates, et prima acies
Pompeianarum partium, senatus ferens arma, uno proelio profligabuntur et
tam magni ruina imperii in totum dissiliet orbem: aliqua pars eius in
Aegypto, aliqua in Africa, aliqua in Hispania cadet. Ne hoc quidem miserae
rei publicae continget, semel ruere.' [10] Omnia licet fiant: Iubam in
regno suo non locorum notitia adiuuet, non popularium pro rege suo uirtus
obstinatissima, Uticensium quoque fides malis fracta deficiat et Scipionem
in Africa nominis sui fortuna destituat: olim prouisum est ne quid Cato
detrimenti caperet. [11] 'Victus est tamen.' Et hoc numera inter repulsas
Catonis: tam magno animo feret aliquid sibi ad uictoriam quam ad praeturam
obstitisse. Quo die repulsus est lusit, qua nocte periturus fuit legit;
eodem loco habuit praetura et uita excidere; omnia quae acciderent ferenda
esse persuaserat sibi.

[12] Quidni ille mutationem rei publicae forti et aequo pateretur animo?
quid enim mutationis periculo exceptum? non terra, non caelum, non totus
hic rerum omnium contextus, quamuis deo agente ducatur; non semper tenebit
hunc ordinem, sed illum ex hoc cursu aliquis dies deiciet. [13] Certis eunt
cuncta temporibus: nasci debent, crescere, exstingui. Quaecumque supra nos
uides currere et haec quibus innixi atque impositi sumus ueluti
solidissimis carpentur ac desinent; nulli non senectus sua est.
Inaequalibus ista spatiis eodem natura dimittit: quidquid est non erit, nec
peribit sed resoluetur. [14] Nobis solui perire est; proxima enim intuemur,
ad ulteriora non prospicit mens hebes et quae se corpori addixerit; alioqui
fortius finem sui suorumque pateretur, si speraret, <ut> omnia illa, sic
uitam mortemque per uices ire et composita dissolui, dissoluta componi, in
hoc opere aeternam artem cuncta temperantis dei uerti. [15] Itaque ut M.
Cato, cum aeuum animo percucurrerit, dicet, 'omne humanum genus, quodque
est quodque erit, morte damnatum est; omnes quae usquam rerum potiuntur
urbes quaeque alienorum imperiorum magna sunt decora, ubi fuerint aliquando
quaeretur et uario exitii genere tollentur: alias destruent bella, alias
desidia paxque ad inertiam uersa consumet et magnis opibus exitiosa res,
luxus. Omnes hos fertiles campos repentini maris inundatio abscondet aut in
subitam cauernam considentis soli lapsus abducet. Quid est ergo quare
indigner aut doleam, si exiguo momento publica fata praecedo?' [16] Magnus
animus deo pareat et quidquid lex uniuersi iubet sine cunctatione patiatur:
aut in meliorem emittitur uitam lucidius tranquilliusque inter diuina
mansurus aut certe sine ullo futurus incommodo, si naturae remiscebitur et
reuertetur in totum. Non est ergo M. Catonis maius bonum honesta uita quam
mors honesta, quoniam non intenditur uirtus. Idem esse dicebat Socrates
ueritatem et uirtutem. Quomodo illa non crescit, sic ne uirtus quidem:
habet numeros suos, plena est.

[17] Non est itaque quod mireris paria esse bona, et quae ex proposito
sumenda sunt et quae si ita res tulit. Nam si hanc inaequalitatem receperis
ut fortiter torqueri in minoribus bonis numeres, numerabis etiam in malis,
et infelicem Socraten dices in carcere, infelicem Catonem uulnera sua
animosius quam fecerat retractantem, calamitosissimum omnium Regulum fidei
poenas etiam hostibus seruatae pendentem. Atqui nemo hoc dicere, ne ex
mollissimis quidem, ausus est; negant enim illum esse beatum, sed tamen
negant miserum. [18] Academici ueteres beatum quidem esse etiam inter hos
cruciatus fatentur, sed non ad perfectum nec ad plenum, quod nullo modo
potest recipi: nisi beatus est, in summo bono non est. Quod summum bonum
est supra se gradum non habet, si modo illi uirtus inest, si illam aduersa
non minuunt, si manet etiam comminuto corpore incolumis: manet autem.
Virtutem enim intellego animosam et excelsam, quam incitat quidquid
infestat. [19] Hunc animum, quem saepe induunt generosae indolis iuuenes
quos alicuius honestae rei pulchritudo percussit, ut omnia fortuita
contemnant, profecto sapientia [non] infundet et tradet; persuadebit unum
bonum esse quod honestum, hoc nec remitti nec intendi posse, non magis quam
regulam qua rectum probari solet flectes. Quidquid ex illa mutaueris
iniuria est recti. [20] Idem ergo de uirtute dicemus: et haec recta est,
flexuram non recipit; [rigidari quidem amplius intendi potest]. Haec de
omnibus rebus iudicat, de hac nulla. Si rectior ipsa non potest fieri, ne
quae ab illa quidem fiunt alia aliis rectiora sunt; huic enim necesse est
respondeant; ita paria sunt.

