[2,0] LIBER SECUNDUS.

[2,1] I. 
Salutiferam humano generi uisitationem, quando temporis plenitudo uenit, coelestis gratia, ut ante mundi constitutionem praeuiderat, clementer exhibuit, et circa nouissimam saeculi horam radiis nouae lucis tenebrosa mortalium corda illuminauit. Saluator enim noster Iesus Christus, ut altisona sancti uox Euangelii nos ueraciter instruit, XV imperii Tiberii Caesaris anno, in Iordane baptismum a Ioanne suscepit, et tribus semis annis euidentibus signis et prodigiis uerus sol emicuit, suamque deitatem, qua Patri, sanctoque Spiritui coaequalis et consubstantialis atque coaeternus est, mundo demonstrauit. Deinde XXXIII aetatis suae anno passionem in cruce, hominum pro remedio, clementer pertulit, et, destructa morte qua genus humanum uinculo iustae damnationis irretitum quinque millibus annorum tenuerat, infernum spoliauit, deuictoque Satana serpente antiquo, uictor a mortuis tertia die resurrexit. Denique XL die postquam suos manifestis ostensionibus suae resurrectionis ueros testes confirmauit, et cunctis euangelizare gentibus cum signorum exsecutione praecepit, discipulos foras in Bethaniam eduxit, eisque in monte Oliueti stans benedixit et, intuentibus illis atque gratulantibus, in coelos ascendit. Post decem uero dies, ieiunantibus amicis et in unum orantibus, Spiritum Paracletum misit, eosque, ut promiserat, unctione interna de omnibus in momento docuit et omnium abundantia charismatum feliciter illustrauit, contra cunctos aduersantium impetus corroborauit, et inuincibiles athletas omniumque didascalos gentium effecit.
Lucas, natione Syrus, arte medicus, Christi fidelis discipulus, Spiritus sancti gratia repletus, postquam Euangelium scripsit Graecis fidelibus, insigne uolumen Theophilo adiecit de apostolorum Actibus. Theophilus quippe interpretatur Deum diligens, quo designatur omnis studiosus et intelligens et in diuinae legis meditatione iugi feruens, ad quem sermo Dei iure dirigitur et a quo idem uiuaciter percipitur, glutinoque dilectionis uerae tenaciter retinetur. Illi nimirum Euangelium, id est bonum nuntium, merito insinuatur, et inuictorum triumphus apostolorum martyrumque recensetur, quia huiusmodi secretis coelestibus interesse dignus habetur.
Facundus quoque Arator, Romanae sedis subdiaconus, narrationem Lucae sequi studuit, et inde specialem uersificandi materiam sumpsit atque Vigilio papae carmen metrica sonoritate pulchrum edidit, in quo nobile sui sediminis monumentum posteritati futurae reliquit. 
Tantos talesque praeuios intueri nitor, ac ut claudus pedetentim gradiens, celerrimos cursores a longe uix insequor. De materia tamen illorum in prima fronte inchoandum mihi est, cui de apostolis et eorum beatis commilitonibus fandi uoluntas inest.
Luculenta Lucas refert narratione quod in die sancto Pentecostes apostoli Spiritu sancto repleti sunt et uariis gentium linguis magnalia Dei, stupentibus Iudaeis, qui de diuersis nationibus conuenerant, locuti sunt. Aemulis siquidem inuidentibus, et prae inuidia mussitantibus: Quia musto pleni sunt isti, Petrus ardore inflammatus fidei, stans cum undecim sociis, uocem suam eleuauit, de aduentu Spiritus Paracleti longe ante per prophetam Ioel praedicto consequenter disseruit, et de Iesu Nazareno, quem Deus Pater uirtutibus et signis atque prodigiis declarauit, et a mortuis post passionem crucis tertia die resuscitauit, probabilibus exemplis Psalmistae prolatis, ueracissimam assertionem disseminauit. Iudaei ergo corde compuncti sunt et salubriter recepto sermone baptizati sunt; animaeque credentium in illa die circiter tria millia appositae sunt. Inde primitiua processit Ecclesia quam coelestis copiose perfudit gratia. Multa signa et prodigia per apostolos in Ierusalem fiebant et uniuersi uidentes insolita metuebant. Omnes etiam qui credebant pariter habitabant et omnia communia habebant. Possessiones et substantias uendebant et omnibus, prout cuique opus erat, illa diuidebant. Quotidie fideles crescebant uirtutibus, Dominoque augente qui salui fierent, crescebat eorum numerus. Petrus cum Ioanne hora nona templum ascendit, ibique quadragenarium ex utero matris claudum mendicantem respexit. Negans uero sibi esse diuitias, indigenti melius obtulit, eumque apprehensa manu sermone mox in nomine Iesu Christi curauit. Qui protinus, consolidatis basibus et plantis, exsiliens et currens, cum illis templum intrauit et gaudens Dominum publice laudauit. Omnis autem populus, ut speciale miraculum uidit factum in nomine Christi super claudum, qui quotidie ponebatur ad speciosam portam templi, repletus est stupore et exstasi. Cum tenerentur autem apostoli, cucurrit populus ad porticum Salomonis ut claudum uideret iam curatum uirtute nominis Christi. Congregata multitudine, Petrus loqui coepit et laudem curationis a se penitus humili ratiocinatione abegit, sed uirtuti diuinitatis Christi Iesu omnino ascripsit. Iudaeos autem eius persecutores benigniter redarguit, sed postmodum, quia per ignorantiam fecerint, in infatigabili misericordia Magistri sui confidens, leniter excusauit. Ad postremum, ad poenitentiam scelerum ipsos inuitauit et Saluatorem ac uerum prophetam, ut Moyses et Samuel et omnes prophetae deinceps praedixerunt, iam uenisse liquido monstrauit.
