[3,0] LIBER TERTIUS. [3,22] XXII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM. (1) Iam intellegis educendum esse te ex istis occupationibus speciosis et malis, sed quomodo id consequi possis quaeris. Quaedam non nisi a praesente monstrantur; non potest medicus per epistulas cibi aut balinei tempus eligere: uena tangenda est. Vetus prouerbium est gladiatorem in harena capere consilium: aliquid aduersarii uultus, aliquid manus mota, aliquid ipsa inclinatio corporis intuentem monet. (2) Quid fieri soleat, quid oporteat, in uniuersum et mandari potest et scribi; tale consilium non tantum absentibus, etiam posteris datur: illud alterum, quando fieri debeat aut quemadmodum, ex longinquo nemo suadebit, cum rebus ipsis deliberandum est. (3) Non tantum praesentis sed uigilantis est occasionem obseruare properantem; itaque hanc circumspice, hanc si uideris prende, et toto impetu, totis uiribus id age ut te istis officiis exuas. Et quidem quam sententiam feram attende: censeo aut ex ista uita tibi aut e uita exeundum. Sed idem illud existimo, leni eundum uia, ut quod male implicuisti soluas potius quam abrumpas, dummodo, si alia soluendi ratio non erit, uel abrumpas. Nemo tam timidus est ut malit semper pendere quam semel cadere. (4) Interim, quod primum est, impedire te noli; contentus esto negotiis in quae descendisti, uel, quod uideri mauis, incidisti. Non est quod ad ulteriora nitaris, aut perdes excusationem et apparebit te non incidisse. Ista enim quae dici solent falsa sunt: 'non potui aliter. Quid si nollem? necesse erat.' Nulli necesse est felicitatem cursu sequi: est aliquid, etiam si non repugnare, subsistere nec instare fortunae ferenti. (5) Numquid offenderis si in consilium non uenio tantum sed aduoco, et quidem prudentiores quam ipse sum, ad quos soleo deferre si quid delibero? Epicuri epistulam ad hanc rem pertinentem lege, Idomeneo quae inscribitur, quem rogat ut quantum potest fugiat et properet, antequam aliqua uis maior interueniat et auferat libertatem recedendi. (6) Idem tamen subicit nihil esse temptandum nisi cum apte poterit tempestiueque temptari; sed cum illud tempus captatum diu uenerit, exsiliendum ait. Dormitare de fuga cogitantem uetat et sperat salutarem etiam ex difficillimis exitum, si nec properemus ante tempus nec cessemus in tempore. (7) Puto, nunc et Stoicam sententiam quaeris. Non est quod quisquam illos apud te temeritatis infamet: cautiores quam fortiores sunt. Exspectas forsitan ut tibi haec dicant: 'turpe est cedere oneri; luctare cum officio quod semel recepisti. Non est uir fortis ac strenuus qui laborem fugit, nisi crescit illi animus ipsa rerum difficultate.' (8) Dicentur tibi ista, si operae pretium habebit perseuerantia, si nihil indignum bono uiro faciendum patiendumue erit; alioqui sordido se et contumelioso labore non conteret nec in negotiis erit negotii causa. Ne illud quidem quod existimas facturum eum faciet, ut ambitiosis rebus implicitus semper aestus earum ferat; sed cum uiderit grauia in quibus uolutatur, incerta, ancipitia, referet pedem, non uertet terga, sed sensim recedet in tutum. (9) Facile est autem, mi Lucili, occupationes euadere, si occupationum pretia contempseris; illa sunt quae nos morantur et detinent. 'Quid ergo? tam magnas spes relinquam? ab ipsa messe discedam? nudum erit latus, incomitata lectica, atrium uacuum?' Ab his ergo inuiti homines recedunt et mercedem miseriarum amant, ipsas exsecrantur. Sic de ambitione quo modo de amica queruntur, id est, si uerum affectum eorum inspicias, non oderunt sed litigant. Excute istos qui quae cupiere deplorant et de earum rerum loquuntur fuga quibus carere non possunt, uidebis uoluntariam esse illis in eo moram quod aegre ferre ipsos et misere loquuntur. Ita est, Lucili: paucos seruitus, plures seruitutem tenent. Sed si deponere illam in animo est et libertas bona fide placuit, in hoc autem unum aduocationem petis, ut sine perpetua sollicitudine id tibi facere contingat, quidni tota te cohors Stoicorum probatura sit? omnes Zenones et Chrysippi moderata, honesta, tua suadebunt. Sed si propter hoc tergiuersaris, ut circumaspicias quantum feras tecum et quam magna pecunia instruas otium, numquam exitum inuenies: nemo cum sarcinis enatat. Emerge ad meliorem uitam propitiis diis, sed non sic quomodo istis propitii sunt quibus bono ac benigno uultu mala magnifica tribuerunt, ob hoc unum excusati, quod ista quae urunt, quae excruciant, optantibus data sunt. (13) Iam imprimebam epistulae signum: resoluenda est, ut cum sollemni ad te munusculo ueniat et aliquam magnificam uocem ferat secum; et occurrit mihi ecce nescio utrum uerior an eloquentior. 