[8,0] LIBER OCTAVVS. 
PROHOEMIVM. His fere, quae in proximos quinque libros conlata sunt, ratio 
inueniendi atque inuenta disponendi continetur, quam ut per omnis numeros 
penitus cognoscere ad summam scientiae necessarium est, ita incipientibus 
breuius ac simplicius tradi magis conuenit. II. Aut enim difficultate 
institutionis tam numerosae atque perplexae deterreri solent, aut eo tempore quo 
praecipue alenda ingenia atque indulgentia quadam enutrienda sunt asperiorum 
tractatu rerum atteruntur, aut si haec sola didicerunt satis se ad eloquentiam 
instructos arbitrantur, aut quasi ad certas quasdam dicendi leges alligati 
conatum omnem reformidant. III. Vnde existimant accidisse ut qui diligentissimi 
artium scriptores extiterint ab eloquentia longissime fuerint. Via tamen opus 
est incipientibus, sed ea plana et cum ad ingrediendum tum ad demonstrandum 
expedita. Eligat itaque peritus ille praeceptor ex omnibus optima et tradat ea 
demum in praesentia quae placet, remota refutandi cetera mora: sequentur enim 
discipuli quo duxeris. Mox cum robore dicendi crescet etiam eruditio. IV. Idem 
primo solum iter credant esse in quod inducentur, mox illud cognituri etiam 
optimum. sunt autem neque obscura neque ad percipiendum difficilia, quae 
scriptores diuersis opinionibus pertinaciter tuendis inuoluerunt. V. Itaque in 
toto artis huiusce tractatu difficilius est iudicare quid doceas quam cum 
iudicaris docere, praecipueque in duabus his partibus perquam sunt pauca, circa 
quae si is qui instituitur non repugnauerit pronum ad cetera habiturus est 
cursum. 
VI. Nempe enim plurimum in hoc laboris exhausimus, ut ostenderemus rhetoricen 
bene dicendi scientiam et utilem et artem et uirtutem esse: materiam eius res 
omnis de quibus dicendum esset: eas in tribus fere generibus, demonstratiuo 
deliberatiuo iudicialique, reperiri: orationem porro omnem constare rebus et 
uerbis: in rebus intuendam inuentionem, in uerbis elocutionem, in utraque 
conlocationem, quae memoria complecteretur? actio commendaret. VII. Oratoris 
officium docendi mouendi delectandi partibus contineri, ex quibus ad docendum 
expositio et argumentatio, ad mouendum adfectus pertinerent, quos per omnem 
quidem causam sed maxime tamen in ingressu ac fine dominari. Nam delectationem, 
quamuis in utroque sit eorum, magis tamen proprias in elocutione partes habere. 
VIII. Quaestiones alias infinitas, alias finitas, quae personis temporibus locis 
continerentur. In omni porro materia tria esse quaerenda, an sit, quid sit, 
quale sit. His adiciebamus demonstratiuam laude ac uituperatione constare. In ea 
quae ab ipso de quo diceremus, quae post eum acta essent, intuendum. Hoc opus 
tractatu honestorum utiliumque constare. IX. suasoriis accedere tertiam partem 
ex coniectura, possetne fieri et an esset futurum de quo deliberaretur. Hic 
praecipue diximus spectandum quis, apud quem, quid diceret. Iudicialium causarum 
alias in singulis, alias in pluribus controuersiis consistere, et in quibusdam 
intentionem modo: depulsionem porro omnem infitiatione duplici, factumne et an 
hoc factum esset, praeterea defensione ac tralatione constare. X. Quaestionem 
aut ex scripto esse aut ex facto: facto de rerum fide proprietate qualitate, 
scripto de uerborum ui aut uoluntate, in quibus uis tum causarum, tum actionum 
inspici soleat, quae aut scripti et uoluntatis aut ratiocinatiua aut 
ambiguitatis aut legum contrariarum specie continentur. XI. In omni porro causa 
iudiciali quinque esse partes, quarum exordio conciliari audientem, narratione 
doceri, probatione proposita confirmari, refutatione contra dicta dissolui, 
peroratione aut memoriam refici aut animos moueri. XII. His argumentandi et 
adficiendi locos et quibus generibus concitari placari resolui iudices oporteret 
adiecimus. Accessit ratio diuisionis. Credere modo qui discet uelit, certa 
quaedam uia est, et in qua multa o etiam sine doctrina praestare debeat per se 
ipsa natura, ut haec de quibus dixi non tam inuenta a praeceptoribus quam cum 
fierent obseruata esse uideantur. 
XIII. Plus exigunt laboris et curae quae secuntur. Hinc enim iam elocutionis 
rationem tractabimus, partem operis, ut inter omnis oratores conuenit, 
difficillimam. Nam et M. Antonius, cuius supra mentionem habuimus, cum a se 
disertos uisos esse multos ait, eloquentem neminem, diserto satis putat dicere 
quae oporteat, ornate autem dicere proprium esse eloquentis. XIV. Quae uirtus si 
usque ad eum in nullo reperta est ac ne in ipso quidem aut L. Crasso, certum est 
et in his et in prioribus eam desideratam quia difficillima fuit. Et M. tullius 
inuentionem quidem ac dispositionem prudentis hominis putat, eloquentiam 
oratoris, ideoque praecipue circa praecepta partis huius laborauit 
XV. Quod eum merito fecisse etiam ipso rei de qua loquimur nomine palam 
declaratur. Eloqui enim {hoc} est omnia quae mente conceperis promere atque ad 
audientis perferre, sine quo superuacua sunt priora et similia gladio condito 
atque intra uaginam suam haerenti. XVI. Hoc itaque maxime docetur, hoc nullus 
nisi arte adsequi potest, hic studium plurimum adhibendum: hoc exercitatio 
petit, hoc imitatio, hic omnis aetas consumitur: hoc maxime orator oratore 
praestantior, hoc genera ipsa dicendi aliis alia potiora. XVII. Neque enim 
Asiani aut quocumque alio genere corrupti res non uiderunt aut eas non 
conlocauerunt, neque quos aridos uocamus stulti aut in causis caeci fuerunt, sed 
his iudicium in eloquendo ac modus, illis uires defuerunt, ut appareat in hoc et 
uitium et uirtutem esse dicendi. 
XVIII. Non ideo tamen sola est agenda cura uerborum. Occurram enim necesse est 
et uelut in uestibulo protinus adprehensuris hanc confessionem meam resistam iis 
qui omissa rerum, qui nerui sunt in causis, diligentia quodam inani circa uoces 
studio senescunt, idque faciunt gratia decoris, qui est in dicendo mea quidem 
opinione pulcherrimus, sed cum sequitur, non cum adfectatur. XIX. Corpora sana 
et integri sanguinis et exercitatione firmata ex isdem his speciem accipiunt ex 
quibus uires, namque et colorata et adstricta et lacertis expressa sunt: sed 
eadem si quis uulsa atque fucata muliebriter comat, foedissima sint ipso formae 
labore. XX. Et cultus concessus atque magnificus addit hominibus, ut Graeco 
uersu testatum est, auctoritatem: at muliebris et luxuriosus non corpus exornat, 
sed detegit mentem. Similiter illa translucida et uersicolor quorundam elocutio 
res ipsas effeminat quae illo uerborum habitu uestiuntur. curam ergo uerborum, 
rerum uolo esse sollicitudinem. XXI. Nam plerumque optima rebus cohaerent et 
cernuntur suo lumine: at nos quaerimus illa tamquam lateant semper seque 
subducant: ita numquam putamus circa id esse de quo dicendum est, sed ex aliis 
locis petimus et inuentis uim adferimus. XXII. Maiore animo adgredienda 
eloquentia est, quae si toto corpore ualet, unguis polire et capillum reponere 
non existimabit ad curam suam pertinere. 
Sed euenit plerumque ut in hac diligentia deterior etiam fiat oratio: XXIII. 
primum, quia sunt optima minime arcessita et simplicibus atque ab ipsa ueritate 
profectis similia. Nam illa quae curam fatentur et ficta atque composita uideri 
etiam uolunt nec gratiam consecuntur et fidem amittunt, praeter id quod sensus 
obumbrant et uelut laeto gramine sata strangulant. XXIV. Nam et quod recte dici 
potest circumimus amore uerborum, et quod satis dictum est repetimus, et quod 
uno uerbo patet pluribus oneramus, et pleraque significare melius putamus quam 
dicere. Quid quod nihil iam proprium placet dum parum creditur disertum quod et 
alius dixisset? XXV. A corruptissimo quoque poetarum figuras seu tralationes 
mutuamur, tum demum ingeniosi scilicet si ad intellegendos nos opus sit ingenio. 
Atqui satis aperte Cicero praeceperat in dicendo uitium uel maximum esse a 
uulgari genere orationis atque a consuetudine communis sensus abhorrere. XXVI. 
Sed ille est durus atque ineruditus: nos melius, quibus sordet omne quod natura 
dictauit, qui non ornamenta quaerimus sed lenocinia, quasi uero sit ulla 
uerborum nisi rei cohaerentium uirtus: quae ut propria sint et dilucida et 
ornata et apte conlocentur si tota uita laborandum est, omnis studiorum fructus 
amissus est. XXVII. Atqui plerosque uideas haerentis circa singula et dum 
inueniunt et dum inuenta ponderant ac dimetiuntur. Quod si idcirco fieret ut 
semper optimis uterentur, abominanda tamen haec infelicitas erat, quae et cursum 
dicendi refrenat et calorem cogitationis extinguit mora et diffidentia. XXVIII. 
Miser enim et, ut sic dicam, pauper orator est qui nullum uerbum aequo animo 
perdere potest. Sed ne perdet quidem qui rationem loquendi primum cognouerit, 
tum lectione multa et idonea copiosam sibi uerborum supellectilem compararit, 
huic adhibuerit artem conlocandi, deinde haec omnia exercitatione plurima 
roborarit, ut semper in promptu sint et ante oculos: XXIX. namque ei qui id 
fecerit sic res cum suis nominibus occurrent. Sed opus est studio praecedente et 
adquisita facultate et quasi reposita. Namque ista quaerendi iudicandi 
comparandi anxietas dum discimus adhibenda est, non dum dicimus. Alioqui sicut 
qui patrimonium non pararunt, sub diem quaerunt, ita in oratione +qui non satis 
laborauit+: XXX. sin praeparata dicendi uis fuerit, erunt in officio, non ut 
requisita respondere sed ut semper sensibus inhaerere uideantur atque eos ut 
umbra corpus sequi. XXXI. Sed in hac ipsa cura est aliquid satis: nam cum Latina 
significantia ornata, cum apte sunt conlocata, quid amplius laboremus? Quibusdam 
tamen nullus est finis calumniandi se et cum singulis paene syllabis commorandi, 
qui etiam cum optima sunt reperta quaerunt aliquid quod sit magis antiquum 
remotum inopinatum, nec intellegunt iacere sensus in oratione in qua uerba 
laudantur. XXXII. Sit igitur cura elocutionis quam maxima, dum sciamus tamen 
nihil uerborum causa esse faciendum, cum uerba ipsa rerum gratia sint reperta: 
quorum ea sunt maxime probabilia quae sensum animi nostri optime promunt, atque 
in animis iudicum quod nos uolumus efficiunt. XXXIII. Ea debent praestare sine 
dubio et admirabilem et iucundam orationem, uerum admirabilem non sic quo modo 
prodigia miramur, et iucundam non deformi uoluptate sed cum laude ac dignitate 
coniuncta. 

[8,1] I. Igitur quam Graeci g-phrasin uocant, Latine dicimus elocutionem. Ea 
spectatur uerbis aut singulis aut coniunctis. In singulis intuendum est ut sint 
Latina, perspicua, ornata, ad id quod efficere uolumus accommodata: in 
coniunctis ut emendata, ut apte conlocata, ut figurata. II. Sed ea quae de 
ratione Latine atque emendate loquendi fuerunt dicenda in libro primo, cum de 
grammatice loqueremur, exsecuti sumus. Verum illic tantum ne uitiosa essent 
praecepimus: hic non alienum est admonere ut sint quam minime peregrina et 
externa. Multos enim, quibus loquendi ratio non desit, inuenias quos curiose 
potius loqui dixeris quam Latine, quo modo et illa Attica anus Theophrastum, 
hominem alioqui disertissimum, adnotata unius adfectatione uerbi hospitem dixit, 
nec alio se id deprendisse interrogata respondit quam quod nimium Attice 
loqueretur: III. et in Tito Liuio, mirae facundiae uiro, putat inesse Pollio 
Asinius quandam Patauinitatem. Quare, si fieri potest, et uerba omnia et uox 
huius alumnum urbis oleant, ut oratio Romana plane uideatur, non ciuitate 
donata. 

[8,2] I. Perspicuitas in uerbis praecipuam habet proprietatem, sed proprietas ipsa 
non simpliciter accipitur. Primus enim intellectus est sua cuiusque rei 
appellatio, qua non semper utemur. Nam et obscena uitabimus et sordida et 
humilia. II. sunt autem humilia infra dignitatem rerum aut ordinis. In quo uitio 
cauendo non mediocriter errare quidam solent, qui omnia quae sunt in usu, etiam 
si causae necessitas postulet, reformidant: ut ille qui in actione Hibericas 
herbas se solo nequiquam intellegente dicebat, nisi inridens hanc uanitatem 
Cassius Seuerus spartum dicere eum uere indicasset. III. Nec uideo quare clarus 
orator duratos muria pisces nitidius esse crediderit quam ipsum id quod uitabat. 