Loquentibus illis ad populum, sacerdotes et magistratus templi et Sadducaei superuenerunt et omprehendentes eos, in custodiam posuerunt. Fellis enim nequitiae pleni dolebant quod populum docerent et resurrectionem ex mortuis in Iesu annuntiarent. Multi eorum qui audierant uerbum crediderunt, et factus est numerus uirorum quinque millia. 
In crastinum Annas, princeps sacerdotum, et Caiphas et Ioannes et Alexander et quotquot erant de genere sacerdotali, et principes et seniores et Scribae, congregati sunt in Ierusalem. Et statuentes eos in medio, interrogabant: In qua uirtute aut in quo nomine fecistis hoc uos? Tunc Petrus, Spiritu sancto repletus, optime testatus est quod in nomine Iesu Christi Nazareni aeger sanatus est, nec aliud, in quo saluari oporteat, nomen sub coelo datum est. Aduersarii uero constantiam Petri et Ioannis uidentes, comperto quod homines essent sine litteris et idiotae, admirabantur et contristabantur; ipsos utique cognoscebant quoniam cum Iesu fuerant. Hominem quoque qui curatus fuerat, coram eis stantem uidebant et nihil contradicere poterant, sed pro manifesto cunctis in Ierusalem signo, prae ira tabescebant. 
Denique consilio accepto, apostolos conuocarunt, et ne omnino loquerentur neque docerent in nomine Iesu, denuntiauerunt. Quorum praecepto Petrus et Ioannes auctoritate magna contradixerunt, dicentes: Si iustum est in conspectu Dei uos potius audire quam Dominum, iudicate. Non enim possumus quae uidimus et audiuimus non loqui. At illi comminantes eos dimiserunt, non ausi punire quos uidebant populo pro ingenti miraculo admodum placere.
Dimissi ad suos uenerunt et quae sibi contigerant eis annuntiauerunt. Qui cum audissent, uocem ad Dominum unanimiter leuauerunt et, ardore diuino inflammati, specialem Deoque gratam orationem fuderunt; et cum orassent, motus est locus in quo consistebant, omnesque Spiritu sancto repleti sunt et retibus sacrae praedicationis multos de profunditate errorum ad fidei iustitiaeque lumen attraxerunt.
Multitudinis credentium erat cor unum et anima una. Nihil proprium aliquis possidebat neque quisquam inter illos egens erat. Omnia illis erant communia. Possessores domorum aut agrorum uendebant et ante pedes apostolorum pretia eorum ponebant. Diuidebantur autem singulis, prout cuique opus erat. Primitus in Ierusalem ordinata sic effulsit concio, cuius tota coelis semper flagrabat intentio. Hunc conuentum tam iucundum dedicauit diua benedictio et bonorum inde morum nobis alma manauit institutio. 
Ioseph, ab apostolis cognominatus Barnabas, id est filius consolationis, leuites, Cyprius genere, promptus ad opus bonum, cum haberet agrum, uendidit illum, attulit pretium et ante pedes posuit apostolorum. Ananias autem agrum uendidit et, conscia uxore sua nomine Saphira, de pretio agri fraudauit, et afferens partem quamdam, ad pedes apostolorum posuit. Ut Petrus fraudem per Spiritum sanctum cognouit, fraudulentum de mendacio increpauit; qui mox, ut apostoli redargutionem audiuit, cecidit et exspirauit. Et post spatium quasi trium horarum, uxor eius nesciens quod factum fuerat, ingressa est, et a Petro interrogata de pretio agri, mentita est. Ipsa quoque ab apostolo increpata confestim ante pedes eius corruit et mortua est. Timor itaque magnus in uniuersam Ecclesiam et in omnes qui audierant haec factus est.
Per manus apostolorum multa in plebe signa et prodigia fiebant et omnes in porticu Salomonis unanimiter erant. Caeterorum autem nemo illis se coniungere audebat, sed populus eos magnificabat. Magis augebatur credentium in Domino multitudo, uirorum ac mulierum. In plateis infirmi ponebantur in lectulis, ut, ueniente Petro, saltem umbra illius obumbraret quemquam illorum et liberarentur ab infirmitatibus suis. Vicinarum quoque ciuitatum multitudo in Ierusalem ad apostolos concurrebat, aegros et daemoniacos afferebat et cunctis optata salus proueniebat.
Princeps sacerdotum et omnes qui cum illo erant, zelo repleti sunt, manus in apostolos iniecerunt et in custodia illos publica posuerunt. Angelus autem Domini per noctem ianuas carceris aperuit et educens eos, dixit: Ite, et stantes loquimini in templo plebi omnia uerba uitae huius. Porro illi diluculo in templum intrauerunt et uerbum Dei cum fiducia locuti sunt. Princeps sacerdotum, et qui cum eo erant, concilium conuocauerunt ac ad carcerem ut adducerentur miserunt. Missi uero carcerem quidem cum omni diligentia clausum, sed neminem intus inuenerunt. Tandem auditum est quod qui quaerebantur in templo docerent. Tunc magistratus cum ministris illos sine ui adduxit. Timebant enim populum ne lapidarentur. Princeps sacerdotum statutos in concilio redarguit quod contraria sibi doctrina replessent Ierusalem contra generale decretum seniorum. Apostoli ergo responderunt: Obedire oportet Deo magis quam hominibus. Deus patrum nostrorum suscitauit Iesum, quem uos interemistis, suspendentes in ligno. Hunc Deus principem et saluatorem exaltauit dextera sua ad dandam poenitentiam Israel et remissionem peccatorum. Et nos sumus testes horum uerborum et Spiritus sanctus quem dedit Deus omnibus obedientibus sibi. Haec cum audissent, dissecabantur et cogitabant interficere illos.
