DE PUBLIO CORNELIO SCIPIONE AFRICANO MAIORE.

1
[1] Publium Cornelium Scipionem hunc, qui primus Africani cognomen uicta 
Carthagine meruit, «non sue modo etatis "maximum ducem" sed omnis 
ante se memorie omnium gentium cuilibet regum imperatorum ue 
"parem"» ait Liuius, ueritus forsan Augustum Cesarem dominum suum, 
siquid amplius dixisset, offendere. Florus autem historicus, ut qui nil tale 
metueret, plane «omnium et ante et postea ducum» maximum ducem dicit. 
[2] Quod nec tantus hostis Hanibal ipse dissimulat, si uerum est illud apud 
Ephesum, quo et ille uictus ad Anthiocum profugerat et hic ad regem 
romanus legatus accesserat, inter eos habitum colloquium, grecis ac latinis 
scriptoribus memoratum. Quo interroganti Hanibalem Scipioni quem is 
summum imperatorum qui fuissent omnibus seculis iudicaret, respondit 
Hanibal 'Alexandrum'; quem secundum, 'Pyrrum' et utriusque sententie 
rationem attulit; tum ex ordine prosequenti quem tertium poneret, 
incuntanter se se posuit. [3] Cumque subridens Scipio quesiuisset: 'Quem 
tu Hanibal te faceres quotum ue te poneres si me uicisses?', 'Tunc' inquit 
ille 'me hauddubie omnium seculorum ac gentium imperatoribus 
anteferrem'. Quo responso clare innuit, cum de summis ducibus quereretur, 
ceu prorsus incomparabilem cuntisque dissimilem Scipionem excipi. [4] 
Profecto autem, quamuis duo illi de quibus modo diximus scriptores horum 
duorum ducum Scipionis et Hanibalis laudes iuncta narratione permisceant, 
dum simul de ambobus agentes ducum maximos dicunt, largiter tamen 
inter eos refert. Bellice laudes Hanibalis, multe et magne, crudelitate ac 
perfidia et uitiis fedantur ingentibus; Scipio iustissimus mitissimusque 
hominum, neque morum suauitate clementiaque et fide quam bello minor 
fuit. [5] Ad hec Hanibal multa sepe per insidias fecit et uim martiam callido 
iuuit ingenio; Scipioni uirtus alia et mos alius bellandi: raro unquam nisi 
aperta uicit acie. Denique, si res omnis a fine cognoscitur, Hanibalem tot 
ducum exercituumque uictorem, duratum armis successibusque fidentem, 
pene adolescens Scipio et, quod mireris, illius in patria sic non tantum 
prelio sed et bello strauit, ut et nunquam resurgeret penitusque se uictum 
ingenue fateretur.
[6] Huic ergo, de quo ista premiserim ut intelligat lector quem in manus 
uirum sumpserit, forma corporis, rara quidem et excellens usque ad 
spectantium stuporem, et maiestas quedam multum fame et gratie 
popularis addiderant, atque in primis mos ille percelebris, ex quo uirilem 
primum togam induit nunquam dum Rome esset intermissus, omni die 
priusquam publici priuatique ageret aliquid in Capitolium ascendendi et in 
cella Iouis considendi; unde, cum solus ibi aliquantulum temporis in silentio 
exegisset, ad agendas res spei plenus atque alacer procedebat. [7] Nec 
solus ipse, sed populus de eo fiduciam ingentem ualida opinione conceperat 
prospere euenturum quicquid ille promitteret; erat enim non ea sola 
credulitas animis insita, diuino monitu atque instinctu fieri omnia, sed diuina 
illum quoque stirpe progenitum. Que res fabulis quibusdam, ut fit, locum 
fecerat; et ipse hunc honorificum sibi suorum ciuium errorem mira arte 
fouebat, neque quod credebatur affirmando, ne audacis in mendacii 
uanitatem incideret, neque negando, ne minueret aut tolleret quod auctum 
potius ac perpetuum cupiebat. [8] Sed ut ad res gestas uiri ueniam, hic 
cum primum pubesceret eo prelio quo Romanos Hanibal ad Ticinum fudit, 
ut ibi meminimus, patrem consulem bellique ducem, affectum graui uulnere 
et ab hostibus circumseptum, periculo mortis eripuit. Sic ex illa acie, unde 
ueteranis et peritis militie euasisse satis fuit, Scipio id etatis seruati ducis et 
ciuis et patris, publice scilicet ac priuate pietatis, triplicem meruit coronam, 
iam tum clarum magni futuri ducis initium.
[9] Inde admodum adolescens post cannensem cladem, «pene ultimum 
uulnus imperii» ut diximus et ut scriptum est, delata ad eum atque ad 
Appium Pulcrum summa rerum afflictarum, deliberantibus quid agendum 
tanta in aduersitate publica cum subito nuntiatum esset frustra eos 
laborare, nam seorsum aliud principe L. Cecilio Metello fuge solius et Italie 
relinquende consilium agitari, cuntis inopine rei metu ac dolore torpentibus 
deque hoc ipso consultandum decernentibus, Scipio tunc tribunus militum 
non consilio opus esse sed facto ait, iussisque se sequi qui rempublicam 
saluam uellent, in domum ciuium quasi hostium castra perrupit; strictoque 
gladio super capita deliberantium clara uoce iurauit se neque rempublicam 
atque Italiam deserturum, neque deseri a romano ciue passurum, sic 
Metello ceterisque qui aderant aut iurandum aut illico moriendum esse 
testatus. [10] Exterritisque omnibus haud aliter quam si cruentum supra 
caput Hanibalem uidissent, et iurantibus ut iniunctum erat, seque illi 
regendos seruandosque tradentibus, uirtute unius adolescentis consilium 
illud infame discussum est reditumque ad salubriora consilia, ut etate tam 
tenera unus idem et ducis seruator esset et patrie.
[11] Primus illi honor urbanus curulis edilitas fuit, in cuius petitione cum 
obtentu etatis tribuni plebis obstarent, uerecunde ille ut etatem decebat in 
contionem progressus, 'Si me' inquit 'edilem facere Romani omnes uolunt, 
satis annorum habeo'. Quo dicto edilem statim tribus omnes tam 
concorditer dixerunt, ut tribuni uicti pudore et fauore illo populi sic 
consentientis abscederent. [12] Non multo post, Scipionibus magnis, patre 
huius ac patruo, prope simul per insidias Carthaginensium cesis et Hispaniis 
pene amissis, dum et populum dolor ingens et cura grauis patres angeret, 
quis perditis rebus dux ydoneus ac successor tantis ducibus mitteretur (non 
is quidem consul, nam duobus in republica consulibus addi tertium non 
licebat, sed proconsul), dumque omnes, qui solebant militiam que plurimum 
periculi haberet ambire, tunc se metu gelidi et insueta rerum desperatione 
retraherent, essetque hinc in animis omnium tristitia et meror et renouata 
calamitatum publicarum recordatio tam nichil spei ad tutelam imperii 
superesse cernentium, Scipio quattuor et uiginti annos natus mira 
securitate se obtulit ad publicam simul et domesticam ultionem. [13] Qui 
ceu faustum sidus aliquid ubi conspectus in comitio populi oculos in se 
uertit, ineffabili consensu ad imperium in Hispania regendum est electus; 
postquam uero, fauentium feruore compresso, uoluntatis in locum ratio 
successit, hinc etas nondum solida, inde Scipionum in Hispaniis parum felix 
nomen et memoria noue cladis terrere animos cepit. Quo ille agnito, 
contionem aduocans, sic de etate sua deque imperio et instanti bello 
grauiter magnificeque disseruit, ut tepentes animos non modo pristinum in 
feruorem fando reduceret, sed maioribus noue quoque fiducie flammis 
incenderet.
[14] Supplemento igitur exercitus, qui in Hispania supererat, accepto 
profectus, cum Terraconem peruenisset, ante omnia legationibus uicinarum 
gentium auditis, que alternis partium euentibus consilii incerte erant, tam 
excelso simul mitique animo respondit, ut non adolescentem sed 
grauissimum senem crederes locutum, et in uerbis eius fides esset et 
autoritas, et in animis omnium non amicorum modo sed hostium quoque 
ingens quedam de uirtutibus noui ducis opinio atque indubitatum de 
felicitate presagium. Sic aduentu suo sotios firmauit, hostes terruit. [15] 
Ambitis amicorum urbibus hibernisque aditis ac militibus collaudatis, 
quorum fide atque opera in occasu ducum romanum imperium in Hispania 
non ruisset, atque in primis L. Martio, cuius uirtute precipue et reliquie 
legionum salue erant et respublica illis in partibus ad eum diem steterat, 
tam familiariter tantoque illum in honore secum habuit ut constaret, quod 
maxime generosi animi signum est, non timere eum ne quantalibet 
cuiusquam sue glorie uirtus officeret.
2
[1] Primum illi opus bellicum Carthago Hispana, urbs preualida ac munita et omnium tunc Hispanie 
ciuitatum opulentissima, non suis tantum opibus sed aggestu omnium referta, quas uel peni duces uel 
hispane gentes eo conuectas quasi inexpugnabili quadam arce locauerant. Hanc aggressus mira sua 
constantia multoque militum labore, ab ea tandem parte qua mari cingitur, et refluente naturaliter et 
aquilonibus impulso atque aditum pendente estu, eo ipso die quo illam adiit et urbem ui et arcem et, qui 
arci preerat, Magonem quendam ex Penorum ducibus per deditionem cepit. [2] Deditis hostibus, omissa 
cedes et ad predam tota urbe discursum est; que multiplex auri et argenti supraque fidem uariarum 
rerum fuit. Vix tandem militibus quies data. Ibi uero dux romanus sue continentie et integritatis 
clarissima prebuit argumenta in militibus honorandis pro suo quenque merito: [3] – ubi illud iure 
laudandum plus quam iuuenile consilium fuit quod, cum preter comunes omnium laudes et publici illorum 
uirtutibus confessionem debiti singulariter edixisset illi, quem prius in murum ascendisse constaret, 
muralem coronam honoris gratia se daturum, atque hinc orta ambitione duo simul id sibi quisque decus 
exposceret (alter naualium sotiorum unus, alter centurio legionis quarte) et, fauore uario dissidentis 
exercitus unoquoque non quod sciret sed quod cuperet affirmante, neque pro ueritate rei sed pro sua 
libidine iusiurandum offerente, lis cresceret iamque a contentione uerborum ad certamen manuum atque 
armorum transitura uideretur, Scipio de periculo instantis tumultus periuriique, non tantum in capita 
deierantum sed in publicam infamiam recasuri signaque et immeritas legiones inquinaturi, admonitus 
pessimique rem exempli decus uirtuti debitum periurio peti, aduocata confestim contione, constare sibi 
ait utrunque competitorem simul in murum ascendisse atque ita utrique debitam coronam; qua utrique 
simul persoluta, gliscentem seditionem facili compressit ingenio;
[4] – ad hec in obsidibus consolandis, in captiuis sine precio relaxandis, multo autem maxime circa 
exactissimam custodiam pudicitie matronarum ac uirginum captiuarum, quam ita gessit ut uix senex 
quicunque castissimus potuisset, cum forma etas ac uictoria in diuersum posset hortari. [5] Virginem 
inter cuntas formosissimam, Luteio Celtiberorum principi desponsatam, uerecundius quidem, sic res 
poscere uisa est, asseruari iussit; sponsoque ad se ac parentibus euocatis, ingens donum mitibus uerbis 
accumulans gratis illam sponso reddidit, nil aliud secum pactus quam ut in animum induceret esse 
amicus populi romani et, si se uirum bonum crederet patremque et patruum fuisse bonos nosset, multos 
Rome esse similes sciret, clara uoce testatus nullam in terris optabiliorem amicitiam quam romanam fore 
nullumque formidabilius odium. [6] Dehinc a parentibus magnum quod pro redemptione filie auri pondus 
attulerant uehementer oratus dono accipere, iussu eius ante pedes expositum Luteio in augmentum dotis 
dedit. Quo merito uictus ille et pre gaudio ad lacrimas promptior quam ad uerba, nilque aliud quam tantis 
se se imparem fassus honoribus deosque sibi in premium delegans abiit, implensque omnia dignissimis 
laudibus et fama uiri: apparuisse deiformem iuuenem romanum cunta armis nec minus mansuetudine ac 
liberalitate superantem. [7] Et post dies paucos, memor beneficii, cum mille trecentis equitibus ad 
romani ducis reuersus obsequium, alios Hispanorum principes imitandi studio accendit. Transiuerunt ad 
Scipionem, fama eius illecti, multi insignes uiri in quibus Indibilis ac Mandonius fratres; quamuis hi duo, 
suam in perniciem fedifragi et romanam primo clementiam experti, iram tandem uoluerint experiri. [8] 
Scipio, his actis, Lelium, qui Magonem cum quindecim senatoribus hostium simul captis duceret 
nuntiaretque uictoriam, Romam misit; cuius non minus celeritas grata quam felicitas diei unius 
supplicationem meruit. Ipse uero legionibus et classibus exercendis, fabricandisque ac tergendis armis ac 
machinis, bellatorumque animis atque corporibus in prelium acuendis, insuper et menibus capte urbis 
reformandis qua concussa erant reliquum tempus egit; donec inde discedere ac Terraconem redire 
consilium fuit. Hec ad Carthaginem Nouam gesta.
[9] His permotus Hasdrubal frater Hanibalis, secundus a fratre dux Carthaginensium, cum augeri in dies 
rem romanam minui punicam uideret, antequam omnia perirent transigendum armis statuit. Nec segnior 
ad certamen erat Scipio; et suapte natura pugne auidum illa etiam urgebat cura, ne inter moras hostium 
exercitus iungerentur, tutiusque cum singulis congredi quam cum omnibus arbitrabatur. Et sic erat. [10] 
Cum, suis ergo respectibus utrunque trahentibus, ultro appropinquassent iamque in campis ad Betulam 
urbem castris castra iunxissent, animosis crebrisque hostium insultibus refrixit repente Hasdrubal, 
mutauitque consilium, inque editum collem seque et copias recepit. Quomodo autem paulo altior tellus 
arceret, quos nec mare nec menia nec turres urbium arcuissent? [11] Aggressus locum dux romanus 
expugnauit, uixque inter tumultum duce hostium dilapso, cesa hominum octo milia, capta autem peditum 
decem milia, equitum duo milia; e quibus Hispani omnes sine precio dimissi, Afri uero iure belli libertate 
perdita seruilem in modum uenditi. Quibus rebus in stuporem primo postea in amorem acti, Hispanorum 
populi Scipionem regem alacri dixere consensu.
[12] Quos ille, mox indicto silentio, admonuit inconsultis fauoribus abstinerent, opinionem de se quam 
uellent taciti tenerent: regis nomen, cuntis gentibus uerendum, Rome inuisum importunum graue; sibi 
regium animum non deesse, sufficere autem nomen imperatoris quo romani exercitus suos duces 
nuncupare sint soliti. Nondum nempe nomen imperii eo fastigii conscenderat, unde et reges et 
rempublicam infra se cerneret. [13] Eminuit sane in uerbis altitudo uigorque animi, quem barbari quoque 
perpenderent, regnum et que homines summa ducunt uelut infima despectantis. Ex hac preda Hispanis 
munera sunt collata principibus, nominatim Indibili recenti equi suo arbitrio deligendi. [14] Inter uenales 
Afros inuentus puer, Massinisse Numidarum regis ex fratre nepos, qui, ab eo uetitus arma contingere, 
puerili uanitate equo atque armis clam arreptis, illo ignaro uenisset in prelium; perductus ad Scipionem 
et an, si possit, ad patruum redire uelit interrogatus, cum se id maxime cupere letis cum lacrimis 
respondisset, falerato equo anuloque aureo donatus et romana atque hispana ueste aurea insigni fibula, 
comitatu addito remissus est. [15] Que res Massinisse animum sic inflexit ut, qui semper primus in 
equitatu Carthaginensium fuisset, ex illa hora concupisceret amicitiam Romanorum. Quam non statim, 
difficilis est enim repentina mutatio, sed aliquanto post, certe quam primum facultas oblata est, ipso cum 
Scipione contraxit, unam hanc ob causam ex Africa in Hispaniam transgressus; eamque et secum et cum 
tota gente Cornelia quin et cum populo romano constantissime tenuit, ita ut nunquam alterius externi 
regis amicitia cum Romanis usque ad ultimum longissime uite tempus pari fide seruata sit. [16] 
Hasdrubal aduerso concussus prelio et, seu omnium Hispanorum animos ad Scipionem uersos esse 
uersumque iri cogitans, neque aliter contineri posse quam si ab illo duce quem mirari et amare 
didicissent quam longissime distrahantur, seu in Italia, ubi frater et fons belli erat, magis necessarium se 
ratus, contracto quam maximo potuit Hispanorum uoluntario et Gallorum mercenario exercitu, paulo post 
toti cessit Hispanie et in Italiam uenit, eo fato quod supra descripsimus.
[17] Tres hinc duces totidemque exercitus Penorum his finibus rem gerebant: alter Hasdrubal Gisgonis 
filius, Penorum ducum nisi fallor tertius, ulteriorem Hispaniam – citeriorem enim Scipio – tenebat; Mago 
et ipse, frater Hanibalis, et Hanno quidam dux Penorum Celtiberiam, que Hispaniarum media est. Contra 
hos duos Scipionis dux Sillanus missus, eos prelio uicit et Hannonem cepit; Magonem magna exercitus 
cum parte fuga abstulit ad Hasdrubalem in Gaditaniam. Eodem Scipio ipse magnis contendit itineribus. 
[18] Cuius aduentum Hasdrubal presentiens raptim Gades atque Occeanum petiit, exercitu huc illuc per 
urbes situ murisque ualidas disperso. Scipio, consilium hostis intelligens fragmentaque belli carptim 
persequi operosum magis esse quam gloriosum uidens, redeundi consilium cepit fratremque suum cum 
Hannone duce hostium captiuisque aliis nobilibus Romam misit. [19] Per hos dies idem Hasdrubal et 
Mago, reparato ingenti equitum ac peditum exercitu, ad Silipiam urbem castrametati sunt, parati animis 
ad prelium. Scipio re comperta impigre ad hostes iter uertit; iamque ad Betulam urbem illis proximam 
peruenerat. Illic inter metandum castra punici equitatus interuentu acris pugna conserta est; Peni 
tandem terga uertentes haud segnius quam uenerant abiere. Nec minus Hasdrubal, seu spe uictorie seu 
tedio laborum, fortune ultimo rem commisit euentui: pugnatum est magnis utrinque uiribus, sed uirtute 
et consilio Scipionis fusi hostes fugatusque Hasdrubal; et eodem expugnata impetu castra forent, ni 
tempestas subita imberque terribilis uetuisset. [20] Hec inter transeuntibus ad Romanos hinc inde 
principibus ac populis regionum, Hasdrubal retinende Hispanie spe amissa motis castris noctu abiit; quod 
ubi mane sensit Scipio cursim profugos insequitur. Quos cum premissi equites primum attigissent, nunc 
cedendo resistentes nunc cedentes retardando, assequendi spatium legionibus prebuere; quarum 
superuentu omnis omissa defensio, omnis in fuga spes reposita est, illa etiam inanis: fessi ac deprehensi 
hostes magna strage deleti sunt.
[21] Dux cum reliquiis cesi exercitus in uicinos montes fugiens, loco aspero castra communiit; nec sic 
quidem dum in continenti esset se securum ratus, mare proximum ingressus noctu desertis suis Gades 
tumultuario se se contulit nauigio; ac tum demum memor comitis, ipsas quibus traiecerat remisit ad 
Magonem naues; quibus ille, olim belli particeps nunc fuge, eum Gadibus assecutus est, necdum quoque 
locis fisi donec citra mare essent, fugam in Africam parabant.
[22] Scipio hostes euanuisse conspiciens, ne frustra ibi tempus tereret, lentis retro passibus, 
componendo interim regionum statu librandisque populorum ac principum erga se meritis, Terraconem 
rediit ad expugnanda castra hostium a ducibus derelicta, Sillano ibi dimisso cum mille equitum et decem 
milium peditum presidio. [23] Qui, prospere rebus gestis, breui ducem consecutus capta castra 
debellatumque denuntians, magno cum numero nobilium captiuorum ipse quoque Romam missus est, 
uictoriarum et recepte nuntius prouincie.
3
[1] Sic Hispanie, per Scipionem quinto anno postquam ad eas uenerat composite et iugo 
Carthaginensium erepte, quattuor eorum exercitibus et totidem ducibus fugatis cesis captis, ad romanum 
imperium rediere. Que quamuis merito magna omnibus uiderentur, illi soli a quo gesta erant perexigua et 
gerendorum quedam quasi preludia uidebantur, animo Africam magnamque Carthaginem iam uoluenti. 
[2] In quam rem conquirendas iam nunc uires prouidens, maximeque regum amicitias comparandas, ad 
Siphacem, ea tempestate potentissimum Africe regum, Lelium cum muneribus direxit, haud ignarus 
uetustum regi fedus cum Carthaginensibus esse, sed cogitans et priuatim per patrem ac patruum suum 
et publice per senatum amicitiam cum dicto rege contractam facile renouari posse, speransque preterea 
barbaricam fidem cum fortuna flecti facilem. Neque aliter accidit. [3] Nam rex, fama nominis et gestarum 
rerum gloria illectus, et secum reputans res romanas in Italia iam secundas in Hispania solas esse, 
contraque res Carthaginensium in Italia debilitatas in Hispania iam extinctas, legationem quidem cupidis 
auribus audiuit et amicitie mentionem incuntanter amplexus est; non posse autem ait fedus ac fidei 
uinculum nisi datis dextris cum presente firmari. Ita Lelius re infecta sed securi tantum sui ducis 
aduentus obstricta regis fide reuertitur. [4] Quod ubi Scipio intellexit, rei auidus gerende, que ad 
summam rerum et belli totius effectum, seu potentiam regis inspiceres seu terrarum situm, oportuna ut 
erat et efficax uidebatur, querique magno quamuis precio dignam extimans, Terracone digressus, relicto 
ibi L. Martio, confestim terrestri calle Carthaginem adiit, quod breuior inde esset in Africam transitus. Ibi 
quoque Sillano ad presidium dimisso, ipse cum Lelio, sine quo inuitus altum aliquid agitabat, funem soluit 
et duabus tantum nauibus, seu quia plures tunc non aderant seu nauigatio ut esset occultior, traiecit ad 
regem. [5] Quod ut animose gestum et intrepide nullus neget, sic fortasse aliquis prudenter factum 
grauiterque negauerit et temerariam potius quam maturam dixerit uirtutem, in duabus quinqueremibus 
et barbari regis fide ambigua suum caput, imo exercitus, imo reipublice salutem ponere; sicut sibi 
postmodum in senatu a Quinto Fabio Maximo mordaciter exprobratum scimus et a scriptoribus rerum 
inter temeraria numeratum. Sed immensa spes ardorque animi ad summa tendentis per circumfusa 
pericula nullius, preter ueram et excelsam gloriam et quem mente conceperat belli exitum, rei memorem 
trahebat. [6] Ut sane conspectior casus esset euentu mirabili factum est. Tum nempe, dum Scipio terre 
appropinquabat, septem naues Hasdrubalis ex Hispania fugientis, ut est dictum, iam in portu erant. Visis 
ergo duabus nauibus cognitoque quod hostium essent creditoque, quod simillimum ueri erat, posse 
paucas a multis facile superari, dato ad occurrendum signo iussu ducis ad arma discursum est; 
poteratque in summum res uenire discrimen, nisi quod inter moras nautarum due ille Scipionis naues 
uento ualido impellente portum subiere, ubi iam regis imperio nulla tumultuandi licentia sed omnibus 
omnia tuta erant. [7] Sic conatu irrito a duobus simul ducibus aduersarum partium in terram descensum 
itumque ad regem est. Uterque comiter exceptus inuitatur hospitio; idque sibi rex haud Hercle immerito 
gloriosum duxit, duos principes duarum hauddubie toto orbe potentissimarum gentium ad eius amicitiam 
postulandam una hora suam in regiam conuenisse, tractauitque ut, quoniam eos sors ceu diuino nutu 
uno tempore unum in locum contraxisset, de pace colloquerentur.
[8] Negante autem Scipione priuatas sibi cum Hasdrubale inimicitias ullas esse, nec de publicis iniussu 
patrum se ausurum loqui aliquid affirmante, quod sibi bellum gerere non de pace agere esset iniunctum, 
institit rex obnixe admodum ut, cum ambo simul hospites sui essent, non grauaretur comuni saltem 
interesse conuiuio. Quod cum Scipio non negasset, cenatum apud regem est simulque, quoniam ita sibi 
placitum, et coniunctis sedibus magni illi duo hostes et hospites discubuerunt. [9] Ea uero affabilitas 
romano duci, ea morum suauitas et is lepos fuit, ut non modo regem barbarum et ignotum, sed 
acerrimum inimicum fando ad se amandum, quantum est in hoste possibile, mirandumque compelleret. 
Ita quem insignem bello atque inter arma metuendum senserat, inermem in colloquio sentiebat 
amabilem et, quod de paucissimis lectum auditum ue est, quem absentem fama mirabilem fecerat 
mirabiliorem presentia faciebat.
[10] Verum enimuero quod mirabatur id timebat et, si dici potest, quod amabat oderat; nempe uirtutem 
hostis sibi ac suis aduersam et tunc et in posterum sentiebat. Neque uero aliter quam presagiebat 
accidit, ut sicut Hanibalem Italie sic Scipionem Africe uastitas sequeretur, utque in presens rex, spreto 
federe punico, romanam complecteretur amicitiam; nec mirandum uero amplius sentiebat quod, secuta 
talis uiri maiestatem, ab eis Hispania desciuisset, nec deinceps de illa perdita tam dolendum quam de 
perdenda Africa metuendum. Hos tacitos cogitatus hostis in pectore romani ducis uirtus nota pepererat.


4
[1] Scipio federibus cum rege percussis in Hispaniam reuersus, etsi terror 
omnis Carthaginensium uel depulsus inde uel compressus ibi esset, 
quorundam tamen Hispanorum perfidiam dignam supplicio iudicabat. Horum 
simul urbes duas, alteram per legatos alteram per se ipsum, iusta ira 
concitatus aggreditur. Castulonenses, cesis Scipionibus, fidem simul cum 
fortuna comuni hominum more mutauerant et ad Penos defecerant; 
Iliturgitani, haudquaquam contenti fregisse fidem ni perfidiam seuitia 
cumulassent, romanorum exercituum reliquias ad se confugientes 
occiderant. [2] Hi obstinatissime restiterunt, ut qui scirent seu pugnantibus 
seu cedentibus moriendum esse. Parati instructique hostem expectabant; 
non fetialis aut ullus omnino romani ducis nuntius sed conscientia scelerum 
et uenie desperatio bellum eis indixerant. Una uox ciuium per muros: 
summa uirtute pugnandum esse; pugnari enim non pro gloria sed pro uita, 
neque uero aliam belli causam esse quam odium; non ex se uictoriam non 
uel predam, sed supplicium solum peti. [3] Una erat ad milites Scipionis 
adhortatio: multo cum his asperius quam cum Carthaginensibus 
decertandum, cum illis enim de imperio comuni et gloria et superioritate, 
cum his autem de perfidia eorum propria et crudelitate et proditione certari; 
ulciscerentur ergo commilitones suos ab his nefarie trucidatos, ulciscerentur 
et se ipsos, si eorum forte in manus casu simili peruenissent pari 
immanitate trucidandos, exemplumque omnibus seculis ac gentibus 
memorandum darent, nequis unquam in quacunque fortuna romanum 
militem aut romanum ciuem uiolabilem extimaret. [4] His hortatibus 
uniuersi et suo quisque odio instigati, urbem scalis ad muros applicitis 
inuadunt. Sed presens mortis metus non bellatores tantum uiros, sed 
omnem sexum, omnem etatem ad tutelam misere urbis armauerat. Sepe 
igitur summa ui et multo militum sudore ac sanguine frustra retentati erant, 
dum alter alterum hortaretur ac diceret aut bellantibus uirum more aut 
captis ritu pecudum occumbendum fore, et irati ac superbi uictoris cultro 
iugulum porrigendum, et hec omnia patienda esse coram caris parentibus 
atque coniugibus et liberis, eadem mox ludibria seu grauiora passuris. [5] 
His ultro citroque uocum stimulis et hinc iusto odio illinc iusto metu cum 
aliquandiu pari Marte certatum esset, et tandem oppugnatio ualida sed 
aliquanto ualidior defensio uideretur, et ille Hispaniarum uictor exercitus 
ante unius portas oppidi insolito torpore lentesceret, iratus Scipio, obiurgata 
militum secordia et arrepta scala, in murum scandere ceperat, non absque 
periculo manifesto et graui; quo spectaculo concussi omnes neque aliter 
tremefacti quam si in capite unius omnium uita periclitaretur, undique in 
muros renouato mentium ardore feruidoque ruunt impetu. Qui sustineri non 
potuit: fracta omnis obstinatio, capta urbs inque omne genus hominum 
seuitum: misericordiam ira calcauerat, ira inquam de pietate oriens. Sic ad 
Iliturgiam romana manus romanum sanguinem ulta est. [6] Ad Castulonem 
lenior uictoria; nam nec tantum scelus admiserant, nec ui capti erant, nec 
supplicium pertinacia sed ueniam deditione meruerant. Victor inde 
Carthaginem reuersus, uota diis soluit; fecit et funebres ludos et 
gladiatorum spectaculum insigne in memoriam patris et patrui, illis in 
regionibus pro republica peremptorum.
[7] Sub idem tempus multas quoque urbes alias male de imperio meritas 
per legatos cepit. Unius quoniam memorabilis furor fuit, attingendus est. 
Astaba urbs tunc maxime in Romanos perfidiam suam exercuerat quando 
maxime necessaria fides erat. Hanc cum uallasset obsidio, ciues rabidi et ex 
memoria criminum de misericordia desperantes et diffisi menibus, ingenti 
lignorum strue foro medio congesta, cum coniuges filiosque et omne genus 
imbelle superimposuissent aurumque et argentum et siquid usquam carum 
publice aut priuatim urbi fuerat, quinquaginta iuuenibus armatis ad 
custodiam dimissis, truci sub execratione iusserunt ut, quandiu spei aliquid 
superesset, comunes omnium fortunas singulari fide sua ac pietate 
seruarent; sin extinctam spem collapsamque rem cernerent, certi omnes 
prorsus qui in prelium exissent ferro absumptos, ipsi quoque sibi ac reliquis 
consulerent; neu ab executione tam preclari operis metu aliquo uel inani 
pietate desisterent sed, ut que seruari nullo possent modo pie potius 
suorum quam superbe manus hostium uastarent, cunta mox uel ferro uel 
igne consumerent seque incendio ultimos inicerent, nequid omnino 
relinqueretur in quod ira uictoris excandesceret. [8] Atque ita rebus 
domesticis uelut ultima uoluntate dispositis, omni penitus spe salutis aut rei 
alterius quam non inulte mortis abiecta, portas aperuere et, horrisono 
impetu in romanas acies inuecti, turbarunt primos ordines cum inopina 
prorsus eruptione tum rabie ac desperatione pugnantium. Ad extremum cesi 
omnes in prelio, nullo sibi aliter parcente quam hosti; et qui in urbe 
substiterant incensi omnes atque omnia. Sic completa dispositione 
testantium, prede nullus aut uindicte locus: ipsi se punierant qui peccarant; 
solo de nomine nudisque de menibus uictoria inops fuit.