[21] 'Quid ergo?' inquis 'iacere in conuiuio et torqueri paria sunt?' Hoc
mirum uidetur tibi? illud licet magis admireris: iacere in conuiuio malum
est, iacere in eculeo bonum est, si illud turpiter, hoc honeste fit. Bona
ista aut mala non efficit materia sed uirtus; haec ubicumque apparuit,
omnia eiusdem mensurae ac pretii sunt. [22] In oculos nunc mihi manus
intentat ille qui omnium animum aestimat ex suo, quod dicam paria bona esse
honeste iudicantis <et honeste periclitantis,> quod dicam paria bona esse
eius qui triumphat et eius qui ante currum uehitur inuictus animo. Non
putant enim fieri quidquid facere non possunt; ex infirmitate sua ferunt de
uirtute sententiam. [23] Quid miraris si uri, uulnerari, occidi, alligari
iuuat, aliquando etiam libet? Luxurioso frugalitas poena est, pigro
supplicii loco labor est, delicatus miseretur industrii, desidioso studere
torqueri est: eodem modo haec ad quae omnes imbecilli sumus dura atque
intoleranda credimus, obliti quam multis tormentum sit uino carere aut
prima luce excitari. Non ista difficilia sunt natura, sed nos fluuidi et
enerues. [24] Magno animo de rebus magnis iudicandum est; alioqui uidebitur
illarum uitium esse quod nostrum est. Sic quaedam rectissima, cum in aquam
demissa sunt, speciem curui praefractique uisentibus reddunt. Non tantum
quid uideas, sed quemadmodum, refert: animus noster ad uera perspicienda
caligat. [25] Da mihi adulescentem incorruptum et ingenio uegetum: dicet
fortunatiorem sibi uideri qui omnia rerum aduersarum onera rigida ceruice
sustollat, qui supra fortunam exstet. Non est mirum in tranquillitate non
concuti: illud mirare, ibi extolli aliquem ubi omnes deprimuntur, ibi stare
ubi omnes iacent. [26] Quid est in tormentis, quid est in aliis quae
aduersa appellamus mali? hoc, ut opinor, succidere mentem et incuruari et
succumbere. Quorum nihil sapienti uiro potest euenire: stat rectus sub
quolibet pondere. Nulla illum res minorem facit; nihil illi eorum quae
ferenda sunt displicet. Nam quidquid cadere in hominem potest in se
cecidisse non queritur. Vires suas nouit; scit se esse oneri ferendo. [27]
Non educo sapientem ex hominum numero nec dolores ab illo sicut ab aliqua
rupe nullum sensum admittente summoueo. Memini ex duabus illum partibus
esse compositum: altera est irrationalis, haec mordetur, uritur, dolet;
altera rationalis, haec inconcussas opiniones habet, intrepida est et
indomita. In hac positum est summum illud hominis bonum. Antequam
impleatur, incerta mentis uolutatio est; cum uero perfectum est, immota
illi stabilitas est. [28] Itaque inchoatus et ad summa procedens cultorque
uirtutis, etiam si appropinquat perfecto bono sed ei nondum summam manum
imposuit, ibit interim cessim et remittet aliquid ex intentione mentis;
nondum enim incerta transgressus est, etiam nunc uersatur in lubrico.
Beatus uero et uirtutis exactae tunc se maxime amat cum fortissime expertus
est, et metuenda ceteris, si alicuius honesti officii pretia sunt, non
tantum fert sed amplexatur multoque audire mauult 'tanto melior' quam
'tanto felicior'.