'Cuius?' inquis. Epicuri; (adhuc enim alienas sarcinas adorno) : 'nemo non ita exit e uita tamquam modo intrauerit'. Quemcumque uis occupa, adulescentem, senem, medium: inuenies aeque timidum mortis, aeque inscium uitae. Nemo quicquam habet facti; in futurum enim nostra distulimus. Nihil me magis in ista uoce delectat quam quod exprobratur senibus infantia. 'Nemo' inquit 'aliter quam quomodo natus est exit e uita.' Falsum est: peiores morimur quam nascimur. Nostrum istud, non naturae uitium est. Illa nobiscum queri debet et dicere, 'quid hoc est? sine cupiditatibus uos genui, sine timoribus, sine superstitione, sine perfidia ceterisque pestibus: quales intrastis exite'. Percepit sapientiam, si quis tam securus moritur quam nascitur; nunc uero trepidamus cum periculum accessit, non animus nobis, non color constat, lacrimae nihil profuturae cadunt. Quid est turpius quam in ipso limine securitatis esse sollicitum? Causa autem haec est, quod inanes omnium bonorum sumus, uitae laboramus. Non enim apud nos pars eius ulla subsedit: transmissa est et effluxit. Nemo quam bene uiuat sed quam diu curat, cum omnibus possit contingere ut bene uiuant, ut diu nulli. Vale. [3,23] XXIII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM. (1) Putas me tibi scripturum quam humane nobiscum hiemps gerit, quae et remissa fuit et breuis, quam malignum uer sit, quam praeposterum frigus, et alias ineptias uerba quaerentium? Ego uero aliquid quod et mihi et tibi prodesse possit scribam. Quid autem id erit nisi ut te exhorter ad bonam mentem? Huius fundamentum quod sit quaeris? ne gaudeas uanis. Fundamentum hoc esse dixi: culmen est. Ad summa peruenit qui scit quo gaudeat, qui felicitatem suam in aliena potestate non posuit; sollicitus est et incertus sui quem spes aliqua proritat, licet ad manum sit, licet non ex difficili petatur, licet numquam illum sperata deceperint. (3) Hoc ante omnia fac, mi Lucili: disce gaudere. Existimas nunc me detrahere tibi multas uoluptates qui fortuita summoueo, qui spes, dulcissima oblectamenta, deuitandas existimo? immo contra nolo tibi umquam deesse laetitiam. Volo illam tibi domi nasci: nascitur si modo intra te ipsum fit. Ceterae hilaritates non implent pectus; frontem remittunt, leues sunt, nisi forte tu iudicas eum gaudere qui ridet: animus esse debet alacer et fidens et supra omnia erectus. (4) Mihi crede, uerum gaudium res seuera est. An tu existimas quemquam soluto uultu et, ut isti delicati loquuntur, hilariculo mortem contemnere, paupertati domum aperire, uoluptates tenere sub freno, meditari dolorum patientiam? Haec qui apud se uersat in magno gaudio est, sed parum blando. In huius gaudii possessione esse te uolo: numquam deficiet, cum semel unde petatur inueneris. (5) Leuium metallorum fructus in summo est: illa opulentissima sunt quorum in alto latet uena assidue plenius responsura fodienti. Haec quibus delectatur uulgus tenuem habent ac perfusoriam uoluptatem, et quodcumque inuecticium gaudium est fundamento caret: hoc de quo loquor, ad quod te conor perducere, solidum est et quod plus pateat introrsus. (6) Fac, oro te, Lucili carissime, quod unum potest praestare felicem: dissice et conculca ista quae extrinsecus splendent, quae tibi promittuntur ab alio uel ex alio; ad uerum bonum specta et de tuo gaude. Quid est autem hoc 'de tuo'? te ipso et tui optima parte. Corpusculum bonum esse credideris: ueri boni auiditas tuta est. (7) Quod sit istud interrogas, aut unde subeat? Dicam: ex bona conscientia, ex honestis consiliis, ex rectis actionibus, ex contemptu fortuitorum, ex placido uitae et continuo tenore unam prementis uiam. Nam illi qui ex aliis propositis in alia transiliunt aut ne transiliunt quidem sed casu quodam transmittuntur, quomodo habere quicquam certum mansurumue possunt suspensi et uagi? (8) Pauci sunt qui consilio se suaque disponant: ceteri, eorum more quae fluminibus innatant, non eunt sed feruntur; ex quibus alia lenior unda detinuit ac mollius uexit, alia uehementior rapuit, alia proxima ripae cursu languescente deposuit, alia torrens impetus in mare eiecit. Ideo constituendum est quid uelimus et in eo perseuerandum. (9) Hic est locus soluendi aeris alieni. Possum enim tibi uocem Epicuri tui reddere et hanc epistulam liberare: 'molestum est semper uitam inchoare'; aut si hoc modo magis sensus potest exprimi, 'male uiuunt qui semper uiuere incipiunt'. (10) 'Quare?' inquis; desiderat enim explanationem ista uox. Quia semper illis imperfecta uita est; non potest autem stare paratus ad mortem qui modo incipit uiuere. Id agendum est ut satis uixerimus: nemo hoc praestat qui orditur cum maxime uitam. (11) Non est quod existimes paucos.esse hos: propemodum omnes sunt. Quidam uero tunc incipiunt cum desinendum est. Si hoc iudicas mirum, adiciam quod magis admireris: quidam ante uiuere desierunt quam inciperent. Vale. [3,24] XXIV. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM. (1) Sollicitum esse te scribis de iudici euentu quod tibi furor inimici denuntiat; existimas me suasurum ut meliora tibi ipse proponas et acquiescas spei blandae. Quid enim necesse est mala accersere, satis cito patienda cum uenerint praesumere, ac praesens tempus futuri metu perdere? Est sine dubio stultum, quia quandoque sis futurus miser, esse iam miserum. (2) Sed ego alia te ad securitatem uia ducam: si uis omnem sollicitudinem exuere, quidquid uereris ne eueniat euenturum utique propone, et quodcumque est illud malum, tecum ipse metire ac timorem tuum taxa: intelleges profecto aut non magnum aut non longum esse quod metuis. (3) Nec diu exempla quibus confirmeris colligenda sunt: omnis illa aetas tulit. In quamcumque partem rerum uel ciuilium uel externarum memoriam miseris, occurrent tibi ingenia aut profectus aut impetus magni. Numquid accidere tibi, si damnaris, potest durius quam ut mittaris in exilium, ut ducaris in carcerem? Numquid ultra quicquam ulli timendum est quam ut uratur, quam ut pereat? Singula ista constitue et contemptores eorum cita, qui non quaerendi sed eligendi sunt. (4) Damnationem suam Rutilius sic tulit tamquam nihil illi molestum aliud esset quam quod male iudicaretur. Exilium Metellus fortiter tulit, Rutilius etiam libenter; alter ut rediret rei publicae praestitit, alter reditum suum Sullae negauit, cui nihil tunc negabatur. In carcere Socrates disputauit et exire, cum essent qui promitterent fugam, noluit remansitque, ut duarum rerum grauissimarum hominibus metum demeret, mortis et carceris. (5) Mucius ignibus manum imposuit. Acerbum est uri: quanto acerbius si id te faciente patiaris! Vides hominem non eruditum nec ullis praeceptis contra mortem aut dolorem subornatum, militari tantum robore instructum, poenas a se irriti conatus exigentem; spectator destillantis in hostili foculo dexterae stetit nec ante remouit nudis ossibus fluentem manum quam ignis illi ab hoste subductus est. Facere aliquid in illis castris felicius potuit, nihil fortius. Vide quanto acrior sit ad occupanda pericula uirtus quam crudelitas ad irroganda: facilius Porsina Mucio ignouit quod uoluerat occidere quam sibi Mucius quod non occiderat. (6) 'Decantatae' inquis 'in omnibus scholis fabulae istae sunt; iam mihi, cum ad contemnendam mortem uentum fuerit, Catonem narrabis.' Quidni ego narrem ultima illa nocte Platonis librum legentem posito ad caput gladio? Duo haec in rebus extremis instrumenta prospexerat, alterum ut uellet mori, alterum ut posset. Compositis ergo rebus, utcumque componi fractae atque ultimae poterant, id agendum existimauit ne cui Catonem aut occidere liceret aut seruare contingeret; (7) et stricto gladio quem usque in illum diem ab omni caede purum seruauerat, 'nihil' inquit 'egisti, fortuna, omnibus conatibus meis obstando. Non pro mea adhuc sed pro patriae libertate pugnaui, nec agebam tanta pertinacia ut liber, sed ut inter liberos, uiuerem: nunc quoniam deploratae sunt res generis humani, Cato deducatur in tutum.' (8) Impressit deinde mortiferum corpori uulnus; quo obligato a medicis cum minus sanguinis haberet, minus uirium, animi idem, iam non tantum Caesari sed sibi iratus nudas in uulnus manus egit et generosum illum contemptoremque omnis potentiae spiritum non emisit sed eiecit. (9) Non in hoc exempla nunc congero ut ingenium exerceam, sed ut te aduersus id quod maxime terribile uidetur exhorter; facilius autem exhortabor, si ostendero non fortes tantum uiros hoc momentum efflandae animae contempsisse sed quosdam ad alia ignauos in hac re aequasse animum fortissimorum, sicut illum Cn. Pompei socerum Scipionem, qui contrario in Africam uento relatus cum teneri nauem suam uidisset ab hostibus, ferro se transuerberauit et quaerentibus ubi imperator esset, 'imperator' inquit 'se bene habet'. (10) Vox haec illum parem maioribus fecit et fatalem Scipionibus in Africa gloriam non est interrumpi passa. Multum fuit Carthaginem uincere, sed amplius mortem. 