[9] His actis purgataque externis simul atque internis malis Hispania, 
nequid otii solicitus dux haberet neue unquam tantus bellator absque bello 
esset, ab hostibus feriantem morbus inuasit, siue is celi mutatione seu 
immodico labore quem in preliis pro uoluptate subibat nimioque solis ardore 
contractus. [10] Iacebat eger Scipio; imo uero respublica languebat 
romanumque nomen atque imperium egrotabat. Quid enim euenturum rear 
tunc fuisse, si eum immatura mors patrie abstulisset, cum ueram morbi 
famam falsus rumor mortis insecutus tantos undique motus exciuerit: 
seditionem in castris, rebellionem in prouincia? [11] Erant octo milia romane 
militie ad Sucronem, frenum uicinarum gentium. Hi iampridem fremere 
soliti, audita tandem morte ducis sacramento se se liberos rati, contempta 
reuerentia tribunorum et iugo discipline militaris excusso, nouis sibi ducibus 
electis, multa turpia et illicita perpetrarunt. [12] Erant et Hispanie principes 
federibus ac beneficiis astricti. Hi, uidentes inde Carthaginenses finibus suis 
pulsos hinc romanum ducem e medio subtractum audientes, romanamque 
potentiam morte uiri unius extinctam suspicati et sic undique liberande 
Hispanie seu uerius arripiende tyrannidis tempus aduenisse, erexere 
animos. Nominatim Indibilis atque Mandonius, fratres illi de quibus supra 
diximus, collectis uiginti milibus peditum ac duobus milibus et quingentis 
equitibus, ad hec nefarium concitatis in bellum proximis, et sue fidei et 
beneficientie ducis obliti impio atque ingrato animo rebellarunt. [13] His ita 
se habentibus, Scipio, preter hominum spem sanitati redditus, utrunque 
motum solita uirtute compescuit et seditionem quidem prius, quia propius 
periculum erat. [14] Et quanquam, bellis profligandis quam seditionibus 
placandis expertior, alternantibus ageretur curis, ne uel equo durior in 
insontes uel lenior esset in noxios, deque hoc ipso uarie in consiliis agitatum 
esset, humaniorem tandem in partem inclinante sententia, ut punitis 
seditionis auctoribus multitudini parceretur obtentum est. Ipse quidem alto 
consilio dolorem suum propositumque dissimulans, seditiosa in castra 
tribunos militum septem misit, quid agi uellet instructos. [15] Qui prima 
licet facie quasi ipsorum in perniciem missi omnium oculos offendissent, 
benignis tamen deinde sermonibus sedauerunt animos, iam antea audita sui 
ducis conualescentia lentescentes; nempe quos intus conscientia extra 
autem Hispanorum rebellio, in qua spem habebant, ad beneualentis 
Scipionis famam omissa deiecerat, unoquoque se se sensim a suspitione 
iniqui consilii retrahente ita ut iam dissentionis soli duces ab aliis 
linquerentur, nullum culpe sue felicem exitum augurantes, iamque iniustam 
potestatem iuste iudicium subituram et secures, quas uana specie delusi 
deferentibus licet commilitonibus usurparant, sua in capita recasuras in 
silentio formidantes. [16] Proinde tribuni, quos a duce missos diximus, cum 
in castra uenissent, et tabernacula et conuentus colloquentium circuibant 
nichil reprehendentes nichil magnopere uestigantes, sed tranquilla fronte et 
miti uoce uelut amicabiliter admirantes et querentes quid sibi uellet ea 
nouitas, quenam causa tam fidos constantesque animos concitasset. 
Responsum unum ab omnibus reddebatur: stipendium equo amplius dilatum 
et nocentibus quidem prompta supplicia, premia uero benemeritis tarda 
esse. [17] Aduersus hec tribuni haud iniustam querimonie causam dicere; 
excusari autem dilationem nota ducis egritudine; letandum sane ut in tali re 
habendamque diis gratiam quod tumultus, qui sepe paruis ex causis in 
immensum crescit, suis se finibus tenuisset nichilque preter uerba impium 
aut asperum incidisset; se uero mox ducem certiorem de innocentia 
exercitus ac de ueritate facturos; ipsum et ad ueniam et ad premium pari 
animi lenitate facillimum et fuisse semper et futurum esse. Scipio re ut erat 
intellecta, exactoribus tributorum circunquaque dispersis per stipendiarias 
ciuitates, persoluendi stipendii spem ostendit edictumque proposuit ut 
Carthaginem uenirent, seu simul omnes seu diuisim, qui stipendium 
percepturi erant. [18] Milites ergo, quorum animos primum tribunorum 
uerba mollierant deinde etiam in spem bonam edictum sui ducis erexerat, 
multa deliberantes decreuere, non ut utilius modo sed ut necessarium 
unicumque refugium, notam et sepe etiam hostibus non negatam illius 
misericordiam experiri, cause ipsi sue more hominum fauentes et grauia 
facta uerbis inter se leuibus excusantes: tumultuatum militariter sine cede 
sine sanguine, nil magno dignum supplicio gestum esse. De eo quidem 
dubitatum, an omnes an singule ad stipendium turme irent; placuitque et 
tutius uisum est omnes facto agmine proficisci. [19] Scipio interim super his 
multa deliberans, tandem, nequa suspitio oriretur de pena militum 
consultari sed aliud actum crederetur, profectionem legionum sub Sillano 
duce aduersus Hispanos rebellantes concilio digressus edixit in diem 
proximum. [20] Que res ubi seditiosis iam Carthagini appropinquantibus 
nuntiata est, et omnis radicitus conuulsus est pauor et letitie multum 
superadditum, opinantibus ducem, siquid atrocius animo uolueret, 
nequaquam a se copias dimissurum et, ut sunt nocentium spes, illud 
quoque sibi fingentibus, non se in arbitrio incomitati ducis sed eorum in 
arbitrio futurum ducem. [21] Inter has cogitationes urbem introeuntes ad 
uesperam, inuenerunt exercitum alterum arma solicite equosque et cibos 
crastino itineri preparantem, quo magis magisque in opinione firmati sunt; 
accesserunt occurrentium uerba ad fallendum efficacia: oportune atque 
optato aduenire illos sub abscessum maioris exercitus, ne dux solus 
remaneret. [22] Ad hunc maxime modum per tribunos, quibus id negotium 
datum erat, solerter et comiter per hospitia diuisi omnes; et precipue 
seditionis auctores blando sermone excepti, quodque per letitiam clam 
subrepit, largo mero obruti ac deuincti, non multo post circa noctis 
intempeste silentium consopiti absque ullo strepitu cathenis additis 
uinciuntur. [23] Ubi illuxit exercitus, qui rei nescius abire iam ceperat, ad 
portam detentus et redire iussus erat, porteque urbis omnes obstructe 
adhibitique custodes nequa dilabi aliquis ad fugam posset. Tum demum ad 
contionem sucroniani milites ducis imperio euocantur, simulque omnes, illis 
paucis exceptis qui in uinculis erant, non fidentes modo sed clamosi 
conueniunt ac frementes. [24] Interea et reductus armatus exercitus 
inermem obsederat contionem, et conspectus ad tribunal Scipio, non eo 
uultu quem stulti sibi finxerant, morbo scilicet exangui et pallido, sed uiuaci 
ac minaci et qualem inter prelia nunquam se uidisse meminerant, omnem 
compressit audaciam; uersi alter in alterum, consternati omnes ac deiecti 
constiterunt et, uelut e somnio experrecti, quid egissent ubi essent 
intelligere incipientes. [25] Dux aliquandiu tacitus cum sedisset, nuntiato 
tandem productos in forum reos et parata que in re essent omnia, indicto 
preconis uoce silentio exorsus orationem habuit, qua nescio an ulla unquam 
acrior simul ac dulcior audita sit. [26] Cuius hec summa fuit, ut se dubium 
incipiens diceret quibus uerbis apud suum loqueretur exercitum, an ut 
milites ciuesque an ut hostes alloqueretur, cum et uultus et corpora et 
habitum et sermonem patrium, contraque et actus et animos intueretur 
hostiles et patrie proditores; dehinc iniquitate consiliorum insanientis 
exercitus accusata, se paratum ait facile credere paucorum eam insaniam 
fuisse non omnium ne, si omnium fuisset, sine nimis multo sanguine expiari 
tantum scelus tamque immane non posset, ad quod expiandum inuitus ipse 
ac mestus accederet, tanquam ad curanda uulnera que nisi essent 
attrectata atque expurgata putrescerent; neque aliter ad supplicium se 
ciuium quam ad secandas partes sui corporis uenire, que si uano metu aut 
misericordia negligantur reliquas contagio infecture sint; neque uero ullo 
pacto uelle se opinari suam mortem omnibus exoptatam, quod si crederet 
promptum esse se in conspectu omnium sponte mori, neque de uita suis 
ciuibus odiosa ullam se percipere uoluptatem posse. [27] Ad excusationem 
uero multitudinis, cui parabat ignoscere, freto illam dixit esse simillimam, 
quod per se tranquillum uentis hinc atque hinc flantibus agitatur inque 
turbulentissimas attollitur tempestates; deinde, iniquitate atque indignitate 
seditionis auctorum et publice credulitatis insania multis uerbis exaggerata 
omniumque oculis ingessa, eo quidem perpetua oratione descendit, ut 
concluderet sibi decepte multitudinis penitentiam ac pudorem pro supplicio 
satis esse, de reliquo et obliuionem futuram et silentium, neque unquam se 
aliquid illis exprobraturum; at uero Atrium Umbrum et Albium Calenum, qui 
seditiosi duces exercitus fuissent, atque eorum complices, qui eis indignum 
illud imperium detulissent, morte merita flagitium luituros; quo spectaculo 
non debere alios acerbari sed gaudere, quia cum uniuersam rempublicam 
tum precipue illos, quibus hanc offuderant infamie nebulam, offendissent. 
[28] Quibus dictis subito circumfusi fragor exercitus et horrendus armorum 
crepitus exauditus, et cruenti carnifices atque atrocis instrumenta supplicii 
rerumque et uocum terror multiplex ita omnium oculos auresque 
compleuerant ut, cum triginta noxii (tot enim in consilio deprehensi 
damnatique erant) nudi et alligati ad palum more maiorum et uirgis cesi 
percussique securibus mactarentur, nullius non dicam clamor aut querela 
sed ne uox quidem aut gemitus ullus erumperet. Tantus metus ac torpor 
incesserat! [29] Sic punitis sontibus quibus parci nequiuerat et eiectis 
cadaueribus ac lustrato loco, ceteri uenia accepta, sacramento in uerba 
ducis apud tribunos militum renouato, ad obsequium rediere; ita omnes, 
pars nequitie debitum pars indebitum militie stipendium perceperunt. Sic 
finita seditio est.
[30] Hec inter duas uictorias uno tempore per legatos adeptus est Scipio: 
alteram terrestrem per L. Martium, qui ad Betim amnem prefectum Magonis 
Hannonem spoliatum castris, maxima militum parte trucidata, pene 
incomitatum egit in fugam; alteram uero maritimam per C. Lelium, qui in 
ipso ore terras ingredientis occeani cum Adherbale Carthaginensium pretore 
congressus eumque abeuntem assecutus, cum hostibus simul ac pelago 
pugnans, uicit et parte nauium oppressa fugere in Africam coegit.
[31] Scipio, seditione militum composita sic ut neque iustitia sceleratis 
neque clementia deesset errantibus, ad rebellionem hostium 
compescendam ex ordine animum conuertit. Indibilis ac Mandonius fratres, 
qui eadem spe qua milites et leuitate barbarica rebellarant, cognoscentes 
tandem sue spei suique consilii uanitatem, sensim ab ancipiti ac feruida 
conspiratione refrixerant, suspensis animis expectantes discordie militaris 
euentum sperantesque, si militibus pepercisset, qui quo plus fidei deberent 
eo plus perfidie admisissent, et sibi quoque parsurum. [32] Ubi uero durities 
uindicte castrensis innotuit, exemplo territi ac de misericordia diffisi ad 
armorum spem ceptique perseuerantiam rediere, cumque omnibus copiis et 
sotiorum auxilio in aciem sunt reuersi. [33] Peruicacia scelerati hostis 
exasperatus Scipio et, ad plenum sibi conciliatis et stipendio et omni 
affabilitate militibus, moturus castra magnifice adhortatus exercitum: non ut 
ambiguum ad bellum sed ad certam uictoriam suppliciumque de ingratis 
pessimeque meritis exigendum sequerentur se, non ut paulo ante ad 
castigationem ciuium meste ac lente, sed ad penam hostium auide atque 
alacriter properantem, non meritum, non patriam, non mores, non studia, 
non arma, non habitum, non linguam, non animos, non conuictum, denique 
comune secum nichil habentium preter ultro contractum ac distractum 
fedus leuiterque datam et nefarie uiolatam ac negatam fidem. [34] His ac 
similibus accensos ad hostem ducit. Quem, cis Hiberum amnem 
quartodecimo deprehensum die et se prelio offerentem, bis acie uictum fudit 
non parue hominum strage; et secunda quidem congressio angusta fuit in 
ualle ubi, nullus cum pateret ad fugam exitus, pugna fuit atrocior 
cruentiorque uictoria: ad extremum tamen cesi hostes omnes qui in ualle 
constiterant, capta insuper castra et in his hominum tria milia atque aliarum 
multiplex rerum preda. [35] Pars hostium quam angustie non ceperant, 
proximum in tumulum euecti tanquam prelii spectatores, fuge spatium 
habuere, inter quos fratres ambo belli duces euaserunt. Qui cum se se in 
tutum recepissent, damnataque concorditer omni spe quam in armis 
habuerant ad expertam notamque mansuetudinem confugere decreuissent, 
missus est ad romana castra Mandonius a fratre, forte ideo quia minor, ut 
ipse in faciem offersi iras et iurgia uictoris exciperet atque ita, ut sic 
dixerim, uultus sui clipeo fraternum tegeret pudorem. [36] Qui, Scipionis ad 
genua prouolutus et errorem fassus et supplicio, quodcunque uictori 
libuisset, seque fratremque suum offerens, humiliter ueniam cum petisset, 
acriter quidem ipse simulque absens frater increpiti, quantumque flagitium 
contra se non talia meritum perpetrassent admoniti atque edocti, tandem 
ueniam receperunt ab eo qui uix illam negare didicerat. [37] Hanc cum 
daret, uictis arma non abstulit nec eorum urbibus presidia imposuit neque 
ullos accepit obsides, cum hec omnia dedititiis fieri mos antiquus 
Romanorum esset; factoque egregio eque uerbum addidit magnificum, esse 
ea dicens haud satis generosa pignora seruande fidei de rebellione 
timentibus: se nichil inde solicitum, et illorum fidem siqua esset experiri 
iterum malle uoluntariam liberosque animos quam coactos impotentia 
rebellandi; proinde, si sibi utile arbitrarentur, rebellarent et pro libito 
insanirent, non semper forte tam facile misericordiam reperturi; non se ab 
immeritis obsidibus sed ab ipsis, hisque non inermibus sed armatis, neque 
arcium presidio sed equis in campis et aperta acie, si res poscat, lese fidei 
supplicia petiturum. Hec Scipio. [38] Illi autem, bis seruati frustraque 
moniti, nichilominus tamen post reditum eius in Italiam denuo rebellarunt, 
nec offensa nec spe alia impulsi aut omnino aliam ob causam, nisi quod 
ingens admiratio Scipionis ceterorum omnium romanorum ducum 
contemptum animis inuexerat; nullum alium mirari poterant aut uereri; 
omnes qui fuissent Rome cleri bellis absumptos, hunc unum clarissimum 
superesse preter quem nichil metuendum esse persuasum erat. [39] Re 
experti autem didicerunt esse non solum alios Romanis duces, sed ipsius 
etiam Scipionis dimissos in Hispania legatos eorum insolentie satis esse. A 
quibus uicti ambo, et per suos populares, quibus aliter spes uenie non 
dabatur, captus traditusque Romanis ad supplicium Mandonius fuit; nam 
Indibilis in acie et ingenti suorum strage fortiter pugnans pilo terra affixus 
occubuerat. Sed reuertor ad ordinem.
[40] Mago itaque, Hamilcaris filius Hanibalis frater, qui prima horum ex 
rebellione ac seditione illa castrensi plurimum uane spei cupida mente 
conceperat, ita ut senatui Carthaginensium suaderet classes et exercitus 
reparandos, sequendumque qua fortuna iter panderet, ac summa ui 
Hispanie regnum traditum a patribus et ereptum ab hostibus repetendum, 
tandem uirtuti romani ducis in dies cunta succumbere eique difficultates iam 
cessisse omnes uidens, desperato consilii successu Gadibus, ubi aliquandiu 
nutanti animo fuerat, abiit non ciuibus modo sed templis fede spoliatis. [41] 
Cumque redire in Africam cepisset, flexit iter, iussus a senatu cum ea classe 
quam haberet et cum quanto posset exercitu, uel amicitia uel mercede 
contracto, in Italiam proficisci seque fratri coniungere, neque per ignauiam 
pati tantum bellum tanta ceptum uirtute ac felicitate lentescere. Sic publico 
ille paruit precepto, haud meliore quidem fato quam frater Hasdrubal 
profectus. Quo digresso Gaditani, auaritiam ac seuitiam punicam non 
ferentes, illico, quod nequicquam ante tentauerant, se Romanis dediderunt.
[42] Iandudum ante hanc deditionem Scipio abitum meditabatur; prius 
tamen quam abiret Massinissam, sue uisionis ardentem desiderio, uoti 
compotem facere cupiebat; quod tandem Martio operam dante completum 
est. Qui a duce premissus ulteriorem in Hispaniam, Massinisse, hanc ob 
causam Gadibus tunc degenti anxieque peragende rei occasionem 
expectanti, clam per nuntios notum fecit haud procul abfore quem optaret.
[43] Sequebatur enim Scipio quem premiserat et, tantus est uirtutis 
splendor tantum amicitie studium, qui Romam hoc est ad Orientem animo 
properabat corpore ibat ad Occidentem, non sine magni utique lucri spe, ut 
prereptum hostibus tantum sibi ac patrie quereret amicum, cui si uotiue 
successerit nulle profecto diuitie pares sunt, fuitque tam generose mercis, 
qualem docuit exitus. [44] Nam Massinissa, rem ut erat intelligens, apud 
eos qui tum Gadibus preerant questus, quod in insule breuioris angustiis 
equi otio equitesque pigrescerent, sibique atque aliis incommodi inopiam et 
paterentur et facerent, ut ad predandum egredi permitteretur obtinuit. 
Quod ut factum est, tres e suis principibus ad romanum ducem misit 
precepitque ut duo apud eum obsides remanerent, unus ad se nuntius 
rerum et itineris dux rediret; quo reuerso tempusque et locum nuntiante 
colloquii, processum est ubi paucis comitantibus sunt congressi. [45] Et 
quanquam rex ignoti uiri ex actibus, quos partim audiendo partim 
experiendo ac didicerat, ipse sibi et uultus et totius corporis augustissimam 
ac serenissimam animoque simillimam finxisset imaginem, longe tamen 
augustiorem atque sereniorem repperit quam mente conceperat; et, preter 
elegantissimam naturalem formam frontique insitam maiestatem plusquam 
regiam, exterior ipse habitus non muliebri mollitie infectus, quo libenter 
formosi atque eneruati iuuenes uti solent, sed uiro dignus ac milite animique 
habitum pre se ferens, et coma humeris sparsa mulcebat detinebatque 
oculos pars etatis uirentissima, ut que nondum trigesimum attigisset 
annum, cuius florem, quod plerisque iuuenibus accidit, uelut ex egritudine 
reformatum et robori multum addidisse diceres et decori. [46] Itaque illum 
intuens Massinissa leto stupore perfusus, quod primum loqui potuit, de 
remisso liberaliter nepote gratias egit atque ex illo suum erga se propositum 
affectumque animi gratis uerbis exposuit; dilationem uero difficultatibus 
excusauit: ad amorem cultumque uiri nulla re alia quam uirtute et claritate 
nominis motum se sperare amicitiam stabilem fore, que radicibus tam 
honestis innixa esset; se quidem ad ipsius et populi romani obsequia 
paratum animum habere, que etsi prius habuerit non potuisse prius 
ostendere neque, ut potuerit, multum in se peregrina atque externa in 
patria auxilii futurum; in Africa autem, ubi etsi durior fortuna, regia tamen 
sibi esset origo, plus se momenti aliquid habiturum ad gerendas res; 
denique totis uiribus enisurum ne cuiusquam alienigene erga eum ac 
Romanos conspectior fides esset, neque uero diffidere, si Scipionis auspiciis 
in Africam transeatur, cito perituram esse Carthaginem. [47] Hec dicentem 
prono animo dux romanus amplectitur, et affatu quidem et indole ac uirtute 
regia in uultu iuuenis eminente delectatus. Fide mutua datis dextris 
amicitiam firmant. Utinamque pari fide omnes amicitie iungerentur, ut nec 
euo omnia consumente consumerentur, neque leuibus causis contracte 
leuioribus soluerentur et sepe, quo nichil est turpius, in tristes inimicitias 
uerterentur! [48] Finito colloquio iuncti animis corporibus separantur: ille de 
consensu ducis ad auertendam suspitionem uicina depopulatus, Gades unde 
uenerat reuersus, hic Terraconem, Scipionum opus. Nequem moueat quod 
tam sepe locum illum repetit, sicut nec illud quod Carthaginem primum 
inuasit, opus Hasdrubalis Penorum ducis.
[49] Peractis omnibus que ad Hispanias attinent, captis aut euersis urbibus, 
placatis compressisque seditionibus, cesis fugatisque hostibus, partis 
externis amicitiis, composito rerum statu et legatis dimissa prouincia, uictor 
Scipio Romam rediit. Et, quanquam non triumpho tantum sed triumphis 
digna gessisset, sine triumpho tamen introiit, quia sine magistratu ordinario 
gesta erant. At triumpho quolibet maior erat hominum fauor et opinio et 
concursus ad spectandam faciem uictoris, nouis actibus antique spei additis, 
que de hoc a puero animis insederat, cuntis iam inde presagientibus ab hoc 
uno finem bello punico impositum iri. [50] Proximis ergo comitiis summo 
omnium consensu consul factus eique decreta Sicilia prouincia est. Cumque 
ipse et uirtutis conscientia et prosperitatis fiducia non bellum modo ut 
gereret sed finiret sibi commissum et crederet et iactaret, atque ad hoc 
tenderet ut, sine quo non posse finiri bellum diceret, permitteretur ei 
legiones in Africam transportare, idque si senatus negaret a populo 
petiturus uideretur, magna patrum parte iuuenilibus inuidente seu non 
fidente consiliis, de hoc ipso inter Fabium Maximum principem tunc senatus 
et Scipionem preclaris orationibus altercatum est. [51] Quas quidem ego, 
etsi cognitu pulcre essent, quia promisse tamen breuitati obstabat, et michi 
consulens et lectori pretereundas censui; unum nullatenus silentio 
obruendum ratus, quod maxime ad pernoscendam animi magnitudinem 
huius, de quo loquimur, ducis attinet. [52] Cum enim Fabius modis omnibus 
persuadere niteretur, nature ordinem esse sua prius tueri quam inuadere 
aliena, nec sat tutum premente italos fines Hanibale maria transire, nudare 
patriam presidiis suis, et proxima deserentem longinqua atque ignota 
perrumpere, esse nempe uictoriam in Italia quam in Africa non modo 
faciliorem sed etiam clariorem, utrunque constantissime pernegauit Scipio. 
[53] Nam et tutius cum hoste confligere in illius patria quam in tua, ubi non 
tuarum illi sed illius tibi uirium accessio ad uictoriam collatura sit, et a te in 
illum quam ab illo in te omnes belli minas ac damna conuerti teque in suos 
ingressum fines archana illius introspicere quam illum tua; et inferre 
periculum quam uitare; idque si aliunde nesciretur, exemplo ipsius Hanibalis 
notum fieri, qui non tantum suis sed italicis uiribus Italiam afflixerit, quod in 
Africa bellanti accidere nequiuisset. [54] Mutandas igitur belli uices, 
meliusque hostes quod diu fecerint aliquando passuros; Romanos uero non 
modo plus uirium in Africa habituros, sed plus etiam animorum, qui maiores 
semper esse soleant inuadentibus quam inuasis; proinde, ut alia cunta sint 
paria, par utrobique difficultas par labor parque discrimen, illud tamen ad 
gloriam romani nominis pertinere famamque posteritatis, esse Romanis 
animos non solum ad Italiam defendendam sed ad Africam etiam 
oppugnandam. [55] Itaque, tametsi eque faciliter seu etiam aliquanto 
facilius in Italia uinci Hanibal posset, uinci tamen honestius in Africa, et 
magnificentius a se illum in Africam trahi quam se ab illo in Italia detineri; 
nichil unquam agentem semper pati et agentibus obluctari miserum; 
agendum potius audendumque, quo cepta deleatur infamia, ne uulgetur in 
finem gentiumque et regum mentibus hereat fuisse Carthaginensibus unum 
uirum, qui sit ausus quod romanorum procerum nullus auderet: denique 
non uictorie tantum sed et fame studio in Africam transeundum.
[56] His atque aliis obtinuit ad extremum Scipio ut liceret ei quod expediens 
reipublice iudicasset. Tunc Etrurie atque Umbrie populis et in bellum et 
precipue in nouam classem ultro certatim auxilia offerentibus 
prebentibusque, mira classis celeritate confecta est. Interim uero ludos, 
quos in Hispania tempore militaris tumultus uouerat, peregit; moxque in 
Siciliam traiecit. [57] Eo ubi peruentum est, omne illi ordinandi exercitus 
atque itineris maturandi studium fuit; et primum quidem ad hoc animum 
intendit, ut expertos et multis stipendiis probatos milites eligeret, 
maximeque illos qui sub Marcello militauerant, quod eos sub tali duce cum 
omnis discipline militaris tum expugnandarum urbium arte doctissimos 
speraret, quorum opera, nullis iam curis mediocribus inhians, se usurum in 
oppugnanda Carthagine prouidebat animo. [58] Milites quoque qui cannensi 
superfuerant excidio, auidos sub nouo duce ueterem ignominiam purgare, 
nequaquam spreuit, quamuis a senatu ducibusque aliis spretos et multa 
notatos infamia. Sciebat enim cladem illam non ignauia militum acceptam 
sed temeritate consulis, eosque, et campestribus preliis et similiter urbibus 
inuadendis expertos longissimaque militia duratos, stimulante insuper 
uerecundia infelicis pugne, ituros promptius in omne discrimen cogitabat 
nec parsuros uite, quam sibi ciuibusque suis uilem adeo fecisset unus uite 
dies. [59] Non tamen omnes passim admittendos existimans, singulos 
circumspexit ut, relictis inutilibus et in locum eorum subrogatis aliis ex his 
quos in insulam aduexerat, legiones duas expleret militum cannensium. 
[60] Erant preterea circa latus consulis trecenti iuuenes romani, omnes et 
etate florentes et uiribus prestantes quibusque preter arma et equos nil ad 
strenue rem gerendam deforet; hos iampridem Scipio contemplatus fuerat, 
iussuque eius in exercitu otiosi uersabantur, consiliorum ducis ignari et 
mirantes quid ita inermes armatis immixti tenerentur; nec uero arma et 
equi quibus instruerentur in promptu erant, nec fatigato erario atque 
exhausto facilis conquisitio. [61] Consilio ergo subueniens egestati, trecentis 
siculis iuuenibus equitibus, qui ex omnibus genere ac diuitiis precipue 
florebant, precipit ut armati secum in Africam traiecturi ad certum diem 
conuenirent. Quod preceptum cum illi non sine merore et tacitis querelis 
exequerentur, prefixa dies aduenit. [62] Scipio eos ut iussi erant conuenisse 
intuens et iam ante presagiens quod erat, inuitos illos in longinquam 
militiam ituros propinquosque et affines eorum haud sane letis oculis 
profectionem suorum tam ambiguam uisuros, sic tranquilla eos fronte et 
mitibus uerbis alloquitur et 'Relatum' inquit 'est michi uos preceptum meum, 
quod rei publice necessitas cogit, grauiter eccepisse; proinde dicite intrepidi 
absque ullo metu offensionis mee, dicite, inquam, dum remedii tempus est 
et priusquam in discrimina uentum sit, quid cuique est animi'.
[63] Ad hec unus ex eo numero, natura promptior fortasse, 'Quando' ait 
'cum bona uenia loqui sinis metumque tue indignationis omnem preripis, 
pro me ipse profiteor, malim equidem, si mei fiat arbitrii, militiam 
detrectare et inter necessarios meos domi quietam in pace uitam agere 
quam in bellum ire'. Tum Scipio: 'Quando palam michi loqueris, ego tibi 
uicarium' inquit 'dabo, qui pro te munus hoc subeat'. Quod cum ille letus 
amplecteretur, uni ex Romanis inermibus in medium prolato arma et equum 
tradit adolescens siculus. Id exemplum secuti omnes quibus quies esset 
carior quam gloria, cum bona gratia iubentis exemptum iniuncto labori 
equitem uidentes, cupide ac certatim eandem conditionem detrectande 
militie susceperunt. [64] Sic nolentibus et querulis remissa necessitas 
militandi, equi et arma uolentibus et gratias agentibus ablati; quibus armati 
trecenti illi iuuenes instructique sunt, armorumque peritia et exercitio 
firmandi expertioribus traditi, et, natura adiuta studio, uiros fortes ac 
strenuos et illo et aliis multis bellis imperio utiles extitisse fama fuit.
[65] Per hos dies nauibus ad Panormum hibernantibus, Scipio Siracusas se 
se contulit, Lelio cum haud magna classe in Africam premisso, ut uidelicet 
uno tempore per se ipsum afflicte urbi sotie subueniret, quantum in 
preteritis prouidentie ius est, et ne amplioribus saltem uexaretur iniuriis, per 
legatum uero quieti hostium insultaret. [66] Cuius ad Africam appulsu 
tantus repente Carthagini Penorumque urbibus terror iniectus est 
tantumque meroris ex insperata mutatione fortune, ut finitimos et 
longinquos reges ac populos ad amicitiam ineundam seu firmandam, 
nominatim Philippum Macedonie magnis promissis ac precibus inuitarent 
quo in Italiam aut in Siciliam transiret, quin et imperatoribus suis in terra 
italica bella gerentibus auxilia peditum atque equitum elephantorumque et 
nauium ac pecunie magna transmitterent, nichil omnino tantis motibus 
intendentes aliud, quam ut undique conquisitis minis et uaria rerum 
ostentata formidine Scipionem, quem ut fatale fulmen horrebant, ab 
aggressu Africe auerterent ad Italie tutelam. [67] Contra autem Massinissa, 
cuius desiderio omnis celeritas tarda erat, Lelium afris litoribus uolitantem 
et proxima populantem cum exiguo equitatu adiit bellique moras increpuit: 
territis ac turbatis hostibus instandum, nullum fessis respirandi tempus 
relinquendum; Carthagine terrorum plena omnia; Siphacem suis in presens 
bellis implicitum, unde si emerserit fidum nichil sperandum sit, Romanis 
occupandum itaque dum nec eis nocere nec prodesse hostibus possit. Quid 
igitur cause esse cur non Scipio ipse cum exercitu iandudum in Africam 
transierit? Nodos omnes abrumpat ac properet se se in tempore; plena et 
constanti fide et quamuis regno exutum non spernendo tamen auxilio 
aduenturum; nichil magnis principiis cuntatione funestius.