[29] Venio nunc illo quo me uocat exspectatio tua. Ne extra rerum naturam
uagari uirtus nostra uideatur, et tremet sapiens et dolebit et expallescet;
hi enim omnes corporis sensus sunt. Ubi ergo calamitas, ubi illud malum
uerum est? illic scilicet, si ista animum detrahunt, si ad confessionem
seruitutis adducunt, si illi paenitentiam sui faciunt. [30] Sapiens quidem
uincit uirtute fortunam, at multi professi sapientiam leuissimis nonnumquam
minis exterriti sunt. Hoc loco nostrum uitium est, qui idem a sapiente
exigimus et a proficiente. Suadeo adhuc mihi ista quae laudo, nondum
persuadeo; etiam si persuasissem, nondum tam parata haberem aut tam
exercitata ut ad omnes casus procurrerent. [31] Quemadmodum lana quosdam
colores semel ducit, quosdam nisi saepius macerata et recocta non perbibit,
sic alias disciplinas ingenia, cum accepere, protinus praestant: haec, nisi
alte descendit et diu sedit et animum non colorauit sed infecit, nihil ex
iis quae promiserat praestat. [32] Cito hoc potest tradi et paucissimis
uerbis: unum bonum esse uirtutem, nullum certe sine uirtute, et ipsam
uirtutem in parte nostri meliore, id est rationali, positam. Quid erit haec
uirtus? iudicium uerum et immotum; ab hoc enim impetus uenient mentis, ab
hoc omnis species quae impetum mouet redigetur ad liquidum. [33] Huic
iudicio consentaneum erit omnia quae uirtute contacta sunt et bona iudicare
et inter se paria. Corporum autem bona corporibus quidem bona sunt, sed in
totum non sunt bona; his pretium quidem erit aliquod, ceterum dignitas non
erit; magnis inter se interuallis distabunt: alia minora, alia maiora
erunt. [34] Et in ipsis sapientiam sectantibus magna discrimina esse
fateamur necesse est: alius iam in tantum profecit ut contra fortunam
audeat attollere oculos, sed non pertinaciter - cadunt enim nimio splendore
praestricti -, alius in tantum ut possit cum illa conferre uultum, nisi iam
peruenit ad summum et fiduciae plenus est. [35] Imperfecta necesse est
labent et modo prodeant, modo sublabantur aut succidant. Sublabentur autem,
nisi ire et niti perseuerauerint; si quicquam ex studio et fideli
intentione laxauerint, retro eundum est. Nemo profectum ibi inuenit ubi
reliquerat.

[36] Instemus itaque et perseueremus; plus quam profligauimus restat, sed
magna pars est profectus uelle proficere. Huius rei conscius mihi sum: uolo
et mente tota uolo. Te quoque instinctum esse et magno ad pulcherrima
properare impetu uideo. Properemus: ita demum uita beneficium erit;
alioquin mora est, et quidem turpis inter foeda uersantibus. Id agamus ut
nostrum omne tempus sit; non erit autem, nisi prius nos nostri esse
coeperimus. [37] Quando continget contemnere utramque fortunam, quando
continget omnibus oppressis affectibus et sub arbitrium suum adductis hanc
uocem emittere 'uici'? Quem uicerim quaeris? Non Persas nec extrema Medorum
nec si quid ultra Dahas bellicosum iacet, sed auaritiam, sed ambitionem,
sed metum mortis, qui uictores gentium uicit. Vale.