Tunc Gamaliel Pharisaeus et legis doctor honorabilis uniuersae plebi, in concilio surrexit, et, remotis apostolis, subuenire illis uolens, palam recensuit qualiter ante paucos dies Theodas cum CCCC complicibus in nihilum redactus fuerit, Iudas quoque Galilaeus cum suis, qui populum auertebant post se, in diebus professionis perierit. Tandem, prolatis huiusmodi exemplis, dixit: Nunc itaque, dico uobis, discedite ab hominibus istis et sinite illos, quoniam si est ex hominibus consilium hoc aut opus, dissoluetur; si uero ex Deo est, non poteritis dissoluere eos, ne forte et Deo repugnare uideamini. 
His auditis, illi consenserunt, et apostolos conuocantes, caesis denuntiauerunt ne loquerentur in nomine Iesu, eosque dimiserunt. Et illi quidem ibant gaudentes a conspectu concilii, quoniam digni habiti sunt pro nomine Christi contumeliam pati. Omni autem die in templo et circa domos non cessabant, docentes et euangelizantes Christum Iesum.
In diebus illis, crescente numero discipulorum, factum est, contra Hebraeos murmur Graecorum, quod despicerentur in ministerio quotidiano uiduae eorum. Unde conuocantes duodecim multitudinem discipulorum, dixerunt: Non est aequum nos derelinquere uerbum Dei et ministrare mensis. Considerate ergo, fratres, uiros ex uobis boni testimonii septem, plenos Spiritu sancto et sapientia, quos constituamus super hoc opus; nos autem orationi et ministerio uerbi instantes erimus. Cunctis hoc annuentibus, elegerunt Stephanum, uirum fide et Spiritu sancto plenum, Philippum et Procorum, Nicanorem et Timotheum, Parmenam et Nicolaum aduenam Antiochenum. Hos ante conspectum apostolorum statuerunt et orantes eis manus imposuerunt. In Ierusalem discipulorum numerus ualde multiplicabatur, multa etiam turba sacerdotum fidei obsequebatur. 

[2,2] II. 
Stephanus, plenus gratia et fortitudine, faciebat prodigia et signa magna in populo. Inuidentes ergo Iudaei in illum surrexerunt, et disputantes cum eo, sapientiae et Spiritui, quo loquebatur, resistere non potuerunt. Tunc falsos testes, qui dicerent se audisse eum dicentem uerba blasphemiae in Moysen et Deum, submiserunt et plebem ac seniores atque Scribas commouerunt. Deinde concurrentes eum rapuerunt et in concilio statutum accusauerunt. Omnes autem qui sedebant in concilio, uiderunt faciem eius tanquam faciem angeli. Interrogatus a principe sacerdotum, eloquenter respondit et antiqua patrum gesta prudenter intrepidus explicauit. Nam de Abraham et Moyse, aliisque patriarchis idoneam laudationem extulit, magnarumque rerum narrationem breuiloquio conclusit. Denique incredulos et legis contemptores redarguit, duros et incircumcisos cordibus et auribus palam appellauit, qui Spiritui sancto semper restiterunt et prophetas persecuti sunt. Audientes haec, dissecabantur cordibus suis et stridebant dentibus in eum. Cum autem esset Stephanus plenus Spiritu sancto, intendens in coelum uidit gloriam Dei et ait: Ecce uideo coelos apertos, et Iesum stantem a dextris Dei. Exclamantes autem uoce magna, continuerunt aures suas, et impetum fecerunt unanimiter in eum, et eiicientes eum extra ciuitatem, lapidabant. Testes uero uestimenta sua secus pedes Sauli adolescentis deposuerunt et Stephanum lapidauerunt, inuocantem et dicentem: Domine Iesu, suscipe spiritum meum. Positis autem genibus, clamauit uoce magna: Domine, ne statuas illis hoc peccatum. Et cum hoc dixisset, obdormiuit in Domino. Hoc itaque secundo Dominicae Ascensionis anno, VII Kal. Ianuarii, factum est. 
Porro uiri timorati corpus protomartyris in uillam Gamalielis, quae Caphargamala dicitur, portauerunt, et super illum planctum magnum fecerunt, ibique reuerenter sepelierunt; cum quo postmodum Nicodemus, Gamaliel et Abibas tumulati sunt. Illic tantus thesaurus plus quam CCC annis delituit, donec illum Lucianus presbyter, reuelante Deo, inuenit et Ioannes Ierosolymitanus praesul, VII Honorii imperatoris anno, in Ierusalem transtulit.