'Imperator' inquit 'se bene habet': an aliter debebat imperator, et quidem Catonis, mori? (11) Non reuoco te ad historias nec ex omnibus saeculis contemptores mortis, qui sunt plurimi, colligo; respice ad haec nostra tempora, de quorum languore ac delicis querimur: omnis ordinis homines suggerent, omnis fortunae, omnis aetatis, qui mala sua morte praeciderint. Mihi crede, Lucili, adeo mors timenda non est ut beneficio eius nihil timendum sit. (12) Securus itaque inimici minas audi; et quamuis conscientia tibi tua fiduciam faciat, tamen, quia multa extra causam ualent, et quod aequissimum est spera et ad id te quod est iniquissimum compara. Illud autem ante omnia memento, demere rebus tumultum ac uidere quid in quaque re sit: scies nihil esse in istis terribile nisi ipsum timorem. (13) Quod uides accidere pueris, hoc nobis quoque maiusculis pueris euenit: illi quos amant, quibus assueuerunt, cum quibus ludunt, si personatos uident, expauescunt: non hominibus tantum sed rebus persona demenda est et reddenda facies sua. (14) Quid mihi gladios et ignes ostendis et turbam carnificum circa te frementem? Tolle istam pompam sub qua lates et stultos territas: mors es, quam nuper seruus meus, quam ancilla contempsit. Quid tu rursus mihi flagella et eculeos magno apparatu explicas? quid singulis articulis singula machinamenta quibus extorqueantur aptata et mille alia instrumenta excarnificandi particulatim hominis? Pone ista quae nos obstupefaciunt; iube conticiscere gemitus et exclamationes et uocum inter lacerationem elisarum acerbitatem: nempe dolor es, quem podagricus ille contemnit, quem stomachicus ille in ipsis delicis perfert, quem in puerperio puella perpetitur. Leuis es si ferre possum; breuis es si ferre non possum. (15) Haec in animo uoluta, quae saepe audisti, saepe dixisti; sed an uere audieris, an uere dixeris, effectu proba; hoc enim turpissimum est quod nobis obici solet, uerba nos philosophiae, non opera tractare. Quid? tu nunc primum tibi mortem imminere scisti, nunc exilium, nunc dolorem? in haec natus es; quidquid fieri potest quasi futurum cogitemus. (16) Quod facere te moneo scio certe fecisse: nunc admoneo ut animum tuum non mergas in istam sollicitudinem; hebetabitur enim et minus habebit uigoris cum exsurgendum erit. Abduc illum a priuata causa ad publicam; dic mortale tibi et fragile corpusculum esse, cui non ex iniuria tantum aut ex potentioribus uiribus denuntiabitur dolor: ipsae uoluptates in tormenta uertuntur, epulae cruditatem afferunt, ebrietates neruorum torporem tremoremque, libidines pedum, manuum, articulorum omnium deprauationes. (17) Pauper fiam: inter plures ero. Exul fiam: ibi me natum putabo quo mittar. Alligabor: quid enim? nunc solutus sum? ad hoc me natura graue corporis mei pondus adstrinxit. Moriar: hoc dicis, desinam aegrotare posse, desinam alligari posse, desinam mori posse. (18) Non sum tam ineptus ut Epicuream cantilenam hoc loco persequar et dicam uanos esse inferorum metus, nec Ixionem rota uolui nec saxum umeris Sisyphi trudi in aduersum nec ullius uiscera et renasci posse cotidie et carpi: nemo tam puer est ut Cerberum timeat et tenebras et larualem habitum nudis ossibus cohaerentium. Mors nos aut consumit aut exuit; emissis meliora restant onere detracto, consumptis nihil restat, bona pariter malaque summota sunt. (19) Permitte mihi hoc loco referre uersum tuum, si prius admonuero ut te iudices non aliis scripsisse ista sed etiam tibi. Turpe est aliud loqui, aliud sentire: quanto turpius aliud scribere, aliud sentire! Memini te illum locum aliquando tractasse, non repente nos in mortem incidere sed minutatim procedere. (20) Cotidie morimur; cotidie enim demitur aliqua pars uitae, et tunc quoque cum crescimus uita decrescit. Infantiam amisimus, deinde pueritiam, deinde adulescentiam. Usque ad hesternum quidquid trans;t temporis perit; hunc ipsum quem agimus diem cum morte diuidimus. Quemadmodum clepsydram non extremum stilicidium exhaurit sed quidquid ante defluxit, sic ultima hora qua esse desinimus non sola mortem facit sed sola consummat; tunc ad illam peruenimus, sed diu uenimus. (21) Haec cum descripsisses quo soles ore, semper quidem magnus, numquam tamen acrior quam ubi ueritati commodas uerba, dixisti, mors non una uenit, sed quae rapit ultima mors est. Malo te legas quam epistulam meam; apparebit enim tibi hanc quam timemus mortem extremam esse, non solam. (22) Video quo spectes: quaeris quid huic epistulae infulserim, quod dictum alicuius animosum, quod praeceptum utile. Ex hac ipsa materia quae in manibus fuit mittetur aliquid. Obiurgat Epicurus non minus eos qui mortem concupiscunt quam eos qui timent, et ait: 'ridiculum est currere ad mortem taedio uitae, cum genere uitae ut currendum ad mortem esset effeceris'. (23) Item alio loco dicit: 'quid tam ridiculum quam appetere mortem, cum uitam inquietam tibi feceris metu mortis?' His adicias et illud eiusdem notae licet, tantam hominum imprudentiam esse, immo