  ľ72

LXXII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Quod quaeris a me liquebat mihi - sic rem edidiceram - per se; sed diu
non retemptaui memoriam meam, itaque non facile me sequitur. Quod euenit
libris situ cohaerentibus, hoc euenisse mihi sentio: explicandus est animus
et quaecumque apud illum deposita sunt subinde excuti debent, ut parata
sint quotiens usus exegerit. Ergo hoc in praesentia differamus; multum enim
operae, multum diligentiae poscit. Cum primum longiorem eodem loco
sperauero moram, tunc istud in manus sumam. [2] Quaedam enim sunt quae
possis et in cisio scribere, quaedam lectum et otium et secretum
desiderant. Nihilominus his quoque occupatis diebus agatur aliquid et
quidem totis. Numquam enim non succedent occupationes nouae: serimus illas,
itaque ex una exeunt plures. Deinde ipsi nobis dilationem damus: 'cum hoc
peregero, toto animo incumbam' et 'si hanc rem molestam composuero, studio
me dabo'. [3] Non cum uacaueris philosophandum est, sed ut philosopheris
uacandum est; omnia alia neglegenda ut huic assideamus, cui nullum tempus
satis magnum est, etiam si a pueritia usque ad longissimos humani aeui
terminos uita producitur. Non multum refert utrum omittas philosophiam an
intermittas; non enim ubi interrupta est manet, sed eorum more quae intenta
dissiliunt usque ad initia sua recurrit, quod a continuatione discessit.
Resistendum est occupationibus, nec explicandae sed summouendae sunt.
Tempus quidem nullum est parum idoneum studio salutari; atqui multi inter
illa non student propter quae studendum est. [4] 'Incidet aliquid quod
impediat.' Non quidem eum cuius animus in omni negotio laetus atque alacer
est: imperfectis adhuc interscinditur laetitia, sapientis uero contexitur
gaudium, nulla causa rumpitur, nulla fortuna; semper et ubique tranquillus
est. Non enim ex alieno pendet nec fauorem fortunae aut hominis exspectat.
Domestica illi felicitas est; exiret ex animo si intraret: ibi nascitur.
[5] Aliquando extrinsecus quo admoneatur mortalitatis interuenit, sed id
leue et quod summam cutem stringat. Aliquo, inquam, incommodo afflatur;
maximum autem illud bonum fixum est. Ita dico, extrinsecus aliqua sunt
incommoda, uelut in corpore interdum robusto solidoque eruptiones quaedam
pustularum et ulcuscula, nullum in alto malum est. [6] Hoc, inquam,
interest inter consummatae sapientiae uirum et alium procedentis quod inter
sanum et ex morbo graui ac diutino emergentem, cui sanitatis loco est
leuior accessio: hic nisi attendit, subinde grauatur et in eadem
reuoluitur, sapiens recidere non potest, ne incidere quidem amplius.
Corpori enim ad tempus bona ualetudo est, quam medicus, etiam si reddidit,
non praestat - saepe ad eundem qui aduocauerat excitatur: <animus> semel in
totum sanatur. [7] Dicam quomodo intellegas sanum: si se ipse contentus
est, si confidit sibi, si scit omnia uota mortalium, omnia beneficia quae
dantur petunturque, nullum in beata uita habere momentum. Nam cui aliquid
accedere potest, id imperfectum est; cui aliquid abscedere potest, id
imperpetuum est: cuius perpetua futura laetitia est, is suo gaudeat. Omnia
autem quibus uulgus inhiat ultro citroque fluunt: nihil dat fortuna
mancipio. Sed haec quoque fortuita tunc delectant cum illa ratio temperauit
ac miscuit haec est quae etiam externa commendet, quorum auidis usus
ingratus est. [8] Solebat Attalus hac imagine uti: 'uidisti aliquando canem
missa a domino frusta panis aut carnis aperto ore captantem? quidquid
excepit protinus integrum deuorat et semper ad spem uenturi hiat. Idem
euenit nobis: quidquid exspectantibus fortuna proiecit, id sine ulla
uoluptate demittimus statim, ad rapinam alterius erecti et attoniti.' Hoc
sapienti non euenit: plenus est; etiam si quid obuenit, secure excipit ac
reponit; laetitia fruitur maxima, continua, sua. [9] Habet aliquis bonam
uoluntatem, habet profectum, sed cui multum desit a summo: hic deprimitur
alternis et extollitur ac modo in caelum alleuatur, modo defertur ad
terram. Imperitis ac rudibus nullus praecipitationis finis est; in
Epicureum illud chaos decidunt, inane sine termino. [10] Est adhuc genus
tertium eorum qui sapientiae alludunt, quam non quidem contigerunt, in
conspectu tamen et, ut ita dicam, sub ictu habent: hi non concutiuntur, ne
defluunt quidem; nondum in sicco, iam in portu sunt. [11] Ergo cum tam
magna sint inter summos imosque discrimina, cum medios quoque sequatur
fluctus suus, sequatur ingens periculum ad deteriora redeundi, non debemus
occupationibus indulgere. Excludendae sunt: si semel intrauerint, in locum
suum alias substituent. Principiis illarum obstemus: melius non incipient
quam desinent. Vale.

  ľ73

LXXIII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Errare mihi uidentur qui existimant philosophiae fideliter deditos
contumaces esse ac refractarios, contemptores magistratuum aut regum
eorumue per quos publica administrantur. Ex contrario enim nulli aduersus
illos gratiores sunt, nec immerito; nullis enim plus praestant quam quibus
frui tranquillo otio licet. [2] Itaque ii quibus multum ad propositum bene
uiuendi confert securitas publica necesse est auctorem huius boni ut
parentem colant, multo quidem magis quam illi inquieti et in medio positi,
qui multa principibus debent sed multa et imputant, quibus numquam tam
plene occurrere ulla liberalitas potest ut cupiditates illorum, quae
crescunt dum implentur, exsatiet. Quisquis autem de accipiendo cogitat
oblitus accepti est, nec ullum habet malum cupiditas maius quam quod
ingrata est. [3] Adice nunc quod nemo eorum qui in re publica uersantur
quot uincat, sed a quibus uincatur, aspicit; et illis non tam iucundum est
multos post se uidere quam graue aliquem ante se. Habet hoc uitium omnis
ambitio: non respicit. Nec ambitio tantum instabilis est, uerum cupiditas
omnis, quia incipit semper a fine. [4] At ille uir sincerus ac purus, qui
reliquit et curiam et forum et omnem administrationem rei publicae ut ad
ampliora secederet, diligit eos per quos hoc ei facere tuto licet solusque
illis gratuitum testimonium reddit et magnam rem nescientibus debet.
Quemadmodum praeceptores suos ueneratur ac suspicit quorum beneficio illis
inuiis exit, sic et hos sub quorum tutela positus exercet artes bonas.