Lapidato Stephano, in Ecclesia quae erat Ierusalem magna persecutio facta est, et omnes, praeter apostolos, per regiones Iudeae et Samariae dispersi sunt. In ipsa tamen dispersione Spiritu sancto corroborati plurima loca pertransibant et uerbum Dei euangelizabant. Tunc Philippus in Samaria Christum praedicauit et multa signa, paralyticis et claudis ac daemoniacis in nomine Christi curatis, auditoribus suis ostendit. Samaritani unanimiter his quae a Philippo dicebantur intendebant et cum alacritate magna fidem ueram suscipiebant. Tunc Simon Magus qui Samaritanos iam olim seduxerat, diuque magicis suis eos dementauerat, unde a deceptis magnus putabatur et magna Dei uirtus uocabatur Philippo euangelizanti de regno Dei credidit et, cum aliis uiris atque mulieribus in nomine Iesu Christi baptizatus, Philippo adhaesit. Signa enim et uirtutes maximas fieri uidebat et inde pro insolitis admirans stupebat. Apostoli autem, qui erant Ierosolymis, cum audissent quia recepit Samaria uerbum Dei, miserunt ad eos Petrum et Ioannem. Qui cum uenissent, orauerunt pro ipsis ut acciperent Spiritum sanctum. Tunc manus super baptizatos imponebant, et ipsi Spiritum sanctum accipiebant. Hinc ecclesiastica processit institutio, ut post baptisma, quod catechumenis per ministerium datur sacerdotis, impositio manus pontificis cum oratione fiat ac unctione charismatis; et sic integra confirmatio fit per septiformem gratiam sancti Spiritus baptizatis.
Cum uidisset Simon quia per impositionem manus apostolorum daretur Spiritus sanctus, obtulit eis pecuniam, dicens: Date et mihi hanc potestatem ut cuicunque imposuero manus, accipiat Spiritum sanctum. Petrus autem dixit ad eum: Pecunia tua tecum sit in perditionem, quoniam donum Dei existimasti pecunia possideri. Non est tibi pars, neque sors in sermone isto. Cor enim tuum non est rectum coram Deo. Poenitentiam itaque age ab hac nequitia tua, et roga Dominum si forte remittatur tibi haec cogitatio cordis tui. In felle enim amaritudinis et obligatione iniquitatis uideo te esse. Simon autem, apostoli dicta paruipendens, recessit, et apostata factus, innumeris sceleribus iram Domini diu exacerbauit. Apostoli uero locuti uerbum Domini Ierosolymam redibant et multis regionibus Samaritanorum euangelizabant. Angelo Dei praecipiente, Philippus Candaci eunucho, qui super omnes gazas reginae Aethiopum erat, reuertenti de Ierusalem occurrit et super currum cum illo ascendit, atque Isaiam, quem legebat prophetam explicare coepit, et a uaticinio de occisione agni mansueti incipiens, Iesum illi euangelizauit. Ipse uero gaudens audiuit, diligenter intellexit, libenter credidit, et, inuenta aqua, baptizatus est, et in patriam suam cum gaudio, pro sacrae regenerationis innouatione, regressus est. Spiritus autem Domini Philippum rapuit et, de Azoto usque in Caesaream, ciuitatibus cunctis euangelizauit. Saulus adhuc spirans minarum et caedis in discipulos Domini, petiit a principe sacerdotum epistolas in Damascum ad synagogas, ut Ecclesiam Domini deuastaret, et uiros ac mulieres de Nazarenorum secta uinciret, et Ierusalem perduceret. Cum appropinquaret Damasco, circumfulsit eum lux de coelo. Et cadens in terram, audiuit Dominum increpantem se, et correctus est, et sibi multisque aliis utiliter immutatus est. A sociis, qui comitabantur, qui Dominum quidem cum illo loquentem audierunt, sed neminem uiderunt, per manum tractus in Damascum, tribus diebus non uidit, nec manducauit, neque bibit. Ananias a Domino missus Saulo manus imposuit, confortauit, illuminauit ac baptizauit. Sic mirabili modo de lupo et persecutore saeuo fit agnus et aries fortissimus, uas electionis et Doctor gentium. Continuo ingressus in synagogas, praedicabat Iesum, quoniam hic est Filius Dei, stupentibus cunctis, qui pertinaciam eius antea nouerant, dum paternarum traditionum amplius aemulator existeret.
Saulus multo magis conualescebat et Iudaeos qui Damasci habitabant confundebat. Ingens igitur odium contra illum pro testimonio fideli concitatum est, et post aliquod tempus a Iudaeis, ut interficeretur, summopere quaesitus est, portisque Damasci custodia, ne effugeret, nocte dieque deputata est. Discipuli autem, quia hostiles insidiae Saulo notae factae sunt, inimicis frustra insidiantibus, eum nocte per murum in sporta submiserunt. In Ierusalem cum uenisset, iungere se discipulis tentabat; sed omnes timebant eum, non credentes quia discipulus esset. Barnabas uero illum apprehendit, ad discipulos duxit et quomodo in uia uidisset Dominum, et caetera quae contigerant, eis narrauit. Illis itaque Deo gratias agentibus fideliter adhaesit, et cum illis intrans et exiens, in nomine Domini Iesu fiducialiter egit. Cum Graecis disputabat et Iudaeos reuincebat, Deoque adminiculante, omnibus eminebat. Inuidentes ergo sublimiori, perimere Saulum uicti conati sunt. Quod fratres cognoscentes, eum Caesaream deduxerunt et Tarsum dimiserunt. Ecclesia quidem per totam Iudaeam, et Galilaeam, et Samariam pacem habebat. Ambulans in timore Domini aedificabatur, et consolatione Spiritus sancti replebatur, atque credentium multitudo augebatur.
Petrus apostolus Aeneam paralyticum ab annis octo iacentem in grabato Liddae sanauit. Omnes uero habitatores Liddae et Saronae, qui hoc uiderunt, ad Dominum conuersi sunt. In Ioppe Tabitha, operibus bonis et eleemosynis plena, defuncta est, et a fratribus in coenaculo posita est. Discipuli audientes quia Petrus esset Ioppae, quae uicina erat Liddae, duos ad eum uiros miserunt ac ut ad eos ueniret rogauerunt. At ille mox ut legationem fratrum audiuit, humiliter obediuit. Adueniente Petro, circumsteterunt illum omnes uiduae flentes, et ostendebant illi tunicas et uestes quas faciebat illis Dorcas. Eiectis autem omnibus foras, ponens Petrus genua sua orauit, et conuersus ad corpus dixit: Tabitha, surge. At illa oculos suos aperuit, et uiso Petro, resedit. Dansque illi manum, erexit eam, et sanctis ac uiduis assignauit eam uiuam. Hoc diuulgato per uniuersam Ioppem miraculo, multi crediderunt in Domino.