dementiam, ut quidam timore mortis cogantur ad mortem. (24) Quidquid horum tractaueris, confirmabis animum uel ad mortis uel ad uitae patientiam; (at) in utrumque enim monendi ac firmandi sumus, et ne nimis amemus uitam et ne nimis oderimus. Etiam cum ratio suadet finire se, non temere nec cum procursu capiendus est impetus. (25) Vir fortis ac sapiens non fugere debet e uita sed exire; et ante omnia ille quoque uitetur affectus qui multos occupauit, libido moriendi. Est enim, mi Lucili, ut ad alia, sic etiam ad moriendum inconsulta animi inclinatio, quae saepe generosos atque acerrimae indolis uiros corripit, saepe ignauos iacentesque: illi contemnunt uitam, hi grauantur. (26) Quosdam subit eadem faciendi uidendique satietas et uitae non odium sed fastidium, in quod prolabimur ipsa impellente philosophia, dum dicimus 'quousque eadem? nempe ex pergiscar dormiam, esuriam, algebo aestuabo. Nullius rei finis est, sed in orbem nexa sunt omnia, fugiunt ac sequuntur; diem nox premit, dies noctem, aestas in autumnum desinit, autumno hiemps instat, quae uere compescitur; omnia sic transeunt ut reuertantur. Nihil noui facio, nihil noui uideo: fit aliquando et huius rei nausia.' Multi sunt qui non acerbum iudicent uiuere sed superuacuum. Vale. [3,25] XXV. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM. (1) Quod ad duos amicos nostros pertinet, diuersa uia eundum est; alterius enim uitia emendanda, alterius frangenda sunt. Utar libertate tota: non amo illum nisi offendo. 'Quid ergo?' inquis 'quadragenarium pupillum cogitas sub tutela tua continere? Respice aetatem eius iam duram et intractabilem: non potest reformari; tenera finguntur.' (2) An profecturus sim nescio: malo successum mihi quam fidem deesse. Nec desperaueris etiam diutinos aegros posse sanari, si contra intemperantiam steteris, si multa inuitos et facere coegeris et pati. Ne de altero quidem satis fiduciae habeo, excepto eo quod adhuc peccare erubescit; nutriendus est hic pudor, qui quamdiu in animo eius durauerit, aliquis erit bonae spei locus. Cum hoc ueterano parcius agendum puto, ne in desperationem sui ueniat; (3) nec ullum tempus aggrediendi fuit melius quam hoc, dum interquiescit, dum emendato similis est. Aliis haec intermissio eius imposuit, mihi uerba non dat: exspecto cum magno fenore uitia reditura, quae nunc scio cessare, non deesse. Impendam huic rei dies et utrum possit aliquid agi an non possit experiar. (4) Tu nobis te, ut facis, fortem praesta et sarcinas contrahe; nihil ex his quae habemus necessarium est. Ad legem naturae reuertamur; diuitiae paratae sunt. Aut gratuitum est quo egemus, aut uile: panem et aquam natura desiderat. Nemo ad haec pauper est, intra quae quisquis desiderium suum clusit cum ipso Ioue de felicitate contendat, ut ait Epicurus, cuius aliquam uocem huic epistulae inuoluam. (5) 'Sic fac' inquit 'omnia tamquam spectet Epicurus.' Prodest sine dubio custodem sibi imposuisse et habere quem respicias, quem interesse cogitationibus tuis iudices. Hoc quidem longe magnificentius est, sic uiuere tamquam sub alicuius boni uiri ac semper praesentis oculis, sed ego etiam hoc contentus sum, ut sic facias quaecumque facies tamquam spectet aliquis: omnia nobis mala solitudo persuadet. (6) Cum iam profeceris tantum ut sit tibi etiam tui reuerentia, licebit dimittas paedagogum: interim aliquorum te auctoritate custodi - aut Cato ille sit aut Scipio aut Laelius aut alius cuius interuentu perditi quoque homines uitia supprimerent, dum te efficis eum cum quo peccare non audeas. Cum hoc effeceris et aliqua coeperit apud te tui esse dignatio, incipiam tibi permittere quod idem suadet Epicurus: 'tunc praecipue in te ipse secede cum esse cogeris in turba'. (7) Dissimilem te fieri multis oportet, dum tibi tutum (non) sit ad te recedere. Circumspice singulos: nemo est cui non satius sit cum quolibet esse quam secum. 'Tunc praecipue in te ipse secede cum esse cogeris in turba' - si bonus uir , si quietus, si temperans. Alioquin in turbam tibi a te recedendum est: istic malo uiro propius es. Vale. [3,26] XXVI. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM. (1) Modo dicebam tibi in conspectu esse me senectutis: iam uereor ne senectutem post me reliquerim. Aliud iam his annis, certe huic corpori, uocabulum conuenit, quoniam quidem senectus lassae aetatis, non fractae nomen est: inter decrepitos me numera et extrema tangentis. (2) Gratias tamen mihi apud te ago: non sentio in animo aetatis iniuriam, cum sentiam in corpore. Tantum uitia et uitiorum ministeria senuerunt: uiget animus et gaudet non multum sibi esse cum corpore; magnam partem oneris sui posuit. Exsultat et mihi facit controuersiam de senectute: hunc ait esse florem suum. Credamus illi: bono suo utatur. (3) Ire in cogitationem iubet et dispicere quid ex hac tranquillitate ac modestia morum sapientiae debeam, quid aetati, et diligenter excutere quae non possim facere, quae nolim, proinde habiturus atque si nolim quidquid non posse me gaudeo: quae enim querela est, quod incommodum, si quidquid debebat desinere defecit? (4) 'Incommodum summum est' inquis 'minui et deperire et, ut proprie dicam, liquescere. Non enim subito impulsi ac prostrati sumus: carpimur, singuli dies aliquid subtrahunt uiribus.' Ecquis exitus est melior quam in finem suum natura soluente dilabi? non quia aliquid mali ictus et e uita repentinus excessus, sed quia lenis haec est uia, subduci. Ego certe, uelut appropinquet experimentum et ille laturus sententiam de omnibus annis meis dies uenerit, ita me obseruo et alloquor: (5) 'nihil est' inquam 'adhuc quod aut rebus aut uerbis exhibuimus; leuia sunt ista et fallacia pignora animi multisque inuoluta lenociniis: quid profecerim morti crediturus sum. Non timide itaque componor ad illum diem quo remotis strophis ac fucis de me iudicaturus sum, utrum loquar fortia an sentiam, numquid simulatio fuerit et mimus quidquid contra fortunam iactaui uerborum contumacium. (6) Remoue existimationem hominum: dubia semper est et in partem utramque diuiditur. Remoue studia tota uita tractata: mors de te pronuntiatura est. Ita dico: disputationes et litterata colloquia et ex praeceptis sapientium uerba collecta et eruditus sermo non ostendunt uerum robur animi; est enim oratio etiam timidissimis audax. Quid egeris tunc apparebit cum animam ages. Accipio condicionem, non reformido iudicium.' (7) Haec mecum loquor, sed tecum quoque me locutum puta. Iuuenior es: quid refert? non dinumerantur anni. Incertum est quo loco te mors exspectet; itaque tu illam omni loco exspecta. (8) Desinere iam uolebam et manus spectabat ad clausulam, sed conficienda sunt aera et huic epistulae uiaticum dandum est. Puta me non dicere unde sumpturus sim mutuum: scis cuius arca utar. Exspecta me pusillum, et de domo fiet numeratio; interim commodabit Epicurus, qui ait 'meditare mortem', uel si commodius sic transire ad nos hic potest sensus: 'egregia res est mortem condiscere'. (9) Superuacuum forsitan putas id discere quod semel utendum est. Hoc est ipsum quare meditari debeamus: semper discendum est quod an sciamus experiri non possumus. (10) 'Meditare mortem': qui hoc dicit meditari libertatem iubet. Qui mori didicit seruire dedidicit; supra omnem potentiam est, certe extra omnem. Quid ad illum carcer et custodia et claustra? liberum ostium habet. Una est catena quae nos alligatos tenet, amor uitae, qui ut non est abiciendus, ita minuendus est, ut si quando res exiget, nihil nos detineat nec impediat quominus parati simus quod quandoque faciendum est statim facere. Vale. [3,27] XXVII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM. (1) 'Tu me' inquis 'mones? iam enim te ipse monuisti, iam correxisti? ideo aliorum emendationi uacas?' Non sum tam improbus ut curationes aeger obeam, sed, tamquam in eodem ualetudinario iaceam, de communi tecum malo colloquor et remedia communico. Sic itaque me audi tamquam mecum loquar; in secretum te meum admitto et te adhibito mecum exigo. (2) Clamo mihi ipse, 'numera annos tuos, et pudebit eadem uelle quae uolueras puer, eadem parare. Hoc denique tibi circa mortis diem praesta: moriantur ante te uitia. Dimitte istas uoluptates turbidas, magno luendas: non uenturae tantum sed praeteritae nocent. Quemadmodum scelera etiam si non sunt deprehensa cum fierent, sollicitudo non cum ipsis abit, ita improbarum uoluptatum etiam post ipsas paenitentia est. Non sunt solidae, non sunt fideles; etiam si non nocent, fugiunt. (3) Aliquod potius bonum mansurum circumspice; nullum autem est nisi quod animus ex se sibi inuenit. Sola uirtus praestat gaudium perpetuum, securum; etiam si quid obstat, nubium modo interuenit, quae infra feruntur nec umquam diem uincunt.' (4) Quando ad hoc gaudium peruenire continget? non quidem cessatur adhuc, sed festinetur. Multum restat operis, in quod ipse necesse est uigiliam, ipse laborem tuum impendas, si effici cupis; delegationem res ista non recipit. (5) Aliud litterarum genus adiutorium admittit Caluisius Sabinus memoria nostra fuit diues; et patrimonium habebat libertini et ingenium; numquam uidi hominem beatum indecentius. Huic memoria tam mala erat ut illi nomen modo Ulixis excideret, modo Achillis, modo Priami, quos tam bene nouerat quam paedagogos nostros nouimus. Nemo uetulus