[5] 'Verum alios quoque rex uiribus suis protegit.' Quis negat? Sed
quemadmodum Neptuno plus debere se iudicat ex iis qui eadem tranquillitate
usi sunt qui plura et pretiosiora illo mari uexit, animosius a mercatore
quam a uectore soluitur uotum et ex ipsis mercatoribus effusius ratus est
qui odores ac purpuras et auro pensanda portabat quam qui uilissima quaeque
et saburrae loco futura congesserat, sic huius pacis beneficium ad omnis
pertinentis altius ad eos peruenit qui illa bene utuntur. [6] Multi enim
sunt ex his togatis quibus pax operosior bello est: an idem existimas pro
pace debere eos qui illam ebrietati aut libidini impendunt aut aliis uitiis
quae uel bello rumpenda sunt? Nisi forte tam iniquum putas esse sapientem
ut nihil uiritim se debere pro communibus bonis iudicet. Soli lunaeque
plurimum debeo, et non uni mihi oriuntur; anno temperantique annum deo
priuatim obligatus sum, quamuis nihil in meum honorem *** discripta sint.
[7] Stulta auaritia mortalium possessionem proprietatemque discernit nec
quicquam suum credit esse quod publicum est; at ille sapiens nihil magis
suum iudicat quam cuius illi cum humano genere consortium est. Nec enim
essent ista communia, nisi pars illorum pertineret ad singulos; socium
efficit etiam quod ex minima portione commune est.

[8] Adice nunc quod magna et uera bona non sic diuiduntur ut exiguum in
singulos cadat: ad unumquemque tota perueniunt. E congiario tantum ferunt
homines quantum in capita promissum est; epulum et uisceratio et quidquid
aliud manu capitur discedit in partes: at haec indiuidua bona, pax et
libertas, ea tam omnium tota quam singulorum sunt. [9] Cogitat itaque per
quem sibi horum usus fructusque contingat, per quem non ad arma illum nec
ad seruandas uigilias nec ad tuenda moenia et multiplex belli tributum
publica necessitas uocet, agitque gubernatori suo gratias. Hoc docet
philosophia praecipue, bene debere beneficia, bene soluere; interdum autem
solutio est ipsa confessio. [10] Confitebitur ergo multum se debere ei
cuius administratione ac prouidentia contingit illi pingue otium et
arbitrium sui temporis et imperturbata publicis occupationibus quies.

O Meliboee, deus nobis haec otia fecit;
namque erit ille mihi semper deus.

[11] Si illa quoque otia multum auctori suo debent quorum munus hoc maximum
est,

ille meas errare boues, ut cernis, et ipsum
ludere quae uellem calamo permisit agresti,

quanti aestimamus hoc otium quod inter deos agitur, quod deos facit?

[12] Ita dico, Lucili, et te in caelum compendiario uoco. Solebat Sextius
dicere Iouem plus non posse quam bonum uirum. Plura Iuppiter habet quae
praestet hominibus, sed inter duos bonos non est melior qui locupletior,
non magis quam inter duos quibus par scientia regendi gubernaculum est
meliorem dixeris cui maius speciosiusque nauigium est. [13] Iuppiter quo
antecedit uirum bonum? diutius bonus est: sapiens nihilo se minoris
aestimat quod uirtutes eius spatio breuiore cluduntur. Quemadmodum ex
duobus sapientibus qui senior decessit non est beatior eo cuius intra
pauciores annos terminata uirtus est, sic deus non uincit sapientem
felicitate, etiam si uincit aetate; non est uirtus maior quae longior. [14]
Iuppiter omnia habet, sed nempe aliis tradidit habenda: ad ipsum hic unus
usus pertinet, quod utendi omnibus causa est: sapiens tam aequo animo omnia
apud alios uidet contemnitque quam Iuppiter et hoc se magis suspicit quod
Iuppiter uti illis non potest, sapiens non uult. [15] Credamus itaque
Sextio monstranti pulcherrimum iter et clamanti 'hac

itur ad astra,

hac secundum frugalitatem, hac secundum temperantiam, hac secundum
fortitudinem'. Non sunt dii fastidiosi, non inuidi: admittunt et
ascendentibus manum porrigunt. [16] Miraris hominem ad deos ire? Deus ad
homines uenit, immo quod est propius, in homines uenit: nulla sine deo mens
bona est. Semina in corporibus humanis diuina dispersa sunt, quae si bonus
cultor excipit, similia origini prodeunt et paria iis ex quibus orta sunt
surgunt: si malus, non aliter quam humus sterilis ac palustris necat ac
deinde creat purgamenta pro frugibus. Vale.