In hac autem proprietatis specie, quae nominibus ipsis cuiusque rei utitur, 
nulla uirtus est, at quod ei contrarium est uitium. Id apud nos inproprium, 
g-akyron apud Graecos uocatur, quale est "tantum sperare dolorem", aut, quod in 
oratione Dolabellae emendatum a Cicerone adnotaui, "mortem ferre", aut qualia 
nunc laudantur a quibusdam, quorum est "de cruce uerba ceciderunt". IV. Non 
tamen quidquid non erit proprium protinus et inproprii uitio laborabit, quia 
primum omnium multa sunt et Graece et Latine non denominata. V. Nam et qui 
iaculum emittit iaculari dicitur, qui pilam aut sudem appellatione priuatim sibi 
adsignata caret: et ut lapidare quid sit manifestum est, ita glebarum 
testarumque iactus non habet nomen. Vnde abusio, quae g-katachresis dicitur, 
necessaria. VI. Tralatio quoque, in qua uel maximus est orationis ornatus, uerba 
non suis rebus accommodat. Quare proprietas non ad nomen sed ad uim significandi 
refertur, nec auditu sed intellectu perpendenda est. VII. Secundo modo dicitur 
proprium inter plura quae sunt eiusdem nominis id unde cetera ducta sunt, ut 
uertex est contorta in se aqua uel quidquid aliud similiter uertitur, inde 
propter flexum capillorum pars summa capitis, ex hoc id quod in montibus 
eminentissimum. Recte dixeris haec omnia uertices, proprie tamen unde initium 
est. VIII. Sic soleae et turdi pisces et cetera. Tertius est huic diuersus modus 
cum res communis pluribus in uno aliquo habet nomen eximium, ut carmen funebre 
proprie "nenia" et tabernaculum ducis "augurale". Item quod commune est et aliis 
nomen intellectu alicui rei peculiariter tribuitur, ut "urbem" Romam accipimus 
et "uenales" nouicios et "Corinthia" aera, cum sint urbes aliae quoque et 
uenalia multa et tam aurum et argentum quam aes Corinthium. Sed ne in his quidem 
uirtus oratoris inspicitur. IX. At illud iam non mediocriter probandum, quod Hoc 
etiam laudari modo solet ut proprie dictum, id est, quo nihil inueniri possit 
significantius, ut Cato dixit C. Caesarem ad euertendam rem publicam sobrium 
accessisse, ut Vergilius "deductum carmen", et Horatius "acrem tibiam" 
"Hannibalemque dirum". X. In quo modo illud quoque est a quibusdam traditum 
proprii genus ex adpositis (epitheta dicuntur), ut "dulcis musti" et "cum 
dentibus albis". De quo genere alio loco dicendum est. XI. Etiam quae bene 
tralata sunt, propria dici solent. Interim autem quae sunt in quoque praecipua 
proprii locum accipiunt, ut Fabius inter plures imperatorias uirtutes cunctator 
est appellatus. Possunt uideri uerba quae plus significant quam elocuntur in 
parte ponenda perspicuitatis: intellectum enim adiuuant; ego tamen libentius 
emphasim retulerim ad ornatum orationis, quia non ut intellegatur efficit sed ut 
plus intellegatur. 
XII. At obscuritas fit uerbis iam ab usu remotis, ut si commentarios quis 
pontificum et uetustissima foedera et exoletos scrutatus auctores id ipsum petat 
ex iis quae inde contraxerit, quod non intelleguntur. Hinc enim aliqui famam 
eruditionis adfectant, ut quaedam soli scire uideantur. XIII. Fallunt etiam 
uerba uel regionibus quibusdam magis familiaria uel artium propria, ut 
"atabulus" uentus et nauis "stlataria" et +inmalocosanum+. Quae uel uitanda apud 
iudicem ignarum significationum earum uel interpretanda sunt, sicut in iis quae 
homonyma uocantur, ut "taurus" animal sit an mons an signum in caelo an nomen 
hominis an radix arboris nisi distinctum non intellegetur. 
XIV. Plus tamen est obscuritatis in contextu et continuatione sermonis, et 
plures modi. Quare nec sit tam longus ut eum prosequi non possit intentio, +nec 
transiectio intra modum hyperbato+ finis eius differatur. Quibus adhuc peior est 
mixtura uerborum, qualis in illo uersu: "saxa uocant Itali mediis quae in 
fluctibus aras". XV. Etiam interiectione, qua et oratores et historici 
frequenter utuntur ut medio sermone aliquem inserant sensum, impediri solet 
intellectus, nisi quod interponitur breue est. Nam Vergilius illo loco quo 
pullum equinum describit, cum dixisset "nec uanos horret strepitus", compluribus 
insertis alia figura quinto demum uersu redit: "tum, si qua sonum procul arma 
dederunt, stare loco nescit". XVI. Vitanda in primis ambiguitas, non haec solum, 
de cuius genere supra dictum est, quae incertum intellectum facit, ut "Chremetem 
audiui percussisse Demean", sed illa quoque, quae etiam si turbare non potest 
sensum in idem tamen uerborum uitium incidit, ut si quis dicat uisum a se 
hominem librum scribentem. Nam etiam si librum ab homine scribi patet, male 
tamen composuerit, feceritque ambiguum quantum in ipso fuit. XVII. Est etiam in 
quibusdam turba inanium uerborum, qui, dum communem loquendi morem reformidant, 
ducti specie nitoris circumeunt omnia copiosa loquacitate, eo quod dicere nolunt 
ipsa: deinde illam seriem cum alia simili iungentes miscentesque ultra quam 
ullus spiritus durare possit extendunt. XVIII. In hoc malum a quibusdam etiam 
laboratur: neque id nouum uitium est, cum iam apud Titum Liuium inueniam fuisse 
praeceptorem aliquem qui discipulos obscurare quae dicerent iuberet, Graeco 
uerbo utens g-skotison. Vnde illa scilicet egregia laudatio: "tanto melior: ne ego 
quidem intellexi". XIX. Alii breuitatem aemulati necessaria quoque orationi 
subtrahunt uerba, et, uelut satis sit scire ipsos quid dicere uelint, quantum ad 
alios pertineat nihili putant: at ego uitiosum sermonem dixerim quem auditor suo 
ingenio intellegit. Quidam, emutatis in peruersum dicendi figuris, idem uitium 
consecuntur. XX. Pessima uero sunt g-adianoeta, hoc est quae uerbis aperta 
occultos sensus habent, ut cum dictus est caecus "secundum uitam stare", et qui 
suos artus morsu lacerasse fingitur in scholis "supra se cubasse". XXI. 
Ingeniosa haec et fortia et ex ancipiti diserta creduntur, peruasitque iam 
multos ista persuasio, ut id {iam} demum eleganter atque exquisite dictum putent 
quod interpretandum sit. Sed auditoribus etiam nonnullis grata sunt haec, quae 
cum intellexerunt acumine suo delectantur, et gaudent non quasi audierint sed 
quasi inuenerint. 
XXII. Nobis prima sit uirtus perspicuitas, propria uerba, rectus ordo, non in 
longum dilata conclusio, nihil neque desit neque superfluat: ita sermo et doctis 
probabilis et planus imperitis erit. Haec eloquendi obseruatio: nam rerum 
perspicuitas quo modo praestanda sit diximus in praeceptis narrationis. Similis 
autem ratio est in omnibus. XXIII. Nam si neque pauciora quam oportet neque 
plura neque inordinata aut indistincta dixerimus, erunt dilucida et neglegenter 
quoque audientibus aperta: quod et ipsum in consilio est habendum, non semper 
tam esse acrem iudicis intentionem ut obscuritatem apud se ipse discutiat et 
tenebris orationis inferat quoddam intellegentiae suae lumen, sed multis eum 
frequenter cogitationibus auocari, nisi tam clara fuerint quae dicemus ut in 
animum eius oratio, ut sol in oculos, etiam si in eam non intendatur incurrat. 
XXIV. Quare non ut intellegere possit sed ne omnino possit non intellegere 
curandum. Propter quod etiam repetimus saepe quae non satis percepisse eos qui 
cognoscunt putamus: "quae causa utique nostra, iudices, culpa dicta obscurius: 
ad planiora et communia magis uerba descendimus", cum id ipsum optime fiat, quod 
nos aliquid non optime fecisse simulamus. 

[8,3] I. Venio nunc ad ornatum, in quo sine dubio plus quam in ceteris dicendi 
partibus sibi indulget orator. Nam emendate quidem ac lucide dicentium tenue 
praemium est, magisque ut uitiis carere quam ut aliquam magnam uirtutem adeptus 
esse uidearis. II. inuentio cum imperitis saepe communis, dispositio modicae 
doctrinae credi potest: si quae sunt artes altiores, plerumque occultantur ut 
artes sint; denique omnia haec ad utilitatem causarum solam referenda sunt. 
cultu uero atque ornatu se quoque commendat ipse qui dicit, et in ceteris 
iudicium doctorum, in hoc uero etiam popularem laudem petit, nec fortibus modo 
sed etiam fulgentibus armis proeliatur. III. An in causa C. Corneli Cicero 
consecutus esset docendo iudicem tantum et utiliter demum ac Latine perspicueque 
dicendo ut populus Romanus admirationem suam non adclamatione tantum sed etiam 
plausu confiteretur? sublimitas profecto et magnificentia et nitor et auctoritas 
expressit illum fragorem. IV. Nec tam insolita laus esset prosecuta dicentem si 
usitata et ceteris similis fuisset oratio. Atque ego illos credo qui aderant nec 
sensisse quid facerent nec sponte iudicioque plausisse, sed uelut mente captos 
et quo essent in loco ignaros erupisse in hunc uoluptatis adfectum. 
V. Sed ne causae quidem parum conferet idem hic orationis ornatus. Nam qui 
libenter audiunt et magis attendunt et facilius credunt, plerumque ipsa 
delectatione capiuntur, nonnumquam admiratione auferuntur. Nam et ferrum adfert 
oculis terroris aliquid, et fulmina ipsa non tam nos confunderent si uis eorum 
tantum, non etiam ipse fulgor timeretur. VI. Recteque Cicero his ipsis ad Brutum 
uerbis quadam in epistula scribit: "nam eloquentiam quae admirationem non habet 
nullam iudico". Eandem Aristoteles quoque petendam maxime putat. 
Sed hic ornatus (repetam enim) uirilis et fortis et sanctus sit nec effeminatam 
leuitatem et fuco ementitum colorem amet: sanguine et uiribus niteat. VII. Hoc 
autem adeo uerum est ut, cum in hac maxime parte sint uicina uirtutibus uitia, 
etiam qui uitiis utuntur uirtutum tamen iis nomen imponant. Quare nemo ex 
corruptis dicat me inimicum esse culte dicentibus: non hanc esse uirtutem nego, 
sed illis eam non tribuo. VIII. An ego fundum cultiorem putem in quo mihi quis 
ostenderit lilia et uiolas et anemonas sponte surgentes quam ubi plena messis 
aut graues fructu uites erunt? sterilem platanum tonsasque myrtos quam maritam 
ulmum et uberes oleas praeoptauerim? Habeant illa diuites licet: quid essent si 
aliud nihil haberent? IX. Nullusne ergo etiam frugiferis adhibendus est decor? 
Quis negat? Nam et in ordinem certaque interualla redigam meas arbores. Quid 
illo quincunce speciosius, qui in quamcumque partem spectaueris rectus est? Sed 
protinus in id quoque prodest, ut terrae sucum aequaliter trahat. X. Fugientia 
in altum cacumina oleae ferro coercebo: in orbem se formosius fundet et protinus 
fructum ramis pluribus feret. Decentior equus cuius adstricta ilia, sed idem 
uelocior. pulcher aspectu sit athleta cuius lacertos exercitatio expressit, idem 
certamini paratior. XI. Numquam uera species ab utilitate diuiditur. 
Sed hoc quidem discernere modici iudicii est: illud obseruatione dignius, quod 
hic ipse honestus ornatus materiae genere +decidit uariatus+. Atque ut a prima 
diuisione ordiar, non idem demonstratiuis et deliberatiuis et iudicialibus 
causis conueniet. Namque illud genus ostentationi compositum solam petit 
audientium uoluptatem, ideoque omnes dicendi artes aperit ornatumque orationis 
exponit, ut quod non insidietur nec ad uictoriam sed ad solum finem laudis et 
gloriae tendat. XII. Quare quidquid erit sententiis populare, uerbis nitidum, 
figuris iucundum, tralationibus magnificum, compositione elaboratum, uelut 
institor quidam eloquentiae intuendum et paene pertractandum dabit: nam euentus 
ad ipsum, non ad causam refertur. XIII. At ubi res agitur et uera dimicatio est, 
ultimus sit famae locus. Praeterea ne decet quidem, ubi maxima rerum momenta 
uersantur, de uerbis esse sollicitum. Neque hoc eo pertinet, ut in his nullus 
sit ornatus, sed uti pressior et seuerior et minus confessus, praecipue materiae 
accommodatus. XIV. Nam et in suadendo sublimius aliquid senatus, concitatius 
populus, et in iudiciis publicae capitalesque causae poscunt accuratius dicendi 
genus. At priuatum consilium causasque paucorum, ut frequenter accidit, 
calculorum purus sermo et dissimilis curae magis decuerit. An non pudeat certam 
creditam perihodis postulare aut circa stillicidia adfici aut in mancipii 
redhibitione sudare? Sed ad propositum. 
