[2,0] LIBER SECUNDUS.

Ianus habet finem. Cum carmine crescit et annus:
   alter ut hic mensis, sic liber alter eat.
nunc primum uelis, elegi, maioribus itis:
   exiguum, memini, nuper eratis opus.
[2,5]
ipse ego uos habui faciles in amore ministros,
   cum lusit numeris prima iuuenta suis.
idem sacra cano signataque tempora fastis:
   ecquis ad haec illinc crederet esse uiam?
haec mea militia est; ferimus quae possumus arma,
[2,10]
   dextraque non omni munere nostra uacat.
si mihi non ualido torquentur pila lacerto
   nec bellatoris terga premuntur equi,
nec galea tegimur, nec acuto cingimur ense
   (his habilis telis quilibet esse potest),
[2,15]
at tua prosequimur studioso pectore, Caesar,
   nomina, per titulos ingredimurque tuos.
ergo ades et placido paulum mea munera uoltu
   respice, pacando siquid ab hoste uacat.
Februa Romani dixere piamina patres:
[2,20]
   nunc quoque dant uerbo plurima signa fidem.
pontifices ab rege petunt et flamine lanas,
   quis ueterum lingua februa nomen erat;
quaeque capit lictor domibus purgamina certis,
   torrida cum mica farra, uocantur idem;
[2,25]
nomen idem ramo, qui caesus ab arbore pura
   casta sacerdotum tempora fronde tegit.
ipse ego flaminicam poscentem februa uidi;
   februa poscenti pinea uirga data est.
denique quodcumque est quo corpora nostra piantur,
[2,30]
   hoc apud intonsos nomen habebat auos.
Mensis ab his dictus, secta quia pelle Luperci
   omne solum lustrant, idque piamen habent;
aut quia placatis sunt tempora pura sepulcris,
   tum cum ferales praeteriere dies.
[2,35]
omne nefas omnemque mali purgamina causam
   credebant nostri tollere posse senes.
Graecia principium moris dedit: illa nocentes
   impia lustratos ponere facta putat.
Actoriden Peleus, ipsum quoque Pelea Phoci
[2,40]
   caede per Haemonias soluit Acastus aquas;
uectam frenatis per inane draconibus Aegeus
   credulus immerita Phasida fouit ope;
Amphiareiades Naupactoo Acheloo
   'solue nefas' dixit, soluit et ille nefas.
[2,45]
ah nimium faciles, qui tristia crimina caedis
   fluminea tolli posse putatis aqua!
Sed tamen, antiqui ne nescius ordinis erres,
   primus, ut est, Iani mensis et ante fuit;
qui sequitur Ianum, ueteris fuit ultimus anni:
[2,50]
   tu quoque sacrorum, Termine, finis eras.
primus enim Iani mensis, quia ianua prima est:
   qui sacer est imis manibus, imus erat.
postmodo creduntur spatio distantia longo
   tempora bis quini continuasse uiri.
[2,55]
Principio mensis Phrygiae contermina Matri
   Sospita delubris dicitur aucta nouis.
nunc ubi sunt, illis quae sunt sacrata Kalendis
   templa deae? longa procubuere die.
cetera ne simili caderent labefacta ruina
[2,60]
   cauit sacrati prouida cura ducis,
sub quo delubris sentitur nulla senectus;
   nec satis est homines, obligat ille deos.
templorum positor, templorum sancte repostor,
   sit superis opto mutua cura tui.
[2,65]
Dent tibi caelestes, quos tu caelestibus, annos,
   proque tua maneant in statione domo.
tum quoque uicini lucus celebratur Alerni,
   qua petit aequoreas aduena Thybris aquas.
ad penetrale Numae Capitolinumque Tonantem
[2,70]
   inque Iouis summa caeditur arce bidens.
Saepe graues pluuias adopertus nubibus aether
   concitat, aut posita sub niue terra latet.
Proximus Hesperias Titan abiturus in undas
   gemmea purpureis cum iuga demet equis,
[2,75]
illa nocte aliquis, tollens ad sidera uoltum,
   dicet 'ubi est hodie quae Lyra fulsit heri?'
dumque Lyram quaeret, medii quoque terga Leonis
   in liquidas subito mersa notabit aquas.
Quem modo caelatum stellis Delphina uidebas,
[2,80]
   is fugiet uisus nocte sequente tuos,
seu fuit occultis felix in amoribus index,
   Lesbida cum domino seu tulit ille lyram.
quod mare non nouit, quae nescit Ariona tellus?
   carmine currentes ille tenebat aquas.
[2,85]
saepe sequens agnam lupus est a uoce retentus,
   saepe auidum fugiens restitit agna lupum;
saepe canes leporesque umbra iacuere sub una,
   et stetit in saxo proxima cerua leae,
et sine lite loquax cum Palladis alite cornix
[2,90]
   sedit, et accipitri iuncta columba fuit.
Cynthia saepe tuis fertur, uocalis Arion,
   tamquam fraternis obstipuisse modis.
nomen Arionium Siculas impleuerat urbes
   captaque erat lyricis Ausonis ora sonis;
[2,95]
inde domum repetens puppem conscendit Arion,
   atque ita quaesitas arte ferebat opes.
forsitan, infelix, uentos undasque timebas:
   at tibi naue tua tutius aequor erat.
namque gubernator destricto constitit ense
[2,100]
   ceteraque armata conscia turba manu.
quid tibi cum gladio? dubiam rege, nauita, puppem:
   non haec sunt digitis arma tenenda tuis.
Ille, metu pauidus, 'Mortem non deprecor' inquit,
   'sed liceat sumpta pauca referre lyra.'
[2,105]
Dant ueniam ridentque moram: capit ille coronam,
   quae possit crines, Phoebe, decere tuos;
induerat Tyrio bis tinctam murice pallam:
   reddidit icta suos pollice chorda sonos,
flebilibus numeris ueluti canentia dura
[2,110]
   traiectus penna tempora cantat olor.