[68] Hec ad Scipionem suis uerbis ferri iubet, sibi uero consuluit ut quam 
primum ex Africa discederet: opinari enim se punicam classem portu 
Carthaginis iam digressam, cum qua solum sine suo duce congredi esset 
ambiguum. Dimisso rege, Lelius luce proxima consilio paruit; [69] classe ab 
Hippone Regio soluta in Siciliam reuersus, et mandata pertulit et uerborum 
stimulos addidit festinanti animo. Scipionem quidem tanti amici monitus et 
querele tangebant; at exercitum nichil magis quam conspecta, plenis dum 
ex nauibus egeritur, preda hostilis accenderat, ut confestim transuehi 
optantibus mora omnis inuisa esset atque inter damna numeraretur.
[70] Ad hunc modum uarie quidem et ducis et militum irritatis ad transitum 
animis, noua cura interueniens differre parumper quod maxime cupiebant 
atque alio spectare compulit. Locros urbem italam, que ad Penos feruente 
illorum prosperitate defecerat, ex hostibus recuperandi subita spes affulsit 
per lignarios fabros quosdam qui, dum ab excursoribus Romanorum cum 
aliis deprehensi et in captiuitate Regium deducti, forte ab exulibus 
Locrensium qui patria pulsi ad Romanos confugerant ibi degentibus 
recogniti, longum cum his, ut post longam fieri solet absentiam, de ipsius 
patrie statu singulisque de rebus colloquium habuissent, inter multa 
promiserant se, si domum remitterentur, arcium dicte urbis (due enim 
erant) alteram prodituros, illam scilicet in qua et morari essent soliti et 
operari. [71] Ab his ergo, qui et patrie desiderio atque amore et aduerse, 
que accersito olim Hanibale eos urbe pepulerat, factionis odio tenebantur, 
redempti illico et remissi sunt; eorumque promissio sicut fidem repperit, sic 
et fidem prestitit. [72] Siquidem, re ut erat ab ipsis exulibus Siracusas ad 
Scipionem perlata, ipse rei aurem non negauit; missique cum eis militum 
tribuni iussique a Regio tria milia armatorum ad agendam rem deducere, 
dum ducis imperio paruissent Locrosque cum scalis nocte media 
peruenissent, signo quod cum fabris conuenerant procul edito, illi ad 
promissa soliciti signum reddidere; atque ita, hinc scalis ab eisdem impigre 
preparatis ex muro demissis, inde aliis que aduecte erant ad mensuram 
arcis ipsius ad murum applicitis, Romanorum multi in arcem recepti 
custodes, quos per menia securos et nichil minus quam talia somniantes 
altus sopor oppresserat, aut precipitant aut obtruncant. [73] Erat tamen res 
adhuc ambigui exitus, excitatis hostibus ad morientium eiulatus atque 
undique ad arma clamantibus, cum Romani illis comparati nunc etiam 
numero pauci essent, nisi clamor ingens inter tenebras eorum omnium qui 
extra resederant Penos, errore pariter ac terrore circumuentos credentesque 
iam omnes intra muros esse, omissa defensione confugere in arcem alteram 
coegisset. [74] Sic promissa Romanis arce tradita, altera uero ab hostibus 
retenta, in dubio nunc maxime res pendebant, hinc atque hinc communitis 
arcibus atque urbe in medio otiosa, in qua crebris potius quam magnis 
insultibus inter partes sepe pugnatum erat, ciuibus aliquandiu neutram in 
partem inclinantibus, sed consilii egenis atque attonitis ad euentum fortune, 
cuius fierent preda uictoria expectantibus.
[75] Poterantque Romani in discrimen incidere, cum presertim qui tunc in 
Brutiis erat ad famam rei excitus Hanibal propinquaret, nisi ciuitas ipsa, 
scelerum memor et Penorum iniuriis fatigata secumque preterita cum 
futuris conferens, ad Romanos tandem sumpto consilio rediisset, tota 
quidem preter arcem illam quam adhuc Peni habebant. [76] Sed et Scipio, 
audito rerum apud Locros statu et Hanibalis aduentu, metuensque presidio 
quod illuc miserat, cui receptus haud sane facilis esset, anticipandum ratus, 
a Messana, quo ut uicinior rebus foret iam ante processerat, secundo illius 
procellosi maris estu, commissa prius fratri prouincia, funem soluit, 
Locrosque perueniens, depositis in terram suis omnibus, urbem ipsam ante 
finem lucis intrauit. [77] Hanibal rei nescius, dato suis qui in arce erant 
signo inchoandi certaminis ut, animis omnium eo conuersis, ipse aduersam 
partem indefense urbis inuaderet, uisurus unde id oportunius inciperet 
muris obequitans, sagitta ictus retrocessit et extra teli iactum castra posuit. 
[78] Inde iterum ad oppugnandum muros dum se Hanibal accingit, pugna 
itidem intra urbem a Penis custodibus arcis incepta et iam scalis ad muros 
admotis, aperta repentino impetu ianua erumpentibus Romanis, ducenti 
Penorum primi obuii cesi sunt. Quo spectaculo permotus primum Hanibal, 
ubi adesse consulem intellexit, omissa spe et recuperande urbis et arcis 
retinende, se in castra recipiens mandauit suis, qui illam obtinebant, ut 
quacunque abitus pateret euaderent. [79] Ipse autem nocte proxima 
sublatis castris abscessit, siue ille presentiam tanti hostis non ferens, siue, 
ut urbanius tanto de duce suspicer, recenti uulnere se prelio iudicans 
inhabilem, siue ita forsitan dispensante fortuna ut, cum supreme uires 
utriusque partis unum in locum conuenissent tantumque generosi sanguinis 
tot per annos in Italie campis et Hispanie fluxisset, aliquid fundendum in 
Africa superesset.
[80] Scipio Hanibalem abiisse ut uidit simul arcem ab hoste desertam 
incensamque, nichil iam sibi negotii Locris esse considerans, conuocatis 
primum ciuibus atque omnibus increpitis, de solis defectionis auctoribus 
supplicium sumpsisse contentus, bona eorum ad illos transtulit quos 
spectata erga populum romanum fides, ut exilio et multis apud suos ciues 
incommodis affecerat, sic Romanis presertim arbitris premio dignos et 
honore faciebat. [81] In omnes igitur partes iustus, compositoque priuatim 
Locrensium statu, iussis autem ad senatum mittere legatos super publicis 
eorum rebus et fortune uiteque modum quem ille decerneret habituris – 
qualemcunque tamen hauddubie meliorem sub offensis Romanis, quam sub 
prelatis Carthaginensibus habuissent –, ipse nichil nisi Africam suspirans, 
nequa eum necessitas in Italia detineret, quam primum cum eo quem 
aduexerat exercitu Messanam repetit, presidio ac tribunis militum Locris, 
quo ad eam urbem capiendam paulo ante premissi erant, ad eandem 
tuendam nunc dimissis sub Pleminio legato (Deus bone, quantum sepe 
maximorum quoque hominum iudicia exorbitant ac falluntur!), perditissima 
belua et qua nulla ferocior fingi potest: auaritie ac uoraginis inexplete, 
intolerande superbie, inhumane ire; et, si morum similitudo amicitias parit, 
mirum ualde unde hec illi cum uirorum optimo familiaritas his moribus, quos 
odisse quiuis mediocriter bonus posset, nisi quod animis alta uoluentibus 
sepe incuriositas et contemptus est uilium, ut qui maxima strenue 
administrent facile fallantur in minimis. [82] Certe Pleminius hic, digresso 
duce, confestim in omne genus scelerum prolapsus ita se gessit, nec solus 
ipse sed tribuni et milites sic certatim et in ciues et in se ipsos cuntis se 
flagitiis inquinarunt, ut breui Carthaginensium nequitiam ac libidibem 
excusarent immeritumque ducem ignarumque omnium, que per illos 
scelestissimos nebulones fierent, graui premerent, que nonnunquam ex 
unius culpa in alterum oritur, infamia. [83] Qui quantus certe uir fuerit quo 
animo quo ue consilio, si fama taceret, «ipsa res loquitur», ut ait Cicero; 
nempe sic uniuersi belli summam mente complexus ut singularibus casibus 
non deesset, ita oculos in Africam iniecerat ut Italiam uel post terga 
respiceret. Sed raro unquam tam excelsa uirtus fuit, quam non afflarit 
inuidia et obtrectatio eorum hominum, quos gloria torquet aliena.
[84] Duplex aduersus Scipionem fama erat: una quod reuersus Locros 
cogniturus de flagitiis suorum, que multa et grauia ferebantur, condemnatis 
tribunis ad absolutionem pessimi omnium legati equo pronior fuisset; altera 
quod in exercitu corrupta omnis disciplina militie et romanus mos esset 
extinctus ipsius ducis negligentia, nimio cultui atque externis ritibus 
indulgentis. [85] De quibus rebus cum ad flebilem querelam locrensium 
legatorum et ad relatum plurimorum agitatum esset in senatu, inter multa 
que non magis in Pleminium quam in ipsum ducem a principibus dieta sunt, 
Q. Fabius Maximus, qui tunc etate et gloria primum in ciuitate locum 
possidebat, seu credulitate nimia, quod quorundam peculiare uitium senum 
est, seu immodico patrie zelo, seu latenti fortasse odio aut liuore – quamuis 
ipse de hoc ultimo se excuset – acri admodum oratione in absentem 
inuectus est Scipionem, imitatorem regie illum insolentie et militie 
corruptorem uocans ac senatus et imperii contemptorem, sine delectu 
seuum indulgentemque militibus, agentem denique cunta pro libito. Ideoque 
sententiam tulit de retrahendo in urbem Scipione abrogandoque eius 
imperio, quod in annum sibi, elapso iam consulatus tempore, prorogatum 
erat. [86] Ita quacunque de causa Fabius, cuius gloriosum iter impedire 
tentauerat, eius ignominiosum et infamem reditum procurabat; 
obtinuissetque fortassis, coeuntibus in id ipsum plurimorum uotis atque 
sententiis, nisi Q. Metellus uir et ipse clarissimus restitisset, indignum esse 
dictitans, quem solum paulo ante, fracta omnium spe ducum, comploratis 
Italie rebus labentique reipublice succurrere ausum ducem tam iuuenem 
elegissent, per quem Hispanias e faucibus Carthaginensium extorsissent, cui 
ad debellandum cum Hanibale excutiendumque hostem a ceruicibus 
finiendumque bellum punicum tanta spe tantoque omnium consensu 
summum imperium detulissent, eternos meritum honores, ad perpetuam 
infamiam reorum in morem, nullis sat ydoneis conuictum indiciis, quasi 
alterum Pleminium indicta causa iam semidamnatum ab exercitu ad tribunal 
retrahi. [87] Valuit uiri insignis oratio, quod et libera et passionum expers et 
ad decus imperii pertinere uisa erat; eoque maxime quod in reliquis, quibus 
Pleminius tangebatur, nulla ex parte Fabii sententiam immutabat, ut scilicet 
uinctus Romam traheretur causamque ex uinculis diceret et, si uera essent 
que legati querebantur et fama uulgauerat, ultimo supplicio plecteretur. 
[88] Eo itaque decursum est ut ex senatus consulto M. Pomponius pretor, 
cui Sicilie curam anni sors illius dabat, quam primum in prouinciam 
accederet et secum senatorii ordinis legati decem, tribunique plebis duo, 
edilis unus ed explorandum singula mitterentur. [89] Quibus ita mandatum 
est ut, si falsa deprehendissent que in Scipionem dicta erant, nichil ei 
dicerent sed sinerent eum cepta peragere; alioquin, si adhuc in Sicilia esset 
inuentus, iuberent senatus uerbis ex insula discedere Romamque reuerti; 
sin in Africam iam transisset tunc tribuni plebis et duo ex legatis, quos 
pretor elegisset, illum sequerentur atque edilis; et legati quidem in castris 
remanerent, donec imperatorem nouum senatus ad exercitum destinasset, 
tribuni autem Scipionem redire compellerent. Qui si forte reliquorum dicta 
contemneret, ad hoc edilem plebis ire placuerat, ut is eum apprehenderet et 
iure potestatis, que apud Romanos sacrosancta erat, inuitum quoque 
retraheret. [90] His preceptis onerati quattuordecim sapientes et electi uiri 
triduo post ab urbe discedunt et recto calle, sic enim uisum erat, Locros 
adeunt. Ibi conuocato ad consilium populo, percontatus est pretor anne quid 
querelarum haberent aduersus romanum ducem, et an scelerum Q. Pleminii 
conscium atque participem Scipionem dicerent: uenisse enim se laturos 
opem sotiis, occursuros iniuriis amicorum; placere senatui populoque 
romano ut Locrensibus recuperata libertate suis legibus uiuere liceat. [91] 
Ad ea Locrenses tametsi, multa prius in senatu questi, ituros iterum se 
Romam dicerent ad Pleminium nunc etiam accusandum, quamuis et pretori 
et legatis et uniuerso populo romano gratias agerent quod calamitatibus 
eorum indoluissent, quantum tamen ad Scipionem spectaret ab omni eum 
tantorum criminum suspitione liberarunt; neque enim ullo modo aut eis aut 
cuiquam sane mentis opinabile, talem uirum tam nefariis rebus non alienum 
penitus animum habuisse, licet ad credendum facilior, ad plectendum legati 
sui scelus potuisset esse seuerior. [92] His auditis pretor et qui secum erant 
Quintum Pleminium et cum eo triginta duos scelerum sotios uinctos Romam 
ad supplicium remittunt. Idque consensu seu iussu Scipionis actum quidam 
scribunt; nam alii uariant. Ibi in carcerem trusi, omnes dignum flagitiis suis 
exitum habuere. [93] Pretor autem ceterique Locris profecti ad uestigandam 
alteram infamie partem, Siracusas ad Scipionem ueniunt. Non illum latuit 
aduentantium rumor; et uie causam et senatus animum presensit, 
cogitansque rebus ipsis melius multo quam uerbis obiectam sibi calumniam 
purgari, quasi rerum inscius benigne illis susceptis hospitio honorificeque 
habitis, diem illum totum dum colendis hospitibus transegisset, insequenti 
luce patentibus illos campis supra litus maris eduxit. [94] Illic eis maritimas 
ac terrestres copias armatas, equitum ac peditum legiones et instructam 
classem ostendit; neque aliter arte ducis ad nutum sub signis stare omnia 
et bellatorum ordinibus atque clamoribus tubarumque et armorum fragore 
resonantia, quam si non amicis ostendende acies ad gaudium, sed hostibus 
ad terrorem eaque ipsa hora terra et mari cum Carthaginensibus supremo 
marte certandum esset. [95] Ostensus preterea castrorum situs, et custodie 
ac militum stationes intentissimo studio suis locis circum castra disposite, 
horrea quoque et armamentarium et machine et officine et quicquid in usus 
belli a prudentissimo atque impigerrimo duce requiritur, ita ut nichil usquam 
esset negligentie aut defectus. [96] Legatos, rebus inspectis, atque 
armatorum nubibus cunta tegentibus et procellas missilium et presentis 
prelii simulacra fingentium, omnium denique alacritate mirabili exercitus 
cupide in pugnam euntis imagine, tanta cepit admiratio ut, suppressis 
orationibus quas rei natura respuebat, leti et taciti et stupentes non ut 
bellici apparatus uel ambigue spei, sed ut certe uictorie nuntii remearent et 
senatui ac populo nuntiarent, aut duce illo atque exercitu aut nullo unquam 
uinci posse Carthaginem.
[97] Sic infamia ut par fuit in gloriam uersa, Scipio omni nisu atque ingenio 
auctis et instructis copiis abitum festinabat, nequi eum noui amplius rerum 
interuenientium detinerent unci. Iamque et senatus, legatorum fameque 
testimonio fretus ac splendore uiri captus, a publicis in illius humeros omne 
belli pondus curamque transtulerat: quando iter arriperet, quos in Africam 
traduceret, quos in insula dimitteret, quibus bellum conditionibus 
administraret; horum omnium per tot senes uni iuueni delatum erat 
arbitrium, raroque unquam tam tenere etati tantum et tam durum pondus 
impositum fuit. Ad hunc modum clarorum hominum purgantur infamie, 
atque obtrectatione inuidorum ceu cuiuspiam manus asperioris 
contrectatione terguntur.
[98] Dum hec Rome atque in Sicilia gererentur Carthaginenses, de euentu 
rerum anxii et quasi in speculis ad circumspiciendum positi unde uel 
periculum uel auxilium appareret, quod in primis utilissimum bello rati erant 
blanditiis aggressi: leuem ac uolubilem Siphacis animum ad se fracta 
Romanorum amicitia reuerti. [99] Huius rei auctor Gisgonis Hasdrubal erat 
qui, filiam adultam formosamque habens cui Sophonisba nomen fuit, ea 
conditione illam regi desponsauerat eoque proposito, ut sue reipublice 
presidium illud ingens et quo nullum maius in Africa esset pridem perditum 
restauraret; ac ne cuntando Scipioni spatium daret prius in Africam 
penetrandi, cuius presentia quid alliciendis animis ualeret expertus norat, 
acceleratis nuptiis in domum generi sponsam transfert amicitiamque inter 
populum Carthaginis et regem firmat, iureiurando interposito unam utrisque 
fortunam eosdemque uel hostes uel amicos fore. [100] Et ne sic quidem 
note fidei satis credens, modo regem uarium casu aliquo Romani ducis 
aspectus ac sermo pulsasset, ut id quoque consilio preueniret, hominem 
naturaliter in libidinem pronum semper et tunc noue coniugis captum 
illecebris hortatus uti legatos in Siciliam ad Scipionem mittat, qui denuntient 
regem Hasdrubali, quem in sua domo uiderit, non amicitie tantum atque 
hospitii ueteris sed noue insuper affinitatis populoque Carthaginensi 
publicorum federum uinclis obstrictum: memorem tamen contracte prius 
secum amicitie, monere ne fortassis in Africam ea transeat fiducia; nam 
quandiu procul ut hactenus bellum gerat, posse quoque se medium tenere; 
ubi primum terram Africam attigerit, penitus non posse natura insitos 
affectus exuere et patrie et uxoris et soceri et parentum; orare magnopere 
nequam sibi necessitatem frangende amicitie dux romanus imponeret.
[101] Legati cum Siracusis solicitum Scipionem inuenissent, mandata regis 
exponunt. Ille autem, tametsi non ignoraret quantum sibi mutatione regis 
ad executionem cepti operis oportunitatis ac uirium decreuisset, ingens 
tamen et inuictus animus omnia ex alto despiciens atque infra se uidens, 
legatis quam primum abire iussis, literas ad Siphacem dedit quibus illum 
uehementer admonuit: uideret quid ageret, quo pergeret, quid consilii 
caperet; non decere regem leuibus imo nullis ex causis firmati secum 
federis obliuisci, neque priuatum ius hospitii secum, neque publicam 
sotietatem cum populo romano diuinique et humani iuris autoritatem, 
postremo neque fidem ipsam datasque inuicem dextras et deum testem 
omnium atque iudicem eludere.
[102] Ceterum, quia legatorum aduentus occultari nequiuerat nec dubium 
erat quin magnum aliquid attulissent, quanquam quid aut quale illud 
ignotum esset, ueritus ne, ut fit, occultata diligentius ueritas se se maior 
erumperet, unde militum feruor cognita tanti regis alienatione lentesceret, 
uocato ad contionem exercitu, uera fictis immiscens: [103] 'Sic est' inquit 
'ut putabam. Tarditatem nostram amici omnes accusant, orantes ut 
discussis morulis copie omnes in Africam transportentur, ne uocanti nos 
fortune defuisse per ignauiam uideamur, ut hactenus uisi sumus. Hoc 
pridem Massinissa per se ipsum apud Lelium questue est, hoc nunc mecum 
Siphax per legatos queritur, iure postulans, si belli consilium fortasse 
mutauimus, id sibi in tempore notum fieri, quo facilius regno rebusque suis 
adhuc stantibus prouideat. Proinde festinandum undique nobis est, quod 
hec nostra cuntatio nil nisi dedecus nobis, hostibus consultandi spatium, 
amicis sotiisque periculum et, ut sunt animi hominum uolubiles, forsan et 
mutationem propositi allatura sit'. [104] His addidit parata esse omnia 
edixitque diem certam, qua omnes nauales ac terrestres copie Lilibeum 
conuenirent: inde enim sibi classem soluere iterque ingredi animum esse 
(qui breuissimus in Africam est transitus). Ita sub obtentu regie legationis, 
que ad impediendum uenerat, profectionis sue tempus anticipauit.


5
[1] Sic prouisis omnibus et quadraginta quinque dierum cibariis in naues 
impositis funem soluit a Lilibeo, peractis ex more sacris et inuocato celitum 
fauore, dignis moribus dei unius auxilio. Soluit autem non habitatoribus foci 
tantum sed legionibus, que ad tutelam insule restabant, et legationibus 
cuntis a Sicilia usque ad litus maris cum Marco Pomponio pretore 
prosequentibus, ad hec inextimabili prorsus omnis generis hominum 
frequentia ad insigne spectaculum confluente. [2] Nunquam alias aut illo 
aut priore bello punico par concursus fuerat; neque id aut ducum numerus 
faciebat aut nauium aut militum multitudo – nempe pro uno qui nunc ibat 
duce duo consules ierant priore bello duoque exercitus consulares et longe 
numerosior classis –, sed alie quedam erant cause: periculi magnitudo uel 
preferiti uel instantis, tot accepte clades, totiens ad extrema peruentum, 
adhuc presens hostis in Italia et quintum decimum iam per annum 
imminens ceruicibus Hanibal, et inter tot tantasque difficultates rerum 
ingens unius iuuenis ac speciosa fiducia, rara quoque et insignis uirtus ac 
gloria, atque ad eum diem inconcussa felicitas, deque his oriens spes 
ciuium metusque hostium gentiumque omnium opinio. [3] His fame stimulis 
excite urbes totis cum populis quanto nunquam alias studio conuenerant; 
omnes preterea iussu ducis cuntis ex naualibus contracte tam onerarie 
quam rostrate naues, pars ad spectaculum pars ad obsequium proficiscentis 
exercitus, ut uix turbis litora uix classibus maria uix uocibus aer celumque 
sufficeret; tanta enim alacritate discessum est eoque militum ardore, ut 
non ad ambiguum bellum ire sed ad certa uictorie premia uiderentur. [4] 
Inde igitur ut ferme omnes greci latinique sunt auctores tranquillo, ut 
Cecilius solus ait procelloso mari et ingentibus celi pelagique periculis 
profecta classis diem unum noctemque in alto fuit; die autem postero in 
conspectu Africe stetit, haud procul a Mercurii quod uocant promontorium. 
Quod prospiciens Scipio, ut sibi sueque reipublice feliciter Africam cerneret 
precatus, flecti cursum imperat et commodiorem alium descensum peti. [5] 
Inter que, cum cadentibus uentis surgens primum nebula noxque deinde 
superueniens conspectum litoris abstulissent, iactis anchoris illa quoque nox 
in fluctibus acta est; die tandem tertio, cum discussis late nebulis cunta 
circum litora patescerent, montis qui proximior extabat nomen Scipio 
quesiuit, responsumque fuit Pulcrum promontorium uocari. Pulcri enim 
nomen apud Liuium est, apud alios Candidum promontorium inuenio. [6] 
Quocunque autem – nam uicina sunt nomina – uocatum audierit, uersis eo 
confestim proris, illic et loci situ et nominis omine delectatus applicuit; 
cumque in ipso nauis exitu offenso pece cecidisset, turbatis omnibus 
fedumque omen horrentibus, ipse ut erat inuicti et nichil omnino metuentis 
animi sed omnia in partem optimam detorquentis, lete uersus ad suos: 
'Audite,' ait 'o milites, Africam oppressi'. [7] Sic egressus in terram cum 
exercitu hauddubie ingenti, quanquam de numero sit scriptoribus indecisa 
lis, proximis in collibus castra posuit, qui cum prius Anthei regna dicerentur, 
quod trux ibi regnasset atque occubuisset Antheus oppressus ab Hercule, 
ex tunc nouum aliud nomen et clarius nacti Castra Cornelia dicti sunt.
[8] Primo statim Scipionis aduentu Africa tota contremuit; hominum et 
pecorum fuga ex agris in urbes se se pleno agmine recipientium uicinis 
ciuitatibus precipueque Carthagini tantum trepidationis atque tumultuum 
attulit, ut ad arma subito conclamatum fuerit, et porte urbis limphatico 
pauore clauderentur, stationes quoque disponerentur et armatorum uigilum 
per muros excubie, non aliter quam si eodem temporis momento a nauibus 
in ipsas arces esset impetum facturus.
[9] Experimento nempe compertum est repentinis et improuisis casibus 
consternari maxime animos mortalium; atque Carthaginensibus noua et 
insueta omnia: qui quotidie prosperos de Italia rumores accipere in 
consuetudinem adduxerant, uersam subito fortunam atque intra suos fines 
bellum et letos nuntios parari de se hostibus prouidebant; quique per annos 
iam circiter quinquaginta Romanorum in Africa nisi tumultuaria arma non 
uiderant, nunc castra apertisque aciem campis et classem punicis infestam 
frementemque litoribus et, quem pre omnibus metuebant, Scipionem 
ducem ante oculos cernebant. [10] Cui quem ex omnibus suis ducibus 
obicerent preter Hasdrubalem Gisgonis habebant neminem; Hanibal et 
Mago enim fratres in Italia diuisis exercitibus pugnabant, reliqui fere omnes 
aut capti pridem aut occisi erant. Hunc ipsum Hasdrubalem, quem unum ad 
defensionem patrie fata seruabant, etsi clarum ducem crederent, ab eodem 
tamen Scipione uictum in Hispania fugatumque meminerant. [11] Sic cunta 
uoluentibus presidii in armis parum, spei proxime minimum restabat, tota 
denique spes salutis eo maxime uertebatur, ut Hanibal omisso bello italico 
in Africam remearet. Et hic quidem Carthaginis status erat.
[12] Scipio mox ut terram attigit, non procul a litore stationibus militum 
dispositis, per hostiles agros quosdam populatores effuderat. 
Carthaginenses uero, cum diem primum et noctem insequentem pauidi 
obsessorum in morem inter custodias ac uigilias consumpsissent, secundo 
die, residentibus parumper e tanta fluctuatione animis, quingentos equites 
emittunt qui explorent hostium concilia simul et ad mare progressi e 
nauibus exeuntes arceant. [13] Hi dum sero nimis ad impediendum iam 
egressos pergerent, in equitatum Scipionis inciderunt; commisso prelio, 
uictoria Romanorum fuit. In eo congressu Hanno quidam nobilis 
Carthaginensium adolescens, equitum prefectus, occiditur.
[14] Hunc successum quasi futurorum arram tenens Scipio, et litoreis 
peruastatis agris iamque urbe una hostium capta et in ea octo milibus 
hominum, longe lateque metum sparserat; eosque cum preda multiplici 
ibidem inuenta, ne grauaret exercitum, in Siciliam remiserat.
[15] Hec agenti Scipioni peroportune Massinissa superuenit. Quem in 
primordio maxime gerendarum rerum et dux ipse romanus et uniuersus 
exercitus iocundissime uidit, eoque magis quod in omni Penorum equitatu 
semper Massinissam audendi principem et bellorum caput nouerant; 
quantum ergo suis accreuisse tantum uiribus hostium decessisse 
gaudebant. Et ipse quidem rex, ut ait Liuius, longe omnium etatis sue 
maximus fuit plurimumque rem romanam iuuit. [16] Itaque tametsi quas 
causas auertendi a Carthaginensibus animum habuerit incompertum, sit, 
tamen simillimum ueri arbitror habuisse iustissimas, quod et sui et illorum 
mores ut opiner cogunt; neque uero credibile est primam amicitiam frustra 
deseruisse eum, qui secundam tanta in finem fide coluerit. Erat autem tunc 
rex iuuenis generose indolis et ingentis animi, que ipsius amicitiam sine ullis 
externis adminiculis expetendam facerent. [17] Ceterum hoc eius aduentu 
quid auxilii adduxerit scriptorum diuersitas incertum facit: quidam enim 
cum ducentis tantum, alii plerique cum duobus milibus equitum in romana 
castra uenisse illum tradunt. Ego in re tam uaria et ab etate mea tam 
remota quid potissimum sequar aut teneam non habeo, nempe cum ipsum 
Titum Liuium, historicorum meo quidem principem iudicio, uideam non hoc 
aut illud uerum dicere sed, coniecturas sequentem, uerisimilius uideri sibi 
cum paucis uenisse Massinissam, quod ea scilicet tempestate, paterno 
pulsus regno inque eo recuperando frustra sepe fatigatus et uariis casibus 
exhaustus, haud facile in exilii fortuna maiorem equitum numerum 
contraxisse sit extimandus.
[18] Carthaginensibus post perditum Massinissam, quoniam ut dixi maxima 
omnium spes Hanibal aberat, due tantum spes in Africa superesse 
uidebantur: Hasdrubal Gisgonis, genere quanquam atque opibus pollens 
ciuis tamen cui iubere suo quidem iure poterant, et Siphax federatus rex, 
cum quo nichil imperio, prece multum posse eos apparebat. [19] Ambo 
tunc absentes erant; nam et Siphax in regno suo et Hasdrubal post 
contractam affinitatem regiam familiarius socer apud generum uersabatur. 