XV. Et quoniam orationis tam ornatus quam perspicuitas aut in singulis uerbis 
est aut in pluribus positus, quid separata, quid iuncta exigant consideremus. 
Quamquam enim rectissime traditum est perspicuitatem propriis, ornatum tralatis 
uerbis magis egere, sciamus nihil ornatum esse quod sit inproprium. XVI. Sed cum 
idem frequentissime plura significent, quod synonymia uocatur, iam sunt aliis 
alia honestiora sublimiora nitidiora iucundiora uocaliora. Nam ut syllabae e 
litteris melius sonantibus clariores, ita uerba e syllabis magis uocalia, et quo 
plus quodque spiritus habet, auditu pulchrius. Et quod facit syllabarum, idem 
uerborum quoque inter se copulatio, ut aliud alii iunctum melius sonet. XVII. 
Diuersus tamen usus: nam rebus atrocibus uerba etiam ipso auditu aspera magis 
conuenient. In uniuersum quidem optima simplicium creduntur quae aut maxime 
exclamant aut sono sunt iucundissima. Et honesta quidem turpibus potiora semper 
nec sordidis umquam in oratione erudita locus. XVIII. Clara illa atque sublimia 
plerumque materiae modo discernenda sunt: quod alibi magnificum tumidum alibi, 
et quae humilia circa res magnas apta circa minores uidentur. Vt autem in 
oratione nitida notabile humilius uerbum et uelut macula, ita a sermone tenui 
sublime nitidumque discordat fitque corruptum quia in plano tumet. XIX. Quaedam 
non tam ratione quam sensu iudicantur, ut illud "caesa iungebant foedera porca" 
fecit elegans fictio nominis, quod si fuisset "porco" uile erat. In quibusdam 
ratio manifesta est. Risimus, et merito, nuper poetam qui dixerat: "praetextam 
in cista mures rosere camilli". XX. At Vergili miramur illud "saepe exiguus 
mus"; nam epitheton "exiguus" aptum et proprium effecit ne plus exspectaremus, 
et casus singularis magis decuit, et clausula ipsa unius syllabae non usitata 
addidit gratiam. Imitatus est itaque utrumque Horatius: "nascetur ridiculus 
mus". XXI. Nec augenda semper oratio, sed summittenda nonnumquam est. Vim rebus 
aliquando uerborum ipsa humilitas adfert. An cum dicit in Pisonem Cicero "cum 
tibi tota cognatio serraco aduehatur", incidisse uidetur in sordidum nomen, non 
eo contemptum hominis quem destructum uolebat auxisse? XXII. Et alibi: "caput 
opponis cum eo coruscans". Vnde interim grati idiotismi {de quo}, qualis est 
ille apud M. Tullium: "pusio qui cum maiore sorore cubitabat" et "Flauius qui 
cornicum oculos confixit", et pro Milone illud "heus tu Rufio", et "Erucius 
Antoniaster". Id tamen in declamatoribus est notabilius, laudarique me puero 
solebat "da patri panem", et in eodem "etiam canem pascis". XXIII. Res quidem 
praecipue in scholis anceps et frequenter causa risus, nunc utique cum haec 
exercitatio procul a ueritate seiuncta laboret incredibili uerborum fastidio ac 
sibi magnam partem sermonis absciderit. 
XXIV. cum sint autem uerba propria ficta tralata, propriis dignitatem dat 
antiquitas. Namque et sanctiorem et magis admirabilem faciunt orationem, quibus 
non quilibet fuerit usurus, eoque ornamento acerrimi iudicii P. Vergilius unice 
est usus. XXV. "Olli" enim et "quianam" et "moerus" et "pone" et "porricere" 
adspergunt illam, quae etiam in picturis est grauissima, uetustatis inimitabilem 
arti auctoritatem. Sed utendum modo nec ex ultimis tenebris repetenda. Satis est 
uetus "quaeso": quid necesse est "quaiso" dicere? "Oppido", quamquam usi sunt 
paulum tempore nostro superiores, uereor ut iam nos ferat quisquam: certe 
"antegerio", cuius eadem significatio est, nemo nisi ambitiosus utetur. XXVI. 
+Aerumnas+ quid opus est, tamquam parum sit si dicatur +quod horridum+? "Reor" 
tolerabile, "autumo" tragicum; "prolem" +dicendi uersum ei+, "prosapiam" 
insulsum. Quid multa? totus prope mutatus est sermo. XXVII. Quaedam tamen adhuc 
uetera uetustate ipsa gratius nitent, quaedam et necessario interim sumuntur, ut 
"nuncupare" et "fari": multa alia etiam audentius inseri possunt, sed ita demum 
si non appareat adfectatio, in quam mirifice Vergilius: XXVIII. "Corinthiorum 
amator iste uerborum, Thucydides Britannus, Atticae febres, tau Gallicum, min et 
sphin +et male illisit+: ita omnia ista uerba miscuit fratri". XXIX. Cimber hic 
fuit a quo fratrem necatum hoc Ciceronis dicto notatum est: "Germanum Cimber 
occidit". Nec minus noto Sallustius epigrammate incessitur: "et uerba antiqui 
multum furate Catonis, Crispe, Iugurthinae conditor historiae". XXX. Odiosa 
cura: nam et cuilibet facilis et hoc pessima, quod eius studiosus non uerba 
rebus aptabit, sed res extrinsecus arcesset quibus haec uerba conueniant. 
Fingere, ut primo libro dixi, Graecis magis concessum est, qui sonis etiam 
quibusdam et adfectibus non dubitauerunt nomina aptare, non alia libertate quam 
qua illi primi homines rebus appellationes dederunt. XXXI. Nostri aut in 
iungendo aut in deriuando paulum aliquid ausi uix in hoc satis recipiuntur. Nam 
memini iuuenis admodum inter Pomponium ac Senecam etiam praefationibus esse 
tractatum an "gradus eliminat" in tragoedia dici oportuisset. At ueteres ne 
"expectorat" quidem timuerunt, et sane eiusdem notae est "exanimat". XXXII. At 
in tractu et declinatione talia sunt qualia apud Ciceronem "beatitas" et 
"beatitudo": quae dura quidem sentit esse, uerum tamen usu putat posse molliri. 
Nec a uerbis modo sed ab nominibus quoque deriuata sunt quaedam, ut a Cicerone 
"sullaturit", Asinio "fimbriatum" et "figulatum". XXXIII. Multa ex Graeco 
formata noua, ac plurima a Sergio Plauto, quorum dura quaedam admodum uidentur, 
ut {quae} "ens" et "essentia": quae cur tanto opere aspernemur nihil uideo, nisi 
quod iniqui iudices aduersus nos sumus: ideoque paupertate sermonis laboramus. 
Quaedam tamen perdurant. XXXIV. Nam et quae uetera nunc sunt fuerunt olim noua, 
et quaedam sunt in usu perquam recentia, ut Messala primus "reatum", 
"munerarium" Augustus primus dixerunt {reatum nemo ante Messalam, munerarium 
nemo ante Augustum dixerat}. "Piraticam" quoque ut "musicam" et "fabricam" dici 
adhuc dubitabant mei praeceptores, "fauorem" et "urbanum" Cicero noua credit. 
Nam et in epistula ad Brutum "eum" inquit "amorem et eum, ut hoc uerbo utar, 
fauorem in consilium aduocabo": XXXV. et ad Appium Pulchrum: "te, hominem non 
solum sapientem uerum etiam, ut nunc loquimur, urbanum". Idem putat a Terentio 
primum dictum esse "obsequium", {cincilius} a Sisenna "albenti caelo". 
"Ceruicem" uidetur Hortensius primus dixisse; nam ueteres pluraliter 
appellabant. Audendum itaque: neque enim accedo Celso, qui ab oratore uerba 
fingi uetat. XXXVI. Nam cum sint eorum alia, ut dicit Cicero, "natiua", id est, 
"quae significata sunt primo sensu", alia "reperta, quae ex his facta sunt": ut 
iam nobis ponere aliqua, quod illi rudes homines primique fecerunt, fas non sit, 
at deriuare flectere coniungere, quod natis postea concessum est, quando desit 
licere? XXXVII. Sed si quid periculosius finxisse uidebimur, quibusdam remediis 
praemuniendum est: "ut ita dicam", "si licet dicere", "quodam modo", "permittite 
mihi sic uti". Quod idem etiam in iis quae licentius tralata erunt proderit, 
nihilque non tuto dici potest in quo non fari iudicium nostrum sollicitudine 
ipsa manifestum erit. Qua de re Graecum illud elegantissimum est, quo 
praecipitur proepiplessein tei hyperbolei. 
XXXVIII. Tralata probari nisi in contextu sermonis non possunt. Itaque de 
singulis uerbis satis dictum, quae, ut alio loco ostendi, per se nullam uirtutem 
habent. Sed ne inornata {quae} sunt quidem, nisi cum sunt infra rei de qua 
loquendum est dignitatem, excepto si obscena nudis nominibus enuntientur. XXXIX. 
Quod uiderint qui non putant esse uitanda quia nec sit uox ulla natura turpis, 
et, si qua est rei deformitas, alia quoque appellatione quacumque ad intellectum 
eundem nihilo minus perueniat. Ego Romani pudoris more contentus etiam 
respondendi talibus uerecundiam silentio uindicabo. 
XL. Iam hinc igitur ad rationem sermonis coniuncti transeamus. cuius ornatus in 
haec duo prima diuiditur, quam concipiamus elocutionem, quo modo efferamus. Nam 
primum est ut liqueat augere quid uelimus an minuere, concitate dicere an 
moderate, laete an seuere, abundanter an presse, aspere an leniter, magnifice an 
subtiliter, grauiter an urbane: tum quo tralationum genere, quibus figuris, 
qualibus sententiis, quo modo, qua postremo conlocatione id quod intendimus 
efficere possimus. 
XLI. Ceterum dicturus quibus ornetur oratio, prius ea quae sunt huic laudi 
contraria attingam: nam prima uirtus est uitio carere. XLII. Igitur ante omnia 
ne speremus ornatam orationem fore quae probabilis non erit. Probabile autem 
Cicero id genus dicit quod non nimis est comptum: non quia comi expolirique non 
debeat (nam et haec ornatus pars est), sed quia uitium est ubique quod nimium 
est. XLIII. Itaque uult esse auctoritatem in uerbis, sententias uel graues uel 
aptas opinionibus hominum ac moribus. His enim saluis licet adsumere ea quibus 
inlustrem fieri orationem putat, delecta tralata supralata, ad nomen adiuncta, 
duplicia et idem significantia atque ab ipsa actione atque imitatione rerum non 
abhorrentia. 
XLIV. Sed quoniam uitia prius demonstrare adgressi sumus, ab hoc initium sit 
quod cacemphaton uocatur: XLV. siue mala consuetudine in obscenum intellectum 
sermo detortus est, ut "ductare exercitus" et "patrare bella" apud Sallustium 
dicta sancte et antique ridentibus, si dis placet (quam culpam non scribentium 
quidem iudico sed legentium, tamen uitandam, quatenus uerba honesta moribus 
perdidimus et uincentibus etiam uitiis cedendum est), siue iunctura deformiter 
sonat, ut, si cum hominibus notis loqui nos dicimus, nisi hoc ipsum "hominibus" 
medium sit, in praefanda uidemur incidere, quia ultima prioris {ultimae} 
syllabae littera, quae exprimi nisi labris coeuntibus non potest, aut 
intersistere nos indecentissime cogit aut {non} continuata cum insequente in 
naturam eius corrumpitur. XLVI. Aliae quoque coniunctiones aliquid simile 
faciunt, quas persequi libenter est in eo uitio quod uitandum dicimus 
commorantis. Sed diuisio quoque adfert eandem iniuriam pudori, ut si 
"intercapedinis" nominatiuo casu quis utatur. XLVII. Nec scripto modo id 
accidit, sed etiam sensu plerique obscene intellegere, nisi caueris, cupiunt (ut 
apud Ouidium "quaeque latent meliora putant") et ex uerbis quae longissime ab 
obscenitate absunt occasionem turpitudinis rapere. Siquidem Celsus cacemphaton 
apud Vergilium putat: "incipiunt agitata tumescere": quod si recipias, nihil 
loqui tutum est. 
XLVIII. Deformitati proximum est humilitatis uitium (tapeinosin uocant), qua rei 
magnitudo uel dignitas minuitur, ut "saxea est uerruca in summo montis uertice": 
cui natura contrarium sed errore par est paruis dare excedentia modum nomina, 
nisi cum ex industria risus inde captatur. Itaque nec parricidam "nequam" 
dixeris hominem nec deditum forte meretrici "nefarium", quia alterum parum, 
alterum nimium est. XLIX. Proinde quaedam hebes sordida ieiuna tristis ingrata 
uilis oratio est. Quae uitia facillime fient manifesta contrariis uirtutibus. 