Protinus in medias ornatus desilit undas;
   spargitur impulsa caerula puppis aqua.
Inde (fide maius) tergo delphina recuruo
   se memorant oneri subposuisse nouo.
[2,115]
Ille, sedens citharamque tenens, pretiumque uehendi
   cantat et aequoreas carmine mulcet aquas.
Di pia facta uident: astris delphina recepit
   Iuppiter et stellas iussit habere nouem.
Nunc mihi mille sonos quoque est memoratus Achilles
[2,120]
   uellem, Maeonide, pectus inesse tuum,
dum canimus sacras alterno carmine Nonas.
   Maximus hic fastis accumulatur honor.
Deficit ingenium, maioraque uiribus urgent:
   haec mihi praecipuo est ore canenda dies.
[2,125]
Quid uolui demens elegis imponere tantum
   ponderis? heroi res erat ista pedis.
Sancte pater patriae, tibi plebs, tibi curia nomen
   hoc dedit, hoc dedimus nos tibi nomen, eques.
Res tamen ante dedit: sero quoque uera tulisti
[2,130]
   nomina, iam pridem tu pater orbis eras.
Hoc tu per terras, quod in aethere Iuppiter alto,
   nomen habes: hominum tu pater, ille deum.
Romule, concedes: facit hic tua magna tuendo
   moenia, tu dederas transilienda Remo.
[2,135]
Te Tatius paruique Cures Caeninaque sensit,
   hoc duce Romanum est solis utrumque latus;
tu breue nescioquid uictae telluris habebas,
   quodcumque est alto sub Ioue, Caesar habet.
Tu rapis, hic castas duce se iubet esse maritas;
[2,140]
   tu recipis luco, reppulit ille nefas;
uis tibi grata fuit, florent sub Caesare leges;
   tu domini nomen, principis ille tenet;
te Remus incusat, ueniam dedit hostibus ille;
   caelestem fecit te pater, ille patrem.
[2,145]
Iam puer Idaeus media tenus eminet aluo,
   et liquidas mixto nectare fundit aquas.
En etiam, siquis Borean horrere solebat,
   gaudeat: a Zephyris mollior aura uenit.
Quintus ab aequoreis nitidum iubar extulit undis
[2,150]
   Lucifer, et primi tempora ueris erunt.
Ne fallare tamen, restant tibi frigora, restant,
   magnaque discedens signa reliquit hiems.
Tertia nox ueniat, Custodem protinus Ursae
   aspicies geminos exseruisse pedes.
[2,155]
Inter hamadryadas iaculatricemque Dianam
   Callisto sacri pars fuit una chori.
Illa, deae tangens arcus, 'quos tangimus arcus,
   este meae testes uirginitatis' ait.
Cynthia laudauit, 'Promissa' que 'foedera serua,
[2,160]
   et comitum princeps tu mihi' dixit 'eris.'
Foedera seruasset, si non formosa fuisset:
   cauit mortales, de Ioue crimen habet.
Mille feras Phoebe siluis uenata redibat
   aut plus aut medium sole tenente diem;
[2,165]
ut tetigit lucum (densa niger ilice lucus,
   in medio gelidae fons erat altus aquae),
'Hic' ait 'in silua, uirgo Tegeaea, lauemur';
   Erubuit falso uirginis illa sono.
Dixerat et nymphis. Nymphae uelamina ponunt;
[2,170]
   hanc pudet, et tardae dat mala signa morae.
Exuerat tunicas; uteri manifesta tumore
   proditur indicio ponderis ipsa suo.
Cui dea 'uirgineos, periura Lycaoni, coetus
   desere, nec castas pollue' dixit 'aquas.'
[2,175]
luna nouum decies implerat cornibus orbem:
   quae fuerat uirgo credita, mater erat.
Laesa furit Iuno, formam mutatque puellae:
   quid facis? inuito est pectore passa Iouem.
Utque ferae uidit turpes in paelice uoltus,
[2,180]
   'Huius in amplexus, Iuppiter,' inquit 'eas.'
Ursa per incultos errabat squalida montes
   quae fuerat summo nuper amata Ioui.
Iam tria lustra puer furto conceptus agebat,
   cum mater nato est obuia facta suo.
[2,185]
illa quidem, tamquam cognosceret, adstitit amens,
   et gemuit: gemitus uerba parentis erant.
Hanc puer ignarus iaculo fixisset acuto
   ni foret in superas raptus uterque domos.
Signa propinqua micant: prior est, quam dicimus Arcton,
[2,190]
   Arctophylax formam terga sequentis habet.
Saeuit adhuc canamque rogat Saturnia Tethyn
   Maenaliam tactis ne lauet Arcton aquis.
Idibus agrestis fumant altaria Fauni
   hic ubi discretas insula rumpit aquas.
[2,195]
Haec fuit illa dies in qua Veientibus armis
   ter centum Fabii ter cecidere duo.
Una domus uires et onus susceperat urbis:
   sumunt gentiles arma professa manus.
Egreditur castris miles generosus ab isdem,
[2,200]
   e quis dux fieri quilibet aptus erat.
Carmentis portae dextro est uia proxima iano:
   ire per hanc noli, quisquis es; omen habet.
Illa fama refert Fabios exisse trecentos:
   porta uacat culpa, sed tamen omen habet.
[2,205]
Ut celeri passu Cremeram tetigere rapacem 
   (turbidus hibernis ille fluebat aquis),
castra loco ponunt: destrictis ensibus ipsi
   Tyrrhenum ualido Marte per agmen eunt;
non aliter quam cum Libyca de gente leones
[2,210]
   inuadunt sparsos lata per arua greges.
Diffugiunt hostes inhonestaque uolnera tergo
   accipiunt: Tusco sanguine terra rubet.
Sic iterum, sic saepe cadunt; ubi uincere aperte
   non datur, insidias armaque tecta parant.