Neutrum igitur pretermissum: iussus ciuis egenti patrie succurrere, rogatus 
rex amicis opem ferre supplicibus; ad id litere primum nuntiique, post etiam 
legati missi. Iamque uterque se in bellum summo studio parabat. [20] 
Interea tamen, dum habendis dilectibus tempus teritur, Carthaginenses 
conquisitione domi habita quicquid copiarum fuit ad Hannonem, Hamilcaris 
filium Hanibalis fratrem, transferunt, non ignari quantum ille patri fratrique 
bello impar; sed in tanta necessitate publica ducumque penuria, omen eos 
fortunamque bellicose familie secutos, ei potissimum qui ilio de sanguine 
natus esset ducis et nomen et imperium detulisse crediderim. [21] Quicquid 
autem omnino equitum subito fieri potuit dilectu quattuor milium numerum 
non excessit; neque id mirum, diuturnis consumpta bellis iuuentute 
duobusque nunc etiam magnis exercitibus, altero sub Hanibale in Brutiis 
altero sub Magone in Liguribus, longinqua bella tractantibus. [22] Cum hac 
equitum manu Hanno non ausus apertis campis rem committere, Salegam 
urbem – alibi Salatiam inuento – belli sedem sibi delegerat, haud amplius 
quam quindecim milibus passuum distantem a romanis castris que tunc 
Uticam oppugnabant; illius intra muros urbis se continuit. [23] Id cum 
Scipioni nuntiatum esset, Hannonem cum ingenti equitatu haud procul inde 
sub tectis estatem agere, mordaciter et contemptim 'Sint uel plures' inquit 
'tali duce'. Eo uero ad eliciendum hostes cum equitatus sui parte 
Massinissam mittit; quid agere illum uelit admonet, quo illos e latebris in 
apertam aciem atque inde in insidias trahat: se ubi locus tempusque 
poposcerit affuturum. Paret ille et obsequendi auidus et rerum talium 
exercitatissimus; pregressum Scipio ipse subsequitur. [24] Iamque a 
Massinissa cepta res erat, cuius paucitate contempla cum se hostilis 
equitatus raptim nullo ordine portis effundit et ille preceptorum sui ducis 
memor uafre omnia exequitur, nunc pedem referens nunc subsistens nunc 
subito etiam et insultans, nunc audaciam simulans nunc pauorem, paulatim 
ad locum insidiarum traxit incautos. [25] Ibi, iam fatigatis hostibus, Romani 
equis et corporibus indefessi erumpunt; Massinissa ille nunc profugus dicto 
citius se conuertit atque arte punica persequentibus in faciem offert. Prima 
hostium acies, que mille ferme equitum erat, effusis habenis in Romanos 
incidens circumuenta est, neque in re subita cuiquam uel tentare fugam 
licuit: cesi ad unum omnes. In quibus Hanno ipse prefectus occiditur, 
infaustum utique bello nomen, siquidem Hanno primus a Scipione olim 
uictus captusque erat in Hispania, Hanno secundus paucis ante hanc 
pugnam diebus campestri prelio ceciderat, Hanno nunc tertius cadit. [26] 
Que uicinitas preliorum et nominis identitas non legentibus modo sed 
scriptoribus quoque nonnullis scrupulum iniecit, usque adeo ut ex his 
duobus, nam de primo dubitatio nulla est, quidam alterum occisum captum 
alterum tradiderint, alii de secundo tacuerint, ne forte non duorum mortes 
sed unius mors bis inaduertenter narrata uideatur; auctores autem certiores 
huius nominis et captiuum unum et duos interfectos eo usque non dubitant, 
ut et dubitasse alios dicant et que illos dubitare coegerit rationem afferant. 
[27] Inter omnes conuenit, seu capto seu ceso duce hostium in primis, 
omnes qui sequebantur exterritos fugam longissimam per triginta passuum 
milia, prementibus semper terga uictoribus, tenuisse. In qua duo milia 
equitum partim cesa partim capta sunt, in quibus ducenti equites fuere 
Carthaginenses, opibusque aliqui insignes ac sanguine. Sic hostilium 
copiarum uix in finem quarta pars superfuit.
[28] Huius uictorie decus in singulos pro cuiusque merito partitus est 
Scipio, precipuis Massinissam tamen muneribus honestauit. Hac ipsa 
uictoria et Salatia urbs capta seu dedita presidiumque ibi romanum 
impositum; et Scipio, totis septem diebus exercitu per fines hostium 
circumducto, populatus omnia, aliquot urbibus atque oppidis expugnatis, 
ingenti hominum ac pecorum rerumque omnium preda honustus in castra 
reuertitur. [29] Et forte ita accidit ut eo ipso die quo pugnatum erat naues 
ire, que cum priore preda in Siciliam ierant, redirent commeatum exercitui 
ferentes et quasi presagientes ad secundam se predam festinare. Illas cum 
uictor rediens inuenisset Scipio, rursus hostium refertas exuuiis in Siciliam 
remittit. [30] Ipse, omnibus aliis curis liber in presens, ad Uticam 
oppugnandam summis uiribus totaque mente conuertitur, si cepta 
succederent ydoneam bello sedem habiturus. Iam tormenta et machinas 
erexerat; positis iam supra uicinum collem castris et in circuitu classe 
diffusa, litoree urbis muros undique pulsabat obsidio.
6
[1] Iam Hasdrubal exactissimo dilectu tria equitum triginta peditum milia armauerat, nec Scipioni tamen 
appropinquare est ausus antequam Siphax accederet. Iam et ille cum quinquaginta peditum decem 
milibus equitum aderat; enimuero tunc coniunctis uiribus Carthagine digressi Uticam petunt.
[2] Ibi non procul a romanis castris duobus haud multum ab inuicem distantibus in locis castrametati 
sunt; et siue horum aduentu siue hiemis uicinitate effectum est ut dux romanus obsidionem ualide urbis 
intermitteret, tutoque in colle litoreo ferme undique mari cincto sic castra disponeret, ut tuta simul in 
statione et classis et exercitus hibernarent. Illic sane non segnis sed operosa ac solicita hiems acta: 
nullus dies otiosus transiit, nichil unquam de ardentissima ducis intentione remissum, arma et equi et 
naues et omne opus bellicum summa uigilantia curabantur. [3] Ad hec, preter uariam et opimam Africe 
predam, frumentum uestimenta cibi militares et omne genus commeatuum e Sicilia Sardiniaque et 
Hispania totoque ut sic dixerim orbe conuehebantur; consules pretoresque romani, et qui in Italia et qui 
in prouinciis erant, pene quorum obliti munerum, unum animis uersi omnes in Scipionem, illi 
intendebant, illius nutum obseruabant, non aliter de Africa soliciti suspensique animis romani omnes 
magistratus quam si Africam quisque prouinciam sortitus esset. [4] Ad quod hinc eos ipse rerum status 
urgebat, qui precipue in his locis inque uiri huius manibus uertebatur, hinc ipsa uiri ueneratio, in quem sic 
respublica omnis incubuerat, cui, cum prius in annum ut mos fuit, nunc non temporis sed belli spatio, 
usque in finem scilicet, a senatu prorogatum erat imperium.
[5] Inter multas quidem et uarias curas, que per hiemem totam animum Scipionis exercuerant, fuit illa 
non ultima ut, siquo modo fieri posset, abruptam Siphacis amicitiam repararet. Ipsum ergo et secum et 
cum suis contracte confracteque simul amicitie clam per nuntios admonebat, siqua forte uerecundia, 
siqua memoria tanti amici eousque uolubilem animum inclinaret ut uoluptatibus satiato tandem iam 
libidine potior fides esset. [6] Ille autem eque inter Penos Romanosque concordie, ut utrique suam in 
patriam redeuntes alienam in pace dimitterent, se sequestrum potius quam durante bello uel Romanis 
auxilio futurum uel Carthaginensibus defuturum offerebat. [7] Quod responsum, quanquam a proposito 
Scipionis longe esset non tam pacem quam uictoriam meditantis, usque adeo ut sermoni regio primum 
aures uix preberet, indignans quod de sua requisitus de aliena pace tractaret, postea tamen attentius 
secum ipse recogitans intellexit feliciter rem gerendi oblatam sibi his uerbis occasionem. [8] Iam uero et 
hiems abierat et bella redierant, iam Utice obsidio repetita iamque ibi omnia intentissime gerebantur, iam 
uiciniora castris romanis castra hostium erant, ut nonnisi septem milia passuum interessent, nec iam 
amplius instantis hora certaminis trahi posse uidebatur. [9] Prebere autem Scipio aurem uerbis, quibus 
certe animum non prebebat, et conditiones a rege delatas non respuere, proque hac re ire nuntii ac 
redire, multi quoque cum legatis ad regem uiri fortes peritique militie seruili habitu transmitti, nunc hi 
nunc his redeuntibus alii, quo scilicet et status hostium et castrorum situs plurium oculis subiectus notior 
esset in tempore; dumque legati studiose protrahunt sermonem atque ut fit uerba ex uerbis eliciunt, illi 
per castrorum ambitum simulata leuitate discurrere hac uagantes et illac atque ubique singula ex 
commodo contemplantes. [10] Inuenio apud nonnullos auctores duxisse eos aliquando etiam inquietum 
equum, quem de industria solutum et castris errantem dum sequuntur, omnia liberius perspexisse nullo 
nedum prohibente sed ne auspicante quidem: quis castrorum introitus quis exitus, qui uigilum qui 
militum mores, quid inter regem et Hasdrubalem interstitii esset, quod agende rei tempus quis modus 
oportunior; nullo demum ordine multa desidia apud hostes agi omnia, castra regis arundinibus aridis 
materiaque incendiis apta constare. [11] Postremo, cum iam satis itum satis reditum satis exploratum 
esset resque satis multis cognita ac perspecta, atque ex frequenti colloquio pacis spes, ex spe pacis 
incuriositas ac segnities in castris hostium solito maior inualuisset, legati romani nolle amplius ducem 
suum longis pendere tractatibus asserunt, itaque nisi ad certum aliquid prohibitos se reuerti: proinde, 
seu regis uoluntas transigendo negotio satis esset, seu Hasdrubalis ac Penorum consensus exigeretur, 
maturaret quicquid id esset absoluere; pacem prorsus ac bellum simul esse non posse; alterum abici, 
erigi alterum oportere. [12] Dum super his ergo rex Hasdrubalem, Hasdrubal senatum suum consulit, 
Scipio que necessaria bello essent summa conquirit cura, nec ullum temporis momentum inutiliter labi 
sinit. [13] Ceperat iam et regis et Carthaginensium animos, quod bellatoribus uiris est pessimum, 
quidam hostium contemptus; quem opinio illa pepererat, fieri non posse ut dux tantus tot nuntiis ad 
Siphacem missis tam intentum se se pacis negotio prebuisset, nisi suis uiribus diffideret. Sumpta hinc 
audacia nuntius regius cum responso ultimo ad romanum ducem mittitur. [14] Id quale fuerit incertum 
habeo, nisi quod, dum nescio quid iniustum et asperum nuntiasset, Scipio, letus frangendi indutias 
causam omnem hostis ab insolentia processisse, speransque per hoc sibi cum iustitia materiam cari 
regem quem amicum facere non posset ipsis cum hostibus opprimendi, patienter nuntium audiuit et, 
quanquam responsi certus, distulit tamen seque rem in concilio positurum ait. [15] Id an fecerint rursus 
incertum est. Ceterum die proximo euocatum ad se nuntium alloquitur et 'Vade' inquit 'dominoque tuo 
nuntia me quidem pacem suasisse, persuadere autem concilio nequiuisse. Hec igitur summa est: Romani 
cum Carthaginensibus pacem nullam uolunt, secum uero non aliter quam si Carthaginensium amicitiam 
dimiserit'.
[16] Sic fractis indutiis, nequid in eo quod animo uoluebat doli aut perfidie notaretur, et conuulsa 
radicitus pacis spe ueris initio per hiemem intermissa bella redintegrat et primum quidem totis uiribus 
terra marique Utice auget obsidionem, duplici ad eam rem consilio inductus: hinc ut aliud agendo quod 
potissimum intendebat occuleret, animosque hominum ad ea tantum que sub oculis essent cogitanda 
diuerteret, et sic minus cautos in periculis efficeret; hinc ut ciuitati plus terroris incuteret et calamitatibus 
pressam suis contineret ne, se ad hostem progresso, erumpendi sibi sumeret audaciam.
[17] Conuocato deinde concilio et Massinissa qui partis aduerse statum plane nouerat in consilium 
adhibito, atque exploratoribus que in castris regiis uidissent iussis expromere, ordine omnibus auditis 
sententiam ipse suam aperit; tribunis militum quid facto opus esset admonitis, ad extremum imperat ut, 
cum primum classicum cecinisset, armatas illico legiones extra uallum educerent. [18] Occidente sole 
uexilla populi romani castris efferri ceperant; prima uigilia egressi omnes et copie campis explicite. Lentis 
hinc gressibus ad castra hostium absque ullo strepitu sub intempesta nocte peruentum est. Scipio Lelium 
Massinissamque premittens cum parte exercitus, qui castra regis incenderet, seuocatos multis precibus 
onerat, et utrunque obsecrat per se ipsum per amicitiarum fidem per reuerentiam romani nominis ut 
nocturnam celi caliginem prouida mentis luce discutiant. [19] Sic dimissis illis ipse aduersus 
Carthaginenses et Hasdrubalem aciem ducit. Ante tamen quam illos inuaderet, mediam inter duo hostium 
castra uallem tacitus occupat; nec multo post castris regis iniectus ignis perque aridam materiam repente 
diffusus longe lateque clarissimum sui prospectum dedit. [20] Noctis medium erat. Exercitus regius 
fortuitum suspicatus incendium – omnino enim nichil tunc ab hoste timebatur –, dum inermis ac 
semisopitus accurreret, magna strage deletus est. Nudi alli in armatos lapsi occumbebant; alios uix 
somno graues oculos attollentes in ipsis tentoriis flamma consumpsit; fugientes alii effusis cursibus atque 
alii super alios casuque miscente conglobati et uicissim nunc ruentes nunc impulsi et ab insequentibus 
oppressi, in ipso castrorum limine non capientibus turbas angustiis extincti sunt. [21] Nox, tenebre, 
metus, horror, trepidatio, somnus, incendium, hinnitus equorum et armorum fragor, conclamantium 
uoces et gemitus morientium incerta omnia et terribilia faciebant. [22] Contra autem ad id spectaculum 
carthaginensium castrorum uigiles primum, deinde alii erecti, et ipsi quoque rerum inscii nec iniectum 
sed obortum incendium extimantes ad ferendam sotiis opem, non aliis quam que ad incendia ferri solent 
armis instructi, neque catheruatim sed sparsim, ut sors dederat uiciniorque exitus, erumpunt. [23] Ut 
uero quisque pedem castris extulerat, mox per umbras noctis incautus inferebatur in romanam aciem. Ibi 
cedes omnium asperrima: detruncati ad unum discerptique pecudum more uagantium et incidentium in 
luporum greges; idque non tantum odio sed cautela, ne dilapsus forte aliquis rem ut erat aliis nuntiaret. 
[24] Sic obuiis omnibus interfectis, uno impetu inter cesorum cadauera confusosque hostium clamores, 
nullo usquam ad custodiam intento, castra Carthaginensium – quod suis paulo ante digrediens se 
facturum dixerat – patentibus portis in consternatione nocturna dux romanus ingreditur incenditque; et 
siquid flammis omissum, gladiis actum est. [25] Rex atque Hasdrubal soli cum parte exigua lacere 
multitudinis elapsi, per tenebras euasere; quadraginta hostium milia ferro atque igne consumpta, 
quinque milia et eo amplius capta, quorum multi nobiles fuerunt et carthaginenses undecim senatores, 
equi numidici supra duo milia septingentos, elephanti sex capti, alii perierant; captus et, preter ceteram 
predam que flammis erui potuit, ingens quoque cumulus armorum. [26] Et preda quidem data militibus; 
arma ignibus uictor dedit consecrata Vulcano, cuius ope in exurendis castris hostilibus se adiutum 
extimabat, dignus nisi fallor et credere et sperare meliora. Ad hunc modum duo castra duosque hostium 
exercitus nox una deleuerat.
[27] Et rex quidem haud procul inde ualidum ac munitum locum occupauerat; Hasdrubal uero, paucis 
primum comitantibus deinde autem pluribus iter eius prosequentibus in uicinam Africe ciuitatem 
confugerat, sed mox metu Scipionis inde etiam abierat. [28] Scipio fugientem insecutus, cum ad urbem 
ipsam peruenisset, illum quidem abiisse, portas autem apertas ciuesque se et sua romane fidei 
committentes inuenit. Quam ob causam clementer habitos et nullis affectos incommodis relinquens, duas 
urbes alias resistentes expugnauit ac diripuit, predam inter milites partitus.
[29] Hoc torrente successuum impulsis stratisque animis Penorum, Carthagine terror dolorque unus erat 
sed consilia diuersa. Quod Hasdrubal presagiens reditum in patriam maturauerat ut nutantes sua 
presentia confirmaret, ne fortassis ex desperatione penitendum pudendum ue aliquid decernerent; 
nouerat enim ciuitatis principum uarias et quorundam abhorrentes a belli consilio uoluntates. [30] 
Compresso igitur parumper metu publico magni ciuis aduentu, senatus carthaginensis ad consilium 
uocatur. Erant Carthagine, ut in magnis sepe urbibus, factiones ac secte uarie mutua emulatione 
flagrantium et in re publica multum diuersa imo aduersa sentientium, in quibus due insignes ac 
longissime dissidentes eminebant; et quamuis ut fit non eque ciuium opes essent nec una potentia, erat 
tamen in consulendo una omnium libertas. [31] Harum uero altera, rebus bellicis assueta, nullam pacis 
mentionem poterat audire; huius caput erat Barchina familia illustris ac potens, unde Hamilcar Hanibalis 
pater genus traxerat, uir tanta belli gloria ut apud suos Mars secundus diceretur, et nunc Hanibal ipso 
etiam patre superior, qui inter arma nutritus ab infantia inter arma senuisset, fratres quoque eius 
multique alii; sed omnium princeps erat Hanibal. [32] Pars altera bello pacem consilio saniore pretulerat 
quidem semper, sed et semper insanorum suffragiis uicta discesserat; huius auctor erat Hanno quidam, 
uir iustus et iam senio grauis, omniumque meo certe iudicio quos ciuitas illa tulit prudentissimus. Hic ante 
annos quinquaginta bello punico priore fuerat et, coniunctam cum fortuna Romanorum uirtutem 
contemplatus, aduerterat leta semper Carthaginensibus primordia fuisse bellorum, exitus autem tristes 
ac miseros principiisque dissimiles; ideoque memoriter transacta presentibus conferens, prosperitatem 
belli uolubilem metuebat et qualibet in fortuna aut accipiendam si forte oblata esset, aut ultro etiam 
expetendam a Romanis pacem in omni sermone suadebat. [33] Hisque consiliis aduersam Hanibalis 
audaciam detestari publice suarum materiam contionum fecerat, iam ab initio premonere solitus 
continendum domi et legum frenis coercendum illius tunc adolescentis ingenium: alioquin ex illa ueluti 
fauilla surrecturum incendium, quo eorum uniuersa res publica conflagraret. Nec fides uaticinio defuit. 
[34] Verum his uerissimis grauissimisque consiliis ideo minus semper est creditum, non solum quia 
stultorum uulgique aures sapientium uerbis obstructe sunt, sed etiam quod inter Hannonem 
Barchinosque, Hamilcaremque presertim, uetus odium esse constabat. Hinc in rebus publicis priuate 
simultatis obtentu fiebat suspectior sermo senis, quamuis ea simultas nonnisi e publicis studiis orta 
esset. [35] Congregato igitur nunc ut dictum est concilio, due fuerunt contrarie sententie. Prima pacem 
suadebat, mittendosque de hac re ad Scipionem legatos; hec sententia, obcecatis consultantium 
mentibus, uicta est. Secunda romane magnanimitatis exemplo persistendi in incepto, nec fortune 
succumbendi, sed omni ope reparandi belli erat; sed hec ipsa bifariam subdiuisa. Alii reuocandum ex 
Italia Hanibalem ad tutandam Africam censebant; hec quoque sententia propter Hasdrubalis et Barchine 
secte potentiam, qui Hanibali prorogando eius imperio gratificabantur, audita non est. Alii uero presenti 
potentia et in arma redeundum orandumque Siphacem ut assisteret. [36] Hec potissimum obtinuit; et 
confestim nouus exercitus apud Carthaginem conscribitur et legati ad Siphacem publici destinantur, 
quem omni legatione potentior uxoris amor, non iam puellaribus ut solebat blanditiis, sed gemitu et 
lacrimosis precibus atque obsecratione supplici et miserabili, ad renouandas uires resumendumque 
animum et continuandum patri ac patrie auxilium impellebat. Legatis ergo bene responsum et, factis ad 
uerba sequentibus, paulo post coniunctis iterum copiis rex atque Hasdrubal in bellum redeunt.
[37] Scipio post nocturnam uictoriam, ut nil amplius negotii sibi cum uictis superesse crediderat, ita 
nondum tempus esse ratus admouendi propius Carthaginem exercitum, donec a tergo metuendum 
aliquid restaret, ad obsidendam Uticam reuersus erat, dum ecce preter spem audita reparati belli fama 
dimittere ceptam totiens obsidionem compulit. [38] Relicto igitur situ ualidis in castris leui presidio, ipse 
cum exercitu rursus ad hostes se conuertit, atque in colle procul ab illorum stationibus quattuor aut 
circiter passuum milibus castra locat. [39] Subiectam colli planitiem Magnos Campos uulgo uocitant. Ibi 
cum triduo paruis quotidie res tentata congressibus fuisset, quarta demum luce iusta acie decertatum 
est. Et romana quidem acies dextrum latus equitatu italo, sinistrum numidico sub Massinissa instructum 
habuit; signa legionum triariorumque subsidia in medium coniecta. Duces contrarii leuum cornu Numidis 
aduersus Italicos, dextrum aduersus Massinissam Carthaginensibus instruxerant; mediam aciem 
electissime Celtiberorum iuuentutis quattuor milia tenebant. [40] Gens hec, olim ex Galliis in Hispanias 
mutatis sedibus ueniens, ueteris ac noue patrie commixtis nominibus, qui prius Celte dicebantur 
Celtiberos se uocari maluerunt. De his Scipio ante paucos annos bellum agens in Hispania benemeritus 
fuerat; cuius nunc beneficii immemores, aduersus eum tam procul a patria conducti a Carthaginensibus 
pecuniaria mercede militabant.
[41] Ea res aliis saluti, ipsis exitio fuit. Conserto enim prelio, cum et Massinissa Carthaginenses et italica 
numidicam aciem primo impetu fudisset, cuntus exercitus ab insequendis aliis in Celtiberos uersus et illis 
fuge spatium dedit et hos, nec in fuga propter imperitiam regionum nec in misericordia propter 
conscientiam ingratitudinis spem habentes, cecidit tam diu, donec interueniens nox finem cedibus 
faceret. [42] Hunc euentum in Africa militia Celtiberorum meruit. Reliquorum eo die strages parcior, fuga 
liberior fuit et longior; siquidem Siphax ipse non ante substitit quam se in regnum suum, quod 
longissime aberat, reciperet. Ceterum Scipio, die qui post uictoriam primus illuxit, Lelium et Massinissam 
cum omni romano equitatu simul et numidico cumque electissimis peditum insequi profugos duces iubet. 
[43] Qui quoniam effuse abibant, cum ambos forte non possent, Siphacem cui acrius instabant 
quindecim dierum itinere usque in Numidiam persecuti sunt. Primoque statim aduentu, presenti romani 
nominis timore depulsis inde prefectis eius omnique regio presidio, regnum paternum unde diu 
exulauerat Massinisse restituitur. [44] Tantum ad romani ducis gloriam et amici regis emolumentum hac 
uictoria est effectum; neque tamen aut tot cladibus, aut iactura uiolentius licet opulentius tamen possessi 
regni, aut tantorum hostium hinc uirtute hinc potentia ac fortuna contineri potuit infelix amans, quominus 
nunc etiam non minorem quam prius habuerat tertium exercitum repararet. Tantum contra tot obstantia 
unius ualebat amor coniugis, que diebus ac noctibus egrum illum et miris illecebris obstrictum animum 
fatigabat!
[45] Victor interea Scipio legiones et romana signa circumferens, plurimas Carthaginensium ciuitates 
partim manu ac uiribus partim metu solo superat, et iam honustum predis habens militem, spoliis atque 
captiuis exercitum retardantibus in castra que Uticam obsidebant ad custodiam remissis, ipse expeditior 
Carthaginem uersus iter arripit.
[46] Iamque appropinquabat et secum Martis comites, fuga metus et uastitas. Finecta – id erat loco 
nomen –, quindecim passuum milibus a Carthagine distantem, unde et urbs ipsa et omne fretum in 
circuitu uideri poterat, custodes territi quamuis et natura et artificio ualidum reliquerant. Hunc dux 
romanus occupat.
[47] Dum hec fiunt Siphax, ut diximus, coniugis lacrimis uictus ac precibus soceri bellum integrabat; 
seroque licet intelligens que sine ratione gerantur uix ad prosperos exitus peruenire, atque ideo 
exercitum suum romano more disponens, inque equis armisque diuidendis ordinandisque peditum 
cohortibus atque equitum turmis romane militie consuetudinem, secutus – quam ab illis tribus 
centurionibus didicerat quos ad regem primum contrahende secum amicitie causa magni olim miserant 
Scipiones, a Statorio ante alios qui collegis abeuntibus apud eum oratus substiterat –, maiore quidem 
ordine in aciem rediit sed non prosperiore fortuna; nec procul ab hoste castra metatus constitit. [48] 
Hinc excursiones primum ut mos est; accensis deinde ultro citroque animis et collatis signis prelium fuit. 
Cuius initio superior regis, inclinare prima Lelii ac Massinisse acies uisa erat; tandem tamen insigni 
Romanorum et presertim peditum uirtute mutatus est subito pugne status ut uix, non dicam impetum 
armorum, sed ipsum quoque signorum conspectum pars Siphacis cominus ferre potuerit. [49] Erigunt 
animos interdum extrema pericula. Siphax ubi suorum fugam uidet, siue ut sui capitis discrimine pudoris 
frenum illis incuteret, siue aduerse semper odio militie uiteque tedio mori eligens, dum se hostibus obicit, 
equi uulnere excussus ac circumuentus intercipitur, Leliique uiuus ante pedes sistitur. Infelix! cui ne 
alterum miserie solamen fortuna reliquerit, ut scilicet aut in acie moreretur aut a Scipione caperetur. 
[50] Huius pugne uictoria propter casum regis magna, cedes ut in equestri certamine minor fuit: quinque 
hostium milia non amplius in prelio ceciderunt. Fugientium pars maxima Cirtham regni caput petiit, alii in 
castra redierant. Illic uero nil profugis quam in campo tutius: eodem impetu et castra inuaduntur a 
Romanis, et que in eis inuenta est turba comprehenditur, que duorum milium et quingentorum numerum 
non expleuit.
[51] His repente supra spem precipiti prosperitate peractis, Massinissa, et stimulis martie uirtutis qua 
pollebat plurimum, et uictorie captique hostis ac recuperati regni gaudio erectus, Lelium alloquitur. Dicit 
neque aduersis neque prosperis in rebus locum esse desidie; hortatur ut se cum equitibus impigris 
captiuoque rege precurrere Cirtham uelit: celeritate opus esse, quam prestare uniuersus exercitus non 
possit; sinat se igitur preire, ipse autem sequatur; magnum se ibi aliquid acturum si festinet.
[52] Permittente Lelio Massinissa prior, cum equitatu regem uinctum trahens, Cirtham pergit. Ad quam 
ubi est uentum, ciuitatis principes ad colloquium uocat; illi per muros et propugnacula funduntur, audituri 
dicturique quod res posceret. Ille autem modo minis modo blanditiis animos tentare; que illi, quibus 
domini sui fortuna nondum nota esset, aspernari omnia tam diu, donec sub oculos omnium miser rex in 
uinculis traheretur. [53] Tum uero luctus et ululatus per menia mestissimamque per urbem est auditus, 
et murorum defensio deserta, et gratificandi studio aperte uictoribus certatim porte. Ingressus urbem 
Massinissa, relicto ad portas presidio, ipse regiam que Siphacis fuerat properanter petit: illic nulla 
defensio. [54] Sophonisba, Siphacis ipsius uxor et Hasdrubalis filia, cuius sepe mentio est habita, et 
genere clara et etate florens et forma corporis excellens, obuia fuit in limine, intuensque Massinissam, 
tum uultus tum armorum ex habitu regem sicut erat arbitrata, affusaque genibus et apprehendens 
dexteram, uerba fecit miserabilia. [55] Quorum summa fuit ut de captiua ille sua faceret quicquid animus 
suasisset, modo eam Romanorum manibus eriperet de quibus pessime meritam se sciebat, non solum 
quod filia magni Carthaginensium ducis esset, sed eo maxime quod uirum post contractas secum nuptias 
de sotio hostem fecisset populi romani. Extremum unum obsecrauit ut, si aliter non posset, morte 
saltem, que miseriarum uite huius est finis, eam a Romanorum potestate liberaret. [56] Et preces 
quidem eius generis erant que ad misericordiam inclinare possent, at immixte precibus blanditie uoxque 
et uultus non ad misericordiam modo, sed ad aliud excitarunt et adolescentis et Numide animum. Ardens 
igitur et etatis et patrie et nature uitio, nec quid agat prestringente oculos amore satis intuens, facturum 
se quod illa flagitabat pollicetur, dataque in eam rem fide regia in palatium ingreditur. [57] Mox ad se 
reuerso atque acriter quibus modis obstrictam regine fidem solueret cogitanti, nec ullum secum 
temerarie sponsionis exitum reperienti ab eodem amore, a quo ceca semper prodeunt consilia, heccine 
demonstrata est uia. Confestim eo ipso quo hec gesta sunt die, antequam aut Scipio aut qui propinquior 
erat Lelius interueniat consiliumque prepediat, matrimonium cum captiua non minus ipse captiuus et 
cupidine uinctus peragit, et raptim nuptias celebrat cum uiuentis uxore – sed qui belli iure ut regnum sic 
et libertatem et coniugium amisisset –, sic deinceps illam non captiuam sed reginam et amici regis 
coniugem habendam ratus a Romanis. [58] Ea tamen spes, ut amantium plereque, euentu mendax 
apparuit. Superuenienti enim Lelio tam fede res uisa est, ut cum Siphace ipso ceterisque captiuis, quos 
ad romanum mittebat imperatorem, Sophonisbam quoque maritalibus auulsam thalamis destinare 
tentauerit; Massinisse tandem cessit obnixius deprecanti ut eius rei iudicium Scipioni integrum 
reseruaret. [59] Id sane utrum ideo quia Scipionem lenius decreturum crederet et iuuenem iuuenili amori 
facile ueniam daturum, an ut tempus medium furaretur amorem uel sic miserum solaturus, an alia quauis 
spe Massinissa procurauerit dubitari potest. [60] Illud constat, regina apud nouum coniugem relicta, 
Siphacem cum reliquis ad Scipionem missum, nec multis post diebus Lelium ipsum Massinissamque 
secutos, captis primum urbibus aliis regni Numidie que olim Siphacis in ditione fuerant. Quod breui spatio 
quamuis magnum opus effectum est, trahente secum ut fit omnia fortuna et certatim cuntis spe amissa 
gratiam uictoris spontanea deditione captantibus. [61] Ad primam Siphacis aduentus famam uniuersa 
Romanorum turba, gaudio simul et admiratione perfusa, obuiam procedit: tam iocundum spectaculum 
quisque oculis preoccupare nititur. Preibat rex in uinculis; succedebat ingens captiuorum insignium 
catherua. [62] Una totius exercitus uox erat: hunc illum esse regem, qui ante non multum tempus duos 
toto orbe prepotentes populos blandientes sibi uiderit, qui uno die simul et romanum et carthaginensem 
imperatorem in manibus habuerit, a quo uelut a deo quodam omni obsequiorum genere pax et 
beniuolentia peteretur, qui Massinissam et uirum fortissimum et regem maximum non solum patria 
regnoque pepulerit, sed eo calamitatum perduxerit ut uitam nulla re alia quam conficta mortis fama et 
latebris siluestribus tueretur. Hec et horum similia, gloriosa licet nequaquam tamen falsa, ferebantur.