Nam primum acuto, secundum nitido, tertium copioso, deinceps hilari iucundo 
accurato diuersum est. 
L. Vitari debet et elleipsis, cum sermoni deest aliquid, quo minus plenus sit, 
quamquam id obscurae potius quam inornatae orationis est uitium. Sed hoc quoque, 
cum a prudentibus fit, schema dici solet, sicut tautologia, id est eiusdem uerbi 
aut sermonis iteratio. LI.Haec enim, quamquam non magnopere a summis auctoribus 
uitata, interim uitium uideri potest, in quod saepe incidit etiam Cicero securus 
tam paruae obseruationis, sicut hoc loco: "non solum igitur illud iudicium 
iudicii simile, iudices, non fuit". Interim mutato nomine epanalempsis dicitur, 
atque est et ipsum inter schemata, quorum exempla illo loco quaerenda quo 
uirtutes erunt. 
LII. Peior hac homoeideia; quae nulla uarietatis gratia leuat taedium atque est 
tota coloris unius, qua maxime deprehenditur carens arte oratio, eaque et in 
sententiis et in figuris et in compositione longe non animis solum sed etiam 
auribus est ingratissima. LIII. Vitanda macrologia, id est longior quam oportet 
sermo, ut apud T. Liuium: "legati non impetrata pace retro domum, unde uenerant, 
abierunt". Sed huic uicina periphrasis uirtus habetur. Est et pleonasmos uitium, 
cum superuacuis uerbis oratio oneratur: "ego oculis meis uidi" (sat est enim 
"uidi"). LIV. Emendauit hoc etiam urbane in Hirtio Cicero: cum is apud ipsum 
declamans filium a matre decem mensibus in utero latum esse dixisset, "quid? 
aliae" inquit "in perula solent ferre"? Nonnumquam tamen illud genus, cuius 
exemplum priore loco posui, adfirmationis gratia adhibetur: "uocemque his 
auribus hausi". LV. At uitium erit quotiens otiosum fuerit et supererit, non cum 
adicietur. Est etiam quae periergia uocatur, {cum} superuacua, ut sic dixerim, 
operositas, ut a diligenti curiosus et religione superstitio distat. Atque, ut 
semel finiam, uerbum omne quod neque intellectum adiuuat neque ornatum uitiosum 
dici potest. LVI. Cacozelon, id est mala adfectatio, per omne dicendi genus 
peccat; nam et tumida et pusilla et praedulcia et abundantia et arcessita et 
exultantia sub idem nomen cadunt. Denique cacozelon uocatur quidquid est ultra 
uirtutem, quotiens ingenium iudicio caret et specie boni fallitur, omnium in 
eloquentia uitiorum pessimum: nam cetera parum uitantur, hoc petitur. LVII. Est 
autem totum in elocutione. Nam rerum uitia sunt stultum commune contrarium 
superuacuum: corrupta oratio in uerbis maxime inpropriis, redundantibus, 
compressione obscura, compositione fracta, uocum similium aut ambiguarum puerili 
captatione consistit. LVIII. Est autem omne cacozelon utique falsum, etiam si 
non omne falsum cacozelon: +et} dicitur aliter quam se natura habet et quam 
oportet et quam sat est. Totidem autem generibus corrumpitur oratio quot 
ornatur. Sed de hac parte et in alio nobis opere plenius dictum est et in hoc 
saepe tractatur et adhuc spargetur omnibus locis. Loquentes enim de ornatu 
subinde quae sint uitanda similia uirtutibus uitia dicemus. 
LIX. sunt inornata et haec: quod male dispositum est, id anoiconometon, quod 
male figuratum, aschematiston, quod male conlocatum, id kakosyntheton uocant. 
Sed de dispositione diximus, de figuris et compositione dicemus. Sardismos 
quoque appellatur quaedam mixta ex uaria ratione linguarum oratio, ut si Atticis 
Dorica et Aeolica et Ionica confundas. LX. cui simile uitium est apud nos si 
quis sublimia humilibus, uetera nouis, poetica uulgaribus misceat - id enim tale 
monstrum quale Horatius in prima parte libri de arte poetica fingit: "humano 
capiti ceruicem pictor equinam iungere si uelit" et cetera ex diuersis naturis 
subiciat. 
LXI. Ornatum est quod perspicuo ac probabili plus est. Eius primi sunt gradus in 
eo quod uelis +exprimendo+, tertius qui haec nitidiora faciat, quod proprie 
dixeris cultum. Itaque enargeian, cuius in praeceptis narrationis feci 
mentionem, quia plus est euidentia uel, ut alii dicunt, repraesentatio quam 
perspicuitas, et illud patet, hoc se quodam modo ostendit, inter ornamenta 
ponamus. LXII. Magna uirtus res de quibus loquimur clare atque ut cerni 
uideantur enuntiare. Non enim satis efficit neque, ut debet, plene dominatur 
oratio si usque ad aures ualet, atque ea sibi iudex de quibus cognoscit narrari 
credit, non exprimi et oculis mentis ostendi. LXIII. Sed quoniam pluribus modis 
accipi solet, non equidem in omnis eam particulas secabo, quarum ambitiose a 
quibusdam numerus augetur, sed maxime necessarias attingam. Est igitur unum 
genus, quo tota rerum imago quodam modo uerbis depingitur: "constitit in digitos 
extemplo arrectus uterque" et cetera, quae nobis illam pugilum congredientium 
faciem ita ostendunt ut non clarior futura fuerit spectantibus. LXIV. Plurimum 
in hoc genere sicut ceteris eminet Cicero: an quisquam tam procul a concipiendis 
imaginibus rerum abest ut non, cum illa in Verrem legit: "stetit soleatus 
praetor populi Romani cum pallio purpureo tunicaque talari muliercula nixus in 
litore", non solum ipsos intueri uideatur et locum et habitum, sed quaedam etiam 
ex iis quae dicta non sunt sibi ipse adstruat? LXV. Ego certe mihi cernere 
uideor et uultum et oculos et deformes utriusque blanditias et eorum qui aderant 
tacitam auersationem ac timidam uerecundiam. LXVI. Interim ex pluribus efficitur 
illa quam conamur exprimere facies, ut est apud eundem (namque ad omnium ornandi 
uirtutum exemplum uel unus sufficit) in descriptione conuiuii luxuriosi: 
"Videbar uidere alios intrantis, alios autem exeuntis, quosdam ex uino 
uacillantis, quosdam hesterna ex potatione oscitantis. humus erat inmunda, 
lutulenta uino, coronis languidulis et spinis cooperta piscium". LXVII. Quid 
plus uideret qui intrasset? Sic et urbium captarum crescit miseratio. Sine dubio 
enim qui dicit expugnatam esse ciuitatem complectitur omnia quaecumque talis 
fortuna recipit, sed in adfectus minus penetrat breuis hic uelut nuntius. 
LXVIII. At si aperias haec, quae uerbo uno inclusa erant, apparebunt effusae per 
domus ac templa flammae et ruentium tectorum fragor et ex diuersis clamoribus 
unus quidam sonus, aliorum fuga incerta, alii extremo complexu suorum 
cohaerentes et infantium feminarumque ploratus et male usque in illum diem 
seruati fato senes: LXIX. tum illa profanorum sacrorumque direptio, efferentium 
praedas repetentiumque discursus, et acti ante suum quisque praedonem catenati, 
et conata retinere infantem suum mater, et sicubi maius lucrum est pugna inter 
uictores. Licet enim haec omnia, ut dixi, complectatur "euersio", minus est 
tamen totum dicere quam omnia. LXX. Consequemur autem ut manifesta sint si 
fuerint ueri similia, et licebit etiam falso adfingere quidquid fieri solet. 
Contingit eadem claritas etiam ex accidentibus: "mihi frigidus horror membra 
quatit gelidusque coit formidine sanguis" et "trepidae matres pressere ad 
pectora natos". LXXI. Atque huius summae iudicio quidem meo uirtutis facillima 
est uia: naturam intueamur, hanc sequamur. Omnis eloquentia circa opera uitae 
est, ad se refert quisque quae audit, et id facillime accipiunt animi quod 
agnoscunt. 
LXXII. Praeclare uero ad inferendam rebus lucem repertae sunt similitudines: 
quarum aliae sunt quae probationis gratia inter argumenta ponuntur, aliae ad 
exprimendam rerum imaginem compositae, quod est huius loci proprium: "inde lupi 
ceu raptores atra in nebula" et "aui similis quae circum litora, circum piscosos 
scopulos humilis uolat aequora iuxta". LXXIII. Quo in genere id est praecipue 
custodiendum, ne id quod similitudinis gratia adsciuimus aut obscurum sit aut 
ignotum: debet enim quod inlustrandae alterius rei gratia adsumitur ipsum esse 
clarius eo quod inluminat. Quare poetis quidem permittamus sane eius modi 
exempla: "qualis ubi hibernam Lyciam Xanthique fluenta deserit aut Delum 
maternam inuisit Apollo": non idem oratorem decebit, ut occultis aperta 
demonstret. LXXIV. Sed illud quoque de quo in argumentis diximus similitudinis 
genus ornat orationem, facitque sublimem floridam iucundam mirabilem. LXXV. Nam 
quo quaeque longius petita est, hoc plus adfert nouitatis atque inexspectata 
magis est. Illa uulgaria uideri possunt et utilia tantum ad conciliandum fidem: 
"ut terram cultu, sic animum disciplinis meliorem uberioremque fieri", et "ut 
medici abalienata morbis membra praecidant, ita turpes ac perniciosos, etiam si 
nobis sanguine cohaereant, amputandos". Iam sublimius illud pro Archia: "saxa 
atque solitudines uoci respondent, bestiae saepe inmanes cantu flectuntur atque 
consistunt" et cetera. LXXVI. Quod quidem genus a quibusdam declamatoria maxime 
licentia corruptum est: nam et falsis utuntur, nec illa iis quibus similia 
uideri uolunt adplicant. Quorum utrumque in his est, quae me iuuene ubique 
cantari solebant: "magnorum fluminum nauigabiles fontes sunt", et "generosioris 
arboris statim planta cum fructu est". LXXVII. In omni autem parabole aut 
praecedit similitudo, res sequitur, aut praecedit res et similitudo sequitur. 
Sed interim libera et separata est, interim, quod longe optimum est, cum re 
cuius est imago conectitur, conlatione inuicem respondente, quod facit redditio 
contraria, quae antapodosis dicitur. LXXVIII. Praecedit similitudo illa cuius 
modo feci mentionem: "inde lupi ceu raptores atra in nebula". Sequitur in primo 
Georgicon post longam de bellis ciuilibus atque externis conquestionem: "ut, cum 
carceribus sese effudere quadrigae, addunt in spatia, et frustra retinacula 
tendens fertur equis auriga, neque audit currus habenas". Sed hae sunt sine 
antapodosi. LXXIX. Redditio autem illa rem utramque quam comparat uelut subicit 
oculis et pariter ostendit. cuius praeclara apud Vergilium multa reperio 
exempla, sed oratoriis potius utendum est. Dicit Cicero pro Murena: "ut aiunt in 
Graecis artificibus eos auloedos esse qui citharoedi fieri non potuerint: sic 
nos uidemus, qui oratores euadere non potuerint, eos ad iuris studium deuenire". 
LXXX. Illud pro eodem iam paene poetico spiritu, sed tamen cum sua redditione, 
quod est ad ornatum accommodatius: "nam ut tempestates saepe certo aliquo caeli 
signo commouentur, saepe inprouiso nulla ex certa ratione obscura aliqua ex 
causa concitantur: sic in hac comitiorum tempestate populari, saepe intellegas 
quo signo commota sit, saepe ita obscura est ut sine causa excitata uideatur". 
LXXXI. sunt et illae breues: "uagi per siluas ritu ferarum", et illud Ciceronis 
in Clodium: "quo ex iudicio uelut ex incendio nudus effugit". Quibus similia 
possunt cuicumque etiam ex cotidiano sermone succurrere. Huic subiacet uirtus 
non solum aperte ponendi rem ante oculos, sed circumcise atque uelociter. 
LXXXII. Ac merito laudatur breuitas integra. Sed ea minus praestat quotiens 
nihil dicit nisi quod necesse est (brachylogian uocant, quae reddetur inter 
schemata), est uero pulcherrima cum plura paucis complectimur, quale Sallusti 
est: "Mithridates corpore ingenti, perinde armatus". Hoc male imitantes sequitur 
obscuritas. LXXXIII. Vicina praedictae, sed amplior uirtus est emphasis, 
altiorem praebens intellectum quam quem uerba per se ipsa declarant. Eius duae 
sunt species: altera quae plus significat quam dicit, altera quae etiam id quod 
non dicit. LXXXIV. Prior est et apud Homerum, cum Menelaus Graios in equum 
"descendisse" ait - nam uerbo uno magnitudinem eius ostendit, et apud Vergilium: 
"demissum lapsi per funem": nam sic quoque est demonstrata altitudo. Idem 
Cyclopa cum iacuisse dixit "per antrum", prodigiosum illud corpus spatio loci 
mensus est. LXXXV. Sequens positum in uoce aut omnino suppressa aut etiam 
abscisa. supprimitur uox, ut fecit pro Ligario Cicero: "quod si in tanta fortuna 
bonitas tanta non esset quam tu per te, per te, inquam, optines: intellego quid 
loquar". Tacuit enim illud, quod nihilo minus accipimus, non deesse homines qui 
ad crudelitatem eum inpellant. Absciditur per aposiopesin, quae quoniam est 
figura reddetur suo loco. LXXXVI. Est in uulgaribus quoque uerbis emphasis: 
"uirum esse oportet", et "homo est ille", et "uiuendum est": adeo similis est 
arti plerumque natura. 