[2,215]
campus erat, campi claudebant ultima colles
   siluaque montanas occulere apta feras.
In medio paucos armentaque rara relinquunt,
   cetera uirgultis abdita turba latet.
Ecce uelut torrens undis pluuialibus auctus
[2,220]
   aut niue, quae Zephyro uicta tepente fluit,
per sata perque uias fertur nec, ut ante solebat,
   riparum clausas margine finit aquas,
sic Fabii uallem latis discursibus implent,
   quodque uident sternunt, nec metus alter inest.
[2,225]
quo ruitis, generosa domus? male creditis hosti:
   simplex nobilitas, perfida tela caue.
Fraude perit uirtus: in apertos undique campos
   prosiliunt hostes et latus omne tenent.
Quid faciant pauci contra tot milia fortes?
[2,230]
   quidue, quod in misero tempore restet, adest?
Sicut aper longe siluis latratibus actus
   fulmineo celeres dissipat ore canes,
mox tamen ipse perit, sic non moriuntur inulti,
   uolneraque alterna dantque feruntque manu.
[2,235]
Una dies Fabios ad bellum miserat omnes,
   ad bellum missos perdidit una dies.
Ut tamen Herculeae superessent semina gentis,
   credibile est ipsos consuluisse deos:
nam puer impubes et adhuc non utilis armis
[2,240]
   unus de Fabia gente relictus erat;
scilicet ut posses olim tu, Maxime, nasci,
   cui res cunctando restituenda foret.
Continuata loco tria sidera, Coruus et Anguis
   et medius Crater inter utrumque, iacent.
[2,245]
Idibus illa latent, oriuntur nocte sequenti;
   quae, tibi, cur tria sint tam sociata, canam.
Forte Ioui Phoebus festum sollemne parabat
   (non faciet longas fabula nostra moras):
'I, mea' dixit 'auis, ne quid pia sacra moretur,
[2,250]
   et tenuem uiuis fontibus adfer aquam.'
Coruus inauratum pedibus cratera recuruis
   tollit et aerium peruolat altus iter.
Stabat adhuc duris ficus densissima pomis:
   temptat eam rostro, non erat apta legi;
[2,255]
immemor imperii sedisse sub arbore fertur,
   dum fierent tarda dulcia poma mora.
Iamque satur nigris longum rapit unguibus hydrum,
   ad dominumque redit, fictaque uerba refert:
'Hic mihi causa morae, uiuarum obsessor aquarum:
[2,260]
   hic tenuit fontes officiumque meum.'
'Addis' ait 'culpae mendacia' Phoebus 'et audes
   fatidicum uerbis fallere uelle deum?
At tibi, dum lactens haerebit in arbore ficus,
   de nullo gelidae fonte bibentur aquae.'
[2,265]
Dixit, et, antiqui monimenta perennia facti,
   Anguis, auis, Crater sidera iuncta micant.
Tertia post Idus nudos aurora Lupercos
   aspicit, et Fauni sacra bicornis eunt.
Dicite, Pierides, sacrorum quae sit origo,
[2,270]
   attigerint Latias unde petita domos.
Pana deum pecoris ueteres coluisse feruntur
   Arcades; Arcadiis plurimus ille iugis.
Testis erit Pholoe, testes Stymphalides undae,
   quique citis Ladon in mare currit aquis,
[2,275]
cinctaque pinetis nemoris iuga Nonacrini,
   altaque Tricrene Parrhasiaeque niues.
Pan erat armenti, Pan illic numen equarum,
   munus ob incolumes ille ferebat oues.
Transtulit Euander siluestria numina secum:
[2,280]
   hic, ubi nunc urbs est, tum locus urbis erat.
inde deum colimus deuectaque sacra Pelasgis:
   flamen ad haec prisco more Dialis erat.
Cur igitur currant, et cur (sic currere mos est)
   nuda ferant posita corpora ueste, rogas?
[2,285]
Ipse deus uelox discurrere gaudet in altis
   montibus, et subitas concipit ipse fugas:
ipse deus nudus nudos iubet ire ministros;
   nec satis ad cursus commoda uestis erit.
Ante Iouem genitum terras habuisse feruntur
[2,290]
   Arcades, et luna gens prior illa fuit.
Uita feris similis, nullos agitata per usus:
   artis adhuc expers et rude uolgus erat.
Pro domibus frondes norant, pro frugibus herbas;
   nectar erat palmis hausta duabus aqua.
[2,295]
Nullus anhelabat sub adunco uomere taurus,
   nulla sub imperio terra colentis erat:
nullus adhuc erat usus equi; se quisque ferebat:
   ibat ouis lana corpus amicta sua.
Sub Ioue durabant et corpora nuda gerebant,
[2,300]
   docta graues imbres et tolerare Notos.
Nunc quoque detecti referunt monimenta uetusti
   moris, et antiquas testificantur opes.
Sed cur praecipue fugiat uelamina Faunus,
   traditur antiqui fabula plena ioci.
[2,305]
Forte comes dominae iuuenis Tirynthius ibat:
   uidit ab excelso Faunus utrumque iugo;
uidit et incaluit, 'Montana' que 'numina', dixit
   'nil mihi uobiscum est: hic meus ardor erit.'
Ibat odoratis umeros perfusa capillis
[2,310]
   Maeonis, aurato conspicienda sinu:
aurea pellebant tepidos umbracula soles,
   quae tamen Herculeae sustinuere manus.
Iam Bacchi nemus et Tmoli uineta tenebat,
   Hesperos et fusco roscidus ibat equo.
[2,315]
Antra subit tofis laqueata et pumice uiuo;
   garrulus in primo limine riuus erat.
Dumque parant epulas potandaque uina ministri,
   cultibus Alciden instruit illa suis:
dat tenues tunicas Gaetulo murice tinctas,
[2,320]
   dat teretem zonam, qua modo cincta fuit.
Uentre minor zona est; tunicarum uincla relaxat,
   ut posset magnas exseruisse manus.