Cornelius in Caesarea, centurio cohortis quae dicitur Italica, uir religiosus ac timens Deum cum omni domo sua multis intentus erat eleemosynis et orationibus pro salute perpetua. Is uidit in uisu manifeste, quasi hora nona diei, angelum Dei. Quem intuens, timore correptus ab illo audiuit: Corneli, orationes tuae et eleemosynae tuae ascenderunt in memoriam in conspectu Dei. Deinde praecepit ut Simonem Petrum accersiret, a quo consilium salubre audiret. At ille iubenti mox paruit et tres uiros ad Petrum misit. Postera die, illis appropinquantibus ciuitati, Petrus, circa horam sextam, ascendit in superiora ut oraret. Cumque esuriret et supernis inhiaret, coelum in excessu mentis apertum uidit et descendens uas quoddam uelut linteum magnum quatuor initiis submitti de coelo in terram, in quo erant omnia quadrupedia et serpentia terrae et uolatilia coeli. Et facta est uox ad eum: Surge, Petre, occide et manduca. Petrus autem ait: Absit! Domine, quia nunquam manducaui commune et immundum. Et uox iterum secundo ad eum: Quae Dominus purificauit ne tu commune dixeris. Hoc autem ter factum est, et statim uas in coelum receptum est. Hac nimirum reuelatione Petro gentium conuersio diuinitus insinuata est, quae per quatuor mundi climata in omni lingua et tribu facta est, et a Deo, ne quemlibet conuerti uolentem respueret, euidenter edoctus est. Securus ergo et gaudens nuntios Cornelii hospitio in domo Simonis Coriarii suscepit, et cum illis sequenti die in Caesaream Palaestinae perrexit. Illuc ingressus, Cornelium et cognatos eius cum necessariis amicis inuenit et rogatus ab eis, qui ad audiendum et obediendum parati erant, uerbum uitae loqui, pie obtemperauit. Aperiens enim Petrus os suum, dixit: In ueritate comperi quoniam non est personarum acceptor Deus, sed in omni gente, qui timet eum et operatur iustitiam, acceptus est illi. Verbum misit filiis Israel, annuntians pacem per Iesum Christum. Hic est omnium Dominus. Cumque Petrus haec et alia plura de aduentu Saluatoris et perenni uita praedicaret, multumque sitientibus de fonte coelestis doctrinae pocula uitae propinaret, Spiritus sanctus super omnes qui audiebant uerbum cecidit et scientiam linguarum illis repente contulit. Petrus autem, obstupentibus iis qui cum eo ex circumcisione uenerant, baptizauit Cornelium et omnes qui cum eo crediderant. Idem, postquam ab illustribus neophytis rogatus aliquot diebus Caesareae mansit, confirmatis illis, Ierusalem ascendit et coapostolis suis conuersionem gentium enarrauit. Tunc quidam ex circumcisione contra illum disceptabant, dicentes: Quare introisti ad uiros praeputium habentes, et manducasti cum illis? Petrus autem seriatim explanare coepit quomodo ieiunus Ioppe orauerit, ibique in exstasi uisionem uiderit qua Deus illi uocationem et conuersionem gentium suamque opitulationem demonstrauerit, et reliqua quae contigerint sincera narratione manifestauit. His auditis, tacuerunt, et quia fraterna charitate feruebant, laetati sunt, Dominumque, qui gentes etiam per poenitentiam saluat, glorificauerunt. Cyprii quoque et Cyrenaei fideles, aliique qui in tribulatione sub Stephano facta dispersi fuerunt, usque Phoenicem, et Cyprum, et Antiochiam perambulauerunt, et solis Iudaeis uerbum fidei locuti sunt. Porro ingressi Antiochiam, Graecis annuntiauerunt Dominum Iesum, multusque numerus credentium conuersus est ad Dominum. Hoc audiens Ecclesia quae Ierosolymis erat, in Domino exsultauit, et Barnabam uirum bonum, sanctoque Spiritu et fide plenum misit. Qui cum uenisset, et gratiam Dei uidisset, gauisus est, et confortatis omnibus, Tarsum, ut quaereret Saulum, profectus est. Inde simul ambo Antiochiam uenerunt, et annum totum in Ecclesia conuersati sunt, turbamque multam docuerunt. Ibique discipuli primum Christiani cognominati sunt.
Tunc Agabus uates, unus ex his qui de Ierosolymis uenerant, prophetis, magnam famem futuram diuinis praesagabat oraculis. Saulus uero et Barnabas cum ministerio a fratribus collato, quod sanctorum usibus deseruiret, Ierosolymis destinantur. 

[2,3] III. 