Non tamen satis eloquenti est ea de quibus dicat clare atque euidenter 
ostendere, sed sunt multi ac uarii excolendae orationis modi. LXXXVII. Nam ipsa 
illa apheleia simplex et inadfectata habet quendam purum, qualis etiam in 
feminis amatur, ornatum, et sunt quaedam {uelute} tenui diligentia circa 
proprietatem significationemque munditiae. Alia copia locuples, alia floribus 
laeta. LXXXVIII. Virium non unum genus: nam quidquid in suo genere satis 
effectum est, ualet. Praecipua tamen eius opera deinosis in exaggeranda 
indignitate et in ceteris altitudo quaedam, phantasia in concipiendis 
uisionibus, exergasia in efficiendo uelut opere proposito, cui adicitur 
epexergasia, repetitio probationis eiusdem et cumulus ex abundanti, energeia 
confinis his (est enim ab agendo ducta) et cuius propria sit uirtus non esse 
quae dicuntur otiosa. LXXXIX. Est et amarum quiddam, quod fere in contumelia est 
positum, quale Cassi: "quid facies cum in bona tua inuasero, hoc est, cum te 
docuero nescire maledicere"? et acre, ut illud Crassi: "ego te consulem putem, 
cum tu me non putes senatorem"? Sed uis oratoris omnis in augendo minuendoque 
consistit. Vtrique parti totidem modi, ex quibus praecipuos attingemus (reliqui 
similes erunt). sunt autem positi in rebus et uerbis: sed quae sit rerum 
inuentio ac ratio, tractauimus; XC. nunc quid elocutio attollat aut deprimat 
dicendum. 

[8,4] I. Prima est igitur amplificandi uel minuendi species in ipso rei nomine, ut 
cum eum qui sit caesus "occisum", eum qui sit improbus "latronem", contraque eum 
qui pulsauit "attigisse", qui uulnerauit "laesisse" dicimus. Vtriusque pariter 
exemplum est pro M. Caelio: "si uidua libere, proterua petulanter, diues effuse, 
libidinosa meretricio more uiueret, adulterum ego putarem si qui hanc paulo 
liberius salutasset"? II. Nam et inpudicam meretricem uocauit et eum cui longus 
cum illa fuerat usus liberius salutasse. Hoc genus increscit ac fit manifestius 
si ampliora uerba cum ipsis nominibus pro quibus ea posituri sumus conferantur, 
ut Cicero in Verrem: "non enim furem sed ereptorem, non adulterum sed 
expugnatorem pudicitiae, non sacrilegum sed hostem sacrorum religionumque, non 
sicarium sed crudelissimum carnificem ciuium sociorumque in uestrum iudicium 
adduximus". III. Illo enim modo ut sit multum, hoc etiam plus ut sit efficitur. 
Quattuor tamen maxime generibus uideo constare amplificationem, incremento 
comparatione ratiocinatione congerie. 
Incrementum est potentissimum cum magna uidentur etiam quae inferiora sunt. Id 
aut uno gradu fit aut pluribus, et peruenit non modo ad summum sed interim 
quodam modo supra summum. IV. Omnibus his sufficit uel unum Ciceronis exemplum: 
"facinus est uincire ciuem Romanum, scelus uerberare, prope parricidium necare: 
quid dicam in crucem tollere"? Nam et si tantum uerberatus esset uno gradu 
increuerat, ponendo etiam id esse facinus quod erat inferius, et si tantum 
occisus esset per plures gradus ascenderat: V. cum uero dixerit "prope 
parricidium necare", supra quod nihil est, adiecit "quid dicam in crucem 
tollere"? Ita cum id quod maximum est occupasset necesse erat in eo quod ultra 
est uerba deficere. VI. Fit et aliter supra summum adiectio, ut apud Vergilium 
de Lauso: "quo pulchrior alter non fuit, excepto Laurentis corpore turni". 
Summum est enim "quo pulchrior alter non fuit", huic deinde aliquid 
superpositum. VII. Tertius quoque est modus, ad quem non per gradus itur, et 
quod non est plus quam maximum, sed quo nihil maius est. "Matrem tuam cecidisti: 
quid dicam amplius? Matrem tuam cecidisti". Nam et hoc augendi genus est, tantum 
aliquid efficere ut non possit augeri. VIII. Crescit oratio minus aperte, sed 
nescio an hoc ipso efficacius, cum citra distinctionem in contextu et cursu 
semper aliquid priore maius insequitur, ut de uomitu in Antonium Cicero: "in 
coetu uero populi Romani, negotium publicum gerens, magister equitum". Singula 
incrementum habent. Per se deforme uel non in coetu uomere, in coetu etiam, non 
populi, populi etiam, non Romani, uel si nullum negotium ageret uel si non 
publicum uel si non magister equitum. IX. Sed alius diuideret haec et circa 
singulos gradus moraretur: hic in sublime etiam currit et ad summum non peruenit 
nisu, sed impetu. 
Verum ut haec amplificatio in superiora tendit, ita quae fit per comparationem 
incrementum ex minoribus petit. Augendo enim quod est infra necesse est extollat 
id quod superpositum est, ut idem atque in eodem loco: X. "si hoc tibi inter 
cenam et in illis inmanibus poculis tuis accidisset, quis non turpe duceret? In 
coetu uero populi Romani". Et in Catilinam: "serui mehercule mei si me isto 
pacto metuerent ut te metuunt omnes ciues tui, domum meam relinquendam putarem". 
XI. Interim proposito uelut simili exemplo efficiendum est ut sit maius id quod 
a nobis exaggerandum est, ut idem pro Cluentio, cum exposuisset Milesiam quandam 
a secundis heredibus pro abortu pecuniam accepisse: "quanto est" inquit 
"Oppianicus in eadem iniuria maiore supplicio dignus! si quidem illa, cum suo 
corpori uim attulisset, se ipsa cruciauit, hic autem idem illud effecit per 
alieni corporis uim atque cruciatum". XII. Nec putet quisquam hoc, quamquam est 
simile illi ex argumentis loco quo maiora ex minoribus colliguntur, idem esse. 
Illic enim probatio petitur, hic amplificatio, sicut in Oppianico non id agitur 
hac comparatione, ut ille male fecerit, sed ut peius. Est tamen quamquam 
diuersarum rerum quaedam uicinia: repetam itaque hic quoque idem quo sum illic 
usus exemplum, sed non in eundem usum. XIII. Nam hoc mihi ostendendum est, 
augendi gratia non tota modo totis sed etiam partes partibus comparari, sicut 
hoc loco: "an uero uir amplissimus P. Scipio pontifex maximus TI. Gracchum 
mediocriter labefactantem statum rei publicae priuatus interfecit: Catilinam 
orbem terrae caede atque incendio uastare cupientem nos consules perferemus"? 
XIV. Hic et Catilina Graccho et status rei publicae orbi terrarum et mediocris 
labefactatio caedi et incendiis et uastationi et priuatus consulibus comparatur: 
quae si quis dilatare uelit, plenos singula locos habent. 
XV. Quas dixi per ratiocinationem fieri amplificationes uiderimus an satis 
proprio uerbo significauerim: nec sum in hoc sollicitus, dum res ipsa uolentibus 
discere appareat; hoc sum tamen secutus, quod haec amplificatio alibi posita 
est, alibi ualet: ut aliud crescat, aliud augetur, inde ad id quod extolli 
uolumus ratione ducitur. XVI. Obiecturus Antonio Cicero merum et uomitum "tu" 
inquit "istis faucibus, istis lateribus, ista gladiatoria totius corporis 
firmitate". Quid fauces et latera ad ebrietatem? Minime sunt otiosa: nam 
respicientes ad haec possumus aestimare quantum ille uini in Hippiae nuptiis 
exhauserit, quod ferre et coquere non posset illa corporis gladiatoria 
firmitate. Ergo, si ex alio colligitur aliud, nec inproprium nec inusitatum 
nomen est ratiocinationis, ut quod ex eadem causa inter status quoque habeamus. 
XVII. Sic et ex insequentibus amplificatio ducitur, si quidem tanta uis fuit 
uini erumpentis ut non casum adferret aut uoluntatem sed necessitatem ubi minime 
deceret uomendi, et cibus non recens, ut accidere interim solet, redderetur, sed 
usque in posterum diem redundaret. XVIII. Idem hoc praestant quae antecesserunt: 
nam cum Aeolus a lunone rogatus "cauum conuersa cuspide montem impulit in latus, 
et uenti uelut agmine facto ruunt", apparet quanta sit futura tempestas. XIX. 
Quid? cum res atrocissimas quasque in summam ipsi extulimus inuidiam eleuamus 
consulto, quo grauiora uideantur quae secutura sunt, ut a Cicerone factum est 
cum illa diceret: "Leuia sunt haec in hoc reo. Metum uirgarum nauarchus nobilis 
nobilissimae ciuitatis pretio redemit: humanum est; alius ne securi feriretur 
pecuniam dedit: usitatum est". XX. Nonne usus est ratione, qua colligerent 
audientes quantum illud esset quod inferebatur, cui comparata haec uiderentur 
humana atque usitata? Sic quoque solet ex alio aliud augeri cum Hannibalis 
bellicis laudibus ampliatur uirtus Scipionis, et fortitudinem Gallorum 
Germanorumque miramur quo sit maior C. Caesaris gloria. XXI. Illud quoque est ex 
relatione ad aliquid quod non eius rei gratia dictum uidetur amplificationis 
genus. Non putant indignum Troiani principes Graios Troianosque propter Helenae 
speciem tot mala tanto temporis spatio sustinere: quaenam igitur illa forma 
credenda est? Non enim hoc dicit Paris, qui rapuit, non aliquis iuuenis aut unus 
e uulgo, sed senes et prudentissimi et Priamo adsidentes. XXII. Verum et ipse 
rex decenni bello exhaustus, amissis tot liberis, imminente summo discrimine, 
cui faciem illam, ex qua tot lacrimarum origo fluxisset, inuisam atque 
abominandam esse oportebat, et audit haec et eam filiam appellans iuxta se locat 
et excusat etiam sibi atque esse malorum causam negat. XXIII. Nec mihi uidetur 
in symposio Plato, cum Alcibiaden confitentem de se quid a Socrate pati uoluerit 
narrat, ut illum culparet haec tradidisse, sed ut Socratis inuictam continentiam 
ostenderet, quae corrumpi speciosissimi hominis tam obuia uoluntate non posset. 
XXIV. Quin ex instrumento quoque heroum illorum magnitudo aestimanda nobis 
datur: huc pertinet clipeus Aiacis et pelias Achillis. Qua uirtute egregie est 
usus in Cyclope Vergilius. Nam quod illud corpus mente concipiam cuius "trunca 
manum pinus regit"? XXV. Quid? cum uix loricam duo "multiplicem conixi umeris" 
ferunt, quantus Demoleos qui indutus ea "cursu palantis Troas agebat"? Quid? M. 
Tullius de M. Antoni luxuria tantum fingere saltem potuisset quantum ostendit 
dicendo: "conchyliatis Cn. Pompei peristromatis seruorum in cellis stratos 
lectos uideres"? Conchyliata peristromata et Cn. Pompei terunt serui et in 
cellis: nihil dici potest ultra, et necesse est tamen infinito plus in domino 
cogitare. XXVI. Est hoc simile illi quod emphasis dicitur: sed illa ex uerbo, 
hoc ex re coniecturam facit, tantoque plus ualet quanto res ipsa uerbis est 
firmior. 
Potest adscribi amplificationi congeries quoque uerborum ac sententiarum idem 
significantium. Nam etiam si non per gradus ascendant, tamen uelut aceruo quodam 
adleuantur: XXVII. "Quid enim tuus ille, tubero, destrictus in acie Pharsalica 
gladius agebat? cuius latus ille mucro petebat? Qui sensus erat armorum tuorum? 
Quae tua mens, oculi, manus, ardor animi? Quid cupiebas? Quid optabas"? Simile 
est hoc figurae quam g-synathroisimon uocant, sed illic plurium rerum est 
congeries, hic unius multiplicatio. Haec etiam crescere solet uerbis omnibus 
altius atque altius insurgentibus: "aderat ianitor carceris, carnifex praetoris, 
mors terrorque sociorum et ciuium Romanorum, lictor Sextius". XXVIII. Eadem fere 
est ratio minuendi: nam totidem sunt ascendentibus quot descendentibus gradus. 
Ideoque uno ero exemplo contentus, eius loci quo Cicero de oratione Rulli haec 
dicit: "pauci tamen qui proxumi adstiterant nescio quid illum de lege agraria 
uoluisse dicere suspicabantur". Quod si ad intellectum referas, minutio est, si 
ad obscuritatem, incrementum. 