[63] Inter has militum uoces rex captiuus ad Scipionis pedes intra tentorium infertur. Tetigit mitissimum 
ducis animum presentia tanti regis, subiitque cogitatio memoriaque iuncte secum olim amicitie; itaque 
hanc fortunam atque illam alteram in qua tunc eum uiderat aliquandiu tacitus reputans, interrogauit 
tandem et 'Quid tibi', inquit 'o Siphax, uoluisti? Parum ne fuit amicitiam nostram spernere, nisi aduersus 
immeritos truces insuper inimicitias suscepisses?'
[64] Ad hec ille 'Ego', inquit 'o Scipio, non deliquisse solum sed insanisse me fateor; at quod malorum 
initium et quis exitus fuerit meorum, quoniam res occultior est, si animum adhibes expediam. Cum in 
lares primum meos carthaginensem feminam introduxi, tunc incepi proculdubio furere. [65] Illa michi et 
priuate tecum amicitie et publici federis cum populo romano, illa michi et decoris regii et conuente fidei, 
illa demum et diuini prorsus et humani iuris obliuionem attulit; eadem illa studio peruigili et omnibus 
ingeniis, que malesanos animos amantium precipitare solent, institit ut sceleratum bellum atque 
ambiguum aduersus te talem uirum amicum hospitemque susciperem; nec ante precum obsecrandique 
modus fuit quam propriis illa manibus infelicem uirum et male credulum armasset. [66] Itaque tunc 
regiam meam arsisse meque funditus corruisse noueris, dum limen infaustum perfida uxor irrupit; nam 
dum palam arma uobis intuli, fuit ille finis non principium furoris mei; tales enim nuptias hauddubie talis 
exitus manebat. Unum habeo erumnarum omnium leuamen: quod hanc facem, qua ego consumptus 
sum, in domum illius translatam cerno, qui michi capitalissimus e cuntis mortalibus hostis est. [67] Cum 
enim neque me fortiorem neque sanctiorem Massinissam nouerim, insuper ab adolescentia minus etiam 
cautum, cum uideam furtim hanc eum feminam, captiuam alieni iuris et adhuc uiuente marito, turpius ac 
petulantius in suam domum traduxisse quam me olim, patre illam michi dante liberam uirginem puellam, 
quid superest aliud quam eundem suarum nuptiarum exitum sperare, quem mearum uides?'.
[68] His auditis Scipio, etsi amoris zelique stimulis agitatum regem loqui talia posset intelligi, quia tamen 
res suapte natura turpis erat, in animum induxit Massinissam, cum prima colloquendi facultas adesset, 
arguere atque ei suadere modis omnibus ab impudenti temperare matrimonio. [69] Et integerrimo 
quidem uiro rerum multiplex indignitas obuersabatur: una quod in medio bellorum estu uirum fortem 
intentumque proposito de nuptiis cogitare fedum et romanis alienissimum moribus ducebat; alia quod 
eodem die capta et primum uisa et amata et in matrimonium suscepta et ad se intra hostis limen in 
geniale cubiculum deducta esset, ut nil consilio sed precipitanti libidine gesta omnia uiderentur; illa erat 
omnium precipua quod de captiua populi romani senatus iniussu nec imperatore requisito tanquam de 
libera statuisset, ut non libido sola credi posset sed mixta contemptui. [70] Ab his autem atque omnibus 
uitiis quanto quisque liberior, tanto censor aliorum seuerior esse solet; erat autem in seueritate romani 
ducis mira suauitas inque eius indignatione non ira sed caritas eminebat. [71] Inter has igitur ducis curas 
Lelium et Massinissam casus attulit; quibus leta fronte susceptis et pro merito rerum in publico 
magnificentissime collaudatis, Massinissam Scipio seorsum abstrahit et, cum soli consedissent, talibus 
eum uerbis aggreditur, que propter iuuenilis sententie grauitatem pretereunda non credidi: [72] 
'Massinissa, quod me hominem romanum solo tibi nomine cognitum tu, in media natus atque educatus 
Africa, iam ab origine hostis Romanorum et Carthaginensium amicus, repudiatis ac spretis primis 
amicitiis secutus sis, magnam profecto aliquam causam fuisse arbitror. Aliquid in me notasti propter 
quod tanto dignum honore iudicaueris. Ego autem, ut cum amico familiariter de me loquar, nichil in me 
ipse quod tibi tantum placuisse debeat sentio, quantum temperantiam frenumque libidinum; id enim 
magis in me tibi placere auguror, in quo magis michi ipse complaceo. [73] Quod si uirtus hec tantum 
habuit uirium ut te decore suo illectum, mutatis moribus quibus assueueras et relicta patria cuius 
amantissimus fuisti, post me per tot terras et maria traxerit hominemque pene alium fecerit, quantus 
michi tu uir eris, si hanc unam tuis magnis innumerisque uirtutibus addideris! [74] Huic etati, Massinissa, 
in qua nunc ambo sumus, non tam uis armatorum hostium metuenda est quam obsidentes 
oppugnantesque animum uoluptates. Corpus enim uel ab hoste murus tegit, uel uallum separat, uel 
tuetur ferrum; animum a uoluptatibus nichil aut defendit aut separat nisi uirtus hec sola quam dixi. 
Hostem prospicimus uenientem, uoluptates inuisibiles obrepunt et blande opprimunt dum delectant. 
Hostem aut hiems continet aut estus, aut nox sopit, aut imber submouet; multum temporis inter indutias 
et uerba pacis elabitur; nonnichil otii armatis quoque militibus datur; longissima bella dies unus transigit. 
[75] Cum uoluptatibus nulle sunt indutie, nullus eas locus nullum tempus nulla uis nullum ingenium 
arcere potest: unus est aduersus has continentie clipeus, qui nisi mortalibus infirmis diuinitus datus 
esset, labefactarent utique assiduis insultibus imbecilles animos. Hunc qui abicit, ille ultro spem salutis 
abicit seque ipsum hostibus suis prodit. Siphacem domuisse, non inficior, gloria magna est; sed michi 
crede, Massinissa, maior multo domuisse et sub ingum coegisse uoluptates. [76] Me quidem ante omnes 
rerum a te bene gestarum et memorem et preconem habes; de reliquis me tacente tu idem testis et 
iudex esso. Cogitatio tibi potius tua pudorem afferat, quam oratio mea; lingua tuis assueta laudibus a 
contrario abstinebit. Unum hoc in animum reuoces uelim: Siphacem, quanquam in his preliis operam 
tuam egregiam fuisse non sim nescius, auspiciis tamen et nomine populi romani uictum esse captumque 
non alterius. [77] Rex ergo, coniunx regia et regnum et, ut breuiter cunta complectar, quecunque fuerant 
Siphacis facta sunt populi romani. Et rex ipse Romam mittendus esset et uxor eius, quando nichil aliud 
cause suppeteret quam quod hec est illa mulier, que uirum qui noster erat nobis abstulit, imo, quod est 
durius, hostem fecit, que ut armis alii sic precibus importunis ac blanditiis bellum aluit; et tamen alia non 
minor et publica subest causa cur Romam mitti debeat captiua, carthaginensis ciuis et presertim tanti 
ducis hostium filia. [78] Cede parumper, Massinissa, maiestati populi romani et illius decorem desiderio 
tuo prefer: eius certe, non tuum uel cuiusquam, de captiua sua iudicium esse decet. Si hec auditu tibi 
forsan difficilia uidentur, feceris equanimitate facilia. Vince precor te, qui sepe alios uicisti. Multas uirtutes 
uno dehonestare flagitio dementia summa est. Quod eo tibi uigilantius prouidendum scito, quo clarior es 
– fit enim in preclaro uultu nota omnis insignior –; idque facilius assequeris, si animum induxeris cogitare 
quantus est furor in rem profundi, cuius et feditas ingens sit et fructus exiguus'. [79] Mouerunt he uoces 
Massinissam; quem enim nisi omnino perditum non mouissent? moueruntque usque adeo ut, certantibus 
introrsus affectibus, rubor genis lacrime oculis erumperent. Facturum se tandem quicquid ille iussisset 
respondit, illacrimans obsecransque ut, quantum fieri posset, pateretur se fidem quam captiue dederat 
implere. [80] His adiecit et promissionis formam, ubi seu consulto seu interrumpentibus uerba singultibus 
ueritati particulam detraxit; ait enim spopondisse in nullius potestatem se illam esse traditurum, nec 
expressit non passurum ut in manus Romanorum perueniret, occursurumque mortis auxilio si aliter 
nequeat. [81] Tandem ab hoc tam mesto colloquio, atque ipsi Scipioni non satis ut arbitror intellecto, in 
tabernaculum suum sauciata mente se contulit; ibique solus aliquantulum fuit. Denique post multas 
lacrimas et ab imis precordiis auulsa suspiria, ut dolorem totum cordis effunderet luctum sustulit 
horrendum, qui a circumstantibus omnibus auditus est. Ad finem, ubi se ex illa miserabili eiulatione 
collegit, dictu ferum et triste consilium capit. [82] Mos antiquis regibus ac ducibus fuit, his precipue qui 
sub armis uitam agerent, propter uarios rerum humanarum casus uenenum habere penes unum aliquem 
e seruis fidelissimum ut, quotiens fortuna coegisset, instrumentum non deforet, quo uel aliene uite 
tenderent insidias, uel consulerent sue seque imminenti ludibrio et inuisis hostium manibus eriperent. 
[83] Plene exemplorum sunt historie, qui reges aut qui duces ad extrema perducti hoc remedio usi sunt; 
sed omnium que nunc occurrunt sunt clarissima Mithridates magnus ille rex ponticus et dux 
Carthaginensium Hanibal, quorum uterque post asperrime et interdum prosperrime gesta cum Romanis 
bella, hausto ad ultimum ueneno, elegit angustias fortune durioris euadere.
[84] Massinissa itaque ueneni custodem seruum uocat et, poculo uenenum superinfundi iubens, 'Perfer' 
inquit 'hoc ad Sophonisbam. Dic me promissorum sibi non oblitum, quorum alterum fuit ut eam tori et 
omnis diuine atque humane domus sotiam reginam coniugem haberem, alterum ne uiuam in manus 
Romanorum uenire permitterem. [85] Nunc, testes michi sunt dii, primum si licuisset libentius 
prestitissem; sed quoniam romano imperatori, penes quem omnis est potestas mei et mearum rerum, 
nuptie nostre non placent, quod unum posse relinquitur, promissionis alteram partem mestus impleo. Dic 
meminerit quanti patris filia, quantis duobus coniugibus desponsata fuerit; ex his omnibus presentique 
fortuna consilium ipsa sibi capiat, quod genere titulisque suis seque dignum credit'. [86] Nuntius ad 
Sophonisbam ueniens mandata explicat, poculum offert. Suscepit silla impauide et 'Nuptiale' ait 'hoc 
donum non inuita recipio, si nullum melius maritus coniugi quod donaret habuit: at certe nisi funeri 
nuptias miscuissem, honestius moriebar. Hoc illi qui te misit nuntia'. His dictis, fronte imperterrita et 
immota plusquam feminea constantia exhausit poculum et, morte uisceribus immissa, ferocem spiritum 
eiecit.
[87] Postquam Scipioni res innotuit, ueritus ne natura trux et asper adolescens, insuper et alternis luctus 
atque amoris facibus accensus, ut primam temeritatem secunda sic secundam tertia temeritate 
cumularet, et aut in se ipsum, si sibi ipse relinqueretur, aut alias triste aliquid moliretur, uocari ad se 
illum imperat ac pro tempore, ut irreparabili in re, benigne increpitum consolatur, et recentem cruenti 
adhuc uulneris dolorem quanto potest mitioribus in presens uerbis extenuat. [88] Deinde autem, ut 
totam animi tollat egritudinem, die proxima conuocato ad contionem exercitu, Massinissam, ante omnes 
regii nominis honore regiisque ac singularibus decoratum preconiis, regiis quoque muneribus donat: 
aurea corona, aurea patera, sella curuli, scipione eburneo, toga picta et palmata tunica. Hec erant 
Romanorum triumphantium ornamenta; itaque Scipio cum hec donaret uerba addidit non inferiora 
muneribus. [89] Cum enim gloriosissimi omnium mortalium hauddubie Romani essent, apud Romanos 
tamen nil triumpho gloriosius esse dixit, nec esse alium triumphi habitum, quam quem sibi contulisset; 
quin ut carum munus ipsa carius raritate redderetur, illud etiam adiecit, populum romanum alium nullum 
alienigenam toto orbe tali dignum honore iudicare, Massinisse autem et uirtutis eximie et probate in 
Romanos fidei merito singularem quamcunque gloriam deberi. [90] His honoribus delinitus animus finem 
lacrimis facit et, sicut sepe noua cupiditas ueterem fugat, ab ea cura que prius eum implicuerat ad aliam 
transfertur, qualiter scilicet uacantem rege Numidiam totam ditionis sue faceret; in quam rem sibi non 
mediocrem romani imperatoris dignatio spem dabat. [91] Honorato autem ut decuit Massinissa, ceteri 
militares uiri pro singulorum merito laudibus condignis ac muneribus exornantur, et in primis Lelius, 
donatus aurea corona, cum Siphace ceterisque captiuis Romam mittitur. Cum quo et Massinisse legati 
pariter proficiscuntur. [92] Post contractam enim cum Romanis amicitiam nulla regis legatio Romam 
ierat, et decere uisum est ut eius animum non fame tantummodo relatu, sed professione etiam propria 
senatus agnosceret, fieretque inter populum romanum ac regem uelut ex familiari colloquio inchoati 
amoris arctior nexus; quedam preterea rex a senatu petere decreuerat.


7
[1] Multis iampridem uariisque terroribus exagitata Carthago, cum et circum 
cunta deficerent, et sicut multos iam per annos bello arserat Italia sic 
arderet Africa, essetque in dies non immerito plus pauoris spei minus, ut 
quotidie expectaretur obsidio, ad quam non repellendam sed perferendam 
omnia parabantur, in extremis tandem malis ultimam suam spem coacta 
respicere, legatos in Italiam miserat qui Hanibalem publico de consilio 
reuocarent ad tutelam patrie laborantis et in angusto posite. [2] Nunc super 
alios accedente capti ad ultimum regis metu, in quo quantulecunque spei 
reliquie remanserant, nemine qui contrarium suadere uellet audito, triginta 
principes seniorum, quod sanctissimum in illa urbe concilium erat, petituri 
pacem diriguntur ad romanum ducem, ad Finecta quem diximus locum 
castra iterum in conspectu Carthaginis attollentem. Fiebant autem hec non 
pura fide sed punica: quo scilicet inter tractatus pacis tempus efflueret, 
essetque tantisper respiramentum ciuibus anxiis ac defessis rebus quies, 
donec Hanibal remearet. [3] Legati igitur, ante pedes ducis supra uirorum 
fortium decus humiliter prostrati, uerba fecerunt ad misericordiam 
excitandam, si ex animo dicerentur, efficacia. Quorum summa hec fuit: 
nolle se crimen uel excusare uel negare sed illis tribuere quorum esset, hoc 
est non populo carthaginensi sed Hanibali suisque complicibus, qui sua 
semper impudentia illius licentiam aluissent; quibus et tumultuari et furere 
et ex bellis bella serere gloriosum atque magnificum, tranquillitas autem et 
pax atque equo iure cum ciuibus uiuere graue et intolerandum opprobrium 
uideatur. [4] Petere se populo innocueque urbi ueniam; orare ut quam 
ciuium rabies bis in exitium impulisset eam hostium clementia conseruaret, 
neu ex uictis Carthaginensibus supplicium uellent sed imperium Romani. 
Proinde seruire ac parere dispositis quecunque placita essent iuberet 
imperator. [5] Scipio fraudis inscius, qui tot malis fractos animos hostium 
uereque pacis ut indigos sic auidos extimaret, legatorum postulatis altum 
simul et mite responsum dedit. Et 'quamuis', inquit 'hoc animo et hac spe in 
Africam uenerim, non ut pacem sed ut uictoriam reportarem, eamque pene 
indubitatam quasi manibus iam teneam, aurem tamen pacis sermonibus 
non nego ut totus orbis intelligat Romanos non pro odio non pro preda sed 
pro iustitia certare. [6] Paci sane quam non respuo leges dico, quibus 
acceptandis, aut si uisum fuerit recusandis, ad deliberandum tridui spatium 
indulgeo. Si placuerint, pactis mecum indutiis pro firmanda pace legatos 
Romam ad senatum mittite. He conditiones pacis sunt: captiuos omnes 
transfugasque et fugitiuos reddite; exercitus omnes ex Italia Cisalpinaque 
Gallia deportate; Hispania Sicilia Sardinia omnibusque inter Italiam atque 
Africam insulis in perpetuum abstinete; naues longas omnes date, uiginti 
duntaxat uobis in usus pacificos reseruatis; quinquaginta milia modiorum 
tritici et trecenta milia ordei pro exercitus nostri commeatu nobis expediri 
facite'. His addidit et pecunie magnam uim in stipendium militibus tributo 
annuo persoluendam; quantam tamen hoc, ut multa alia, scriptorum 
discordia fecit ambiguum. [7] Hec cum legati domum retulissent, quamuis 
grauia omnia uiderentur, nichil tamen quo fraudolenti compotes consilii 
fierent recusatum est. Duplex ergo legatio, ad Scipionem altera indutias 
firmatura, altera ad urbem Romam pacem petitura decernitur. Utrunque 
sane punico ingenio gestum est: nam et cum legatis ad Scipionem captiui ac 
perfuge et fugitiui aliqui remittuntur, quo res simplicius agi et bona fides 
agnita crederetur, et ituri Romam iuuenes eliguntur, ut etas fraudem 
tegeret, ignorantiam excusaret.
[8] Dum Romam interea Lelius peruenisset, expositis rebus quecunque in 
terra hostium geste essent, spem ingentem gaudio mixtam patribus attulit. 
De Siphace ante omnia consilium sumptum, Albamque seruandus mittitur. 
Sic misero illi et in carcere morituro cessit appetitum rationi, uoluptatem 
fidei pretulisse. Et hec quidem in senatu. [9] In contione autem nuntiata 
populo uictoria (fractos exercitus ducesque hostium, captum regem 
famosissimum, per Numidiam totamque Africam uictricia Romanorum signa 
uolitare; que tanto publico cum gaudio sunt audita ut forum omne plausu 
gratulantium et clamore resonaret), propter feliciter gestam rem quatridui 
est indicta supplicatio, et iussu pretoris edictum ut per totam urbem a mane 
ad uesperam templa omnia paterent, quo liberius per omnes horas gratie 
diis omnibus agerentur; cum sufficeret uni Deo essetque et labor minor et 
fructus uberior; sed hic erat mos. De ipso etiam Lelio decretum, ne prius ab 
urbe discederet quam uenissent Carthaginensium legati. Hic primus 
aduentus Lelii dies fuit.
[10] Die altero, Lelio ipso introducente, audita est legatio Massinisse. Prima 
cuius in parte gratulatio regis fuit pro rebus a Scipione bene ac feliciter 
gestis. In secunda gratiarum actio pro multiplici munificentia eius in 
Massinissam, pro rerum honoribus ac uerborum et in primis restitutione 
paterni regni; iuxta quam commemoratio fuit regii propositi: et enisum 
scilicet hactenus et deinceps multo etiam accuratius enisurum, ne tanti uiri 
iudicio esset indignus. Tertio loco petitio regis inserta conclusit orationem. 
[11] Ea autem fuit duplex: primum ut munera et honores ac presertim 
regium nomen et regnum, quibus Massinissam dux romanus insigniuerat, 
senatus consulto rata fierent; alterum ut, nisi conscriptis patribus graue 
esset, captiuos quos haberent Numidas Massinisse dono darent, quoniam 
nuper in patriam reuerso ad conciliandos populorum animos nil prestari 
posset efficacius. [12] Ad hec omnia senatus responsio fuit breuis: non 
immerito Massinissam gratulari in comunibus amborum rebus prosperis; 
ducem eorum optime fecisse, quod uirum benemeritum et amicum populi 
romani regio nomine et regis honore celebrasset; proinde et approbare 
senatum et laudare quicquid honorificum Massinisse Scipio fecisset; denique 
ut Numide regi donarentur senatui gratum esse. [13] Post hoc responsum 
captiui illico uinclis educti, et squalore deposito et datis nouis uestibus, 
legatis regiis traduntur. Ipsis quoque bina in singulos uestimenta 
pecunieque non paruus numerus, sotiisque eorum singula uestimenta 
pecunieque aliquid datum. Pretori insuper mittendorum regi munerum cura 
mandata est; in quibus fuerunt equi duo falerati, duo arma equestria 
purpureeque uestes militares due, tabernacula quoque et suppellex egregia, 
qualem romanis consulibus assignari uetus erat obseruatio.


8
[1] Rebus ita se habentibus Hanibal, ad famam rerum in Africa gestarum 
mutate uelut fortune miraculo stupefactus, in extremo angulo Italie se se 
continens herebat, et ipse per eosdem dies, cum romano consule Gneo 
Seruilio exercitum in Brutiis tunc habente manum conserens, aduersam eius 
prelii fortunam, ut Valerius Antias testatur, expertus erat, quinque milibus 
hominum amissis. [2] Que res, quoniam nec apud alium quempiam 
auctorem nec in romanis annalibus scripta est, non sat fidei meretur; 
pugnatum quidem constat, de euentu autem, quem Valerius ille pro 
comperto affert, fama est ambigua; idque indicio est pugnam ignobilem 
fuisse.
[3] Nobilior per eosdem dies Magonis in Liguribus pugna fuit aduersus 
Quintilium Varum pretorem et Marcum Cornelium proconsulem romanum. 
Concursum est in agro Insubrium et tam ancipiti marte certatum, ut 
romane legiones in periculo fuerint terga uertendi; denique tam diu res in 
dubio fuit, donec Magonis graue uulnus ipsum quidem prelio excedere, suos 
uero duce amisso territos fugere compulit, de exercitu eius cesis quinque 
milibus. [4] Nec Romanis uictoria gratis stetit, duobus milibus ac trecentis 
in acie amissis, in quibus et centuriones aliquot et tribuni militum tres 
pluresque nobiles equites fuerunt ab elephantibus interfecti. [5] Dux 
saucius quanto per dolorem uulneris expeditius quiuit ad Ligusticum mare 
atque Albigaunum properauit, illi reor consilio ut, si uictores urgerent, 
equoreum sibi ad fugam iter esset, quod Romani tunc classem illis in locis 
non haberent. Sic uno tempore duo fratres peni duobus Italie longe 
distantibus in angulis rem gerebant, trust ab hostibus, a ciuibus expectati; 
iisdem siquidem diebus, quibus Carthaginensium legatos ad Hanibalem 
missos memorauimus, altera legatio ad Magonem missa erat.
[6] Illa, eum iam uictum inueniens, docet quo in statu sint res patrie: satis 
superque negotii domi esse; aliena armis appetere non eius temporis nec 
presentis esse fortune; redeundum igitur ferendamque opem suis atque 
Italia discedendum; id senatum iubere Carthaginis, neque id sibi soli sed 
Hanibali fratri per alios legatos precipi. Paruit haud inuitus Mago. [7] Qua in 
re non tam publico cessit imperio, quam necessitati proprie morem gessit, 
et uulnere grauatus in presens, et in posterum metuens sibique prospiciens 
ne, si hostis instaret, et periculosa illis mora esset in locis et fuga inde 
difficilis; eo maxime quod, Carthaginensibus Italiam relinquentibus, facile 
Ligures ad naturam suam, hoc est ad romanum imperium, reuersuros 
crederet. [8] Auditis igitur legatorum uerbis, statim exercitu in naues 
imposito ipse quoque conscendit, sperans et oportunius curari posse uulnus 
in naui et lenius tolerari; frustra id quidem, nam, dum arrepto itinere 
Carthaginem petit, ingrauescente uulneris dolore prope Sardiniam in alto 
moritur.
[9] At non tam conuulsu facilis Hanibal, qui mandata de reditu ingemiscens 
rugiensque et uix lacrimis abstinens audiuisse dicitur. Quibus peractis 'Olim' 
inquit 'me tacite reuocabant, et stipendium negantes et commeatum et 
exercitus supplementum. Ecce nunc aperte agitur; uiua uoce me reuocant. 
[10] Parebo itaque, nam necesse est. Non a populo romano sed a senatu 
carthaginensi, neque armis hostium sed meorum odio atque inuidia uictus 
sum, et ignominioso meo reditu gloriabitur quidem nec immerito Cornelius 
Scipio, sed longe magis Hanno letabitur qui, domum meam euertere aliter 
non ualens, comunem patriam diruit, ut sub una tandem ruina publica 
pereamus'. [11] His dictis et ipse naues, quas iampridem hoc precogitans 
armauerat, cum electo conscendit exercitu, ceteris qui futuri oneri potius 
quam usui uidebantur sub pretextu presidii oppidorum, que adhuc in Brutiis 
possidebat, sepositis ac relictis. Ita uero usque in finem astu et crudelitate 
artibus suis usus est; nam simul et se sub titulo honoris sarcina leuauit 
inutili, et his quos sibi metu non fide deditos sciebat uanum liquit auxilium, 
et hostibus signum dedit nondum se, licet abeuntem, repetende spem Italie 
curamque dimittere. [12] Italicos deinde quam plurimos, quod sequi illum 
in Africam recusantes Lacinie Iunonis in templum confugerant, quod ea 
etate toto orbe religiosissimum habebatur, inter ipsas aras inhumane 
prorsus crudeliterque mactauit. [13] Hisque uelut uictimis cesis felicius 
nauigaturus, anno post Italie ingressum sexto decimo discessit, tristior in 
patriam suam rediens, quam in exilium quisquam ire sit solitus. Sic Italie 
assueuerat, sic animo incubuerat, ut e natali solo sibi per uim detrahi 
uideretur, sepe respectans suspiransque, sepe oculum ipsam ad Italiam 
reflectens et de faucibus illam suis excidisse dolens, ac promiscue deos 
atque homines obiurgans, nullum magis quam se ipsum, quod non ad 
Cannas consilio Maharbalis romano cruentus sanguine recto Romam calle 
petiisset, et quem animum inuadende Carthaginis inter tot suorum clades 
Scipio iuuenis habuisset, eum ipse, dux bello duratus, inter tot uictorias tot 
milia hostium occisa non habuerit ad inuadendam urbem Romam. Cum his 
curis et seris querimoniis abibat Hanibal.
[14] Gneus autem Seruilius, quem pugnasse cum Hanibale supra dixi, 
tanquam ipse esset Italie liberator et qui tantum hostem finibus pepulisset, 
atque hinc immortalem sibi gloriam sperans, paulo post illius abitum 
insequenti similis in Siciliam transiit, mox in Africam transiturus. [15] Res 
inepta senatui uisa est; sed quid agerent? nullus erat continuus magistratus 
superior consulatu, quod si pretor aut quis alter impulso presertim glorie 
stimulis consuli preciperet, uerisimile erat contempturum iussa minoris 
potestatis. Et idcirco ad usitatum remedium recursum est: dictus ad hanc 
unam rem dictator autoritate sua consulem retrocedere in Italiam coegit.
[16] Rome autem pene simul nuntio accepto de duorum fratrum 
totidemque exercituum discessu, uarie affecti erant animi: hinc gaudium, 
illinc indignatio quod romani duces, et qui in Liguribus essent et qui in 
Brutiis, neutrum retinere tentassent seu animi seu uirium penuria, cum id 
eis a senatu esset iniunctum. Angebat autem cura mordacior cogitantes 
quod, quantum remotis hostibus exonerata Italia, tantum pregrauate res in 
Africa periculique maior sarcina in Scipionem translata uidebatur. [17] Inter 
hec tamen non mediocre gaudium erat quod expetita totiens uotis 
aduenisset dies, qua superincumbens durus hostis ex possessione Italie 
depulsus respirandi spatium fessis daret. Hac de causa quinque dierum 
supplicatio maioribus hostiis decreta est.
[18] Lelio interea cum legatis Massinisse, propter moras credo punice 
legationis, in Africam redeunte, nuntiatur legatos in litus italicum 
descendisse, iamque uisos esse Puteolis. Eapropter senatui uisum est 
reuocari Lelium debere, ut eo presente legatio audiretur. [19] Veniebat cum 
legatis hostium legatus Scipionis unus, Fuluius Gillo; qui cum eos a Puteolis 
Romam terrestri deduxisset itinere, urbem introire prohibitis secus muros 
hospitium in uilla publica deputatum est. Illic senatu ad Bellone edem 
congregato et data fandi licentia, orationem habuerunt non tam humilem 
quam altera apud Scipionem habita, nempe qui timerent minus, quod 
Hanibalem iam confiderent traiecisse. [20] Summa fuit omnem culpam belli 
a populo in Hanibalem retorquere: illius esse quicquid erratum sit non 
solum in Romanos sed in ipsos etiam Saguntinos, neque unquam non modo 
Alpium italarum sed nec Hiberi amnis hispani transitum senatui 
Carthaginensium ac populo placuisse; quamobrem, quod ad Hanibalem, ut 
liberet ipsum per se causam dicere oportere, quod ad populum attineret, si 
uerum inspiceretur, antique pacis adhuc integrum fedus esse. Itaque nichil 
aliud eis impositum, quam ut peterent a senatu romano ut cum eis sub 
Lutatio consule priore bello contracta pax firma consisteret, neue unius 
furor hominis tot milia premeret innocentum. [21] Mos romanus fuit ut, 
quotiens in senatu legationes regum aut gentium audirentur, possent de 
quo uideretur legatos aliqui ex patribus percontari, sed non ante quam 
pretor querendi licentiam prebuisset. Eius igitur tunc permissu senes 
quidam, illius et pacis et belli memores, querere ceperant et quod illud 
fedus et quenam ille conditiones pacis essent.