Fregerat armillas non illa ad bracchia factas,
   scindebant magni uincula parua pedes.
[2,325]
Ipsa capit clauamque grauem spoliumque leonis
   conditaque in pharetra tela minora sua.
Sic epulis functi sic dant sua corpora somno,
   et positis iuxta secubuere toris:
causa, repertori uitis quia sacra parabant,
[2,330]
   quae facerent pure, cum foret orta dies.
Noctis erat medium. Quid non amor improbus audet?
   roscida per tenebras Faunus ad antra uenit:
utque uidet comites somno uinoque solutos,
   spem capit in dominis esse soporis idem.
[2,335]
Intrat et huc illuc temerarius errat adulter,
   et praefert cautas subsequiturque manus.
Uenerat ad strati captata cubilia lecti,
   et felix prima sorte futurus erat;
ut tetigit fului saetis hirsuta leonis
[2,340]
   uellera, pertimuit sustinuitque manum,
attonitusque metu rediit, ut saepe uiator
   turbatum uiso rettulit angue pedem.
Inde tori qui iunctus erat uelamina tangit
   mollia, mendaci decipiturque nota.
[2,345]
Ascendit spondaque sibi propiore recumbit,
   et tumidum cornu durius inguen erat.
Interea tunicas ora subducit ab ima:
   horrebant densis aspera crura pilis.
Cetera temptantem subito Tirynthius heros
[2,350]
   reppulit: e summo decidit ille toro.
Fit sonus, inclamat comites et lumina poscit
   Maeonis: inlatis ignibus acta patent.
Ille gemit lecto grauiter deiectus ab alto,
   membraque de dura uix sua tollit humo.
[2,355]
Ridet et Alcides et qui uidere iacentem,
   ridet amatorem Lyda puella suum.
Ueste deus lusus fallentes lumina uestes
   non amat, et nudos ad sua sacra uocat.
Adde peregrinis causas, mea Musa, Latinas,
[2,360]
   inque suo noster puluere currat equus.
Cornipedi Fauno caesa de more capella
   uenit ad exiguas turba uocata dapes.
Dumque sacerdotes ueribus transuta salignis
   exta parant, medias sole tenente uias,
[2,365]
Romulus et frater pastoralisque iuuentus
   solibus et campo corpora nuda dabant.
Uectibus et iaculis et misso pondere saxi
   bracchia per lusus experienda dabant:
pastor ab excelso 'Per deuia rura iuuencos,
[2,370]
   Romule, praedones, et Reme', dixit 'agunt.'
Longum erat armari: diuersis exit uterque
   partibus, occursu praeda recepta Remi.
Ut rediit, ueribus stridentia detrahit exta
   atque ait 'Haec certe non nisi uictor edet.'
[2,375]
Dicta facit, Fabiique simul. Uenit inritus illuc
   Romulus et mensas ossaque nuda uidet.
Risit, et indoluit Fabios potuisse Remumque
   uincere, Quintilios non potuisse suos.
Fama manet facti: posito uelamine currunt,
[2,380]
   et memorem famam quod bene cessit habet.
Forsitan et quaeras cur sit locus ille Lupercal,
   quaeue diem tali nomine causa notet.
Siluia Vestalis caelestia semina partu
   ediderat, patruo regna tenente suo;
[2,385]
is iubet auferri paruos et in amne necari:
   quid facis? ex istis Romulus alter erit.
Iussa recusantes peragunt lacrimosa ministri
   (flent tamen) et geminos in loca sola ferunt.
Albula, quem Tiberim mersus Tiberinus in undis
[2,390]
   reddidit, hibernis forte tumebat aquis:
hic, ubi nunc fora sunt, lintres errare uideres,
   quaque iacent ualles, Maxime Circe, tuae.
Huc ubi uenerunt (neque enim procedere possunt
   longius), ex illis unus et alter ait:
[2,395]
'At quam sunt similes! at quam formosus uterque!
   plus tamen ex illis iste uigoris habet.
Si genus arguitur uoltu, nisi fallit imago,
   nescioquem in uobis suspicor esse deum.
At siquis uestrae deus esset originis auctor,
[2,400]
   in tam praecipiti tempore ferret opem:
ferret opem certe, si non ope, mater, egeret,
   quae facta est uno mater et orba die.
Nata simul, moritura simul, simul ite sub undas
   corpora.' Desierat, deposuitque sinu.
[2,405]
Uagierunt ambo pariter: sensisse putares.
   Hi redeunt udis in sua tecta genis.
Sustinet impositos summa cauus alueus unda:
   heu quantum fati parua tabella tulit!
Alueus in limo siluis adpulsus opacis
[2,410]
   paulatim fluuio deficiente sedet.
Arbor erat: remanent uestigia, quaeque uocatur
   Rumina nunc ficus Romula ficus erat.
Uenit ad expositos, mirum, lupa feta gemellos:
   quis credat pueris non nocuisse feram?
[2,415]
Non nocuisse parum est, prodest quoque. Quos lupa nutrit,
   perdere cognatae sustinuere manus.
Constitit et cauda teneris blanditur alumnis,
   et fingit lingua corpora bina sua.
Marte satos scires: timor abfuit. Ubera ducunt
[2,420]
   nec sibi promissi lactis aluntur ope.
Illa loco nomen fecit, locus ipse Lupercis;
   magna dati nutrix praemia lactis habet.
Quid uetat Arcadio dictos a monte Lupercos?
   Faunus in Arcadia templa Lycaeus habet.
[2,425]
Nupta, quid exspectas? non tu pollentibus herbis
   nec prece nec magico carmine mater eris;
excipe fecundae patienter uerbera dextrae,
   iam socer optatum nomen habebit aui.
Nam fuit illa dies, dura cum sorte maritae
[2,430]
   reddebant uteri pignora rara sui.