  ľ74

LXXIV. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Epistula tua delectauit me et marcentem excitauit; memoriam quoque
meam, quae iam mihi segnis ac lenta est, euocauit. Quidni tu, mi Lucili,
maximum putes instrumentum uitae beatae hanc persuasionem unum bonum esse
quod honestum est? Nam qui alia bona iudicat in fortunae uenit potestatem,
alieni arbitrii fit: qui omne bonum honesto circumscripsit intra se felix
<est>. [2] Hic amissis liberis maestus, hic sollicitus aegris, hic turpibus
et aliqua sparsis infamia tristis; illum uidebis alienae uxoris amore
cruciari, illum suae; non deerit quem repulsa distorqueat; erunt quos ipse
honor uexet. [3] Illa uero maxima ex omni mortalium populo turba miserorum
quam exspectatio mortis exagitat undique impendens; nihil enim est unde non
subeat. Itaque, ut in hostili regione uersantibus, huc et illuc
circumspiciendum est et ad omnem strepitum circumagenda ceruix; nisi hic
timor e pectore eiectus est, palpitantibus praecordiis uiuitur. [4]
Occurrent acti in exsilium et euoluti bonis; occurrent, quod genus
egestatis grauissimum est, in diuitis inopes; occurrent naufragi similiaue
naufragis passi, quos aut popularis ira aut inuidia, perniciosum optimis
telum, inopinantis securosque disiecit procellae more quae in ipsa sereni
fiducia solet emergere, aut fulminis subiti ad cuius ictum etiam uicina
tremuerunt. Nam ut illic quisquis ab igne propior stetit percusso similis
obstipuit, sic in his per aliquam uim accidentibus unum calamitas opprimit,
ceteros metus, paremque passis tristitiam facit pati posse. [5] Omnium
animos mala aliena ac repentina sollicitant. Quemadmodum aues etiam inanis
fundae sonus territat, ita nos non ad ictum tantum exagitamur sed ad
crepitum. Non potest ergo quisquam beatus esse qui huic se opinioni
credidit. Non enim beatum est nisi quod intrepidum; inter suspecta male
uiuitur. [6] Quisquis se multum fortuitis dedit ingentem sibi materiam
perturbationis et inexplicabilem fecit: una haec uia est ad tuta uadenti,
externa despicere et honesto esse contentum. Nam qui aliquid uirtute melius
putat aut ullum praeter illam bonum, ad haec quae a fortuna sparguntur
sinum expandit et sollicitus missilia eius exspectat. [7] Hanc enim
imaginem animo tuo propone, ludos facere fortunam et in hunc mortalium
coetum honores, diuitias, gratiam excutere, quorum alia inter diripientium
manus scissa sunt, alia infida societate diuisa, alia magno detrimento
eorum in quos deuenerant prensa. Ex quibus quaedam aliud agentibus
inciderunt, quaedam, quia nimis captabantur, amissa et dum auide rapiuntur
expulsa sunt: nulli uero, etiam cui rapina feliciter cessit, gaudium rapti
durauit in posterum. Itaque prudentissimus quisque, cum primum induci uidet
munuscula, a theatro fugit et scit magno parua constare. Nemo manum
conserit cum recedente, nemo exeuntem ferit: circa praemium rixa est. [8]
Idem in his euenit quae fortuna desuper iactat: aestuamus miseri,
distringimur, multas habere cupimus manus, modo in hanc partem, modo in
illam respicimus; nimis tarde nobis mitti uidentur quae cupiditates nostras
irritant, ad paucos peruentura, exspectata omnibus; [9] ire obuiam
cadentibus cupimus; gaudemus si quid inuasimus inuadendique aliquos spes
uana delusit; uilem praedam magno aliquo incommodo luimus aut [de]
fallimur. Secedamus itaque ab istis ludis et demus raptoribus locum; illi
spectent bona ista pendentia et ipsi magis pendeant.

[10] Quicumque beatus esse constituet, unum esse bonum putet quod honestum
est; nam si ullum aliud existimat, primum male de prouidentia iudicat, quia
multa incommoda iustis uiris accidunt, et quia quidquid nobis dedit breue
est et exiguum si compares mundi totius aeuo. [11] Ex hac deploratione
nascitur ut ingrati diuinorum interpretes simus: querimur quod non semper,
quod et pauca nobis et incerta et abitura contingant. Inde est quod nec
uiuere nec mori uolumus: uitae nos odium tenet, timor mortis. Natat omne
consilium nec implere nos ulla felicitas potest. Causa autem est quod non
peruenimus ad illud bonum immensum et insuperabile ubi necesse est resistat
uoluntas nostra quia ultra summum non est locus. [12] Quaeris quare uirtus
nullo egeat? Praesentibus gaudet, non concupiscit absentia; nihil non illi
magnum est quod satis. Ab hoc discede iudicio: non pietas constabit, non
fides, multa enim utramque praestare cupienti patienda sunt ex iis quae
mala uocantur, multa impendenda ex iis quibus indulgemus tamquam bonis.
[13] Perit fortitudo, quae periculum facere debet sui; perit magnanimitas,
quae non potest eminere nisi omnia uelut minuta contempsit quae pro maximis
uulgus optat; perit gratia et relatio gratiae si timemus laborem, si
quicquam pretiosius fide nouimus, si non optima spectamus.