Interea Tiberius Augustus duobus et uiginti circiter annis regnauit. Cuius imperii XVIII anno, ut fidelis notitia ueraciter asserit, Dominus noster Iesus Christus passus est et resurrexit et multa mirabilia ineffabili modo fecit, quae iam longe lateque peruulgata Pilatus Tiberio retulit, et quod pro innumeris magnalibus in eius nomine peractis a quamplurimis iam Deus esse crederetur, adiecit. Tiberius quae compererat senatui retulit. Senatus autem Christum spreuisse dicitur, ut Tertullianus in Apologetico suo scribit, pro eo quod huius rei iudicium non sibi prius delatum fuerit, sed auctoritatem suam uulgi sententia praeuenerit. Lex enim erat antiquitus designata, ne quis apud Romanos deus haberetur, nisi senatus decreto et sententia confirmatus. Porro, ut Caesariensis Eusebius in secundo ecclesiasticae Historiae libro asserit, hoc erat pro uero quod agebatur, ne diuina uirtus humanis assertoribus indigere putaretur. Cumque secundum ea quae supra diximus, renuisset senatus, Tiberius tamen tenuit sententiam suam, ne quis aduersus doctrinam Christi contrarium moliretur. Quod profecto diuina prudentia ita tunc Caesaris sensibus ingessit ut, absque ullo obstaculo, in ipsis duntaxat initiis, Euangelii sermo usquequaque percurreret. Unde et factum est ut repente quasi coelitus lumen ostensum, aut radius solis erumpens, totum orbem claritate superni luminis illustraret, ut compleretur et illa prophetia quae dixerat: In omnem terram exiuit sonus eorum, et in fines orbis terrae uerba eorum. Ex quo per omnes ciuitates ac uicos immensae multitudinis, uelut messium tempore frumenta ad areas, ita ad ecclesias populi congregabantur. Quicunque illi a parentibus traditae sibi morbidae superstitionis uinculis tenebantur, per doctrinam Christi simul et uirtutum miracula, quae fieri uidebant, percepta uerbi Dei notitia, tanquam a tyrannicis dominis liberati, ad unum uerum Deum et Dominum, Creatoremque suum, uetusti erroris poenitentes, fideli cum confessione ueniebant.
Defuncto Tiberio, Caius Caligula imperium suscepit et IV annis nec integris usurpauit. Hic Iudaeorum principatum Herodi Agrippae, Aristobuli filio, tradidit, simulque Philippi et Lysaniae tetrarchias contulit, Herodis quoque paulo post addidit. Ipsum uero Herodem, qui Ioannis Baptistae necis auctor exstiterat, uel in passione Domini subsannator interfuerat, multis excruciatum modis, aeterno in Hispania exsilio damnauit, ut Iosephus Hebraeorum nobilis historiographus scribit.
Tunc Philo Iudaeus, scriptorum insignissimus, in Graecorum philosophia inter primos primus, peritiae suae posteris clara monumenta reliquit et inter reliqua quae scripsit, de acerbitate Caii et insania asserit quod in tantum superbiae elatus sit, ut deum se appellari uoluerit et sancta Iudaeorum loca idolis profanauerit. Iudaei etiam, pro piaculis quae in Christum ausi sunt, nimias clades et tribulationes pertulerunt, sicuti praedicti sophistae Philo et Iosephus suis in scriptis referunt. Nam ex admissi sacrilegii tempore nunquam ab eis seditionum furor, nunquam bella mortesque cessarunt, usquequo ultimum exitiabile malum temporibus Vespasianae obsidionis eos inclusit. Pilatus, qui Tiberii Caesaris anno XII procurator Iudaeae factus fuerat, et sententiam damnationis in Christum dixerat, irrogante Caio, tantos angores subiit, ut propria manu se peremerit. Matthaeus, in Iudaea praedicans, Euangelium Hebraeo sermone scripsit.
Interempto Caio Caesare, Claudius XIII annis et VIII mensibus regnauit. Sub quo fames satis dira uniuersum orbem terrae obtinuit, sicut Lucas Agabum prophetam denuntiasse describit.
In illo tempore, quod sub Claudio fuit, cum fames erat, Herodes rex manus suas immisit affligere aliquos de Ecclesia. Tunc Iacobus, Zebedaei filius, Domini nostri Iesu Christi apostolus, omnem Iudaeam et Samariam uisitabat et multa signa in Christi uirtute faciebat. In synagogis contra incredulos disputabat, sanctasque Scripturas explanabat, ostendens omnia, quae a prophetis sunt praedicta, in Domino Iesu Christo esse completa. Hermogenes magus, audita uirtutum eius fama, inuidit, ac ad eum, explorandi causa, Philetum discipulum suum destinauit. Veniens autem Philetus cum aliquantis Pharisaeis conatus est Iacobo resistere et praedicationem eius de Domino Iesu Christo suis obiectionibus conquassare. Apostolus uero in Spiritu sancto confidenter egit, omnes aduersarii assertiones euacuauit, eique ex diuinis Scripturis Iesum Nazarenum esse uerum Filium Dei ostendit. Reuersus ad Hermogenem Philetus summopere coepit Iacobum laudare, allegationes eius de uera fide fideliter approbare, ipsumque insuperabilem extollere et multa quae uiderat uel audierat miracula publicare. Denique magistrum commonuit ut ambo ad ipsum continuo irent et ab eo indulgentiam postularent eiusque discipuli fierent. Hermogenes igitur zelo repletus Philetum ita uinxit, ut mouere se non posset. Apostolus uero, ut hoc per puerum Phileti agnouit, sudarium suum illi direxit, ac ut inde in nomine Domini tangeretur praecepit. Quo facto, mox a uinculo magi resolutus, ad Iacobum cucurrit, daemonicisque maleficiis tripudians insultauit. 