'Quid mihi' clamabat 'prodest rapuisse Sabinas'
   Romulus (hoc illo sceptra tenente fuit),
'si mea non uires, sed bellum iniuria fecit?
   utilius fuerat non habuisse nurus.'
[2,435]
Monte sub Esquilio multis incaeduus annis
   Iunonis magnae nomine lucus erat.
Huc ubi uenerunt, pariter nuptaeque uirique
   suppliciter posito procubuere genu:
cum subito motae tremuere cacumina siluae,
[2,440]
   et dea per lucos mira locuta suos.
'Italidas matres' inquit 'sacer hircus inito.'
   Obstipuit dubio territa turba sono.
Augur erat, nomen longis intercidit annis:
   nuper ab Etrusca uenerat exul humo;
[2,445]
ille caprum mactat: iussae sua terga puellae
   pellibus exsectis percutienda dabant.
Luna resumebat decimo noua cornua motu,
   uirque pater subito nuptaque mater erat.
Gratia Lucinae: dedit haec tibi nomina lucus,
[2,450]
   aut quia principium tu, dea, lucis habes.
Parce, precor, grauidis, facilis Lucina, puellis,
   maturumque utero molliter aufer onus.
Orta dies fuerit, tu desine credere uentis;
   perdidit illius temporis aura fidem.
[2,455]
Flamina non constant, et sex reserata diebus
   carceris Aeolii ianua lata patet.
Iam leuis obliqua subsedit Aquarius urna:
   proximus aetherios excipe, Piscis, equos.
Te memorant fratremque tuum (nam iuncta micatis
[2,460]
   signa) duos tergo sustinuisse deos.
Terribilem quondam fugiens Typhona Dione,
   tum, cum pro caelo Iuppiter arma tulit,
uenit ad Euphraten comitata Cupidine paruo,
   inque Palaestinae margine sedit aquae.
[2,465]
Populus et cannae riparum summa tenebant,
   spemque dabant salices hos quoque posse tegi.
Dum latet, insonuit uento nemus: illa timore
   pallet, et hostiles credit adesse manus,
utque sinu tenuit natum, 'Cuccurrite, nymphae,
[2,470]
   et dis auxilium ferte duobus' ait.
Nec mora, prosiluit. Pisces subiere gemelli:
   pro quo nunc, cernis, sidera nomen habent.
Inde nefas ducunt genus hoc imponere mensis
   nec uiolant timidi piscibus ora Syri.
[2,475]
Proxima lux uacua est; at tertia dicta Quirino,
   qui tenet hoc nomen (Romulus ante fuit),
siue quod hasta 'curis' priscis est dicta Sabinis
   (bellicus a telo uenit in astra deus);
siue suum regi nomen posuere Quirites,
[2,480]
   seu quia Romanis iunxerat ille Cures.
Nam pater armipotens postquam noua moenia uidit,
   multaque Romulea bella peracta manu,
'Iuppiter', inquit 'habet Romana potentia uires:
   sanguinis officio non eget illa mei.
[2,485]
Redde patri natum: quamuis intercidit alter,
   pro se proque Remo qui mihi restat erit.
"Unus erit quem tu tolles in caerula caeli"
   tu mihi dixisti: sint rata dicta Iouis.'
Iuppiter adnuerat: nutu tremefactus uterque
[2,490]
   est polus, et caeli pondera nouit Atlas.
Est locus, antiqui Caprae dixere paludem:
   forte tuis illic, Romule, iura dabas.
Sol fugit, et remouent subeuntia nubila caelum,
   et grauis effusis decidit imber aquis.
[2,495]
Hinc tonat, hinc missis abrumpitur ignibus aether:
   fit fuga, rex patriis astra petebat equis.
Luctus erat, falsaeque patres in crimine caedis,
   haesissetque animis forsitan illa fides;
sed Proculus Longa ueniebat Iulius Alba,
[2,500]
   lunaque fulgebat, nec facis usus erat,
cum subito motu saepes tremuere sinistrae:
   rettulit ille gradus, horrueruntque comae.
Pulcher et humano maior trabeaque decorus
   Romulus in media uisus adesse uia
[2,505]
et dixisse simul 'prohibe lugere Quirites,
   nec uiolent lacrimis numina nostra suis:
tura ferant placentque nouum pia turba Quirinum,
   et patrias artes militiamque colant.'
Iussit et in tenues oculis euanuit auras;
[2,510]
   conuocat hic populos iussaque uerba refert.
Templa deo fiunt: collis quoque dictus ab illo est,
   et referunt certi sacra paterna dies.
Lux quoque cur eadem Stultorum festa uocetur
   accipe: parua quidem causa, sed apta, subest.
[2,515]
Non habuit doctos tellus antiqua colonos:
   lassabant agiles aspera bella uiros.
Plus erat in gladio quam curuo laudis aratro:
   neglectus domino pauca ferebat ager.
Farra tamen ueteres iaciebant, farra metebant,
[2,520]
   primitias Cereri farra resecta dabant: 
usibus admoniti flammis torrenda dederunt,
   multaque peccato damna tulere suo;
Nam modo uerrebant nigras pro farre fauillas,
   nunc ipsas ignes corripuere casas.
[2,525]
Facta dea est Fornax: laeti Fornace coloni
   orant ut fruges temperet illa suas.
Curio legitimis nunc Fornacalia uerbis
   maximus indicit nec stata sacra facit:
inque foro, multa circum pendente tabella,
[2,530]
   signatur certa curia quaeque nota,
stultaque pars populi quae sit sua curia nescit,
   sed facit extrema sacra relata die.
Est honor et tumulis, animas placare paternas,
   paruaque in exstructas munera ferre pyras.
[2,535]
parua petunt manes: pietas pro diuite grata est
   munere; non auidos Styx habet ima deos.
Tegula porrectis satis est uelata coronis
   et sparsae fruges parcaque mica salis,
inque mero mollita Ceres uiolaeque solutae:
[2,540]
   haec habeat media testa relicta uia.