XXIX. Scio posse uideri quibusdam speciem amplificationis hyperbolen quoque: nam 
et haec in utramque partem ualet; sed quia excedit hoc nomen, in tropos 
differenda est. Quos continuo subiungerem, nisi esset a ceteris separata ratio 
dicendi quae constat non propriis nec tralatis. Demus ergo breuiter hoc 
desiderio iam paene publico, ne omittamus eum quem plerique praecipuum ac paene 
solum putant orationis ornatum. 

[8,5] I. Sententiam ueteres quod animo sensissent uocauerunt. Id cum est apud 
oratores frequentissimum, tum etiam in usu cotidiano quasdam reliquias habet: 
nam et iuraturi "ex animi nostri sententia" et gratulantes "ex sententia" 
dicimus. Non raro tamen et sic locuti sunt, ut "sensa" sua dicerent. Nam sensus 
corporis uidebantur. II. Sed consuetudo iam tenuit ut mente concepta sensus 
uocaremus, lumina autem praecipueque in clausulis posita sententias; quae minus 
crebrae apud antiquos nostris temporibus modo carent. Ideoque mihi et de 
generibus earum et de usu arbitror pauca dicenda. 
III. Antiquissimae sunt quae proprie, quamuis omnibus idem nomen sit, sententiae 
uocantur, quas Graeci gnomas appellant: utrumque autem nomen ex eo acceperunt 
quod similes sunt consiliis aut decretis. Est autem haec uox uniuersalis, quae 
etiam citra complexum causae possit esse laudabilis, interim ad rem tantum 
relata ut "nihil est tam populare quam bonitas": interim ad personam, quale est 
Afri Domiti: "princeps qui uult omnia scire necesse habet multa ignoscere". IV. 
Hanc quidam partem enthymematis, quidam initium aut clausulam epichirematis esse 
dixerunt, et est aliquando, non tamen semper. Illud uerius, esse eam aliquando 
simplicem, ut ea quae supra dixi, aliquando ratione subiecta: "nam in omni 
certamine qui opulentior est, etiam si accipit iniuriam, tamen quia plus potest 
facere uidetur": nonnumquam duplicem: "obsequium amicos, ueritas odium parit". 
V. sunt etiam qui decem genera fecerint, sed eo modo quo fieri uel plura 
possunt: per interrogationem, per comparationem, infitiationem, similitudinem, 
admirationem et cetera huius modi - per omnes enim figuras tractari potest. 
Illud notabile ex diuersis: "mors misera non est, aditus ad mortem est miser". 
VI. Ac rectae quidem sunt tales: "tam deest auaro quod habet quam quod non 
habet". Sed maiorem uim accipiunt et mutatione figurae, ut "usque adeone mori 
miserum est"? (acrius hoc enim quam per se "mors misera non est"), et tralatione 
a communi ad proprium. Nam cum sit rectum "nocere facile est, prodesse 
difficile", uehementius apud Ouidium Medea dicit: "seruare potui: perdere an 
possim rogas"? VII. Vertit ad personam Cicero: "nihil habet, Caesar, nec fortuna 
tua maius quam ut possis, nec natura melius quam ut uelis seruare quam 
plurimos". Ita quae erant rerum, propria fecit hominis. In hoc genere 
custodiendum est et id, quod ubique, ne crebrae sint, ne palam falsae (quales 
frequenter ab iis dicuntur qui haec catholica uocant et quidquid pro causa 
uidetur quasi indubitatum pronuntiant) et ne passim et a quocumque dicantur. 
VIII. Magis enim decet eos in quibus est auctoritas, ut rei pondus etiam persona 
confirmet. Quis enim ferat puerum aut adulescentulum aut etiam ignobilem si 
iudicet in dicendo et quodam modo praecipiat? 
IX. Enthymema quoque est omne quod mente concepimus, proprie tamen dicitur quae 
est sententia ex contrariis, propterea quod eminere inter ceteras uidetur, ut 
Homerus "poeta", "urbs" Roma. X. De hoc in argumentis satis dictum est. Non 
semper autem ad probationem adhibetur, sed aliquando ad ornatum: "quorum igitur 
inpunitas, Caesar, tuae clementiae laus est, eorum te ipsorum ad crudelitatem 
acuet oratio"? non quia sit ratio dissimilis, sed quia iam per alia ut id 
iniustum appareret effectum erat; XI. et addita in clausula est epiphonematis 
modo non tam probatio quam extrema quasi insultatio. Est enim epiphonema rei 
narratae uel probatae summa adclamatio: "tantae molis erat Romanam condere 
gentem!"; "facere enim probus adulescens periculose quam perpeti turpiter 
maluit". XII. Est et quod appellatur a nouis noema, qua uoce omnis intellectus 
accipi potest, sed hoc nomine donarunt ea quae non dicunt uerum intellegi 
uolunt, ut in eum quem saepius a ludo redemerat soror, agentem cum ea talionis 
quod ei pollicem dormienti recidisset: "eras dignus ut haberes integram manum": 
sic enim auditur "ut depugnares". XIII. Vocatur aliquid et clausula: quae si est 
quod conclusionem dicimus, et recta et quibusdam in partibus necessaria est: 
"quare prius de uestro facto fateamini necesse est quam Ligari culpam ullam 
reprehendatis". Sed nunc aliud uolunt, ut omnis locus, omnis sensus in fine 
sermonis feriat aurem. XIV. turpe autem ac prope nefas ducunt respirare ullo 
loco qui adclamationem non petierit. Inde minuti corruptique sensiculi et extra 
rem petiti: neque enim possunt tam multae bonae sententiae esse quam necesse est 
multae sint clausulae. 
XV. Iam haec magis noua sententiarum genera: ex inopinato, ut dixit Vibius 
Crispus in eum qui, cum loricatus in foro ambularet, praetendebat id se metu 
facere: "quis tibi sic timere permisit"? Et insigniter Africanus apud Neronem de 
morte matris: "rogant te, Caesar, Galliae tuae ut felicitatem tuam fortiter 
feras". XVI. sunt et alio relata (ut Afer Domitius, cum Cloatillam defenderet, 
cui obiectum crimen quod uirum qui inter rebellantis fuerat sepelisset, 
remiserat Claudius, in epilogo filios eius adloquens "matrem tamen" inquit 
"pueri sepelitote") et aliunde petita, id est in alium locum ex alio tralata: 
XVII. pro Spatale Crispus, quam qui heredem amator instituerat decessit cum 
haberet annos duodeuiginti: "hominem diuinum, qui sibi indulsit". XVIII. Facit 
quasdam sententias sola geminatio, qualis est Senecae in eo scripto quod Nero ad 
senatum misit occisa matre, cum se periclitatum uideri uehet: "saluum me esse 
adhuc nec credo nec gaudeo". Melior cum ex contrariis ualet: "habeo quem fugiam, 
quem sequar non habeo"; "quid quod miser, cum loqui non posset, tacere non 
poterat"? XIX. Ea uero fit pulcherrima cum aliqua comparatione clarescit. 
Trachalus contra Spatalen: "placet hoc ergo, leges, diligentissimae pudoris 
custodes, decimas uxoribus dari, quartas meretricibus"? 
Sed horum quidem generum et bonae dici possunt et malae: XX. Illae semper 
uitiosae aut a uerbo: "patres conscripti: sic enim incipiendum est mihi, ut 
memineritis patrum". Peius adhuc, quo magis falsum est et longius petitum, 
contra eandem sororem gladiatoris cuius modo feci mentionem: "ad digitum 
pugnaui". XXI. Est etiam generis eiusdem, nescio an uitiosissimum, quotiens 
uerborum ambiguitas cum rerum falsa quadam similitudine iungitur. Clarum actorem 
iuuenis audiui cum lecta in capite cuiusdam ossa sententiae gratia tenenda matri 
dedisset: "infelicissima femina, nondum extulisti filium et iam ossa legisti". 
XXII. Ad hoc plerique minimis etiam inuentiunculis gaudent, quae excussae risum 
habent, inuentae facie ingenii blandiuntur. De eo qui naufragus et ante agrorum 
sterilitate uexatus in scholis fingitur se suspendisse: "quem neque terra 
recipit nec mare, pendeat". XXIII. huic simile in illo de quo supra dixi, cui 
pater sua membra laceranti uenenum dedit: "qui haec edit, debet hoc bibere". Et 
in luxuriosum qui apocarteresin simulasse dicitur: "necte laqueum, habes quod 
faucibus tuis irascaris: sume uenenum, decet luxuriosum bibendo mori". XXIV. 
Alia uana, ut suadentis purpuratis ut Alexandrum Babylonis incendio sepeliant: 
"Alexandrum sepelio: hoc quisquam spectabit a tecto"? - quasi uero id sit in re 
tota indignissimum. Alia nimia, ut de Germanis dicentem quendam audiui: "caput 
nescio ubi impositum", et de uiro forti: "bella umbone propellit". XXV. Sed 
finis non erit si singulas corruptorum persequar formas: illud potius quod est 
magis necessarium. 
Duae sunt diuersae opiniones, aliorum sententias solas paene sectantium, aliorum 
omnino damnantium, quorum mihi neutrum admodum placet. XXVI. Densitas earum 
obstat inuicem, ut in satis omnibus fructibusque arborum nihil ad iustam 
magnitudinem adolescere potest quod loco in quem crescat caret. Nec pictura in 
qua nihil circumlitum est eminet, ideoque artifices, etiam cum plura in unam 
tabulam opera contulerunt, spatiis distingunt, ne umbrae in corpora cadant. 
XXVII. Facit res eadem concisam quoque orationem: subsistit enim omnis 
sententia, ideoque post eam utique aliud est initium. Vnde soluta fere oratio et 
e singulis non membris sed frustis conlata structura caret, cum illa rutunda et 
undique circumcisa insistere inuicem nequeant. XXVIII. Praeter hoc etiam color 
ipse dicendi quamlibet clarus multis tamen ac uariis uelut maculis conspergitur. 
Porro, ut adferunt lumen clauus et purpurae loco insertae, ita certe neminem 
deceat intertexta pluribus notis uestis. XXIX. Quare licet haec et nitere et 
aliquatenus extare uideantur, tamen et lumina illa non flammae sed scintillis 
inter fumum emicantibus similia dixeris (quae ne apparent quidem ubi tota lucet 
oratio, ut in sole sidera ipsa desinunt cerni) et quae crebris paruisque 
conatibus se attollunt inaequalia tantum et uelut confragosa nec admirationem 
consecuntur eminentium et planorum gratiam perdunt. XXX. Hoc quoque accedit, 
quod solas captanti sententias multas dicere necesse est leues frigidas ineptas: 
non enim potest esse delectus ubi numero laboratur. Itaque uideas et diuisionem 
pro sententia poni et argumentum, sit tantum in clausula et +male+ pronuntietur. 
XXXI. "Occidisti uxorem ipse adulter; non ferrem te etiam si repudiasses" 
diuisio est. "Vis scire uenenum esse amatorium? Viueret homo nisi illud 
bibisset" argumentum est. Nec multas plerique sententias dicunt, sed omnia 
tamquam sententias. XXXII. huic quibusdam contrarium studium, qui fugiunt ac 
reformidant omnem hanc in dicendo uoluptatem, nihil probantes nisi planum et 
humile et sine conatu. Ita, dum timent ne aliquando cadant, semper iacent. Quod 
enim tantum in sententia bona crimen est? Non causae prodest? non iudicem mouet? 
non dicentem commendat? XXXIII. "Sed est quoddam genus quo ueteres non 
utebantur". Ad quam usque nos uocatis uetustatem? Nam si illam extremam, multa 
Demosthenes quae ante eum nemo. Quo modo potest probare Ciceronem qui nihil 
putet ex Catone Gracchisque mutandum? Sed ante hos simplicior adhuc ratio 
loquendi fuit. XXXIV. Ego uero haec lumina orationis uelut oculos quosdam esse 
eloquentiae credo. Sed neque oculos esse toto corpore uelim, ne cetera membra 
officium suum perdant, et, si necesse sit, ueterem illum horrorem dicendi malim 
quam istam nouam licentiam. Sed patet media quaedam uia, sicut in cultu uictuque 
accessit aliquis citra reprensionem nitor. Quare, sicut possumus, adiciamus 
uirtutibus: prius tamen sit uitiis carere, ne, dum uolumus esse meliores 
ueteribus, simus tantum dissimiles. 
XXXV. Reddam nunc quam proximam esse dixeram partem de tropis, quos motus 
clarissimi nostrorum auctores uocant. Horum tradere praecepta et grammatici 
solent; sed a me, cum de illorum officio loquerer, dilata pars haec est, quia de 
ornatu orationis grauior uidebatur locus et maiori operi reseruandus. 

[8,6] I. Tropos est uerbi uel sermonis a propria significatione in aliam cum 
uirtute mutatio. Circa quem inexplicabilis et grammaticis inter ipsos et 
philosophis pugna est quae sint genera, quae species, qui numerus, quis cuique 
subiciatur. II. Nos, omissis quae nihil ad instruendum oratorem pertinent 
cauillationibus, necessarios maxime atque in usum receptos exsequemur, haec modo 
in his adnotasse contenti, quosdam gratia significationis, quosdam decoris 
adsumi, et esse alios in uerbis propriis, alios in tralatis, uertique formas non 
uerborum modo sed et sensuum et compositionis. III. Quare mihi uidentur errasse 
qui non alios crediderunt tropos quam in quibus uerbum pro uerbo poneretur. 