[22] Hic legati nichil aliud quod dicerent habuere, nisi se iuuenes, rem 
antiquam longeque supra etatem suam esse. Quo responso clare omnibus 
fraus apparuit, atque undique conclamari ceptum: mores punicos esse 
notissimos; de industria quidem missos qui quod peterent ignorarent, ut 
quod gestum esset ante quam nascerentur; quem tam cecum esse, qui hoc 
prestigium non uideret? [23] Iussis e templo egredi legatis, quid agendum 
uariis sententiis agitatum est. Quidam censebant, cum de re omnium 
maxima ageretur qua maior nulla posset incidere, unum saltem consulum 
absentium euocandum adhibendumque consilio; idque ad dignitatem populi 
romani pertinere. Huius opinionis Marcus Liuius auctor erat. Aliis uidebatur, 
cum ad petende pacis necessitatem sola uirtus Scipionis hostes adegisset, 
eique ante portas Carthaginis existenti melius quam cuiquam alteri status 
hostium notus esset ac propositum quo pacem peterent, nichil aliud 
statuendum quam quod ille consuleret. Huius sententie princeps erat 
Quintus Metellus. [24] Alii non ad pacem legatos uenisse sed exploratores 
asserebant, iubendumque eis ut confestim ex Italia discedant, 
destinandosque aliquos cum illis usque ad litus maris, qui eorum iter 
obseruent, ne diuertere quoquam possint aut uirus aliquod punice fraudis 
aspergere; scribendum preterea Scipioni ne propter ullam pacis mentionem 
lentescere bellum sinat. Hoc Valerii Leuini consilium erat. [25] Fuerunt 
fortasse alie, sed he sunt uirorum illustrium de hac re tres nobilitate 
sententie. Quarum ultimam et Lelius et alter Scipionis legatus qui cum 
Carthaginensibus uenerat adiuuabant, asserentes Scipionem, quamuis 
fraudis inscium predixerim, libratis tandem moribus hostium nullam omnino 
spem pacis aliunde quam de Hanibalis et Magonis absentia concepisse, 
seque certissimum mox, ut duces et exercitus suos Peni uiderint, pacem 
quantalibet religione firmatam esse fracturos. [26] Hec propter, quamuis 
unaqueque sententia clarissimos haberet auctores, Leuino tamen est 
creditum et legati non modo pacem non impetrata, quam re uera non 
impetratum uenerant sed petitum, imo pene sine ullo responso in Africam 
sunt remissi. Cum eis et Lelius et Fuluius reuertuntur. Ego uero forsitan his 
narrandis a proposito, hoc est a Scipione, digressus dici queam, nisi quod 
ut hec omnia sic fierent Scipio ipse non alius causam dabat.
[27] Nondum quidem inter romanum ducem populumque Carthaginis 
indutiarum tempus effluxerat et pacata interim pacique omnia similiora 
quam bello esse debuerant, siquid fidei esset apud Penos. Sed nichil est 
difficilius quam mutare radicatos mores consuetudinemque conuellere. Iure 
quidem Marcus Cicero fedifragos Penos uocat, quod frangendorum federum 
nulla sit genti uerecundia. [28] Id, cum sepe alias, tum hoc presertim 
tempore notum mundo esse uoluerunt; pacis enim pendente negotio, 
quamuis in illorum animis continue bellum esset, captis multis nauibus 
romanorum graui tempestate laborantibus, indutiarum fidem fregerant; 
mox, legatis questum de iniuria Carthaginem missis pene manu uiolatis, ac 
magistratuum interuentu ab impetu populi uix protectis, ac deinde dum 
redeunt paucarum incursu nauium prope oppressis, sceleri scelus 
addiderant, multiplicique odio se se dignos effecerant. Neque tamen tot 
offensis constantiam Scipionis inflexerant quominus, legatis hostium cum 
suis Roma redeuntibus, ius gentium saluum uellet, cauens hostiles mores 
quos oderat emulari. [29] Quibus ad se perductis, 'Quamuis' inquit 'ciues 
uestri non modo indutias et spem pacis fregerint, sed sanctum quoque ius 
gentibus in legatis nostris uiolauerint, ego tamen in uobis nichil aut romanis 
aut meis aduersum moribus faciam: ite igitur securi multoque benignius 
apud Romanos in bello quam Romani apud uos inter indutias habiti'. Sic 
affatus dimisit incolumes.
9
[1] Iamque Hanibal cum ingenti classe maximisque rerum motibus Africe propinquabat. Cui dum e mali 
uertice speculator ad id missus diceret ad Sepulcrum Dirutum – id est loco nomen – recto cursu nauim 
ferri, execratus omen mesti nominis, flecti clauum iubet alio; atque ad Leptim urbem afris litoribus 
appulsus, deposito in terram exercitu tot uictoriis insigni, inde Hasdrumetum petiit. [2] Ibi militibus maris 
fastidio affectis aliquot requiem dierum tribuit. Que mox trepidis confusisque rumoribus interrupta est 
cunta in circuitu armis hostilibus occupata narrantium; quibus ille excitus ad hostem magno impetu 
ferebatur, premissis tamen exploratoribus. [3] Qui, cum forte romanos in milites incidissent captique et 
ante pedes imperatoris adducti essent, Scipio illos metu posito et bono iussos esse animo a tribuno 
militum circumduci per omnem exercitum imperauit, et que cuperent contemplari omnia; idque cum 
sedulo factum esset, ad se reductos nichil penitus de re ulla ne de ipso quidem statu hostis interrogans 
sed hoc unum, nunquid satis ex commodo singula peruidissent, dato illis et ipsorum equis prandio atque 
addito comitatu, nequid hostile paterentur, redire ad eum a quo missi erant iussit et que uiderant 
nuntiare. [4] Et illis forte presentibus Massinissa cum quattuor equitum sex peditum milibus in romana 
castra iam ditior comitatiorque peruenerat. Neque tamen aut hoc aut alio rumore tam concussus est 
Hanibal, quam nobili illa fiducia romani ducis non magis curantis quod secretum suum hostes uideant 
quam amici, cogitans id quod erat: eam scilicet nonnisi ex magna suarum rerum conscientia ortam esse.
[5] Ceterum hoc in statu belli, audito iam Rome atque Carthagine Hanibalem sospitem cum omnibus 
copiis in Africam peruenisse, quenam super summa rerum utrobique spes esset, seu quis metus que ue 
solicitudo, difficile dictu est; sic urbs utraque de suo duce confisa de duce hostium formidabat. Ita inter 
duo longe distantia, hinc orbis imperium hinc excidium seu morte miserius seruitium alterutrius patrie, ad 
decernendum de fortuna publica duo uiri, quasi celitus electi et impositi equis fatorum lancibus, 
suspensos hinc illinc animos habebant nichil mediocre timentium aut sperantium, sed extrema omnia 
mente uoluentium. [6] Multum nempe Carthaginensibus animi creuerant Hanibalis ad aduentum, usque 
adeo ut petite pacis aliquotiens puderet, illius nunc fortunam nunc uictoriarum seriem cogitantes; ex 
diuerso autem Scipionis excellentiam ac gloriam metientes, seque illius hominis prouidentia ac uirtute et 
Hispania pulsos et Italia de ipsa nunc Africa litigare, uictos totiens suos duces et exercitus quosdam 
cesos, uinctos alios, ipsum denique de quo multum sperauerant regem captum, metuendum sibi de 
reliquo potius quam sperandum sentiebant.
[7] Neque sane aliter et Rome spei multum erat et timoris nunc res suas nunc uicissim alienas 
intuentibus; unus ibi precipuus pauor erat e presagio quodam ortus Fabii Maximi, paulo ante defuncti. [8] 
Qui sapientie fama senex inclitus palam dicere solitus ferebatur: fuisse Hanibalem in Italia durum 
hostem, sed futurum in Africa duriorem et plus animi in sua quam in aliena patria et plus uirium 
habiturum; neque Scipioni, si id esset, cum Siphace rege imbelli neque cum Hasdrubale duce ignauo 
neque cum rusticorum exercitibus exarmatis ac militie inexpertis, sed cum duce romanos fundere 
exercitus cumque exercitu romanos duces trucidare solito concurrendum fore, quique plures occiderit 
quam reliquerit. [9] Occursurum illi Hanibalem in primis, Hispaniarum Galliarum atque ipsius Italie 
uictorem, pene in armis natum, certe in armis enutritum ab infantia sub magistro militie, eodemque 
patre suo, duce fortissimo bellorumque doctissimo, qui puer primum miles, dux postmodum adolescens, 
omnium summus imperator euaserit atque, ex quo semel arma induit, nunquam cessando sed bellando 
semper ac uincendo senuerit. [10] Occursuros illi in prelio qui non milites sed pretores et consules 
ducesque alios manu propria peremissent, hinc cesorum spolia hinc suorum ducum collata uirtutibus 
insignia preferentes, quos preterea ex consuetudine occidendorum imperatorum nullius quantacunque 
nominis gloria motura sit, perinde in Scipionem atque alium quemuis seu multo cupidius iniecturos 
manum. Mutatum iri igitur, ubi hoc accidat, belli locum, non discrimen imminutum, imo auctum potius. 
[11] Sic famosus ille senex glorie noui ducis, qua dabatur, non uiuus modo detraxerat, sed mortuus 
etiam quodammodo detrahebat, et tanta erat autoritas ut spes quoque certissimas incertaret. [12] Erant 
qui tantum in Scipione reponerent ut uix aliud quam uictoriam cogitare possent, nilque illi uiro factu 
arduum opinari scirent aut difficile, sed prona et facilia cunta quibus animum applicuisset; at instante 
summi certaminis alea iidem illi herebant, spe nutanti finem proximum cum ceteris expectantes. [13] His 
reciprocis curarum fluctibus duo principes populi iactabantur, sed non soli; omnium enim mundi regum 
ac gentium ad tante rei exitum espectatio uehemens erat et spes uarie. Si ratio queritur, prompta est: 
uidebatur namque, et sic esse res docuit, totius orbis status ad belli huius euentum pendere, et orbem 
igitur res tangebat uniuersum; nec immerito angebatur et de re non tanquam aliena sed propria 
cogitatibus estuabat ambiguis, quonam rerum pondus scilicet inclinaret et quibus esset ipse mox dominis 
pariturus. Et hic quidem absentium status erat.
[14] At presentes duces in rem proximam intenti castra iam castris admouerant; et instabat hora 
nouissima, de qua nichil perdere utriusque studium ducis erat. Quicquid multis annis edidicerant in hanc 
unam conferebatur horam, omnis animi uigor, omne ingenium, omnis uigilantia, omnis experientia, 
omnis ars militie. [15] Inter hec Hanibal, an suo instinctu an iussu patrie incertum, quocunque certe 
consilio colloquium Scipionis expetiit. Duplex hinc autem fama est: alii commisso primum prelio 
Hanibalem uictum, duo decim milibus suorum in campo occisis captisque quam plurimis, unum ipsum 
fuisse ex legatis decem ad petendam pacem missis; alii uero, antequam quicquam armis experiretur, 
adhuc uirium ac fortune integrum, quo equa facilius obtineret, misso ad id nuntio poposcisse colloquium 
sunt auctores. Hoc autenticum magis et similius ueri est. [16] Ceterum, id quod constat, cum petitum 
Scipio colloquium non negasset, promotis nunc quoque propius castris, exercituum in medio locus patens 
et ab omni fraude punica tutus eligitur Nargare urbis in finibus. [17] Et castra quidem atque armate acies 
equis interuallis, duces suos uisure, constiterant; ipsi ad destinatum colloquio locum pergunt; ubi nonnisi 
uno quisque comitatus interprete, sine armis at non sine quodam, ut inter tantos uiros usu euenit, 
stupore alterno, fortunatissimi hactenus duo duces ac fortissimi omnium conuenere – rarum spectaculum 
ac preclarum! pro quo quantumlibet occupatus negotium intermittat –, alter omnium maximus atque 
optimus, alter uero maximus omnium sed pessimus. Steterunt quidem aliquandiu taciti. [18] Rupto 
tandem prius Hanibal silentio, ut qui colloquium petiisset, orationem habuit grauem ac magnorum 
sensuum, cuius hec fere summa fuit: sui ipsius et aliorum ducum exemplis fortune uarietatem et quam 
fidei nichil illi esset ostendere; preteritorum quoque et instantium commemoratione discriminum pacem 
laudare et a proposito belli omnibus modis auertere; docere quantum ad uictoriam aspiranti laboris ac 
periculi restaret, quid malorum sequeretur si uincendi spes – quod facere poterat – fefellisset, quam tuta 
autem esset pax et quanta gloria illam supplicantibus concessisse. [19] Ad hec Scipionis gesta laudibus 
miris attollere atque hortari ut adhuc nusquam interrupte felicitati, priusquam fortuna faciem mutaret, 
modum sciret ac uellet imponere; neu nimium crederet blandienti, aut iuuentutis ardorem sanioribus 
consiliis anteferret, ne suam patrieque prosperitatem multis annis cumulatam immoderato augendi 
desiderio minueret aut, quod multis accidit, totius uite labores opesque omnes et spes publicas spatio 
forsitan momenti unius euerteret; sed in florentissimo rerum suarum statu deponeret arma uictricia 
quibus, ut uoluente fato descensus ac ruina possibilis esset, sic iam fere nullus ad altiorem gloriam 
pateret ascensus. [20] Multa sunt in hanc sententiam que, si nomen detrahas, non dicta hostis sed amici 
consilia uideantur; erant autem hostis omnium acerrimi, sed iam sibi proculdubio diffidentis. Adiecit et 
conditiones pacis et, quamuis id non accipientis pacem diceret esse sed dantis, se suosque tamen 
forsitan non indignos sibi ipsis multam tanti erroris imponere. [21] Velle igitur ut omnia que causam bello 
dederant Romanorum essent, Hispania Sicilia Sardinia et insule omnes que Italiam atque Africam 
interiacent, ut cessante iantandem belli causa cesset et bellum; ipsi Africe finibus arctati, ex quo sic 
placitum deis esset, Romanos omnia moderantes abque omnium dominos terra marique cernerent, plane 
inuidis ac superbis haud leue supplicium. [22] In fine uerborum excusauit ciues suos super minus sinceris 
animis et petita nuper et seruata pace: nam nec ydoneis nec sat spectate dignitatis hominibus rem 
commissam proptereaque neglectam tunc fuisse; neque id apud Penos tantum sed apud ipsos interdum 
Romanos euenisse, ut propter ignobilitatem paciscentium pacta non seruarentur; nunc utriusque urbis 
inter principes de pace agi, ratumque hauddubie futurum quicquid inter eos conuenisset.
[23] Ad hec responsio romani ducis asperior fuit, ut qui illum non pacis amore, quam odisset, sed belli 
metu loqui crederet, quamuis diu multis in locis inuictissimum iam tamen fortune mutationem tacito 
quodam mentis augurio sentientem. Fuit autem responsio in hanc fere sententiam: dicentis primum non 
sibi dubium fuisse unquam quin Hanibalis reditus et pactas indutias et spem pacis tolleret, idque ex eo 
nunc presertim apparere, quod Hanibal ipse de conditionibus pacis multa dimoueat, nec Romanis omnino 
quicquam offerat nisi quod iam auferre non possit, Hispaniam scilicet et Thirreni maris insulas: [24] 
indignantis pariter quod, quasi perfidie premium sperantes, post primam turbatam secundam multo 
faciliorem pacem peterent, cum nec primam inuenire mererentur: excusantis deinde Romanos et 
accusantis Penos, quod et hoc et priore olim bello semper ab illis orte essent malorum cause, Romani 
autem utrobique coacti pro sotiis tunc siculis nunc hispanis pia arma sumpsissent: [25] exequentis 
preterea, quod ad se spectaret, non ignorare hominem se mortalem caducumque animal, seque et 
quecunque ageret mille casibus exposita; sperare autem deos iusta bella gerentibus affuturos; idque et 
priore bello patuisse et presenti iam patescere, nec diffidere eundem belli huius finem fore qui prioris 
fuerit; hoc iam hinc se animo et rebus ipsis presentire: [26] concludentis ad ultimum, sicut superbia 
fuisset pacem petenti in Italia et uolenti sua sponte discedere antequam eum patrie iussus ac gemitus 
reuocasset denegare, sic modo nulla se uerecundia teneri pacem dare si nolit, ad quam petendam iniquo 
animo semicoactus ueniat. Nichilominus tamen, ne Romanos studio pacis aduersos quisquam putet, non 
negare se pacem sub eisdem conditionibus quibus prima pax steterat, hoc adiecto: ut nauium interim 
oppugnatarum captarumque et uiolatorum contra ius gentium legatorum respectus habeatur. Si 
conditiones placeant rem se ad concilium relaturum; alioquin qui pacem pati nequeant bellum parent. 
[27] He sunt de rebus maximis maximorum ducum orationes; sed an primam Hanibal suo motu an 
publico consilio fecerit in dubio est; de secunda enim, quin ab interpellante preuentus Scipio et remotus a 
patria quod respondit ex tempore suum fuerit, dubitari nequit. [28] Tandem uero, cum de conditionibus 
dissensissent, infecta pace discessum est. Cum duces in castra rediissent, non pacificis uerbis locum esse 
nec de pace amplius cogitandum, sed in bellum parandos animos atque arma denuntiant, non in unius 
gentis aut prelii sed omnium gentium uictoriam atque omnium preliorum: quibus fortuna nunc fauerit 
nichil usquam periculosum uel aduersum, quibus obstiterit tutum nichil aut prosperum; nec uictoribus 
solita premia, urbem unam aliquam aut regnum, sed terrarum orbem, nec uictis consueta pericula, 
siquidem nec Romanis in terra externa et incognita quam presertim mare cingeret fugam esse, nec 
Carthaginensibus, ultima spe consumpta, aliud quam excidium superesse; rem ancipitem atque ingentem 
ferro iudice transigendam, habendamque fortunam, quam dii darent; cras scituros antequam sol occidat 
frena rerum Roma teneat an Carthago. [29] Inter huiusmodi ducum uoces ac militum apparatum dies illa 
proximeque noctis pars magna consumitur.


10
[1] Ubi illuxit progrediuntur in campum: et qui duces, qui ue exercitus, 
quibus animis, qua bellorum experientia, qua militie disciplina, quibus 
tandem irarum aculeis, quibus incendiis odiorum, qua memoria offensarum, 
qua libidine ulciscendi, potentiam ac gloriam tot quesitam seculis uno die 
uel deiecturi funditus uel celotenus erecturi! [2] Iure igitur Florus «non fuit 
maior» inquit «sub imperio romano dies» quam quo hec scilicet gesta sunt; 
certe neque periculosior neque formidabilior. Ita dico, si utrunque simul 
quod sub oculis erat et instans periculum spectaretur. Licet enim et prius et 
postea cum ualidissimis gentibus sepe pugnatum sit, nunquam tamen tantis 
odiis, nunquam tanta arte, tantaque paritate militie rerumque omnium, 
nunquam in extremos casus sic adducta re publica, postremo nunquam sic 
ultimo congressu cum altero Hanibale duce certatum est.
[3] Quis ergo miretur, tale in discrimen euntibus uicissimque nunc suas 
nunc hostium uires extimantibus nutasse animos, mediocre nichil sed hinc 
sibi mestissima hinc letissima promittentes, cum ego ipse, qui post tantum 
tempus hec scribo ab illo loco atque ab illa etate remotissimus, quasi metus 
speique particeps et finis inscius heream, et ad ipsum actum prelii stilo uix 
audeam peruenire?
[4] Eodem ferme ordine quo aduersus Hasdrubalem ac Siphacem quondam, 
romana nunc acies stetit, nisi quod cornua commutata sunt: dextrum enim 
quod tunc Itali nunc Massinissa et Numide tenuerunt, leuum tenuit 
equitatus italicus sub Lelio qui, legatus hactenus Scipionis at nunc questor 
factus, non ideo tamen ab imperatoris sui cessabat obsequiis, imo quidem 
adhuc Scipio ex senatus consulto eius ut legati opera extra sortem utebatur. 
[5] In medio positas cohortes non condensas ut mos erat, sed rariores et 
parumper inter se distantes dux romanus instituit, ut elephantibus hostium 
irrumpentibus uiam darent et beluarum impetus prior in cassum effusus 
sine strage militum transiret. Cum Hanibale multe et uarie gentes erant. [6] 
Instructurus aciem octoginta elephantes, quot nunquam hactenus simul 
habuerat, ad terrorem hostium spargendosque ordines prima in fronte 
constituit; post hos Ligurum et Gallorum Balearibus ac Mauris intermixtam 
aciem locat; secundam aciem ex Carthaginensibus atque Afris ordinat, in 
qua et legio una Macedonum fuit, per eos dies a Philippo rege Macedonie, 
romana iam tunc bella meditante, auxilio Carthaginensibus transmissa; 
tertiam ex Italicis plerisque Brutiis, quorum pars maior non sponte sed ui et 
metu exemploque Iunonis in templo crudeliter peremptorum ex Italia 
discedentem secuta erat. [7] Cingit et ipse cornibus acies: dextrum 
Carthaginensibus aduersus Italicos at sinistrum aduersus Massinissam non 
alio quam numidico fulcit equitatu; non est enim odium seruili acrius, ubi 
semel contra dominum erigi ceperit. In hunc quidem modum acies stabant.
[8] Ibant uero omnes in prelium spe ac metu uario, ut dixi, et preterea sic 
affectos accendebant adhortationes ducum hinc inde magnifice, et quales 
rei natura et conditio audientium exigebat, que ue pro tempore maxime 
moture animos crederentur. [9] Duces ambo, equis undique circumuecti, 
instare signiferis, hortari milites, orare singulos, uniuersos obtestari, 
ostentare positam ante oculos uictoriam, commonefacere periculorum, 
excitare iras, animos attollere, fortibus uiris suas laudes ingerere 
preclarique cuiuspiam facinoris quod fecissent memoriam renouare, 
postremo festinare, locis omnibus adesse, nichil penitus supremi temporis 
perdere et, preter illa que erant utrisque comunia suntque omnibus bella 
gerentibus, sua quisque propriis laudibus celebrare, hisque uirtutem stimulis 
urgere.
[10] Precipue Scipionis et oratio animosa et fiducia insignis: ille uictas nuper 
Hispanias recentesque per Africam uictorias memorare, ille ignauiam 
perfidiamque hostium criminari, quorum alterum ad petendam alterum ad 
frangendam pacem illos impulerit. Hanibalis sermonem die altero secum in 
secreto habitum pauoris eius ac uecordie testem profert, humiliorem quoque 
quam fuerat eum fingens, eratque perfacile fingere ac mutare quod solus 
audierat. [11] Proinde non aliis prorsus auspiciis in prelium suos ire 
uaticinatur, quam quibus olim patres eorum ad Egates insulas cum illorum 
patribus dimicassent: eadem sibi nunc signa deos ostendisse que tunc illis 
ostenderint, indubitatam adesse uictoriam et longeui terminum laboris, 
predam ex Carthagine felicemque in patriam atque optatum ad parentes 
filiosque atque expectantes reditum uxores. Hec dicentis in uultu inque 
oculis tanta inerat letitia, ut non ad periculosissimam pugnam ire sed a 
felicissima redire uictoria uideretur.
[12] Hanibal ex aduerso sedecim annorum per Italiam gesta, tot uictorias, 
tot romanos imperatores atque exercitus cesos memorabat, et erant plane 
multa que ueraciter memoraret. Ceterum, quia uarie illi obtigerant nationes, 
uaria quoque opus erat oratione. [13] Alios spe prede excitat, quibus eam 
precipuam militandi causam nouerat; Gallis uetus odium in Romanos obicit, 
orat ut se duce atque adiutore nouam de antiquis nunc hostibus percipiant 
ultionem; Mauris Numidisque irati metum ingerit Massinisse aut fedo, siquid 
sors sinistrum tulerit, illorum seruitio aut truci supplicio abusuri; Ligures 
promissis implet ingentibus: non habitaturos amplius inter horridas rupes 
ubi ab origine sua illos posuit fortuna, sed fertiles frugum agros deiectis 
imperio Romanis et pinguissima rura Italie possessuros.
[14] Carthaginenses, quanquam hortatibus non egerent innato etiam in 
Romanos odio accensi, et ipsi tamen oratione ducis animantur parentumque 
et natorum ac coniugum pietate atque in primis commiseratione patrie, iam 
suprema metuentis fidemque et dextras suorum ciuium implorantis et aut 
feliciter regnature aut miserabiliter seruiture.
[15] Sub hanc horam Scipio alacer et more impatiens pugne signum dedit, 
subitoque clamor ingens atque horribilis hominum ac tubarum a romana 
acie sublatus ipsum interrupit Hanibalem, quin et ipsos elephantes sono 
territos retro in suos ad sinistram precipue partem uertit. Sunt enim ut 
maximarum uirium sic repentini pauoris animalia, quo agitata sepe suis 
uictoriam abstulere. [16] Id si unquam clarum, hac luce clarissimum fuit. 
Aliquot in hostem timide prouecti multaque telorum nube obruti 
grauissimam ruinam ediderunt; pars abacta uulneribus, fugiens et ipsa, in 
dextrum suorum cornu incidit. Sic ambo Carthaginensium cornua suarum 
mole beluarum, quas dux solertissimus ad turbandos hostes preposuerat, 
fortuna consilium preuertente, turbata sunt.
[17] Arrepto confestim tempore, Massinissa in leuum, Lelius in dextrum 
cornu cui erat oppositus rapidissimis gressibus infertur, stratosque obterit, 
fugientes insequitur. Cornibus loco motis, ingentibus animis ab omni parte 
concurritur tantoque impetu, quanto uix unquam alias; multa enim una acie 
expianda erant et contracta diu ueternosa ulcera ferro rescindenda. Et 
romana quidem acies fortior, illa uelocior, odium pene par. [18] Itaque 
repente tantus occisorum hominum et armorum cumulus fuit ut, cum 
Carthaginensium auxiliares fugere cepissent, Romanis per obstantem 
cadauerum congeriem et terram sanguine lubricam insequentibus nichilo 
transitus esset expeditior, quam paulo ante per aduersos pugnantesque 
hostes fuerat; ita ut globatim incedere non ualentes, sed qua uel quenque 
impetus tulisset uel apertior aditus fuisset, ordinem ipsi proprium turbarent. 
[19] Et iam dissuta acie fluctuare ceperant signiferi, poteratque uincendo in 
periculum incurri, nisi raptim Scipio receptui cecinisset; ad quam uocem 
repetentibus signa militibus, condensata acies est. Tum Scipio quos 
uulneribus graues uidet in extremum agmen transfert, integros et quod 
lectissimi roboris in ultimis erat in frontem elicit. Sic instructus in ipsam 
Carthaginensium mediam aciem infertur. [20] Ibi cum ueris hostibus res 
fuit: qui bello causam dederant, ipsi bellum suis manibus gerebant et 
proprio sanguine odiorum flammas quas accenderant extinguebant. Nichil 
ab ulla partium pretermissum est, quod summis ducibus prouidendum 
curandum ue et uel manu uel lingua uel ingenio agendum esset; idque 
uicissim dux de duce, hostis de hoste confessus est.
[21] Instabat Scipio summa ui, obstabat Hanibal ingenti nisu et, quanquam 
post fusos elephantes et cornuum equitatum numero atque animis cepissent 
superiores esse Romani, pugnando tamen hortandoque et fugam 
meditantes coercendo atque omne munus imperatorium obeundo adhuc 
prelium sustinebat, donec Lelius et Massinissa, ab insequendo parumper 
profugos reuersi, a tergo punicam aciem inuadunt. [22] Tum circumuenti 
undique funduntur, nullo pudore nulla reuerentia ducis ualente fugam 
sistere; et licet sepe alibi ab his ipsis et ab aliis ducibus maiores strages 
hominum facte sint, si tamen illud attenditur quod in hoc prelio, plusquam 
in alio unquam, non duarum modo sed omnium gentium et totius orbis 
status uelut in cardine uertebatur, non magnum prelium sed maximum 
reperitur et inter paucissima numerandum. [23] Cesa et capta non amplius 
quam quadraginta hostium milia; ceteri uiarum notitia et receptuum uicinia 
euasere. Inter captiuos et Macedones aliqui fuerunt et dux eorum Sopater, 
propinquus Philippi regis; capti inter cetera undecim elephantes. Nec 
incruentam Romani uictoriam habuere, decem milibus suorum hoc prelio 
amissis. Ipse, nequicquam tentatis omnibus, tandem «Hanibal cessit», ut 
Florus ait, «preciumque uictorie Africa fuit et secutus Africam terrarum 
orbis».
[24] Et de ipso quidem duplex dehinc texitur historia. Quidam ex hac acie 
fugientem ad mare peruenisse tradunt, inde autem preparata naui ad 
Anthiocum potentissimum Asie regem illico transuectum, et, quasi deorum 
munus aliquod ingenti gaudio exceptum, impulisse consiliis suis regem in 
romanum bellum. Multaque de illo uiro deinceps exequuntur; itaque 
postulanti ante omnia Scipioni ut Hanibal, malorum omnium principium et 
origo, in manus suas traderetur, fuisse responsum illum quidem abiisse, nec 
usquam esse amplius in Africa. [25] Alii nichil de profectione eius ad regem 
aut his que profectionem sequuntur adimunt – de his enim inter omnes 
conuenit –; dicunt autem eum, priusquam ad regem pergeret, in patriam 
rediisse – et dicta eius aliqua apud Carthaginem factaque referunt –, 
tandem tamen, seu Romanorum metu ut eorum manus effugeret, seu odio 
ut nouum eis hostem quereret et quod suis non potuerat alienis uiribus 
retentaret, ad regem traiecisse. Hanc sententiam, quia uulgatior est, 
potissimum sequor. [26] Igitur, hoc ultimo insigni quamuis infausto 
bellorum opere edito, cum equitibus paucis inter suorum strages elapsus 
Hanibal Hasdrumetum primo gradu celerante peruenerat; inde, cum 
reuocatus a populo domum remeasset anno postquam inde discesserat 
sexto et trigesimo, cuntis audientibus 'Non hoc' inquit 'tantum prelio sed 
uniuerso bello uictum me profiteor, neque spem nobis ullam superesse nisi 
ut pacem, si fieri possit, a Romanis habeamus'. Hoc consilium secuta ciuitas 
legatos petende pacis ad Scipionem mitti iubet, decem scilicet ex principibus 
populi.
[27] Eodem tempore quo prelium gestum erat, nuntius superuenit Publium 
Lentulum cum quinquaginta rostratis centumque onerariis nauibus, rerum 
omnium quas bellorum usus exigit refertis copia, missum a senatu romano 
Utice litus attigisse. Hoc audito Scipio nichilo segnius a prelio, castra 
hostium mox aggressus et ex captis ac direptis immensam agens predam, 
ad naues redit. [28] Inde, nil cuntandum ratus, Lelio primum cum uictorie 
nuntio Romam misso, Carthaginem terra marique simul aggredi statuit. 
Ducendarum igitur terrestri itinere legionum cura commissa Octauio, ipse, 
nauibus et quas prius habuerat et que nuper aduenerant in unam classem 
coactis, digressus Utica portum Carthaginis petebat, cogitans credo siquid 
animi Carthaginensibus superesset, quicquid id esset, in mari potissimum 
ausuros.
[29] Iam prope hostia portus erant, cum legatorum nauis unica uelata 
infulis et oliuarum ramis fuit obuia succedensque ad pretoriam ducis 
puppim; cum misericordiam implorarent, nil responsum est aliud quam ut 
ad Tinneten, quo castra moturus erat, sequerentur. [30] Ipse postquam 
eousque processerat, ne uenisset in cassum, omnem cominus amplissime 
urbis situm territandi magis quam inuadendi tunc proposito speculatus, 
Octauio quem premiserat remisso, Uticam redit. Inde Tinneten petit, locum 
de quo diximus, Carthagini proximum et iam romano presidio communitum.