Nec maiora ueto, sed et his placabilis umbra est:
   adde preces positis et sua uerba focis.
Hunc morem Aeneas, pietatis idoneus auctor,
   attulit in terras, iuste Latine, tuas.
[2,545]
Ille patris Genio sollemnia dona ferebat: 
   hinc populi ritus edidicere pios.
At quondam, dum longa gerunt pugnacibus armis
   bella, Parentales deseruere dies.
Non impune fuit; nam dicitur omine ab isto
[2,550]
   Roma suburbanis incaluisse rogis.
Uix equidem credo: bustis exisse feruntur
   et tacitae questi tempore noctis aui,
perque uias Urbis latosque ululasse per agros
   deformes animas, uolgus inane, ferunt.
[2,555]
Post ea praeteriti tumulis redduntur honores,
   prodigiisque uenit funeribusque modus.
Dum tamen haec fiunt, uiduae cessate puellae:
   exspectet puros pinea taeda dies,
nec tibi, quae cupidae matura uidebere matri,
[2,560]
   comat uirgineas hasta recurua comas.
Conde tuas, Hymenaee, faces, et ab ignibus atris
   aufer: habent alias maesta sepulcra faces.
Di quoque templorum foribus celentur opertis,
   ture uacent arae stentque sine igne foci.
[2,565]
Nunc animae tenues et corpora functa sepulcris
   errant, nunc posito pascitur umbra cibo.
Nec tamen haec ultra, quam tot de mense supersint
   Luciferi, quot habent carmina nostra pedes.
Hanc, quia iusta ferunt, dixere Feralia lucem;
[2,570]
   ultima placandis manibus illa dies.
Ecce anus in mediis residens annosa puellis
   sacra facit Tacitae (uix tamen ipsa tacet),
et digitis tria tura tribus sub limine ponit,
   qua breuis occultum mus sibi fecit iter:
[2,575]
tum cantata ligat cum fusco licia plumbo,
   et septem nigras uersat in ore fabas,
quodque pice adstrinxit, quod acu traiecit aena,
   obsutum maenae torret in igne caput;
uina quoque instillat: uini quodcumque relictum est,
[2,580]
   aut ipsa aut comites, plus tamen ipsa, bibit.
'Hostiles linguas inimicaque uinximus ora'
   dicit discedens ebriaque exit anus.
Protinus a nobis quae sit dea Muta requires:
   disce per antiquos quae mihi nota senes.
[2,585]
Iuppiter, inmodico Iuturnae uictus amore,
   multa tulit tanto non patienda deo:
illa modo in siluis inter coryleta latebat,
   nunc in cognatas desiliebat aquas.
Conuocat hic nymphas, Latium quaecumque tenebant,
[2,590]
   et iacit in medio talia uerba choro:
'Inuidet ipsa sibi uitatque quod expedit illi
   uestra soror, summo iungere membra deo.
Consulite ambobus: nam quae mea magna uoluptas,
   utilitas uestrae magna sororis erit.
[2,595]
Uos illi in prima fugienti obsistite ripa,
   ne sua fluminea corpora mergat aqua.'
Dixerat; adnuerant nymphae Tiberinides omnes
   quaeque colunt thalamos, Ilia diua, tuos.
Forte fuit Nais, Lara nomine; prima sed illi
[2,600]
   dicta bis antiquum syllaba nomen erat,
ex uitio positum. Saepe illi dixerat Almo
   'Nata, tene linguam': nec tamen illa tenet.
Quae simul ac tetigit Iuturnae stagna sororis,
   'Effuge' ait 'ripas', dicta refertque Iouis.
[2,605]
Illa etiam Iunonem adiit, miserataque nuptas
   'Naida Iuturnam uir tuus' inquit 'amat.'
Iuppiter intumuit, quaque est non usa modeste
   eripit huic linguam, Mercuriumque uocat:
'Duc hanc ad manes: locus ille silentibus aptus.
[2,610]
   Nympha, sed infernae nympha paludis erit.'
Iussa Iouis fiunt. Accepit lucus euntes:
   dicitur illa duci tum placuisse deo.
Uim parat hic, uoltu pro uerbis illa precatur,
   et frustra muto nititur ore loqui,
[2,615]
fitque grauis geminosque parit, qui compita seruant
   et uigilant nostra semper in urbe Lares.
Proxima cognati dixere Karistia kari,
   et uenit ad socios turba propinqua deos.
Scilicet a tumulis et qui periere propinquis
[2,620]
   protinus ad uiuos ora referre iuuat,
postque tot amissos quicquid de sanguine restat
   aspicere et generis dinumerare gradus.
Innocui ueniant: procul hinc, procul impius esto
   frater et in partus mater acerba suos,
[2,625]
cui pater est uiuax, qui matris digerit annos,
   quae premit inuisam socrus iniqua nurum.
Tantalidae fratres absint et Iasonis uxor,
   et quae ruricolis semina tosta dedit,
et soror et Procne Tereusque duabus iniquus
[2,630]
   et quicumque suas per scelus auget opes.
Dis generis date tura boni: Concordia fertur
   illa praecipue mitis adesse die;
et libate dapes, ut, grati pignus honoris,
   nutriat incinctos missa patella Lares.
[2,635]
Iamque, ubi suadebit placidos nox umida somnos,
   larga precaturi sumite uina manu,
et 'Bene uos, bene te, patriae pater, optime Caesar'
   dicite; suffuso ~sub sacra uerba~ mero.
Nox ubi transierit, solito celebretur honore
[2,640]
   separat indicio qui deus arua suo.
Termine, siue lapis siue es defossus in agro
   stipes, ab antiquis tu quoque numen habes.
Te duo diuersa domini de parte coronant,
   binaque serta tibi binaque liba ferunt.
[2,645]
Ara fit: huc ignem curto fert rustica testo
   sumptum de tepidis ipsa colona focis.