Magus autem, nimium dolens, arte nefaria daemones excitauit, eisque ut Iacobum et Philetum uinctos sibi adducerent iussit. Illi uero uenientes in aere coeperunt ululare et horribiliter conqueri quod, igneis ibidem catenis religati, cruciarentur ab angelo Dei. Tandem apostoli iussu absoluti sunt, et uersa uice ad Hermogenem redierunt, eique de restibus a tergo manus ligauerunt et uinctum ad apostolum perduxerunt. Beatus uero apostolus illum increpauit, daemonicam societatem homini detestabilem et omnino noxiam esse asseruit, humilemque magum et confusum ante se stantem a Phileto solui praecepit. Absolutus itaque baculum apostoli contra daemonum iras sumpsit, et de domo sua zabernas codicibus plenas, ceruicibus discipulorum suorum impositas, attulit. Deinde omnes libros ignibus concremare coepit, sed iussu apostoli, ne odor incendii maleficiorum uexaret incautos, zabernas petris et plumbo impletas in mare demersit. Sic ab omni maleficiorum onere nudatus Hermogenes repedauit, et apostoli plantas humiliter tenuit, ueramque Deo poenitentiam exhibuit, et beato apostolo adhaerens in omnibus obtemperauit. In timore uero Dei ita coepit esse perfectus ut uirtutes etiam plurimas per eum faceret Dominus; quibus uisis, plures ad Dominum conuersi sunt, relictis erroribus suis et facinoribus.
Iudaei autem in nequitia perseuerantes, cum uidissent magum, quem inuictum putabant, et amicos eius in Christum credentes, centurionibus Ierosolymorum Lysiae ac Theocrito pecunias obtulerunt, tentumque Iacobum in custodiam miserunt. Facta uero seditione, ductus est ad audientiam, et mirati sunt omnes eius in Domino constantiam. Interrogatus a Pharisaeis, optime respondit et de sanctis Scripturis prudenter et eloquenter tractauit. Unde natiuitatem de intacta Virgine et passionem ac resurrectionem, et caetera quae de Christo Catholica confitetur Ecclesia, irrefragabiliter probauit. Feliciter apostolo perorante, omnes crediderunt atque peccata sua confitentes, Ecclesiae Dei fideliter adhaeserunt.
Post aliquot dies, Abiathar pontifex, uidens tantum Domino populum credidisse, doluit, datisque pecuniis, sat acerbam seditionem excitauit, ita ut Iosias scriba funem in collo apostoli mitteret, ipsumque ad praetorium Herodis regis, filii Aristobuli, perduceret. Herodes autem, fauere uolens Iudaeis, iussit eum decollari. Cumque Iacobus duceretur ad decollationem, uidit paralyticum iacentem et ab eo sanari fideliter poscentem, et ait illi: « In nomine crucifixi Domini mei Iesu Christi, pro cuius amore ducor ad decollationem, exsurge sanus et benedic Saluatorem tuum. » Qui protinus surrexit, et gaudens currere, Dominumque benedicere coepit. Quod uidens Iosias, ad pedes apostoli corruit et indulgentiam ab eo humiliter petiuit.
Iacobus autem intelligens cor eius a Deo uisitatum, gauisus est, et Iosias Dominum Iesum uerum Filium Dei uiui confessus est. Tunc Abiathar fecit eum teneri et os eius pugnis caedi. Deinde missa de eo relatione ad Herodem, impetrauit ut decollaretur. Cumque Iacobus eum osculatus fuisset, manum suam super caput eius posuit, ipsumque facto signaculo crucis in fronte eius benedixit. Sic perfectus in fide cum apostolo decollatus est, et ambobus remunerationem aeternam omnipotens Emmanuel largitus est. Consummato itaque beati Iacobi apostoli, fratris egregii Ioannis Euangelistae, martyrio, quod VIII Kal. Augusti festiue celebrat Ecclesiae deuotio, septem discipuli eius, qui ab eo in uera fide instituti passioni eius interfuerunt, corpus eius diuinitus edocti uetustae naui imposuerunt, altoque pelago, sine gubernatore necessariisque instrumentis, se, dispensante Deo, commiserunt. Sic miro modo in Hispaniam appulsi sunt, et a rege Galliciae suscepti, primum fidem et religionem Iberis praedicauerunt, ibique uenerabilem sepulturam magistro suo adepti sunt. Multa ibidem miracula meritis sancti Iacobi apostoli facta sunt, et habitatores totius prouinciae iamdudum Christi fidem susceperunt. In sede pontificali canonicales asseclae pretiosissimum corpus apostoli ueneranter custodiunt, et illuc fideles Christicolae de cunctis climatibus orbis concurrunt, ac ad exorandum clementem Adonai per apostolicos interuentus conueniunt.
Herodes rex, quem Iosephus Agrippam nominat, uidens gratum esse Iudaeis quod Iacobum occiderat, Petrum quoque in carcerem misit et quatuor quaternionibus militum ad custodiendum tradidit. Petrus quidem seruabatur in carcere ut ad mortem post Pascha produceretur publice. Oratio Ecclesiae incessanter pulsabat aures diuinae maiestatis, ne tenero gregi subtraheretur pii subsidium pastoris. Clemens autem Deus pro dilecto dispensatore cito preces audiuit sponsae suae et fidelis amicae, coelestis subuentio suis adfuit et impios conatus Herodis frustrando praeuenit. Noctu Petro dormiente inter duos milites uincto duabus catenis, et custodibus ante ostium carceris, angelus Domini cum lumine astitit, percussoque Petri latere illum excitauit. Surge, inquit, uelociter. Mox catenae de manibus eius ceciderunt praecinctus et calceatus et ueste circumdatus exiuit, angelumque secutus, custodias usque ad portam ferream, quae ultro aperta est eis, pertransiuit. Haec in somnis fieri putauit. Discedente angelo, in se reuersus rei ueritatem agnouit, et pro ereptione sui suo liberatori gratias egit.