[31] Eo pergenti nuntiatur Siphacis filium aduentare, Verminam nomine, qui 
paterne captiuitatis ultor intempestiuus properabat magno cum equitatu, 
serum uictis laturus auxilium. Non fuit opus imperare militibus arma 
sumerent, castris exirent, signa sequerentur: parata erant omnia. Ex itinere 
missus equitatus uenienti occurrit. [32] Facile ille certamine uictus, elabitur 
paucis comitantibus; reliqui omnes in medium dati: maximorum accessio 
non magna successuum, quanquam hoc congressu quindecim milia hostium 
cesa essent, mille ducenti homines capti, equi uero numidici mille quingenti, 
et ad Scipionem perducti. Ipse inceptum ad Tinneten iter peragit.
[33] Hac clade super alias addita, legatio antedicta superuenit: non iam 
decem ut ante sed triginta, uiolentius in dies agente fortuna. Quibus multo 
quam prius humilius flebiliusque loquentibus durior audientia data est; 
memoria ueteris recentisque perfidie aures omnium precibus quamuis dignis 
obstruxerat, neque ad pacem sed Carthaginis ad ruinam proni omnes in 
consilio et ardentes erant. [34] Illa tamen cogitatio, tante et tam ualide 
urbis obsidio quanti et negotii esset et temporis, simulque optime meriti 
ducis amor atque illius ut suus honor proprius exoptatus singulis, ad hec 
noui consulis respectus Roma forte uenturi alienique laboris fructum – 
peracti scilicet belli gloriam – percepturi, auersos ad pacem inflexere 
animos. [35] Incidit enim in hec tempora, quibus et finitum bellum et 
composita pax est, ambitio Rome ingens consulum uolentium in Africam 
proficisci, ut seu bellum restaret uicto Hanibale facile profligari posset, seu 
pax instaret ipsi gloriam tante pacis arriperent. In quibus precipui fuerunt 
Titus Claudius et Cornelius Lentulus, quibus senatus aduersante licet populo 
fauebat. [36] Sed eorum primum, precipiti glorie cupiditate in prouinciam 
properantem, indignata ut sic dixerim natura turpi et horrendo naufragio 
reiecit inglorium; de secundo interrogatus per tribunos populus romanus, 
concordi omnium triginta quinque tribuum sententia, indignum censuit ulla 
ex parte Scipionis laudibus immisceri; neque per illum consulem impudenter 
et immodice ambientem neque per alium quam per Scipionem qui uicisset 
et pacem fieri et uictorem exercitum reportari iussit; quodque populus tam 
consentiens iubebat senatus consulto a patribus approbatum est. [37] Et 
quamuis hec ita postea gesta sint contusaque nunc celestibus nunc humanis 
iudiciis ambitio succubuerit, hic tamen metus in exercitu ad pacem ut dixi 
totius consilii animos atque sententias inclinauit, qui in partem contrariam 
proni erant.
[38] Hic ego, paululum interrupta narrationis serie, illos audire libens 
uellem, qui quorumlibet regum gesta cum romanorum ducum gloria 
comparare audent. Omitto autem quod, per se mundo notum, si negetur 
probatu facile est: eam inter ceterorum hominum Romanorumque res 
gestas esse proportionem, que inter ultimum ex Pigmeis atque Herculem; 
illud prosequor quod nunc ut diuertam cogit. [39] Quam multa ergo romanis 
ducibus impedimenta domestica fuere, quante negotiorum difficultates, que 
si alienigenis fuissent, hodie illorum nomen obscurum et his ipsis a quibus 
tantopere celebratur inauditum foret, et tamen Romanos se se forsitan 
minores, nulli autem gentium secundos magnitudine rerum ac numero sed, 
dicere audeo, longe primos omnium efficiunt! [40] Ut conceptum sane 
clarius explicem, reges perpetuum dominium habent solique sunt, habent 
nempe consilia quibus pro suo utantur arbitrio non quibus pareant; nam, ut 
bene ait Liuius, «non liberi solum impedimentis omnibus, sed domini rerum 
temporumque trahunt consiliis cunta, non sequuntur». Sic est uere. Non ipsi 
ab aliis, sed alii ab eis pendent; sciunt quid acturi sint; bellum dum libet 
incipiunt, ut libet prosequuntur, deponunt cum uolunt; non parate illis glorie 
prereptor non gerende rei successor non geste censor non domi emulus 
metuendus, qui supplementum qui commeatum qui stipendium mitti uetet; 
nullus denique aliunde quam ab hoste metus: pars securitatis est ab una 
tantum parte metuere. [41] At romani duces post regum tempora «denos 
uicenosque dies dictaturam, nemo plusquam annum consulatum gessit», ut 
Liuius idem ait. Iam ipse ut locorum sic et temporum angustie magna 
molientes impediunt. Atque utinam id ipsum quantulumcunque erat spatium 
liberum contigisset et non alius, tribunitiis dissensionibus exercitum 
conscribere uetitus et Rome diutius quam oportuit detentus, ad bellum 
serius exiuisset, alium senatus ante tempus ad comitia reuocasset! [42] 
Quam multos inuenias quibus in ipso flore bellorum annus effluxerit, quam 
multos quibus, ignauo uel infausto duci succedentibus, non agendi modo 
magnum aliquid sed inchoandi defuit facultas, et reformandis que alter 
deformauerat breue anni spatium fuit! Quotiens temerarius collega forti 
modestoque uiro nocuit, nec potuit in imperio unius uirtus alterius uitiis 
uicta clarescere! ut constet hinc Romanos interdum ad extrema cladium 
esse perductos.
[43] Detur inter hos tam felix et tam gloriosus aliquis, ut et tribunos et 
senatum et fortunam pudeat honori eius obstare, cui et sua uirtus et 
reipublice necessitas in unum plures ue annos imperium prorogarit, ut de 
hoc Scipione dictum est, nunquam tamen ideo successoris aut college 
perdendeque glorie, qui ingens est nobilium stimulus animorum, metus ac 
solicitudo cessabit; quam ob causam dubium non est et multa prorsus 
omissa et multa, que fuerant cepta feliciter, destituta atque in procursu 
rerum a romanis ducibus intermissa. [44] Hic ego autem uidere michi uideor 
nonnullos contentiosos, qui de omni re litigant, occursuros dicturosque non 
esse hoc illius quam sepe predico romane uirtutis, ut uel accedat ad res 
magnas adipiscende glorie cupiditate, uel resiliat amittende metu. Quibus 
ego fidentissime et ut puto uerissime respondebo, in nulla usquam gente 
tantam exemplorum copiam fore eorum qui uirtutem, sola ipsius 
pulcritudine delectati, nulla causa exterius impellente complexi sunt. [45] 
Huic tamen illud Valerii Maximi adiciam: «nulla est tanta humilitas, que 
dulcedine glorie non tangatur». Illud quoque expressius Ciceronis 
annectam: «uix inuenitur» inquit «qui laboribus susceptis periculisque aditis 
non quasi mercedem rerum gestarum desideret gloriam»; et hec "glorie 
cupiditas", ut ait idem, «in magnis animis et ingeniis plerunque contingit, 
eoque magis si sunt ad rem militarem apti, cupidi bellorum gerendorum», 
quales proculdubio omnes hi de quibus loquimur fuerunt. Non negauerim 
uirtutem neque propter lucrum neque propter gloriam, sed propter se 
ipsam, imo uerius propter Deum et querendam esse et colendam; gloriam 
tamen, non ut summum premium uirtutis sed ut leue aliquid ornamentum, 
aliquanto difficilius re contemni quam uerbo nemo michi quoque negauerit. 
De quo hic latius disserendi non est locus; agam potius quod incepi. [46] Si 
ergo tot impedimentis obstantibus tot tam claros romanos duces nouimus, 
quid futuros illos arbitremur, si absque successoris aut college metu absque 
superioris imperio bella et gerere et trahere more regio licuisset? Cui enim, 
ut unde discesseram reuertar, potest esse dubium quin, hac dempta 
solicitudine, nunquam inimicissime urbis euertende labor ad alterum 
Scipionem fuerit peruenturus? Quanquam id ego, ut sic dixerim, pene 
diuinitus actum rear, ut haberet ille etiam uir illustris unde Africani 
cognomen, quod ab auo hereditarium possidebat, suo iure mereretur.
[47] Cum igitur, ut est dictum, pacem tribui supplicibus placuisset, die 
postero, legatis in consilium reuersis ac mordaciter obiurgatis et admonitis, 
ut post tot perfidie tam manifesta supplicia tandem deum esse scelerum 
ultorem et aliquam iurisiurandi religionem credere inciperent, conditiones 
pacis denuo proposite sunt: eadem pene que prius quam pugnatum esset, 
ut pateret ingentes animos rebus prosperis non inflari. Quia tamen (sic 
recens perfidia merebatur) modicum aliquid uel additum uel mutatum fuit, 
repetendas credidi. [48] He sunt igitur secunde nouissimeque conditiones 
pacis: ut Carthaginenses legibus ac finibus suis, quos ante belli principium 
habuissent, in libertate et in pace uiuerent; perfugas fugitiuos et captiuos ad 
unum omnes redderent; naues omnes rostratas preter solas decem 
traderent, elephantes omnes quos haberent domitos darent et alios in 
posterum non domarent; nullum penitus neque in Africa neque usquam 
terrarum sine licentia seu precepto populi romani bellum aut agerent aut 
mouerent; Massinisse res ablatas restituerent et secum equo federe 
iungerentur; frumentum et exercitui necessaria, donec legati pro pace 
Romam mittendi rediissent, atque auxiliis stipendium ministrarent; decem 
milia preterea talentorum argenti tributi nomine in annos proximos 
quinquaginta persoluerent.
[49] His additum ut seruande pacis gratia centum obsides, quos Scipio e 
tota Carthagine delegisset, omnes supra quartum decimum nullum supra 
trigesimum annum darent; nam quod de restituendis que per indutias 
abstulissent hac in pace cautum legimus, non priorum federum additio sed 
nouorum scelerum recens multa est.
[50] Hec cum ad carthaginense consilium relata essent Gisgo pater 
Hasdrubalis, uir apud suos clarus, contionantium progressus in locum 
dissuadere pacem ceperat. Non tulit Hanibal eo in statu uel dici talia uel 
audiri et, quibus ad gerendum bellum uires deessent, eis ad impediendam 
pacem adhuc esse animos. Hinc commotus in Gisgonem, manibus arreptum 
ex alto deicit. Quo tumultus ortus erat in populo, re insolita et in libera 
ciuitate non alias uisa. [51] Sensit Hanibal quid fecisset et, ciuili tactus 
libertate, militaris uir castrensi longum assuefactus imperio: 'Nolite', ait 'o 
ciues, admirari. Puer hinc discessi; ecce iam senex redeo. Bellicas artes, 
quas uel in publicis uel in priuatis me rebus longior usus edocuit, abunde 
nosse michi uideor; cetera, quibus interesse non licuit, iura fori atque 
urbanas consuetudines, ut a uobis discam est necesse'. [52] Hec uerba 
insolentiam excusarunt. Quibus uulgi strepitu compresso, ipse de pace 
longa et ualida oratione disseruit, et tolerabilem illam et necessariam 
quamuis esset grauior ostendens, eoque plus fidei meritus quo et belli 
amicum et pacis hostem esse constabat, neque hec unquam nisi cogente 
necessitate dicturum. Obtinuit igitur loquendo nequam penitus conditionem 
pacis recusarent, quod nulla non bello melior foret et utilior. [53] Una 
omnium difficillima uidebatur, quod nichil eorum, que in nauibus per 
indutias captis fuerant, apparebat et in multos dispersa conquirere non 
modicus erat labor. Quia tamen sic et Hanibal et multo maior hortatrix 
necessitas suadebat, modisque omnibus firma pacis sententia patribus 
stabat, prouisum est ut ipsa nauium corpora redderentur, homines in illis 
capti perquirerentur, eorum que restitui non possent extimatio Scipionis 
esset.
[54] Ad quem redeuntibus legatis, ita decretum est, ut de publicis rebus 
que in nauibus fuissent questores interrogarentur, de priuatis autem ipsi 
rerum domini. Pro quibus omnibus quindecim milia pondo argenti persoluta 
sunt.
[55] His ita conuentis, trium tandem mensium indutie iterum concesse 
missique Romam Carthaginensium legati, primis longe dissimiles longeque 
omnium e ciuitate clarissimi et prouectioris omnes etatis, quorum princeps 
fuit Hasdrubal Hedus cognomine, uir apud suos senio et autoritate 
uenerandus et hortator pacis semper et consiliorum Hannonis olim 
particeps, atque ideo infestus Hanibali et bellorum auctoribus. Cum legatis 
hostium tres romani missi, quorum unus erat L. Scipio magni Scipionis 
frater, de quo supra dixi et suo loco dicam latius. [56] In conuentionibus 
indutiarum hoc expressum est, ut per totum trimestre tempus 
Carthaginensium legatio nulla usquam alio quam Romam iret; quod si 
regum aut gentium legati ad eos interim uenirent, non illos ante 
dimitterent, quam qui forent atque unde transmissi quid ue peterent seu 
quid dicerent in ipsius Scipionis notitiam pertulissent. Et hec quidem in 
Africa gerebat dux romanus.
[57] Rome autem ante Lelii aduentum audita rebellione hostium, suspensa 
ciuitas fuerat, eoque magis quod simul eodem tempore prodigiorum fama 
multorum ex circumstantibus locis audita erat, inter que et solaris orbis 
imminutio conspecta et terremotus ingens; arboresque in abyssum ex oculis 
hominum ablatas et in Palatino monte lapidibus pluisse ferebatur, aquarum 
quoque diluuium insolitum, usque in miraculum et religionem quandam, et 
inundatio Tyberis accesserat. [58] Quibus more maiorum expiatis, Titus 
Claudius tunc romanus consul qui, etsi primum equo festinantior fuisset, 
tandem tamen, se non satis honoratum a senatu iudicans, classe lentius 
instructa nondum proficiscebatur, accelerare in Africam et Scipioni opem 
ferre iussus fuerat – uerum is, ut superius attigi, procellarum ui iactatus et 
in Sardinia detentus ne uisa quidem Africa multo post rediit –; cum fama 
interim consumati belli et maxime uictorie Romam perlata aduentusque 
romanorum et carthaginensium legatorum omnem solicitudinem excussit. 
[59] Cumque unus e Scipionis nuntiis in senatu primum, mox in populo 
grandi uictum prelio Hanibalem debellatumque cum Carthaginensibus, 
fusum preterea Siphacis filium, que magne rei quantulacunque erat 
adiectio, ingenti audientium gaudio recitasset, apertis per urbem templis 
omnibus, gratulatio et supplicationes in triduum fuere. [60] Legatis uero 
senatum postulantibus responsum est creationem nouorum consulum 
expectarent. Creati sunt Cornelius Lentulus et Publius Elius. His consulibus 
senatus de more extra urbem ad Bellone edem legatis est datus; quibus 
ingressis mouit patres aspectus etasque et dignitas singulorum et presertim 
eius Hasdrubalis, quem supra nominaui. Una ergo totius consilii uox hec 
fuit: 'olim sub obtentu pacis tempus terebatur et fiebat bellum, nunc sincere 
sine fraude pax petitur'. Auditi ergo sunt attentius. [61] Verba fecit 
Hasdrubal primus oratioque, qualis uirum fortem et grandeuum decuit, fuit 
grauis et modesta: que, sicut non omnem culpam Carthaginensibus 
eriperet, ut confessis aliqua plus fidei esset in reliquis, sic maximam culpe 
partem retorqueret in paucos, quo insonti multitudini facilius parceretur, et 
sepe moneret ut prospera fortuna temperanter ac mansuete populus 
romanus uti uellet. Qua in re si sui ciues suum atque Hannonis consilium 
audire uoluissent, potuisse illos forsitan quam modo peterent pacem dare; 
sed excecasse eos bonam fortunam, cum qua rarissime concurreret bona 
mens. [62] Id sane aliis in gentibus esse tolerabilius, proptereaquod insueta 
gaudia mentes hominum precipitent et attonitas insperatis euentibus extra 
se rapiant, at Romanis longa uincendi serie iamque inueterata consuetudine 
prosperarum rerum pene nichil insoliti gaudii posse contingere; uicisse eos 
non nunc nouiter, sed fecisse quod semper fecerint facturique sint, ideoque 
par esse ut eundem in omni fortuna animum seruent et quos nunquam 
aduersa deiecerit, prospera non extollat; idque eos semper facere solitos et 
plus fere misericordia erga uictos quam uictoriis creuisse. Hec Hasdrubal. 
[63] Reliquorum flebilior sermo fuit: ex quam excelso culmine fortune quis 
eos status quamque humilis excepisset! ut, qui paulo ante magnam orbis 
partem possidebant totumque possessuros se se breuiter sperabant, nunc 
nichil usquam preter infelicis patrie muros habeant, eosque non aliter quam 
si clementia romana permiserit. Ceperant he uoces audientium animos 
mouere.
[64] Tunc unus ex patribus, qui supra omnes alios Carthaginensium fraudes 
perfidiamque oderat, permissu pretoris alta uoce 'Per quos' inquit 'deos 
fedus hoc iurabitis, o Carthaginenses? Eos enim fefellistis, per quos fedus 
aliud iurastis'. Poterat improuisa percontatio minus prudentis uiri animum 
turbare, at Hasdrubal nichil motus 'Per eosdem' ait 'quos tam aduersos 
experimur iurata frangentibus'. Hec maxime uox cuntorum animos flexit. 
[65] Unus Cornelius consul adhuc ardens desiderio Africe prouincie paci 
obstabat, de quo supra diximus, sperans inde non iam belli at saltem pacis 
gloriam parare. Res ad populum reiecta est, atque eius iussu ambitione 
consulis elusa pacis arbitrium Scipioni creditum, idque responsum est 
legatis.
[66] Qui, impetrata pro pace cum egissent gratias, petierunt a senatu ut 
urbem ingredi ciuesque suos nobiles homines, qui publicis erant in 
carceribus, alloqui sinerentur. Quo concesso petierunt iterum ut quosdam 
ex eis redimendi tribuerent potestatem. [67] Responsum est darent quorum 
uellent scripta nomina: illi dederunt circiter ducentorum et decreuit senatus 
ut ducentos ex captiuis, quos Carthaginenses eligerent, romani legati ad 
Scipionem ducerent eique senatus uerbis nuntiarent ut, si de pace 
conuenisset, captiuos quoque gratis restitueret. Cum his mandatis utraque 
legatio in Africam rediit.
[68] Et pax quidem cum Carthaginensibus uictis per Scipionem, de consilii 
sententia, his quas ipse dixerat conditionibus facta est, anno quidem post 
principium huius belli decimo septimo, post primi autem belli finem 
quadragesimo: ita inter primum finitum et secundum ceptum tres et uiginti 
fluxerunt anni, quibus illa pax prior metu potius Carthaginensium quam fide 
permansit. [69] Hic ergo secundi belli punici finis est, quo nullum unquam 
difficilius nullumque periculosius, nullum postremo memorabilius gestum 
est, ut Tito Liuio clarisque omnibus placet auctoribus, secum hauddubie 
supremum Carthaginis tracturus excidium, nisi memoratorum consulum, Titi 
Claudii primum post Cornelii Lentuli, glorie intempestiua cupiditas 
obstitisset. Quod sepe post ex ore Scipionis auditum ferunt, dum de 
Carthagine loqueretur. Tributariam igitur fecisse contentus, nepoti reliquit 
euertendam.
[70] Ipse de nauibus hostium secundum pacta sibi traditis gratum Neptuno 
simul ac Vulcano sed non gratum Carthaginensibus sacrum fecit. Quingente 
erant, illa potens pelagi et, ut scriptum est, «cuntis litoribus terribilis 
classis»: tracte omnes in aliquantulum maris spatium atque ibi iussu ducis 
flammis absumpte, nichilo letius spectaculum miseris ciuibus prebuere, 
quam si templa domosque omnemque Carthaginem incendisset. Sed sic 
eunt potentie ac superbie humane. Perfuge omnes fugitiuique redditi. [71] 
Cum fugitiuis actum mitius, credo quia seruilis ingenii uisum sit fidei 
modicum habere (genus supplicii non lego, sed seruile auguror et flagris 
cesos libet opinari); at cum perfugis durius sed uarie: omnes italici generis 
gladio percussi, romani eo amplius quo in patriam grauius peccassent 
crucibus affixi. Quo iudicio uideri potest hic mitissimus uir parumper ab 
innata mansuetudine deerrasse, sed patrie caritas odiumque perfidie et 
discipline militaris amor ac studium excusant, illius inquam discipline, que 
romanum imperium e paruis initiis celotenus extulerat. [72] Hinc a suppliciis 
conuersus ad premia, quibus duobus stare rem publicam sapientes scribunt, 
preter ceteros Massinissam Cirtha urbe oppidisque aliis, quecunque ex 
regno, quod Siphacis fuerat, quesita erant populo romano, in adiectionem 
paterni restituti regni donat. Legatis postremo Carthaginensium captiuos, 
quos pro precio petierant, dono reddit eosque redire iterum Romam iubet, 
ut que inter eos de pace conuenerant patrum autoritate consisterent.
[73] Et iam pacis tranquillitas terras ac maria compleuerat. Ac tum demum 
pacata Italia subactaque Africa, Scipio Lilibeum uictor repetens Drepani 
rediit in portum; inde autem legionibus equoreo premissis itinere, ipse in 
continentem transiit ac per terram, omni genere hominum summa letitia 
occurrente ac plaudente, perque urbes italas pacis ac uictorie gaudio plenas 
Romam attigit, triumphoque celeberrimo et, ut scriptum est, triumphorum 
omnium clarissimo Capitolium honestauit. [74] Captiui omnes romani, erant 
autem ad quattuor milia, e manu hostium liberati et in patriam sunt reducti, 
in quibus Terrentius quidam fuit cognomine Culleo senator Rome, quem 
indocti quidam poetam illum comicum putant, qui Andriam et Eunuchum 
comediasque alias scripsit. Et est error non comunium modo sed magnorum 
hominum, in quem identitate nominis fallente ceciderunt, cum tamen in 
historiis non hi duo tantum sed alii multi sint Terrentii, in quibus similiter 
possit errari; sed hoc in istis est amplius, quod uterque ponitur in numero 
captiuorum. [75] At captiuus ille carthaginensis et Carthagine natus, nulla 
quidem nisi errantium historia, sed libris suis ac librorum titulis et sepulcri 
notus epygrammate libris plerunque uetustissimis ascripto, hic de quo nunc 
loquimur romanus ciuis et pretoria genitus familia; ille poeta fuit, hic 
senator et «inter paucos senatorii ordinis», ut Valerius ait; ille captus a 
romanis ducibus, quod ipsum illud indicat epygramma, incertum tamen a 
quo duce, et in seruitium adductus, hic a Scipione reductus in libertatem et 
seruitio ereptus, quo merito triumphantis currum pilleatus prosecutus est, 
patronum scilicet libertino habitu recognoscens. [76] Que Terrentio illi 
quidem alteri nequeunt conuenire, qui non liberatoris currum sed uictoris 
sui, quisquis is fuerit, neque pilleatus sequeretur sed ligatus antecederet. 
Hec pro discussione huius quamuis minime periculosi erroris incidenter 
dixerim. [77] Inter captiuos uero hostium ante ducis currum actos fuisse 
Siphacem regem Polibius scribit, «non spernendus auctor», ut Liuius ait, 
imo quidem «bonus auctor» ut ait Cicero; alii regem in custodia tiburtina, 
quo ab Alba esset translatus, morte preuentum dicunt, oculis populi non 
memorie hominum aut uictoris glorie subtractum. [78] Et fuisse tunc aliquos 
crediderim, quibus uisum sit quod michi tot seculis interiectis nunc uidetur, 
nil huic triumpho preter Fabii Maximi presentiam defuisse, ut oculis cerneret 
rebusque ipsis uel coactus agnosceret, male se altissimis obstitisse principiis 
et frustra senem iuuenis laudibus inuidisse. Quanquam de hoc ipse alicubi 
se se excuset; sed est ubi se uerbo excusantem res accuset. [79] Ex hac 
tanta uictoria Scipio nil in domum suam retulit preter eternam famam et 
cognominis splendorem; hinc enim Africanus est dictus, quanquam militum 
ne suorum an familiarium an populi fauore an aliter sit incertum. Eius tamen 
exemplum secuti postea multi magni uiri clara sibi cognomina ex nominibus 
domitarum a se gentium sumpsere; ante eum quidem uel paucissimi, ut 
michi quidem uidetur, uel, ut Liuio placet, nullus omnino ducum hunc sibi 
morem usurpauerat. [80] At in rempublicam immensum quiddam intulit, 
non id solum quod omnibus cogitantibus presto est, pacem scilicet et 
quietem et Italie libertatem, Rome imperium et gloriam, milites e manubiis 
ditatos, debilitatos subactosque hostes, liberatos ciues, refertum presenti 
pecunia erarium ac tributi annui rationem, sed illud occultius quod hec una 
uictoria ad mille alias aditum fecit et unica urbs confracta totius orbis 
imperium patefecit; nam, ut eleganter ait Florus, «post Carthaginem uinci 
neminem puduit».
[81] Post hec autem, temporibus belli primi macedonici quod secundo 
punico successit, Scipio iam Africanus censor est creatus censuramque 
concorditer cum collega comiterque cum populo gessit ac senatu, nulli 
notam censoriam imprimendo, et quanquam de eo scriptum sit fuisse uirum 
bello quam pace clariorem, dignus tamen est habitus cui Romanorum cura 
morum ultro deferretur, ad quam multi tunc simul aspirabant insignes uiri. 
[82] Fuit et consul iterum et senatus princeps, habuitque collegam Valerium 
Sempronium Longum, eius filium Sempronii quem collegam anno primo belli 
punici pater suns habuerat. Et hoc quidem tempore, quanquam nouam sibi 
ad gloriam uirtus atque animus non deessent, gerendarum tamen rerum 
materiam non inuenit. Ipse quidem, si sors esset, mitti in Macedoniam 
summo studio nisus est, quod illis in regionibus preter Philippum regem, 
multa de Romanis male meritum, cum Anthioco quoque propediem 
sperabatur bellum, quod Hanibalis ad eum profugi consiliis ille moliebatur. 
[83] Ea maxime cogitatio in eas terras Scipionis animum urgebat; sed 
senatui non placuit nouum adhuc ducem uel exercitum ad id bellum 
proficisci, imo utrunque consulem eo anno intra Italiam manere. Profectum 
tamen in Boios omnia eorum in finibus uastasse quidam sunt auctores et eo 
usque progressum, donec non hostis occursu sed nemorum ac paludum 
obicibus arceretur. [84] Per idem tempus inter carthaginensem populum 
Massinissamque regem lite de finibus exorta, cum legatio utriusque partis 
Romam uenisset disceptatumque esset in senatu, placuit legationem ad 
inspiciendas res in Africam mitti, cuius princeps fuit Scipio; nemo enim ad id 
aptior uisus est quam is qui et rem nosset egregie et partium alteri uita 
carior, alteri morte formidabilior foret. [85] Verum ipse cum sotiis, audito 
iure partium inspectisque rebus, indecisam litem reliquerunt; de eo 
dubitatur suo ne consilio id egerint an senatus iussu. Quisquis sane 
consultor fuerit, factum tempori conueniens dubitari nequit; nouis enim 
bellis ab Oriente surgentibus, suis curis Carthaginenses implicitos remanere 
opereprecium erat; alioquin solius Scipionis autoritas nutu solo terminare 
litigium potuisset. [86] Neque multo post tempore germano unico L. 
Scipioni consuli ad bellum syriacum pergenti neque aliter perrecturo – quid 
non potest pietas? – et etate maior et factis incomparabilis legatus ire 
sustinuit, et sponte sua illi subesse cui glorie magne esset bene sibi 
paruisse. Huius ope igitur atque consilio Anthiocus ille potentissimus rex 
Asie uictus est; quia tamen non suis sed fraternis hoc est consularibus 
auspiciis, de his sub fratre agetur oportunius, ne ordinem historie 
preuertamus.


11
[1] Hec Scipionis Africani rerum summa est, pluribus certe quam soleo sed 
paucioribus quam meretur; multa immemor fortassis, quedam fessus et 
lectorem fatigare metuens sciens uolensque preterii. Itaque quibus hec 
nimia uidebuntur, ignoscant et magnitudine rerum stili uitium ac tarditatem 
scribentis excusent: molem tantam stringere arctius nequiui; quibus autem 
pauca, occupationi mee, cuius solus ipse michi sum conscius, et comuni 
uitto humane mentis, ignorantie et consanguinee eius obliuioni, ueniam 
dent partemque defectus expectationi imputent eorum, de quibus hinc 
scribendum restat. [2] Quorum prope iustam audire uideor querelam quod, 
de multis adhuc breui in spatio acturus, ab uno nesciam diuelli; sed et ipsi 
patienter expectent, queso, nec inuideant, nec moleste ferant si michi 
historico in opere librum unum Scipio meus tenet, qui in pyerio tenet 
omnes; notus ut arbitror ad hunc ducem amor est meus, non ex nexu 
sanguinis aut conuictu, non ex beneficiis acceptis aut speratis, sed ex 
admiratione quadam rebusque et moribus uiri ortus. [3] Et sane quos 
breuitas ista non satiat, habent quo sitim suam preter ariditatem ieiune 
huius narrationis expleant: non Titum Liuium modo clarissimum scriptorem, 
cuius hec de fontibus magna ex parte libauimus, sed mille alios. Per omnes 
fere libros, non tantum historicos sed poeticos et morales, huius uiri laus 
effusa est, quos romana habet eloquentia, multosque etiam Grecorum, 
incursatque oculis legentium quocunque se flexerint; uix sine nomine 
Scipionis uirtutis nomen inuenias. Que si amabilissima est rerum omnium 
humanarum, quanto illi quisque coniunctior tanto amabilior illam amantibus 
esse debet.