Neque illud ignoro, in isdem fere qui significandi gratia adhibentur esse et 
ornatum, sed non idem accidet contra, eruntque quidam tantum ad speciem 
accommodati. 
IV. Incipiamus igitur ab eo qui cum frequentissimus est tum longe pulcherrimus, 
tralatione dico, quae metaphora Graece uocatur. Quae quidem cum ita est ab ipsa 
nobis concessa natura ut indocti quoque ac non sentientes ea frequenter utantur, 
tum ita iucunda atque nitida ut in oratione quamlibet clara proprio tamen lumine 
eluceat. V. Neque enim uulgaris esse neque humilis nec insuauis haec recte modo 
adscita potest. Copiam quoque sermonis auget permutando aut mutuando quae non 
habet, quodque est difficillimum, praestat ne ulli rei nomen deesse uideatur. 
Transfertur ergo nomen aut uerbum ex eo loco in quo proprium est in eum in quo 
aut proprium deest aut tralatum proprio melius est. VI. Id facimus aut quia 
necesse est aut quia significantius est aut, ut dixi, quia decentius. Vbi nihil 
horum praestabit quod transferetur, inproprium erit. Necessitate rustici 
"gemmam" in uitibus (quid enim dicerent aliud?) et "sitire segetes" et "fructus 
laborare", necessitate nos "durum hominem" aut "asperum": non enim proprium erat 
quod daremus his adfectibus nomen. VII. Iam "incensum ira" et "inflammatum 
cupiditate" et "lapsum errore" significandi gratia: nihil enim horum suis uerbis 
quam his arcessitis magis proprium erit. Illa ad ornatum, "lumen orationis" et 
"generis claritatem" et "contionum procellas" et "eloquentiae fulmina", ut 
Cicero pro Milone Clodium "fontem gloriae eius" uocat et alio loco "segetem ac 
materiem". VIII. Quaedam etiam parum speciosa dictu per hanc explicantur: "hoc 
faciunt nimio ne luxu obtunsior usus sit genitali aruo et sulcos oblimet 
inertes". In totum autem metaphora breuior est similitudo, eoque distat quod 
illa comparatur rei quam uolumus exprimere, haec pro ipsa re dicitur. IX. 
Comparatio est cum dico fecisse quid hominem "ut leonem", tralatio cum dico de 
homine "leo est". huius uis omnis quadruplex maxime uidetur: cum in rebus 
animalibus aliud pro alio ponitur, ut de agitatore "gubernator magna contorsit 
equum ui", aut {ut Liuius Scipionem a Catone "adlatrari" solitum refert} inanima 
pro aliis generis eiusdem sumuntur, ut "classique inmittit habenas", aut pro 
rebus animalibus inanima: X. "ferron an fato moerus Argiuom occidit"? aut 
contra: "sedet inscius alto accipiens sonitum saxi de uertice pastor". XI. 
Praecipueque ex his oritur mira sublimitas quae audaci et proxime periculum 
tralatione tolluntur, cum rebus sensu carentibus actum quendam et animos damus, 
qualis est "pontem indignatus Araxes" et illa Ciceronis: XII. "Quid enim tuus 
ille, tubero, destrictus in acie Pharsalica gladius agebat? cuius latus ille 
mucro petebat? Qui sensus erat armorum tuorum"? duplicatur interim haec uirtus, 
ut apud Vergilium: "ferrumque armare ueneno", nam et "ueneno armare" et "ferrum 
armare" tralatio est. XIII. Secantur haec in pluris partis, ut a rationali ad 
rationale et idem de inrationalibus et haec inuicem, quibus similis ratio est et 
a toto et a partibus. Sed iam non pueris praecipimus, ut accepto genere species 
intellegere non possint. 
XIV. Vt modicus autem atque oportunus eius usus inlustrat orationem, ita 
frequens et obscurat et taedio complet, continuus uero in allegorian et 
aenigmata exit. sunt etiam quaedam et humiles tralationes, ut id de quo modo 
dixi,"saxea est uerruca", et sordidae. XV. Non enim, si Cicero recte "sentinam 
rei publicae" dixit, foeditatem hominum significans, idcirco probem illud quoque 
ueteris oratoris: "persecuisti rei publicae uomicas". Optimeque Cicero 
demonstrat cauendum ne sit deformis tralatio, qualis est (nam ipsis eius utar 
exemplis): "castratam morte Africani rem publicam", et "stercus curiae 
Glauciam": XVI. ne nimio maior aut, quod saepius accidit, minor, ne dissimilis. 
Quorum exempla nimium frequenter deprendet qui scierit haec uitia esse. Sed 
copia quoque modum egressa uitiosa est, praecipue in eadem specie. XVII. sunt et 
durae, id est a longinqua similitudine ductae, ut "capitis niues" et "Iuppiter 
hibernas cana niue conspuit Alpes". In illo uero plurimum erroris, quod ea quae 
poetis, qui et omnia ad uoluptatem referunt et plurima uertere etiam ipsa metri 
necessitate coguntur, permissa sunt conuenire quidam etiam prorsae putant. 
XVIII. At ego in agendo nec "pastorem populi" auctore Homero dixerim nec 
uolucres per a�ra "nare", licet hoc Vergilius in apibus ac Daedalo speciosissime 
sit usus. Metaphora enim aut uacantem locum occupare debet aut, si in alienum 
uenit, plus ualere eo quod expellit. 
XIX. Quod {aliquando} paene iam magis de synecdoche dicam. Nam tralatio 
permouendis animis plerumque et signandis rebus ac sub oculos subiciendis 
reperta est: haec uariare sermonem potest, ut ex uno pluris intellegamus, parte 
totum, specie genus, praecedentibus sequentia, uel omnia haec contra, liberior 
poetis quam oratoribus. XX. Nam prorsa, ut "mucronem" pro gladio et "tectum" pro 
domo recipiet, ita non "puppem" pro naui nec "abietem" pro tabellis, et rursus, 
ut pro gladio "ferrum", ita non pro equo "quadrupedem". Maxime autem in orando 
ualebit numerorum illa libertas. Nam et Liuius saepe sic dicit: "Romanus proelio 
uictor", cum Romanos uicisse significat, et contra Cicero ad Brutum "populo" 
inquit "imposuimus et oratores uisi sumus", cum de se tantum loqueretur. XXI. 
Quod genus non orationis modo ornatus sed etiam cotidiani sermonis usus recipit. 
Quidam synecdochen uocant et cum id in contextu sermonis quod tacetur accipimus: 
uerbum enim ex uerbis intellegi, quod inter uitia ellipsis uocatur: "Arcades ad 
portas ruere". Mihi hanc figuram esse magis placet, illic ergo reddetur. XXII. 
Aliud etiam intellegitur ex alio: "aspice, aratra iugo referunt suspensa 
iuuenci", unde apparet noctem adpropinquare. Id nescio an oratori conueniat nisi 
in argumentando, cum rei signum est: sed hoc ab elocutionis ratione distat. 
XXIII. Nec procul ab hoc genere discedit metonymia, quae est nominis pro nomine 
positio, {cuius uis est pro eo quod dicitur causam propter quam dicitur ponere} 
sed, ut ait Cicero, hypallagen rhetores dicunt. Haec inuentas ab inuentore et 
subiectas res ab optinentibus significat, ut "Cererem corruptam undis", et 
"receptus terra Neptunus classes aquilonibus arcet". XXIV. Quod fit retrorsum 
durius. Refert autem in quantum hic tropos oratorem sequatur. Nam ut "Vulcanum" 
pro igne uulgo audimus et "uario Marte pugnatum" eruditus est sermo et "Venerem" 
quam coitum dixisse magis decet, ita "Liberum et Cererem" pro uino et pane 
licentius quam ut fori seueritas ferat. Sicut ex eo quod continet id quod 
continetur: usus recipit "bene moratas urbes" et "poculum epotum" et "saeculum 
felix", at id quod contra est raro audeat nisi poeta: XXV. "iam proximus ardet 
Vcalegon". Nisi forte hoc potius est a possessore quod possidetur, ut "hominem 
deuorari", cuius patrimonium consumatur: quo modo fiunt innumerabiles species. 
XXVI. huius enim sunt generis cum "ab Hannibale" caesa {et apud tragicos 
aegialeo} apud Cannas sexaginta milia dicimus, et carmina Vergili "Vergilium", 
"uenisse" commeatus qui adferantur, "sacrilegium" deprehensum, non sacrilegum, 
"armorum" scientiam habere, non artis. XXVII. Illud quoque et poetis et 
oratoribus frequens, quo id quod efficit ex eo quod efficitur ostendimus. Nam et 
carminum auctores "pallida mors aequo pulsat pede pauperum tabernas", et 
pallentesque habitant morbi tristisque senectus", et orator "praecipitem iram", 
"hilarem adulescentiam", "segne otium" dicet. XXVIII. Est etiam huic tropo 
quaedam cum synecdoche uicinia; nam cum dico "uultus hominis" pro uultu, dico 
pluraliter quod singulare est: sed non id ago, ut unum ex multis intellegatur 
(nam id est manifestum), sed nomen inmuto: et cum aurata tecta "aurea", pusillum 
ab ea discedo, quia non est pars auratura. Quae singula persequi minutioris est 
curae etiam non oratorem instruentibus. 
XXIX. Antonomasia, quae aliquid pro nomine ponit, poetis utroque modo 
frequentissima, et per epitheton, quod detracto eo cui adponitur ualet pro 
nomine ("Tydides", "Pelides"), et ex iis quae in quoque sunt praecipua: "diuum 
pater atque hominum rex". {Et ex factis quibus persona signatur: "thalamo quae 
fixa reliquit impius".} XXX. Oratoribus etiamsi rarus eius rei nonnullus tamen 
usus est. Nam ut "Tydiden" et "Peliden" non dixerint, ita dixerint "impium" et 
"parricidam": "euersorem" quoque "Carthaginis et Numantiae" pro Scipione et 
"Romanae eloquentiae principem" pro Cicerone posuisse non dubitent. Ipse certe 
usus est hac libertate: "non multa peccas, inquit ille fortissimo uiro senior 
magister": neutrum enim nomen est positum et utrumque intellegitur. 
XXXI. Onomatopoeia quidem, id est fictio nominis, Graecis inter maximas habita 
uirtutes, nobis uix permittitur. Et sunt plurima ita posita ab iis qui sermonem 
primi fecerunt, aptantes adfectibus uocem: nam "mugitus" et "sibilus" et 
"murmur" inde uenerunt. XXXII. Deinde, tamquam consumpta sint omnia, nihil 
generare audemus ipsi, cum multa cotidie ab antiquis ficta moriantur. Vix illa, 
quae pepoiemena uocant, quae ex uocibus in usum receptis quocumque modo 
declinantur nobis permittimus, qualia sunt {ut} "sullaturit" et "proscripturit"; 
atque "laureati postes" pro illo "lauru coronati" ex eadem fictione sunt, sed 
hoc feliciter eualuit. XXXIII. +Adoinoia etuio eo+ ferimus in Graecis, Ouidius 
+ocoeludit+ "uinoeo bonoeo". Dure etiam iungere arquitenentem et diuidere 
septentriones uidemur. 
XXXIV. Eo magis necessaria catachresis, quam recte dicimus abusionem, quae non 
habentibus nomen suum accommodat quod in proximo est, sic: "equum +ogra putant+ 
aedificant", XXXV. et apud tragicos "Aegialeo parentat pater". Mille sunt haec: 
"acetabula" quidquid habent et "pyxides" cuiuscumque materiae sunt et 
"parricida" matris quoque aut fratris interfector. Discernendumque est ab hoc 
totum tralationis istud genus, quod abusio est ubi nomen defuit, tralatio ubi 
aliud fuit. Nam poetae solent abusiue etiam in iis rebus quibus nomina sua sunt 
uicinis potius uti, quod rarum in prorsa est. XXXVI. Illa quoque quidam 
catachresis uolunt esse, cum pro temeritate "uirtus" aut pro luxuria 
"liberalitas" dicitur. A quibus equidem dissentio: namque in his non uerbum pro 
uerbo ponitur, sed res pro re. Neque enim quisquam putat {et} "luxuriam" et 
"liberalitatem" idem significare, uerum id quod fit alius luxuriam esse dicit, 
alius liberalitatem, quamuis neutri dubium sit haec esse diuersa. 
XXXVII. Superest ex his quae aliter significant metalempsis, id est transumptio, 
quae ex alio +tropo+ in alium uelut uiam praestat, * et rarissimus et 
improbissimus, Graecis tamen frequentior, qui Centaurum, qui Chiron est, Hessona 
et insulas oxeias thoas dicunt. Nos quis ferat si Verrem "suem" aut Aelium Catum 
"doctum" nominemus? XXXVIII. Est enim haec in metalempsi natura, ut inter id 
quod transfertur et id quo transfertur sit medius quidam gradus, nihil ipse 
significans sed praebens transitum: quem tropum magis adfectamus ut habere 
uideamur quam ullo in loco desideramus. Nam id eius frequentissimum exemplum 
est: "cano canto", et "canto dico", ita "cano dico": interest medium illud 
"canto". XXXIX. Nec diutius in eo morandum: +innisi+ usus admodum uideo, 
+nihil+, ut dixi, in comoedis. 