[14] Sed ut illa praeteream, aut ista bona non sunt quae uocantur aut homo
felicior deo est, quoniam quidem quae cara nobis sunt non habet in usu
deus; nec enim libido ad illum nec epularum lautitia nec opes nec quicquam
ex his hominem inescantibus et uili uoluptate ducentibus pertinet. Ergo aut
credibile est bona deo deesse aut hoc ipsum argumentum est bona non esse,
quod deo desunt. [15] Adice quod multa quae bona uideri uolunt animalibus
quam homini pleniora contingunt. Illa cibo auidius utuntur, uenere non
aeque fatigantur; uirium illis maior est et aequabilior firmitas: sequitur
ut multo feliciora sint homine. Nam sine nequitia, sine fraudibus degunt;
fruuntur uoluptatibus, quas et magis capiunt et ex facili, sine ullo
pudoris aut paenitentiae metu. [16] Considera tu itaque an id bonum
uocandum sit quo deus ab homine, <homo ab animalibus> uincitur. Summum
bonum in animo contineamus: obsolescit si ab optima nostri parte ad
pessimam transit et transfertur ad sensus, qui agiliores sunt animalibus
mutis. Non est summa felicitatis nostrae in carne ponenda: bona illa sunt
uera quae ratio dat, solida ac sempiterna, quae cadere non possunt, ne
decrescere quidem ac minui. [17] Cetera opinione bona sunt et nomen quidem
habent commune cum ueris, proprietas [quidem] in illis boni non est; itaque
commoda uocentur et, ut nostra lingua loquar, producta. Ceterum sciamus
mancipia nostra esse, non partes, et sint apud nos, sed ita ut meminerimus
extra nos esse; etiam si apud nos sint, inter subiecta et humilia
numerentur propter quae nemo se attollere debeat. Quid enim stultius quam
aliquem eo sibi placere quod ipse non fecit? [18] Omnia ista nobis
accedant, non haereant, ut si abducentur, sine ulla nostri laceratione
discedant. Utamur illis, non gloriemur, et utamur parce tamquam depositis
apud nos et abituris. Quisquis illa sine ratione possedit non diu tenuit;
ipsa enim se felicitas, nisi temperatur, premit. Si fugacissimis bonis
credidit, cito deseritur, et, ut deseratur, affligitur. Paucis deponere
felicitatem molliter licuit: ceteri cum iis inter quae eminuere labuntur,
et illos degrauant ipsa quae extulerant. [19] Ideo adhibebitur prudentia,
quae modum illis ac parsimoniam imponat, quoniam quidem licentia opes suas
praecipitat atque urget, nec umquam immodica durarunt nisi illa moderatrix
ratio compescuit. Hoc multarum tibi urbium ostendet euentus, quarum in ipso
flore luxuriosa imperia ceciderunt, et quidquid uirtute partum erat
intemperantia corruit. Aduersus hos casus muniendi sumus. Nullus autem
contra fortunam inexpugnabilis murus est: intus instruamur; si illa pars
tuta est, pulsari homo potest, capi non potest. Quod sit hoc instrumentum
scire desideras? [20] Nihil indignetur sibi accidere sciatque illa ipsa
quibus laedi uidetur ad conseruationem uniuersi pertinere et ex iis esse
quae cursum mundi officiumque consummant; placeat homini quidquid deo
placuit; ob hoc ipsum <se> suaque miretur, quod non potest uinci, quod mala
ipsa sub se tenet, quod ratione, qua ualentius nihil est, casum doloremque
et iniuriam subigit. [21] Ama rationem! huius te amor contra durissima
armabit. Feras catulorum amor in uenabula impingit feritasque et
inconsultus impetus praestat indomitas; iuuenilia nonnumquam ingenia cupido
gloriae in contemptum tam ferri quam ignium misit; species quosdam atque
umbra uirtutis in mortem uoluntariam trudit: quanto his omnibus fortior
ratio est, quanto constantior, tanto uehementius per metus ipsos et
pericula exibit.

[22] 'Nihil agitis' inquit 'quod negatis ullum esse aliud honesto bonum.
non faciet uos haec munitio tutos a fortuna et immunes. Dicitis enim inter
bona esse liberos pios et bene moratam patriam et parentes bonos. Horum
pericula non potestis spectare securi: perturbabit uos obsidio patriae,
liberorum mors, parentum seruitus.'