Ligna senex minuit concisaque construit arte,
   et solida ramos figere pugnat humo;
tum sicco primas inritat cortice flammas;
[2,650]
   stat puer et manibus lata canistra tenet.
Inde ubi ter fruges medios immisit in ignes,
   porrigit incisos filia parua fauos.
Uina tenent alii: libantur singula flammis;
   spectant, et linguis candida turba fauet.
[2,655]
Spargitur et caeso communis Terminus agno,
   nec queritur lactans cum sibi porca datur.
Conueniunt celebrantque dapes uicinia simplex
   et cantant laudes, Termine sancte, tuas:
'Tu populos urbesque et regna ingentia finis:
[2,660]
   omnis erit sine te litigiosus ager.
Nulla tibi ambitio est, nullo corrumperis auro,
   legitima seruas credita rura fide.
Si tu signasses olim Thyreatida terram,
   corpora non leto missa trecenta forent,
[2,665]
nec foret Othryades congestis lectus in armis.
   O quantum patriae sanguinis ille dedit!
Quid, noua cum fierent Capitolia? nempe deorum
   cuncta Ioui cessit turba locumque dedit;
Terminus, ut ueteres memorant, inuentus in aede
[2,670]
   restitit et magno cum Ioue templa tenet.
Nunc quoque, se supra ne quid nisi sidera cernat,
   exiguum templi tecta foramen habent.
Termine, post illud leuitas tibi libera non est:
   qua positus fueris in statione, mane;
[2,675]
nec tu uicino quicquam concede roganti,
   ne uideare hominem praeposuisse Ioui:
et seu uomeribus seu tu pulsabere rastris,
   clamato "Tuus est hic ager, ille tuus".'
Est uia quae populum Laurentes ducit in agros,
[2,680]
   quondam Dardanio regna petita duci:
illa lanigeri pecoris tibi, Termine, fibris
   sacra uidet fieri sextus ab Urbe lapis.
Gentibus est aliis tellus data limite certo:
   Romanae spatium est Urbis et orbis idem.
[2,685]
Nunc mihi dicenda est regis fuga. Traxit ab illa
   sextus ab extremo nomina mense dies.
Ultima Tarquinius Romanae gentis habebat
   regna, uir iniustus, fortis ad arma tamen.
Ceperat hic alias, alias euerterat urbes,
[2,690]
   et Gabios turpi fecerat arte suos.
Namque trium minimus, proles manifesta Superbi,
   in medios hostes nocte silente uenit.
Nudarant gladios: 'Occidite' dixit 'inermem:
   hoc cupiant fratres Tarquiniusque pater,
[2,695]
qui mea crudeli lacerauit uerbere terga'
   (Dicere ut hoc posset, uerbera passus erat).
Luna fuit: spectant iuuenem, gladiosque recondunt,
   tergaque, deducta ueste, notata uident:
flent quoque, et ut secum tueatur bella precantur.
[2,700]
   Callidus ignaris adnuit ille uiris.
Iamque potens misso genitorem appellat amico,
   perdendi Gabios quod sibi monstret iter.
Hortus odoratis suberat cultissimus herbis,
   sectus humum riuo lene sonantis aquae:
[2,705]
illic Tarquinius mandata latentia nati
   accipit, et uirga lilia summa metit.
Nuntius ut rediit decussaque lilia dixit,
   filius 'Agnosco iussa parentis' ait.
Nec mora, principibus caesis ex urbe Gabina,
[2,710]
   traduntur ducibus moenia nuda suis.
Ecce, nefas uisu, mediis altaribus anguis
   exit et exstinctis ignibus exta rapit.
Consulitur Phoebus. Sors est ita reddita: 'Matri
   qui dederit princeps oscula, uictor erit.'
[2,715]
Oscula quisque suae matri properata tulerunt,
   non intellecto credula turba deo.
Brutus erat stulti sapiens imitator, ut esset
   tutus ab insidiis, dire Superbe, tuis.
Ille iacens pronus matri dedit oscula Terrae,
[2,720]
   creditus offenso procubuisse pede.
Cingitur interea Romanis Ardea signis,
   et patitur longas obsidione moras.
Dum uacat et metuunt hostes committere pugnam,
   luditur in castris, otia miles agit.
[2,725]
Tarquinius iuuenis socios dapibusque meroque
   accipit; ex illis rege creatus ait:
'Dum nos sollicitos pigro tenet Ardea bello,
   nec sinit ad patrios arma referre deos,
ecquid in officio torus est socialis? et ecquid
[2,730]
   coniugibus nostris mutua cura sumus?'
Quisque suam laudat: studiis certamina crescunt,
   et feruet multo linguaque corque mero.
Surgit cui dederat clarum Collatia nomen:
   'Non opus est uerbis, credite rebus' ait.
[2,735]
'Nox superest: tollamur equis Urbemque petamus';
   dicta placent, frenis impediuntur equi.
Pertulerant dominos. Regalia protinus illi
   tecta petunt: custos in fore nullus erat.
Ecce nurum regis fusis per colla coronis
[2,740]
   inueniunt posito peruigilare mero.
Inde cito passu petitur Lucretia, cuius
   ante torum calathi lanaque mollis erat.
Lumen ad exiguum famulae data pensa trahebant;
   inter quas tenui sic ait illa sono:
[2,745]
'Mittenda est domino (nunc, nunc properate, puellae)
   quamprimum nostra facta lacerna manu.
Quid tamen auditis (nam plura audire potestis)?
   quantum de bello dicitur esse super?
Postmodo uicta cades: melioribus, Ardea, restas,
[2,750]
   improba, quae nostros cogis abesse uiros.
Sint tantum reduces. Sed enim temerarius ille
   est meus, et stricto qualibet ense ruit.
Mens abit et morior, quotiens pugnantis imago
   me subit, et gelidum pectora frigus habet.'
[2,755]
Desinit in lacrimas inceptaque fila remisit,
   in gremio uoltum deposuitque suum.