XL. Cetera iam non significandi gratia, sed ad ornandam +non+ augendam orationem 
adsumuntur. Ornat enim epitheton, quod recte dicimus adpositum, a nonnullis 
sequens dicitur. Eo poetae et frequentius et liberius utuntur. Namque illis 
satis est conuenire id uerbo cui adponitur: itaque et "dentes albos" et "umida 
uina" in his non reprehendemus; apud oratorem, nisi aliquid efficitur, redundat: 
tum autem efficitur si sine illo id quod dicitur minus est, qualia sunt: "o 
scelus abominandum, o deformem libidinem". XLI. Exornatur autem res tota maxime 
tralationibus: "cupiditas effrenata" et "insanae substructiones". Et solet fieri 
aliis adiunctis {epitheton} tropis, ut apud Vergilium "turpis egestas" et 
"tristis senectus". Verumtamen talis est ratio huiusce uirtutis ut sine 
adpositis nuda sit et uelut incompta oratio, oneretur tamen multis. XLII. Nam 
fit longa et impedita +uti questionibus+ eam iungas similem agmini totidem lixas 
habenti quot milites, cui et numerus est duplex nec duplum uirium. Quamquam non 
singula modo, sed etiam plura uerba adponi solent, ut "coniugio Anchisa Veneris 
dignate superbo". XLIII. Sed hoc quocumque modo: duo uero uni adposita ne uersum 
quidem decuerint. sunt autem quibus non uideatur hic omnino tropos quia nihil 
uertat, nec est semper, sed cum id quod est adpositum, si a proprio diuiseris, 
per se significat et facit antonomasian. Nam si dicas "ille qui Numantiam et 
Carthaginem euertit", antonomasia est, si adieceris "Scipio" adpositum: +non 
potest ergo esse iunctum+. XLIV. Allegoria, quam inuersionem interpretantur, aut 
aliud uerbis, aliud sensu ostendit, aut etiam interim contrarium. Prius fit 
genus plerumque continuat,is tralationibus, ut "O nauis, referent in mare te 
noui fluctus: o quid agis? Fortiter occupa portum", totusque ille Horati locus, 
quo nauem pro re publica, fluctus et tempestates pro bellis ciuilibus, portum 
pro pace atque concordia dicit. XLV. Tale Lucreti "auia Pieridum peragro loca", 
et Vergili "sed nos inmensum spatiis confecimus aequor, et iam tempus equum 
fumantia soluere colla". XLVI. Sine tralatione uero in Bucolicis: "certe equidem 
audieram, qua se subducere colles incipiunt mollique iugum demittere cliuo, 
usque ad aquam et ueteris iam fracta cacumina fagi, omnia carminibus uestrum 
seruasse Menalcan". XLVII. Hoc enim loco praeter nomen cetera propriis decisa 
sunt uerbis, uerum non pastor Menalcas sed Vergilius est intellegendus. Habet 
usum talis allegoriae frequenter oratio, sed raro totius, plerumque apertis 
permixta est. Tota apud Ciceronem talis est: "hoc miror, hoc queror, quemquam 
hominem ita pessumdare alterum uelle ut etiam nauem perforet in qua ipse 
nauiget". XLVIII. Illud commixtum frequentissimum: "equidem ceteras tempestates 
et procellas in illis dumtaxat fluctibus contionum semper Miloni putaui esse 
subeundas". Nisi adiecisset "dumtaxat contionum", esset allegoria: nunc eam 
miscuit. Quo in genere et species ex arcessitis uerbis uenit et intellectus ex 
propriis. XLIX. Illud uero longe speciosissimum genus orationis in quo trium 
permixta est gratia, similitudinis allegoriae tralationis: "Quod fretum, quem 
euripum tot motus, tantas, tam uarias habere creditis agitationes commutationes 
fluctus, quantas perturbationes et quantos aestus habet ratio comitiorum? Dies 
intermissus unus aut nox interposita saepe {et} perturbat omnia et totam 
opinionem parua nonnumquam commutat aura rumoris". L. Nam id quoque in primis 
est custodiendum, ut, quo ex genere coeperis tralationis, hoc desinas. Multi 
autem, cum initium tempestatem sumpserunt, incendio aut ruina finiunt, quae est 
inconsequentia rerum foedissima. LI. Ceterum allegoria paruis quoque ingeniis et 
cotidiano sermoni frequentissime seruit. Nam illa in agendis causis iam detrita 
"pedem conferre" et "iugulum petere" et "sanguinem mittere" inde sunt, nec 
offendunt tamen: est enim grata in eloquendo nouitas et emutatio, et magis 
inopinata delectant. Ideoque iam in his amisimus modum et gratiam rei nimia 
captatione consumpsimus. LII. Est in exemplis allegoria, si non praedicta 
ratione ponantur. Nam ut "Dionysium Corinthi esse", quo Graeci omnes utuntur, 
ita plurima similia dici possunt. Sed allegoria quae est obscurior "aenigma" 
dicitur, uitium meo quidem iudicio si quidem dicere dilucide uirtus, quo tamen 
et poetae utuntur: "dic quibus in terris, et eris mihi magnus Apollo, tris 
pateat caeli spatium non amplius ulnas"? et oratores nonnumquam, ut Caelius 
"quadrantariam Clytaemestram" et "in triclinio coam, in cubiculo nolam". LIII. 
Namque et nunc quidem soluuntur et tum erant notiora cum dicerentur: aenigmata 
sunt tamen; non et cetera, si quis interpretetur, intellegas? 
LIV. In eo uero genere quo contraria ostenduntur ironia est (inlusionem uocant): 
quae aut pronuntiatione intellegitur aut persona aut rei natura; nam si qua 
earum uerbis dissentit, apparet diuersam esse orationi uoluntatem. LV. Quamquam 
in plurimis id tropis accidit, ut intersit +quid de quoquo+ dicatur, quia quod 
dicitur alibi uerum est. Et laudis autem simulatione detrahere et uituperationis 
laudare concessum est: "quod C. Verres, praetor urbanus, homo sanctus et 
diligens, subsortitionem eius in codice non haberet". Et contra: "oratores uisi 
sumus et populo imposuimus". LVI. Aliquando cum inrisu quodam contraria dicuntur 
iis quae intellegi uolunt, quale est in Clodium: "integritas tua te purgauit, 
mihi crede, pudor eripuit, uita ante acta seruauit". LVII. Praeter haec usus est 
allegoriae ut tristia dicamus melioribus uerbis urbanitatis gratia aut quaedam 
contrariis significemus * +aliut textum sp+ "exta cocta numerabimus". Haec si 
quis ignorat quibus Graeci nominibus appellent, sarkasmon, asteismon, 
antiphrasin, paroimian dici sciat. LVIII. sunt etiam qui haec non species 
allegoriae sed ipsa tropos dicant, acri quidem ratione, quod illa obscurior sit, 
in his omnibus aperte appareat quid uelimus. cui accedit hoc quoque, quod genus, 
cum diuidatur in species, nihil habet proprium, ut arbor pinus et olea et 
cupressus, et ipsius per se nulla proprietas, allegoria uero habet aliquid 
proprium. Quod quo modo fieri potest nisi ipsa species est? Sed utentium nihil 
refert. LIX. Adicitur his mycterismos, dissimulatus quidem sed non latens 
derisus. 
Pluribus autem uerbis cum id quod uno aut paucioribus certe dici potest 
explicatur, periphrasin uocant, circumitum quendam eloquendi, qui nonnumquam 
necessitatem habet, quotiens dictu deformia operit, ut Sallustius "ad requisita 
naturae", interim ornatum petit solum, qui est apud poetas frequentissimus: LX. 
"tempus erat quo prima quies mortalibus aegris incipit et dono diuum gratissima 
serpit", et apud oratores non rarus, semper tamen adstrictior. LXI. Quidquid 
enim significari breuius potest et cum ornatu latius ostenditur periphrasis est, 
cui nomen Latine datum est non sane aptum orationis uirtuti circumlocutio. Verum 
hoc ut cum decorem habet periphrasis, ita cum in uitium incidit perissologia 
dicitur: obstat enim quidquid non adiuuat. 
LXII. Hyperbaton quoque, id est uerbi transgressionem, quoniam frequenter ratio 
compositionis et decor poscit, non inmerito inter uirtutes habemus. Sit enim 
frequentissime aspera et dura et dissoluta et hians oratio si ad necessitatem 
ordinis sui uerba redigantur, et ut quodque oritur ita proximis, etiam si 
uinciri non potest, alligetur. LXIII. Differenda igitur quaedam et praesumenda, 
atque ut in structuris lapidum inpolitorum loco quo conuenit quodque ponendum. 
Non enim recidere ea nec polire possumus quo coagmentata se magis iungant, sed 
utendum iis qualia sunt, eligendaeque sedes. LXIV. Nec aliud potest sermonem 
facere numerosum quam oportuna ordinis permutatio, neque alio ceris Platonis 
inuenta sunt quattuor illa uerba, quibus in illo pulcherrimo operum in Piraeum 
se descendisse significat, plurimis modis scripta quam ut quo ordine quodque 
maxime faceret experiretur. LXV. Verum id cum in duobus uerbis fit, anastrophe 
dicitur, reuersio quaedam, qualia sunt uulgo "mecum", "secum", apud oratores et 
historicos "quibus de rebus". At cum decoris gratia traicitur longius uerbum, 
proprie hyperbati tenet nomen: "animaduerti, iudices, omnem accusatoris 
orationem in duas diuisam esse partis". Nam "in duas partis diuisam esse" rectum 
erat, sed durum et incomptum. LXVI. Poetae quidem etiam uerborum diuisione 
faciunt transgressionem: "Hyperboreo septem subiecta trioni," quod oratio 
nequaquam recipiet. At id quidem proprie dici tropos possit, quia componendus 
est e duobus intellectus: alioqui, ubi nihil ex significatione mutatum est et 
structura sola uariatur, figura potius uerborum dici potest, sicut multi 
existimarunt. LXVII. Longis autem hyperbatis et confusis quae uitia accidunt, 
suo loco diximus. 
Hyperbolen audacioris ornatus summo loco posui. Est haec decens ueri 
superiectio: uirtus eius ex diuerso par, augendi atque minuendi. LXVIII. Fit 
pluribus modis; aut enim plus facto dicimus: "uomens frustis esculentis gremium 
suum et totum tribunal impleuit", et "geminique minantur in caelum scopuli", aut 
res per similitudinem attollimus: "credas innare reuulsas Cycladas", aut per 
comparationem, ut "fulminis ocior alis", aut signis quasi quibusdam: LXIX. "illa 
uel intactae segetis per summa uolaret gramina nec teneras cursu laesisset 
aristas", uel tralatione, ut ipsum illud "uolaret". LXX. Crescit interim 
hyperbole alia insuper addita, ut Cicero in Antonium dicit: "Quae Charybdis tam 
uorax? Charybdin dico? Quae si fuit, fuit animal unum: Oceanus, medius fidius, 
uix uidetur tot res, tam dissipatas, tam distantibus in locis positas tam cito 
absorbere potuisse". LXXI. Exquisitam uero figuram huius rei deprendisse apud 
principem lyricorum Pindarum uideor in libro quem inscripsit Hymnus. Is namque 
Herculis impetum aduersus Meropas, qui in insula Coo dicuntur habitasse, non 
igni nec uentis nec mari sed fulmini dicit similem fuisse, ut illa minora, hoc 
par esset. LXXII. Quod imitatus Cicero illa composuit in Verrem: "Versabatur in 
Sicilia longo interuallo alter non Dionysius ille nec Phalaris (tulit enim illa 
quondam insula multos et crudelis tyrannos), sed quoddam nouum monstrum ex 
uetere illa inmanitate quae in isdem uersata locis dicitur. Non enim Charybdin 
tam infestam neque Scyllam nauibus quam istum in eodem freto fuisse arbitror". 
LXXIII. Nec pauciora sunt genera minuendi: "uix ossibus haerent". Et quod Cicero 
{est} in quodam ioculari libello: "fundum +Vetto+ uocat quem possit mittere 
funda: ni tamen exciderit qua caua funda patet". Sed huius quoque rei seruetur 
mensura quaedam. Quamuis enim est omnis hyperbole ultra fidem, non tamen esse 
debet ultra modum, nec alia uia magis in cacozelian itur. LXXIV. Piget referre 
plurima hinc orta uitia, cum praesertim minime sint ignota et obscura. Monere 
satis est mentiri hyperbolen, nec ita ut mendacio facere uelit. Quo magis 
intuendum est quo usque deceat extollere quod nobis non creditur. peruenit haec 
res frequentissime ad risum: qui si captatus est, urbanitatis, sin aliter, 
stultitiae nomen adsequitur. LXXV. Est autem in usu uulgo quoque et inter 
ineruditos et apud rusticos, uidelicet quia natura est omnibus augendi res uel 
minuendi cupiditas insita nec quisquam uero contentus est: sed ignoscitur, quia 
non adfirmamus. LXXVI. tum est hyperbole uirtus cum res ipsa de qua loquendum 
est naturalem modum excessit: conceditur enim amplius dicere, quia dici quantum 
est non potest, meliusque ultra quam citra stat oratio. Sed de hoc satis, quia 
eundem locum plenius in eo libro quo causas corruptae eloquentiae reddebamus 
tractauimus.