[23] Quid aduersus hos pro nobis responderi soleat ponam; deinde tunc
adiciam quid praeterea respondendum putem. Alia condicio est in iis quae
ablata in locum suum aliquid incommodi substituunt: tamquam bona ualetudo
uitiata in malam transfert; acies oculorum exstincta caecitate nos afficit;
non tantum uelocitas perit poplitibus incisis, sed debilitas pro illa
subit. Hoc non est periculum in iis quae paulo ante rettulimus. Quare? si
amicum bonum amisi, non est mihi pro illo perfidia patienda, nec si bonos
liberos extuli, in illorum locum impietas succedit. [24] Deinde non
amicorum illic aut liberorum interitus sed corporum est. Bonum autem uno
modo perit, si in malum transit; quod natura non patitur, quia omnis uirtus
et opus omne uirtutis incorruptum manet. Deinde etiam si amici perierunt,
etiam si probati respondentesque uoto patris liberi, est quod illorum
expleat locum. Quid sit quaeris? quod illos quoque bonos fecerat, uirtus.
[25] Haec nihil uacare patitur loci, totum animum tenet, desiderium omnium
tollit, sola satis est; omnium enim bonorum uis et origo in ipsa est. Quid
refert an aqua decurrens intercipiatur atque abeat, si fons ex quo fluxerat
saluus est? Non dices uitam iustiorem saluis liberis quam amissis nec
ordinatiorem nec prudentiorem nec honestiorem; ergo ne meliorem quidem. Non
facit adiectio amicorum sapientiorem, non facit stultiorem detractio; ergo
nec beatiorem aut miseriorem. Quamdiu uirtus salua fuerit, non senties
quidquid abscesserit.

[26] 'Quid ergo? non est beatior et amicorum et liberorum turba
succinctus?' Quidni non sit? Summum enim bonum nec infringitur nec augetur;
in suo modo permanet, utcumque fortuna se gessit. Siue illi senectus longa
contigit siue citra senectutem finitus est, eadem mensura summi boni est,
quamuis aetatis diuersa sit. [27] Utrum maiorem an minorem circulum scribas
ad spatium eius pertinet, non ad formam: licet alter diu manserit, alterum
statim obduxeris et in eum in quo scriptus est puluerem solueris, in eadem
uterque forma fuit. Quod rectum est nec magnitudine aestimatur nec numero
nec tempore; non magis produci quam contrahi potest. Honestam uitam ex
centum annorum numero in quantum uoles corripe et in unum diem coge: aeque
honesta est. [28] Modo latius uirtus funditur, regna urbes prouincias
temperat, fert leges, colit amicitias, inter propinquos liberosque
dispensat officia, modo arto fine circumdatur paupertatis exsilii
orbitatis; non tamen minor est si ex altiore fastigio in humile subducitur,
in priuatum ex regio, ex publico et spatioso iure in angustias domus uel
anguli coit. [29] Aeque magna est, etiam si in se recessit undique exclusa;
nihilominus enim magni spiritus est et erecti, exactae prudentiae,
indeclinabilis iustitiae. Ergo aeque beata est; beatum enim illud uno loco
positum est, in ipsa mente, stabile, grande, tranquillum, quod sine
scientia diuinorum humanorumque non potest effici.

[30] Sequitur illud quod me responsurum esse dicebam. Non affligitur
sapiens liberorum amissione, non amicorum; eodem enim animo fert illorum
mortem quo suam exspectat; non magis hanc timet quam illam dolet. Virtus
enim conuenientia constat: omnia opera eius cum ipsa concordant et
congruunt. Haec concordia perit si animus, quem excelsum esse oportet,
luctu aut desiderio summittitur. Inhonesta est omnis trepidatio et
sollicitudo, in ullo actu pigritia; honestum enim securum et expeditum est,
interritum est, in procinctu stat. [31] 'Quid ergo? non aliquid
perturbationi simile patietur? non et color eius mutabitur et uultus
agitabitur et artus refrigescent? et quidquid aliud non ex imperio animi,
sed inconsulto quodam naturae impetu geritur?' Fateor; sed manebit illi
persuasio eadem, nihil illorum malum esse nec dignum ad quod mens sana
deficiat. [32] Omnia quae facienda erunt audaciter faciet et prompte. Hoc
enim stultitiae proprium quis dixerit, ignaue et contumaciter facere quae
faciat, et alio corpus impellere, alio animum, distrahique inter
diuersissimos motus. Nam propter illa ipsa quibus extollit se miraturque
contempta est, et ne illa quidem quibus gloriatur libenter facit. Si uero
aliquod timetur malum, eo proinde, dum exspectat, quasi uenisset urguetur,
et quidquid ne patiatur timet iam metu patitur. [33] Quemadmodum in
corporibus infirmis languorem signa praecurrunt - quaedam enim segnitia
eneruis est et sine labore ullo lassitudo et oscitatio et horror membra
percurrens - sic infirmus animus multo ante quam opprimatur malis quatitur;
praesumit illa et ante tempus cadit. Quid autem dementius quam angi futuris
nec se tormento reseruare, sed arcessere sibi miserias et admouere? quas
optimum est differre, si discutere non possis. [34] Vis scire futuro
neminem debere torqueri? Quicumque audierit post quinquagesimum annum sibi
patienda supplicia, non perturbatur nisi si medium spatium transiluerit et
se in illam saeculo post futuram sollicitudinem immiserit: eodem modo fit
ut animos libenter aegros et captantes causas doloris uetera atque
obliterata contristent. Et quae praeterierunt et quae futura sunt absunt:
neutra sentimus. Non est autem nisi ex eo quod sentias dolor. Vale.