nomenclator, qui nomina non reddit sed imponit, tam perperam tribus quam ille Troianos et Achiuos persalutabat. (6) Nihilominus eruditus uolebat uideri. Hanc itaque compendiariam excogitauit: magna summa emit seruos, unum qui Homerum teneret, alterum qui Hesiodum; nouem praeterea lyricis singulos assignauit. Magno emisse illum non est quod mireris: non inuenerat, faciendos locauit. Postquam haec familia illi comparata est, coepit conuiuas suos inquietare. Habebat ad pedes hos, a quibus subinde cum peteret uersus quos referret, saepe in medio uerbo excidebat. (7) Suasit illi Satellius Quadratus, stultorum diuitum arrosor et, quod sequitur, arrisor, et, quod duobus his adiunctum est, derisor, ut grammaticos haberet analectas. Cum dixisset Sabinus centenis millibus sibi constare singulos seruos, 'minoris' inquit 'totidem scrinia emisses'. Ille tamen in ea opinione erat ut putaret se scire quod quisquam in domo sua sciret. (8) Idem Satellius illum hortari coepit ut luctaretur, hominem aegrum, pallidum, gracilem. Cum Sabinus respondisset, 'et quomodo possum? uix uiuo', 'noli, obsecro te' inquit 'istuc dicere: non uides quam multos seruos ualentissimos habeas?' Bona mens nec commodatur nec emitur; et puto, si uenalis esset, non haberet emptorem: at mala cotidie emitur. (9) Sed accipe iam quod debeo et uale. 'Diuitiae sunt ad legem naturae composita paupertas.' Hoc saepe dicit Epicurus aliter atque aliter, sed numquam nimis dicitur quod num quam satis discitur; quisbusdam remedia monstranda, quibusdam inculcanda sunt. Vale. [3,28] XXVIII. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM. (1) Hoc tibi soli putas accidisse et admiraris quasi rem nouam quod peregrinatione tam longa et tot locorum uarietatibus non discussisti tristitiam grauitatemque mentis? Animum debes mutare, non caelum. Licet uastum traieceris mare, licet, ut ait Vergilius noster, terraeque urbesque recedant, sequentur te quocumque perueneris uitia. (2) Hoc idem querenti cuidam Socrates ait, 'quid miraris nihil tibi peregrinationes prodesse, cum te circumferas? premit te eadem causa quae expulit'. Quid terrarum iuuare nouitas potest? quid cognitio urbium aut locorum? in irritum cedit ista iactatio. Quaeris quare te fuga ista non adiuuet? tecum fugis. Onus animi deponendum est: non ante tibi ullus placebit locus. (3) Talem nunc esse habitum tuum cogita qualem Vergilius noster uatis inducit iam concitatae et instigatae multumque habentis se spiritus non sui: bacchatur uates, magnum si pectore possit excussisse deum. Vadis huc illuc ut excutias insidens pondus quod ipsa iactatione incommodius fit, sicut in naui onera immota minus urgent, inaequaliter conuoluta citius eam partem in quam incubuere demergunt. Quidquid facis, contra te facis et motu ipso noces tibi; aegrum enim concutis. (4) At cum istuc exemeris malum, omnis mutatio loci iucunda fiet; in ultimas expellaris terras licebit, in quolibet barbariae angulo colloceris, hospitalis tibi illa qualiscumque sedes erit. Magis quis ueneris quam quo interest, et ideo nulli loco addicere debemus animum. Cum hac persuasione uiuendum est: 'non sum uni angulo natus, patria mea totus hic mundus est'. (5) Quod si liqueret tibi, non admirareris nil adiuuari te regionum uarietatibus in quas subinde priorum taedio migras; prima enim quaeque placuisset si omnem tuam crederes. Nunc peregrinaris sed erras et ageris ac locum ex loco mutas, cum illud quod quaeris, bene uiuere, omni loco positum sit. (6) Num quid tam turbidum fieri potest quam forum? ibi quoque licet quiete uiuere, si necesse sit. Sed si liceat disponere se, conspectum quoque et uiciniam fori procul fugiam; nam ut loca grauia etiam firmissimam ualetudinem temptant, ita bonae quoque menti necdum adhuc perfectae et conualescenti sunt aliqua parum salubria. (7) Dissentio ab his qui in fluctus medios eunt et tumultuosam probantes uitam cotidie cum difficultatibus rerum magno animo colluctantur. Sapiens feret ista, non eliget, et malet in pace esse quam in pugna; non multum prodest uitia sua proiecisse, si cum alienis rixandum est. (8) 'Triginta' inquit 'tyranni Socraten circumsteterunt nec potuerunt animum eius infringere.' Quid interest quot domini sint? seruitus una est; hanc qui contempsit in quanta libet turba dominantium liber est. (9) Tempus est desinere, sed si prius portorium soluero. 'Initium est salutis notitia peccati.' Egregie mihi hoc dixisse uidetur Epicurus; nam qui peccare se nescit corrigi non uult; deprehendas te oportet antequam emendes. (10) Quidam uitiis gloriantur: tu existimas aliquid de remedio cogitare qui mala sua uirtutum loco numerant? Ideo quantum potes te ipse coargue, inquire in te; accusatoris primum partibus fungere, deinde iudicis, nouissime deprecatoris; aliquando te offende. Vale. [3,29] XXIX. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM. (1) De Marcellino nostro quaeris et uis scire quid agat. Raro ad nos uenit, non ulla alia ex causa quam quod audire uerum timet, a quo periculo iam abest; nulli enim nisi audituro dicendum est. Ideo de Diogene nec minus de aliis Cynicis qui libertate promiscua usi sunt et obuios monuerunt dubitari solet an hoc facere debuerint. Quid enim, si quis surdos obiurget aut natura morboue mutos? (2) 'Quare' inquis 'uerbis parcam? gratuita sunt. Non possum scire an ei profuturus sim quem admoneo: illud scio, alicui me profuturum, si multos admonuero. Spargenda manus est: non potest fieri ut non aliquando succedat multa temptanti.' (3) Hoc, mi Lucili, non existimo magno uiro faciendum: diluitur eius auctoritas nec habet apud eos satis ponderis quos posset minus obsolefacta corrigere. Sagittarius non aliquando ferire debet, sed aliquando deerrare; non est ars quae ad effectum casu uenit. Sapientia ars est: certum petat, eligat profecturos, ab iis quos desperauit recedat, non tamen cito relinquat et in ipsa desperatione extrema remedia temptet. (4) Marcellinum nostrum ego nondum despero; etiam nunc seruari potest, sed si cito illi manus porrigitur. Est quidem periculum ne porrigentem trahat; magna in illo ingeni uis est, sed iam tendentis in prauum. Nihilominus adibo hoc periculum et audebo illi mala sua ostendere. (5) Faciet quod solet: aduocabit illas facetias quae risum euocare lugentibus possunt, et in se primum, deinde in nos iocabitur; omnia quae dicturus sum occupabit. Scrutabitur scholas nostras et obiciet philosophis congiaria, amicas, gulam; (6) ostendet mihi alium in adulterio, alium in popina, alium in aula; ostendet mihi lepidum philosophum Aristonem, qui in gestatione disserebat - hoc enim ad edendas operas tempus exceperat. De cuius secta cum quaereretur, Scaurus ait 'utique Peripateticus non est'. De eodem cum consuleretur Iulius Graecinus, uir egregius, quid sentiret, 'non possum' inquit Śtibi dicere; nescio enim quid de gradu faciat', tamquam de essedario interrogaretur. (7) Hos mihi circulatores qui philosophiam honestius neglexissent quam uendunt in faciem ingeret. Constitui tamen contumelias perpeti: moueat ille mihi risum, ego fortasse illi lacrimas mouebo, aut si ridere perseuerabit, gaudebo tamquam in malis quod illi genus insaniae hilare contigerit. Sed non est ista hilaritas longa: obserua, uidebis eosdem intra exiguum tempus acerrime ridere et acerrime rabere. (8) Propositum est aggredi illum et ostendere quanto pluris fuerit cum multis minoris uideretur. Vitia eius etiam si non excidero, inhibebo; non desinent, sed intermittent fortasse autem et desinent, si intermittendi consuetudinem fecerint. Non est hoc ipsum fastidiendum, quoniam quidem grauiter affectis sanitatis loco est bona remissio. (9) Dum me illi paro, tu interim, qui potes, qui intellegis unde quo euaseris et ex eo suspicaris quousque sis euasurus, compone mores tuos, attolle animum, aduersus formidata consiste; numerare eos noli qui tibi metum faciunt. Nonne uideatur stultus, si quis multitudinem eo loco timeat per quem transitus singulis est? aeque ad tuam mortem multis aditus non est licet illam multi minentur. Sic istuc natura disposuit: spiritum tibi tam unus eripiet quam unus dedit. (10) Si pudorem haberes, ultimam mihi pensionem remisisses; sed ne ego quidem me sordide geram in finem aeris alieni et tibi quod debeo impingam. ŚNumquam uolui populo placere; nam quae ego scio non probat populus, quae probat populus ego nescio.' (11) "Quis hoc?" inquis, tamquam nescias cui imperem. Epicurus; sed idem hoc omnes tibi ex omni domo conclamabunt, Peripatetici, Academici, Stoici, Cynici. Quis enim placere populo potest cui placet uirtus? malis artibus popularis fauor quaeritur. Similem te illis facias oportet: non probabunt nisi agnouerint. Multo autem ad rem magis pertinet qualis tibi uidearis quam aliis; conciliari nisi turpi ratione amor turpium non potest. (12) Quid ergo illa laudata et omnibus praeferenda artibus rebusque philosophia praestabit? scilicet ut malis tibi placere quam populo, ut aestimes iudicia, non numeres, ut sine metu deorum hominumque uiuas, ut aut uincas mala aut finias. Ceterum, si te uidero celebrem secundis uocibus uulgi, si intrante te clamor et plausus, pantomimica ornamenta, obstrepuerint, si tota ciuitate te feminae puerique laudauerint, quidni ego tui miserear, cum sciam quae uia ad istum fauorem ferat? Vale.