Hoc ipsum decuit: lacrimae decuere pudicam,
   et facies animo dignaque parque fuit.
'Pone metum, ueni' coniunx ait; illa reuixit,
[2,760]
   deque uiri collo dulce pependit onus.
Interea iuuenis furiales regius ignes
   concipit, et caeco raptus amore furit.
Forma placet niueusque color flauique capilli
   quique aderat nulla factus ab arte decor:
[2,765]
uerba placent et uox et quod corrumpere non est;
   quoque minor spes est, hoc magis ille cupit.
Iam dederat cantus lucis praenuntius ales,
   cum referunt iuuenes in sua castra pedem.
Carpitur attonitos absentis imagine sensus
 [2,770]
   ille; recordanti plura magisque placent.
Sic sedit, sic culta fuit, sic stamina neuit,
   iniectae collo sic iacuere comae,
hos habuit uoltus, haec illi uerba fuerunt,
   hic color, haec facies, hic decor oris erat.
[2,775]
Ut solet a magno fluctus languescere flatu,
   sed tamen a uento, qui fuit, unda tumet,
sic, quamuis aberat placitae praesentia formae,
   quem dederat praesens forma, manebat amor.
Ardet, et iniusti stimulis agitatus amoris
[2,780]
   comparat indigno uimque metumque toro.
'Exitus in dubio est: audebimus ultima' dixit:
   'Uiderit! audentes forsque deusque iuuat.
Cepimus audendo Gabios quoque.' Talia fatus
   ense latus cinxit tergaque pressit equi.
[2,785]
Accipit aerata iuuenem Collatia porta,
   condere iam uoltus sole parante suos.
Hostis ut hospes init penetralia Collatini:
   comiter excipitur; sanguine iunctus erat.
Quantum animis erroris inest! parat inscia rerum
[2,790]
   infelix epulas hostibus illa suis.
Functus erat dapibus: poscunt sua tempora somnum;
   nox erat, et tota lumina nulla domo.
Surgit et aurata uagina liberat ensem
   et uenit in thalamos, nupta pudica, tuos;
[2,795]
utque torum pressit, 'Ferrum, Lucretia, mecum est'
   natus ait regis, 'Tarquiniusque loquor.'
Illa nihil, neque enim uocem uiresque loquendi
   aut aliquid toto pectore mentis habet;
sed tremit, ut quondam stabulis deprensa relictis
[2,800]
   parua sub infesto cum iacet agna lupo.
Quid faciat? pugnet? uincetur femina pugnans.
   Clamet? at in dextra, qui uetet, ensis erat.
Effugiat? positis urgentur pectora palmis,
   tum primum externa pectora tacta manu.
[2,805]
Instat amans hostis precibus pretioque minisque:
   nec prece nec pretio nec mouet ille minis.
'Nil agis: eripiam' dixit 'per crimina uitam:
   falsus adulterii testis adulter ero:
interimam famulum, cum quo deprensa fereris.'
[2,810]
   Succubuit famae uicta puella metu.
Quid, uictor, gaudes? haec te uictoria perdet.
   Heu quanto regnis nox stetit una tuis!
Iamque erat orta dies: passis sedet illa capillis,
   ut solet ad nati mater itura rogum,
[2,815]
grandaeuumque patrem fido cum coniuge castris
   euocat: et posita uenit uterque mora.
Utque uident habitum, quae luctus causa, requirunt,
   cui paret exsequias, quoque sit icta malo.
Illa diu reticet pudibundaque celat amictu
[2,820]
   ora: fluunt lacrimae more perennis aquae.
Hinc pater, hinc coniunx lacrimas solantur et orant
   indicet et caeco flentque pauentque metu.
Ter conata loqui ter destitit, ausaque quarto
   non oculos ideo sustulit illa suos.
[2,825]
'Hoc quoque Tarquinio debebimus? eloquar' inquit,
   'eloquar infelix dedecus ipsa meum?'
Quaeque potest, narrat; restabant ultima: fleuit,
   et matronales erubuere genae.
Dant ueniam facto genitor coniunxque coactae:
[2,830]
   'Quam' dixit 'ueniam uos datis, ipsa nego.'
Nec mora, celato fixit sua pectora ferro,
   et cadit in patrios sanguinulenta pedes.
Tum quoque iam moriens ne non procumbat honeste
   respicit: haec etiam cura cadentis erat.
[2,835]
Ecce super corpus, communia damna gementes,
   obliti decoris uirque paterque iacent.
Brutus adest, tandemque animo sua nomina fallit,
   fixaque semanimi corpore tela rapit,
stillantemque tenens generoso sanguine cultrum
[2,840]
   edidit impauidos ore minante sonos:
'Per tibi ego hunc iuro fortem castumque cruorem,
   perque tuos manes, qui mihi numen erunt,
Tarquinium profuga poenas cum stirpe daturum.
   Iam satis est uirtus dissimulata diu.'
[2,845]
Illa iacens ad uerba oculos sine lumine mouit,
   uisaque concussa dicta probare coma.
Fertur in exsequias animi matrona uirilis
   et secum lacrimas inuidiamque trahit.
Uolnus inane patet: Brutus clamore Quirites
[2,850]
   concitat et regis facta nefanda refert.
Tarquinius cum prole fugit: capit annua consul
   iura: dies regnis illa suprema fuit.
Fallimur, an ueris praenuntia uenit hirundo,
   nec metuit ne qua uersa recurrat hiems?
[2,855]
Saepe tamen, Procne, nimium properasse quereris,
   uirque tuo Tereus frigore laetus erit.
Iamque duae restant noctes de mense secundo,
   Marsque citos iunctis curribus urget equos;
ex uero positum permansit Equirria nomen,
[2,860]
   quae deus in campo prospicit ipse suo.
Iure uenis, Gradiue: locum tua tempora poscunt,
   signatusque tuo nomine mensis adest.
Uenimus in portum libro cum mense peracto.
   nauiget hinc alia iam mihi linter aqua.