[4] Sed et michi preterea de hoc ipso quedam etiam nunc supersunt, et 
plura utique superessent nisi quia historie textui intertexta repetere 
superuacuum est; ea sunt autem que ad mores domesticos uiteque 
comunis habitum spectant aut quotidiani uerba sermonis. [5] Iam pietatem 
in eo laudare sicut dignum est, ita necessarium non est; notior est enim 
quam ut testibus egeat, siue illam in patriam requirimus siue in suos; 
quecunque fere de illo uiro diximus hanc testantur. Patrie sue natum se 
dicebat, laudes populi romani cupide predicare suasque in illius gloriam 
reflectere, quosque sibi suis meritis amicos fecerat in illius amicitiam hortari 
atque traducere solitus; quarum rerum quid premii tulerit post omnia sed 
inuitus dicam. [6] Qua pietate autem in suos fuerit testis est pater, quem 
consulem, ut diximus, ad Ticinum prelio uictum sauciumque pene ipse puer 
morti manibusque hostium eripuit; testes denique idem pater ac patruus, 
quos insidiis hostilibus interfectos tam magnifice ultus est, ut hostis ipse 
Hanibal stupens nobilem hanc uindictam inter insignia facta uirtutis ac 
pietatis eximie numeraret; testis et frater, quem rebus imparem sibi uerbis 
equare semper studuit, cui et subesse uoluit ut quem uerbis parem facere 
nequisset superiorem factis efficeret, cum quo tam concorditer uixit, ut 
exemplar fierent fraterne concordie et externi reges filios suos horum per 
uestigia ad concordiam hortarentur. [7] In amicos uero qualis fuerit, nota 
Scipionis et Lelii testatur amicitia; quamuis famosa illa et inter pauca 
amicorum paria numerata, de qua Cicero librum scripsit, non inter hunc 
Scipionem et hunc Lelium, cuius crebra in superioribus est mentio, sed inter 
huius et illius – quantum augurio assequor – nepotes, horum cognomine et 
fama similes ac uirtute, uiguerit. [8] Non minus tamen uiguit inter istos, et 
est duplicis amicitie nomen unum, et felicia in amicitiis nomina Lelius et 
Scipio. Unde et de hoc Scipione in Hispania res agente scribitur, quod sine 
Lelio nichil e maioris rei agere uel aggredi uolebat. Ita quidem se res habet; 
quamuis e duobus his paribus illustrium amicorum Cicero et fama 
nouissimum celebrarit. Et hec quoque pro discussione parui huius ambigui 
dixerim; amicitiam enim Scipionis et Lelii norunt omnes, quorum uero non 
ita. [9] Iam de animi generosa fiducia deque omnibus bellicis artibus ac 
fortuna, cuius in humanis rebus et precipue inter arma uis ingens esse 
creditur, loqui amplius impertinens fuerit; certiora sunt argumenta rerum 
quam uerborum. Profecto autem, cum aliquando ducum maximos 
trepidasse et, quanquam sepe uictores, nonnunquam uictos terga uertisse 
compertum sit, Scipionem nusquam timuisse uel fugisse ducem legimus; et 
pugnauit non in Asia cum imbelli barbarie, sed in Hispania atque Africa cum 
illis, qui uictores gentium Romanos uicerant. [10] Nemo alacrius 
benemeritos digno munerum ac uerborum honore prosecutus est, uirtutum 
militarium extimator eximius, promptus ad premia, tardus ad supplicia. 
Fortes uiros celebrauit et coluit atque in amicis habuit, neque ulli inuidens 
neque ab ullo sibi metuens inuideri, fidensque suam gloriam supra inuidie 
iactum stare. Cuius quidem glorie solius cupidum fuisse reperio, eiusque 
non aliter quam ut mala cessaret ambitio. [11] Quam cupiditatem nec ipse 
dissimulat, siquidem animosa illa in oratione, quam aduersus Fabium 
Maximum frequenti senatu nouiter factus consul habuit, ad summum se 
uirtutis et glorie gradum aspirare, et clarorum titulos uirorum non equare 
tantum sed transcendere in animo sibi esse professus est, uerbumque illud 
altissimum adiecit, desiderium glorie ultra uite tempus extendi, 
maximamque eius partem non tam presentis eui populum respicere quam 
opinionem ac memoriam posterorum, ideoque naturaliter inesse magnis et 
excellentibus animis, ut non modo cum coeuis sed cum omnium seculorum 
uiris se comparent, cum omnibus de claritate contendant: dictum omnibus 
semper qui in altum nituntur memorabile. [12] Hoc de fonte prodiit quod 
poetas sui temporis coluit ac dilexit; cuius rei Claudianus meminit his 
uersibus: 
maior Scipiades, italis qui solus ab orisin proprium uertit punica bella 
caput,non sine pyeriis exercuit artibus arma:semper erat uatum maxima 
cura duci.
[13] Ante omnes Ennium poetam carum habuit, quem bellis omnibus 
comitem suarumque testem rerum lateri semper habuit herentem. [14] 
Denique triumphi die, «gemina Carthagine uicta», ut testatur idem, in 
Capitolium ascendens coronatus uictor, laureatum secum illum retulit, alta 
sors humilis poete; quin et illius senis effigiem in sepulcro Scipionum iuxta 
suam ac fratris imaginem sculpi fecit, quod suum nomen illius ingenio ac 
literis illustratum extimaret: uir Homero Virgilioque precone dignior quam 
Ennio. Sed sic est: preferita ac futura optari possunt sed presentibus uti 
oportet; coluit ergo quos potuit. [15] Deo autem gratias nostris ea cura 
principibus non est, qui sic uiuunt ut eis metuendi poete sint potius quam 
optandi. Ab his enim duntaxat optantur, qui illorum testimonio exornari 
sperant, eodem dicente Claudiano: 
gaudet enim uirtus testes sibi iungere Musas,carmen amat quisquis carmine 
digna gerit.
[16] Iure igitur nostri nec amant carmen nec poetas optant, sed nec 
metuunt, ut qui ex equo uirtutem et famam et infamiam contempsere. 
Securissimum genus! [17] Sed reuertor ad Scipionem, qui, si ut huius sic 
uotorum omnium compos fuisset, nichil penitus quod de fortuna sua 
quereretur habuisset; gloria enim sibi non ad satietatem modo sed pene ad 
fastidium obtigit. Usque adeo ut ei non glorie sed inuidie ad augmentum ab 
hoste etiam sit obiectum, aliquando eum populum castigasse quod 
profusior esset honoribus in se unum conferendis, quod se perpetuum 
dictatorem et consulem facere uoluisset, prohibuisse etiam statuas sibi in 
comitio in rostris in curia in Capitolio et in cella Iouis poni, uetuisse preterea 
ne decerneretur ut imago eius triumphali habitu e templo Iouis exiret; ad 
hec et amicitie regum et ueneratio populorum et mille alia que enumerare 
longum est.
[18] Clementie tante fuit, ut non dicam milites sui sed ne hostes quidem, 
nisi admodum infanda flagitia ausi, de ipsius misericordia desperarent, idem 
ipse tam terribilis hostibus, ut uix alium metuere didicissent; pudicitie tam 
insignis, ut esset non solum in iuuene tam formoso, sed in forma qualibet 
atque etate mirabilia; eloquentie quoque tam efficacis, que non solum 
barbaros sed hostiles etiam animos mitigaret.
[19] Forma illi rara et excellens, neque femineus sed uirilis cultus atque 
habitus militaris, coma prolixior, imperiosa frons, prefulgida facies ac 
uiuida, cuius aspectu hostes atque amicos regesque et duces et exercitus in 
stuporem uerti solitos accepimus; et, quod in hoc uiro mirum omne 
supergreditur, quem mirabilem fama fecerat mirabiliorem congressio 
faciebat. Quod nescio an de alio secularibus in historiis lectum sit; et quam 
sit difficile ac rarum, facile est aduertere cogitanti quantum in ceteris fame 
sit aduersa presentia. [20] Ex his atque aliis apud unius dei inscios oriri 
potuit illa diuine stirpis opinio, de qua incipiens dixi. Sentio enim me quod 
institueram quodque promiseram prestare nequiuisse, ne semel dicta 
repeterem: tulit me stili impetus, et fortassis non ab re fuerit hec ex 
diuersis unum in locum aceruasse, et quesitu faciliora et tenacius hesura 
memorie. [21] Hunc uirum, in actu perpetuo armatos inter exercitus 
educatum, fuisse otii quotiens posset et solitudinis amatorem constat, idque 
ita esse, si aliunde nescirem, uulgata eius illa uox indicat, «nunquam se 
minus otiosum quam cum otiosus, nec minus solum quam cum solus 
esset»: uox a Catone Censorio primum scripta, deinde a Marco Tullio 
copiosius laudata, «que declarat illum et in otio de negotiis cogitare, et in 
solitudine secum loqui solitum». Nota sunt reliqua. Et hec quidem hactenus 
seorsum de Scipionis uerbis ac moribus dicta sint.
12
[1] Viri dehinc exitus attingendus est; id enim expectari arbitror ab his qui ad hunc historie locum uel 
legendo uel audiendo peruenerint. Me uero ut rem prosequar ueritas et ceptorum series hortatur, sed 
retrahit reuerentia romani nominis, sine cuius infamia res narrari nequit; que facile silentium impetraret, 
nisi essent omnia me licet occultante notissima. [2] Dicam ergo, et ut stantis magnitudinem ac florentis 
sic cadentis ac iacentis expediam – si iacere dici debet pedibus substrasse fortunam –; etsi hac in parte 
longe uarient auctores; sed uestigia illorum sequar, quorum uel autoritas maior uel uulgatior trames est. 
[3] Huic siquidem tanto duci, qui cum plurima bella gesserit semper inuictus fuit, semper fortunatissimus 
in se ipso, fortunatissimus apud exteras nationes et apud omne genus hominum modo fortunatior fuisset 
inter suos ciues, cui et preclarum principium et progressus uite inclitus et singularia cunta prouenerant, 
quasi comunis excellentium semper in populis sors fuit, quibus fere uirtus et gloriam simul et inuidiam 
parit. [4] Hunc certe nec singularia illa que diximus, nec ex his nascentis fame claritas, nec que omnia 
anteire debuerat in patriam pietas ac meritum et res geste ab inuidia protexerunt. Sed quid loquor? imo 
uero hec in primis eum inuidie obiecerunt. Neque id miror; est enim liuor antiquus uirtutum hostis et 
glorie. Illud stupeo, quod neque hunc protexerint a contemptu quem extinguere consueuere. Idque si 
Africano accidit, ut inter tot suos ac domesticos splendores populo illi, qui per eum liber et populorum 
princeps erat, familiaritate et conuersatione uiluerit, quid sperare queant alii? [5] Et hic michi aures 
aperiat quisquis ad gloriam uirtutis calle peruenerit. Fidat ille uirtuti eiusque precipue largitori (uirtus 
nempe ui propria fulgere, malorum licet pedibus calcata, non desinit), glorie non fidat; est enim solidum 
nichil, sed uel umbra quedam uel aura uolatilis quam qui dant homines eripiunt; unde sepe hodie ubi 
nudiustertius fuerat celebrata contemnitur. Stultum est in deposito quod penes instabilem perfidumque 
locaueris spem habere; inconstantissimus iudicumque omnium iniquissimus est populus; huius e manibus 
imo ex linguis pendent fame hominum. Sed procedo. [6] Et quoniam quod dicturus sum uix fidem meo 
forsan ex ore mereretur, ipsa Titi Liuii uerba ponam. Qui, cum inter Scipionis Africani ac Titi Quintii 
Flaminii fratres, hunc germanum alterum patruelem, consulatus in petitione certamen incidisset, et ab 
ipsis candidatis ad eorum fratres illius etatis clarissimos imperatores transgressa contentio studia 
annitentium accendisset, uictum tandem suffragiis Africanum narrat, et rationes afferens «maior» inquit 
«gloria Scipionis et quo maior eo propior inuidie». [7] Hoc est, inquam, quod non miror, quoniam 
usitatum et comune est; sed ecce quod stupeo: «accedebat» inquit «quod decimum iam prope annum 
assiduus in oculis hominum fuerat, que res minus uerendos magnos homines ipsa satietate facit». O 
indigna satietas! o assiduitas male cognita! o inepta rerum extimatio et uulgi semper ceca iudicia! 
Prosequitur auctor idem, quod iam diximus, ut hac de causa longe impar quamuis illuster competitor pro 
longe impare candidato Africanum, populo suffragante, superauerit. Sed hec utcunque tolerabilia.
[8] Illud intolerandum pudendumque romano semper nomini, quod liberator populi romani Italieque 
protector et imperii, his et diuinis et humanis insignis honoribus, harumque quas diximus rerum gestor, 
qui potentissimam inimicissimamque urbem qui crudelissimum hostem ad orbis imperium aspirantem sic 
fregisset, ut et illa in obedientia ac tributo et ille transmarina in fuga omnem reponeret spem salutis, is, 
inquam, in patria quam seruasset, populo patiente, a tribunis plebis ut reipublice proditor accusatus sit, 
quod ab Anthioco rege pecuniam filiumque, qui ab hostibus captus erat, sine precio recepisset. Quod eo 
spectabat ut fauisse eum populi romani aduersario credi posset. [9] Plurima circa idem non tam ad 
accusationis formam quam ad reliquorum fidem querendamque glorie inuidiam iactabantur: isse eum 
fratri nomine legatum, re autem uera dictatorem seu dominum; neque ad id caritate fratris aut patrie 
motum sed superbia ut, quod Hispania iandudum et Sicilia et Africa et Gallia totusque Occidens sciebat, 
id Grecia atque Asia omnesque ad Orientem reges ac populi uiderent, Scipionem unum esse cuius ex 
arbitrio urbs Roma et senatus et populus et totum penderet imperium, bellum ac pacem in illius manu 
esse, omne quod illi placitum esset apud Romanos pro legibus obseruari.
[10] Sic culpe omnis expertem gloria sua premunt, et infamia liberum inuidia insectantur; sic inuidia 
accusatorum reo conflabat inuidiam, ut quem noxium facere non ualebant inuidiosum facerent. O uere 
difficilis ars uiuendi! quis sic, inquam, illam didicerit, ut non ei multa defuerint ad uiuendum bene? Ingens 
rei huius argumentum Scipio, quanquam mille passim uicis omnibus occursent; sed hoc pre manibus et 
preclarum est, itaque libet insistere et parumper digredi finibus historie.
[11] Quinque quidem uelut pestes summo nobis studio uitandas, ut securi inter improbos uiuamus, 
philosophica sententia est: nequid scilicet de nobis per occasionem iniurie sperent, ne inuideant, ne 
oderint, ne metuant, ne contemnant. Horum, nisi fallor, omnium ab incursu Scipio tutus esse debuerat.
[12] Certe omnem spem huiusmodi opum mediocritas et nullius insignis aut magnopere alienam 
auaritiam irritaturi patrimonii possessio, metum uero suis ciuibus mansuetus etiam hostibus et benignus 
animus sustulisse poterat; ut odio uacaret uirtus et in patriam atque in ciues maximorum recordatio 
meritorum, ne contemni posset a quoquam ipse uiri habitus cum bonarum artium copia, rerumque 
gestarum claritas et nobilitas sanguinis et magne per orbem amicitie merebantur; et super omnia rerum 
fere omnium contemptorem animum a contemptu liberum esse par fuerat. [13] Inuidiam sane, quamuis 
id inter mortales difficillimum Crispus dicat, ipsa supereminens gloria uincere non immerito debuisset, 
presertim cum inter pares eosque precipue qui obscuri sunt uirus illud soleat uersari, utque aiunt uipere 
in morem humi serpere. Africano autem quis par? quid ue ipse nisi a claris uiris, licet imparibus, passus 
est? [14] Sic undique tutus esse cum deberet iste uir tantus, undique fere patuit iniuriis. Et de spe 
quidem metuque suspicari licitum, certi enim nichil habeo; a nulla uero reliquarum trium pestium 
immunem licuisse sibi uitam agere sat compertum est. Et primum quidem, quod prius indignor et quo 
nichil indignius, Africano etiam tempus et conuictum ut comunibus solet hominibus, uel contemptum 
attulisse uel, quod huic proximum est, reuerentiam minuisse ex iam dictis apparuit. De inuidia quid 
dicam? [15] Liuius enim utrunque permiscuit. Res preterea nimis aperta est et ipsi non incognita 
Scipioni; nam quid aliud, queso, sibi uult lacerata in senatu principum orationibus fama uiri? quid illa 
presertim Fabii Maximi in absentem liuida et pene hostilis inuectio? quid decreta in Siciliam atque in 
Africam et usque Siracusas profecta legatio, ad retrahendum manu consulem ducemque exercituum 
populi romani, tot iam bellis ac uictoriis illustrem, tanquam expilatorem aliquem infamem seu graui 
aliquo in crimine deprehensum? ac, nequid ulterius sit processum, unde illa false fame tam prompta 
credulitas contra eum, de quo tam multa decora semper ab ineunte etate et turpe unquam nichil 
audierant? [16] Quid de odio? cum sit scriptum habuisse eum inimicos, et eorum principem fuisse 
Marcum Portium Catonem illum Censorium, o rem auditu etiam indignam, qui, ut ait Liuius, Scipionis 
Africani magnitudinem lacerare solitus erat. Et quis, queso, nisi oderit inimicus est, aut quid est aliud 
inimicitia quam inueteratum odium? Mirum unde uiri optimi odium in tam sapientis uiri pectus intrauerit, 
presertim cum constet, quod rem pregrauat, Catonem sub Scipione questorem in Africa militasse; sed 
nullum acrius quam familiare odium: ubi semel exarserit, presto inuenit alimenta. [17] Graui animo quod 
sequitur dicam, sed uera fateri propositum stat. Quanto demum odio petitus sit uel hinc patet, quod et 
uiuentis innocentia contumeliis accusationibusque uexata et defuncti fama eorundem persecutorum 
obtrectationibus lacerata est. Quantum ergo fuit odium, quod nec uirtus leniit nec mors ipsa, et inuidiam 
et odium extinguere solita! I nunc, miser Scipio, uoluptates omnes fuge, omnes labores amplectere, 
obice te periculis, expone te morti pro his, qui tibi inuisuri te spreturi teque osuri denique seruata de 
patria te pulsuri sunt. Imo uero felix Scipio: magnifice tuum debitum impresti; miseri qui suum debitum 
impie neglexerunt! Hec relaturo tanti uiri exitum de rerum causis prelibasse sufficiat. Ad rem uenio.
[18] Accusabatur a duobus Quintiis Petiliis; id unum duobus accusatoribus nomen fuit. Alii aliter tradunt; 
ego autem sciens que plus confusionis erant quam notitie allatura preteruehor. Tribunos plebis fuisse 
satis constat; quibus ad tantam rem hortator animos dabat Cato. [19] De his Rome interim ut in libera 
ciuitate sermones erant uarii, quibusdam indignantibus nec accusatorum magis audaciam quam populi 
patientiam culpantibus – duas omnium maximas ciuitates fere simul ueluti ex condicto in suos duces 
ingratissimas inueniri, Romam atque Carthaginem, Romam tamen ingratiorem, quod uicta illa uictum 
Hanibalem expulisset, uictrix iste uictorem expelleret Africanum; duobus certe summis imperatoribus 
tantisque laboribus exilium haud condignam rebus esse mercedem –; aliis uero contradicentibus nullius 
ciuis excellentiam solutam legibus esse et rationi reddende non obnoxiam oportere; neminem ciuem tam 
sublimem qui iustitie non subiaceat, neminem tam potentem ut nequeat accusari; uim pati dignum et 
iniuriam quiuis equum pati libero recuset in populo.
[20] Hec inter respondendi accusationibus dies affuit et Scipio, quamuis ut assuetus campestribus sic 
forensibus insuetus bellis, non deiectus tamen sed erectus infuria, cum reorum mos esset ut sordidati et 
supplices curiam ambirent seque iudicibus commendarent, nulli supplex pene triumphali habitu 
comitatiorque quam uel unquam ipse uel alius ante illum diem ad iudicium uenit; et, quasi cur uenisset 
oblitus, de obiectis nichil sed de suis uictoriis et in rem publicam meritis multis ac magnis tam preclara ac 
fidenti oratione disseruit, ut constaret nunquam alias hominem aut altius aut uerius laudatum. [21] 
Nimirum: dicebat idem ipse qui fecerat, et eodem illo generoso impetu animoque, quem uirtus ad 
agendum excitauerat, uirtus eadem ad loquendum excitabat, urgebatque preterea indignatio nobilis et 
iniuriis inardescens. Laus uero, in proprio ore sordescere solita, nequaquam in illius ore sordebat; non 
enim cupide neque pro inani iactantia sed coacte et pro salute proque innocentia dicebantur, ad 
commonefaciendum ingratos suique et suarum rerum in memoriam reducendum. [22] Accusatores uera 
criminum deficiente materia, ut est dictum, ad suspitionum se se arma conuerterant, legatique flagitia 
apud Locros dimissi ipsius ducis in culpam, quin et omnem eius gloriam in inuidiam atque infamiam 
reflectebant.
[23] His contentionibus absumpta luce, res dilata est alium in diem. Cumque is uenisset et diluculo 
tribuni ardentes ad uiri excellentis precipitium preuenissent, magno protinus comitatu uirorum illustrium 
insignis reus ad iudicium rediit; iamque antea recordatus illum forte anniuersarium diem esse quo ante 
aliquot annos Hanibalem uicisset, eleuatus conscientia et illius et aliarum maximarum rerum, lauream 
suam sibi afferri iusserat. [24] Tum citatus in extantem locum prodiit, indictoque silentio, cum intenti 
omnes in eum expectarent ut accusatoribus responderet, ille triumphali corona suo capiti superimposita: 
'Hoc die', inquit 'o tribuni uosque romani ciues, cum Hanibale et Carthaginensibus in Africa ordinata acie 
bene ac feliciter decertaui, belloque durissimo finem dedi. Quam ob causam diem hunc immunem litibus 
esse in perpetuum debere festumque et memori gaudio celebrandum censeo. [25] Ego itaque hinc 
confestim in Capitolium proficiscar, diis gratias acturus qui michi et tunc et sepe olim bene agendi uim 
atque animum prebuerunt. Vosque omnes, qui sine incommodo potestis, hortor ut eatis mecum et 
precemini ut dii uobis duces semper mei similes largiantur, si ab adolescentia prima usque in senectutem 
etas mea uestris semper honoribus preuenta, uestri honores meis rebus ac meritis superati sunt'. [26] 
His dictis quo decreuerat abiit, prosequente illum populo sic ut nullus in curia remaneret, nisi preco unus 
qui nequicquam tuba reum citabat absentem et tribuni ipsi, dolore anxio atque inuidia tabescentes. Qui 
et ipsi tandem, solos se relictos intuiti et pudore multo obruti, se se turbis immiscuere et reum suum 
cum ceteris prosecuti sunt. [27] Sunt qui hoc non de duobus sed de uno tantum scripserint tribuno, 
Marco scilicet Neuio, sed numerus rem non mutat. Ego autem libens scirem quid tunc Cato egerit. Certe 
Scipio ipse cum populo romano non Capitolium modo sed uniuersam urbem et templa omnia perlustrauit, 
non minori honore reus de inuidia triumphans quam uictor olim de hostibus triumpharat.
[28] Hic letorum ultimus dierum Africano fuit. Nam cum implacabilem emulorum spectaret inuidiam, 
eoque res in statu essent ut aut succumbere illis aut grauiter necesse esset ulcisci, neutrum experiri 
statuit; nam et glorie assuetus contumelias pati non nouerat, et urbem, quam non liberam modo sed 
dominam fecerat, ut seruam facere aut ciuilibus motibus inquietare uellet inducere in animum nullo modo 
poterat. [29] Prorogata igitur rursum die, cum propositam ad extremum conditionem hanc uideret ut aut 
Scipio discederet aut libertas, patrie libertatem sibi elegit exilium, abiitque Liternum suam in uillulam 
asperam solitariam et incultam, haud procul Campanie Cumis; quam ipse olim, dum loca illa peregrinus 
inuiserem, ab amicis ostensam non sine quadam animi uoluptate prospexi. [30] Neque tamen exilio 
quieuit liuor, quippe nec morte ultima quieturus. Cum enim et dies tertius aduenisset nec citatus 
compareret, ut qui ob id ipsum de industria abisset, frater eius L. Scipio in iudicium ueniens egritudinis 
obtentu fratris absentiam excusabat. [31] Accusatores uero premordaciter obstabant: excusationem 
fictam, ueram absentie causam esse superbiam, qua pridem et accusatores et iudices irrisisset. Hinc in 
populum uersi: 'Habetis' dicebant 'quod optastis, o Romani. Illum, qui uobis autoritatem ferende 
sententie imo uero qui libertatem abstulit, de uobis ut de captis hostibus triumphantem coronatum in 
Capitolium secuti estis. Ille nunc dignam uestris erroribus uicem reddit; uosque, qui propter eum tribunos 
ac iudicium reliquistis, uos ille nuno relinquit ac despicit. Hinc nobis assidue decrescunt animi, sibi autem 
contra. [32] Olim ad eum summo preditum imperio, terrestres ac nauales exercitus habentem, misimus 
usque in Siciliam qui caperent manuque retraherent inuitum; nunc ad eum priuatum, solum, nullis 
horrendum fascibus, latitantem mittere formidamus. Quid hic aliud cause est, nisi quia sic uobis placitum, 
Quirites, qui unum hominem tanquam deum colitis? Quo nichil est inimicius libertati'. [33] His dictis, 
Africani frater tribunorum concilium appellauit. Illi autem decreuerunt admittendam excusationem fratris, 
prorogandamque rursus diem de accusatorum consensu, qui et ipsi de numero tribunorum erant.
[34] Unus ex tribunis eo tempore Tiberius Sempronius Graccus erat, plebeie uir originis sed ingentis 
nobilissimique animi, qui cum Scipionibus nominatim cum Africano graues inimicitias habebat. Is unus in 
comuni decreto omnium collegarum nomen suum de more non est passus ascribi; rati omnes nimis 
mitem sibi sententiam uideri asperiusque eum aliquid uelle decernere, iudicium eius taciti operiebantur; 
ille non quid animus priuatim suus forsan posceret quam quid reipublice decus examinans, diuersus abiit 
ab expectatione cuntorum atque ita pronuntiauit: [35] 'Excusationem absentie Scipionis admittendam 
censeo, nec prius illum accusari sinam quam Romam sponte redierit. Tunc etiam, si me appellet, 
auxiliabor ei ne accusationi cogatur respondere. Nempe diis hominibusque consentientibus, uirtutibus 
hinc suis hinc honoribus populi romani, ad tam excelsum glorie culmen ascendisse eum constat, ut uidere 
in foro reum, pulsatum nouorum hominum comitiis, sibi quidem turpe, nostre uero turpissimum urbi sit'. 
[36] Huic decreto scriptis edito orationem inter collegas addidit, breuem quidem sed acerrimam et 
dignissimis plenam indignationibus. 'Sub pedibus' inquit 'uestris, tribuni, squalidus stabit ille Africe uictor 
et Hispanie, ille protector Italie et romani clipeus imperii, ille malleus nostrorum hostium, Scipio.
[37] Pro quattuor ergo ualidissimis exercitibus totidemque clarissimis Carthaginensium imperatoribus 
uictis et fugatis ex Hispania, pro Siphace potentissimo rege capto, pro Hanibale truculentissimo hoste 
perdomito, pro Carthagine insidiosissima nostre urbis emula tributaria nobis facta, pro innumerabilibus et 
immensis suis et suorum in nos meritis hoc summum premium feret, ut nomen eius toto orbe 
celeberrimum hic in patria sua tantum, et in patria quam defendit, a duobus Petiliis uobis approbantibus 
laceretur'.
[38] Et decretum et oratio, sed multo maxime auctor ipse mouit animos non ceterorum modo sed 
ipsorum etiam accusatorum, ita ut, quasi pigeret incepti, deliberaturos se se dicerent quid uel sua uel 
reipublice interesset. Tangebat, inquam, obscuriores et minoris fame collegas clarioris uiri sententia, 
quem constaret non amore hominis sed solius reipublice locutum quod illi honestum atque expediens 
iudicasset. [39] Finito populi consilio senatus est habitus. Ibi primum Tiberio Gracco ab uniuersis patribus 
gratie ingentes acte sunt, quod decorem populi romani suis priuatis inimicitiis pretulisset; tanto sepe 
gloriosior est animi moderatio quam uindicta. Inde in Petilios uersi omnes multis illos conuitiis onerarunt, 
quod e tanti uiri infamia sibi gloriam concupissent, que de propria uirtute non de aliena obtrectatione 
queri debeat ac sperari.
[40] Hec post Africani discessum Rome in consiliis agitabantur. At Literni uicus ignobilis ac desertus tanto 
iam tunc habitatore nobilitatus erat, inter clara locorum nomina de cetero referendus. Multe per Italiam 
urbes, multa erant oppida et insignia et amena, multi extra Italiam reges ac populi, si longinquum 
exilium elegisset. Quis enim non letissime tantum hospitem suscepisset? Quis non omni studio certasset 
tantum exulem suum intra limen attrahere et hoc sibi generique suo perpetuum decus arripere? [41] Sed 
a complexu florentissime ac dilectissime urbis auulsus, quonam potius se conferret quam ubi floridum 
nichil sed inamena omnia animique sui habitum imitantia cerneret? Itaque Liternum petiit sponte exul 
ubi, ut ait Anneus, «honestius quam Bais exulabat», loco scilicet proximo sed molli atque animos 
eneruante neque sat digno uirorum fortium incolatu. [42] Illic uero, quod inter minime pretereunda 
posuerim, magnificum illud inter multa magnificentissimus exul uidit; uirtutis enim admiratio, que suos 
ciues non mouerat, predonum aciem contraxit, qui quasi ad uisendum deum aliquem congregati 
uenerant. Hos Africanus ad nocendum uenisse ratus, quod accolarum paucitas credibile faciebat, 
presidium suorum in superiore domus parte constituit. [43] Id ubi animaduerterunt qui longe alio 
proposito ueniebant, abiectis armis relictisque militibus, duces ipsi cum paucis accesserunt propius atque 
alta uoce 'Minime insidiatores' inquiunt 'sed miratores huc uenimus, uirique huius aspectum pro 
inextimabili munere flagitamus; neu illi sit molestum nostris se parumper oculis intuendum dare'. Quod 
audiens Scipio apertis eos foribus excipi imperat. [44] Illi autem introgressi et, tanquam sanctissimi 
cuiuspiam templi aram, postes primum ianue limenque ipsum uenerati, inde certatim ad contingendam 
uictricem illam hostium seruatricem patrie dexteram concurrunt. Quam multis osculis fatigatam uix ad 
ultimum relinquentes, muneribus qualia diis offerri mos tunc erat ipso domus in uestibulo depositis, leti 
gloriantesque, quod tanti uiri uultum conspexissent, et pleni admirationis abiere; sic sepe omnibus homo 
est carior uenerabiliorque quam suis. Et quid hic aliud dicam, nisi quod Valerius? «Delapsa» inquit «celo 
sidera hominibus si se offerant uenerationis amplius non recipient».
[45] Permisi ecce stilo meo paulo liberius euagari. Lector, ignoscito et prolixitatem unius multorum 
breuitate compensa. Sed iantandem uiri huius et historie finis esso. Literni itaque totum uite reliquum 
tempus egit Scipio, nec patriam aliquando desiderans nec desideratus a patria; quinetiam illic moriens 
reportari corpus Romam uetuit (o non minus iusta quam uehemens indignatio!), sed eodem loco 
sepulcrum sibi extrui, atque eius in fronte iratum hoc epygramma iussit inscribi: «ingrata patria, ne ossa 
quidem mea habes». [46] O querela pio ex animo uiolenter expressa! Cui uitam atque animam dederat, 
funus et cadauer eripit, utque auctoribus uisum est, illi cinerem suum negat, quam fieri cinerem non 
permisit. Ac nescio an nulla unquam maior ultio cuiusquam fuerit iniurie; cetere enim transierunt, uox 
hec autem, tunc saxis insculpta nunc libris, dum memoria erit ulla romani nominis nunquam silebitur, 
magnificentiusque se paucis literis ultus est, quam si uastatis finibus romanis urbem ipsam armatis 
legionibus obsedisset.