Ad fratres, qui in domo Mariae matris Ioannis cognomine Marci congregati erant, uenit, eoque pulsante ostium, Rode puella ad uidendum processit. Cognita uero uoce Petri, prae gaudio ianuam non aperuit, sed introcurrens, stare Petrum pro foribus nuntiauit. Tandem ingressus, obstupentes discipulos confortauit, et qualiter eum de carcere Dominus eduxisset enarrauit, egressusque confestim in alium locum secessit. 
Deinde ingens turbatio inter milites de Petro facta est, eoque non reperto, Herodes rex custodibus nimium iratus est. Regis uero facinus in apostolos perpetratum dilationem non patitur ultionis, sed continuo uindex adest dextera Diuinitatis, sicut Lucas edocet in Actibus apostolorum, et Iosephus in non odecimo libro Antiquitatum; nam cum Caesaream, quae Pyrgus Stratonis prius uocabatur, descendisset, et in die solemni, cum in honorem Caesaris spectacula ciuibus ederet, praeclara ueste ex auro argentoque mirabiliter contexta indutus ad theatrum processisset, ac pro tribunali consedisset, eique populus concionanti de sublimi, dei, non hominis uocem acclamaret, statim angelus Domini percussit eum, eo quod gloriam Deo non dederit, et scatens uermibus post quinque dies exspirauit. 

[2,4] IV. 
Agrippa uero filius eius XXVI annis, id est usque ad exterminium Iudaeorum, regnauit, et pacem cum Romanis et Christianis habuit. Verbum Domini crescebat et multiplicabatur.
Antiochiae in Ecclesia prophetae et doctores erant Barnabas et Simon Niger, Lucius Cyrenensis, Manahen Herodis tetrarchae collactaneus et Saulus. Ministrantibus illis Domino, et ieiunantibus, dixit Spiritus sanctus: Separate mihi Barnabam et Saulum in opus {ad} quod assumpsi eos. Tunc ieiunantes et orantes et manus eis imponentes, dimiserunt. Ipsi quidem, a Spiritu sancto missi, Seleuciam abierunt, et inde Cyprum nauigauerunt. Salamine in synagogis Iudaeorum uerbum Dei praedicauerunt, et uniuersam insulam usque ad Paphum perambulauerunt.
Ibi Sergius Paulus proconsul, uir prudens, Barnabam et Saulum accersiit, et, desideranter audito sermone Dei, credidit. Tunc Saulus Elymam magum, doctrinae fidei resistentem, iussu ad tempus excaecauit, et nomine Pauli, quem de gentibus primum fide deuicit, ut Scipio Africanus a deuicta Africa cognominatus est, appellari meruit. Deinde Pergen Pamphyliae et Antiochiam Pisidiae uenerunt, et ingressi synagogam die Sabbatorum sederunt. Post lectionem legis et prophetarum, principibus synagogae annuentibus, Paulus surrexit, et manu silentium indicens, historiam patriarcharum optime recensuit et promissiones a Deo per prophetas olim factas, iam in Christo consummatas perfecte asseruit.
Sequenti Sabbato pene uniuersa ciuitas conuenit uerbum Domini audire. Unde zelantes Iudaei conati sunt blasphema contradictione apostolicam praedicationem impedire. Tunc constanter Paulus et Barnabas dixerunt: Vobis oportebat primum loqui uerbum Dei; sed quoniam repellitis illud et indignos uos iudicatis aeternae uitae, ecce conuertimur ad gentes. Sic enim praecepit nobis Dominus: Posui te in lumen gentibus, ut sis in salutem usque ad extremum terrae. His auditis, gentes gauisae sunt, et qui praedestinati erant ad uitam crediderunt. Iudaei uero, excitata persecutione in Paulum et Barnabam, de finibus suis eiecerunt, et illi gaudio pleni Iconium uenerunt, et in synagoga Iudaeis et Graecis locuti sunt. Ibi diu demorati, fiducialiter in Domino egerunt, eoque cooperante, signa et prodigia per manus eorum facta sunt. Inuidentes igitur impii et gentiles et Iudaei, eos contumeliis afficere et lapidare moliti sunt. Illi autem ad ciuitates Lycaoniae Lystram et Derben, et uniuersam in circuitu regionem confugerunt, ibique euangelizauerunt. In doctrina eorum tota ciuitas commota est.
Lystris quidam claudus, qui nunquam ambulauerat, loquentem Paulum audiuit, et, inuocato nomine Domini Iesu a Paulo, confestim sanatus exsiliit, et credens Dominum glorificauit. Quod uidens populus, admirans Lycaonice dixit: Dii similes facti hominum descenderunt ad nos. Et uocabant Barnabam Iouem, Paulum uero Mercurium. Sacerdote quoque Iouis, et populo illis sacrificare uolentibus, apostoli protinus in turbas exsilierunt, tunicasque suas consciderunt, et humilibus uerbis miraculi gloriam ad Dominum retulerunt, seseque humiliantes, ne sibimet immolarent, uix turbas sedauerunt. Superuenientibus ab Antiochia et Iconio Iudaeis, turbae persuasae Paulum lapidauerunt, et extra ciuitatem, aestimantes eum mortuum esse, traxerunt. Circumdantibus eum discipulis, surgens intrauit in ciuitatem, et postera die profectus est in Derben. Deinde ambo reuersi sunt Lystram et Iconium, Antiochiam et Pisidiam, et uerbum uitae praedicauerunt, animasque discipulorum exhortando confirmauerunt, et per singulas ecclesias presbyteros constituerunt, eosque Domino cum ieiuniis et orationibus commendauerunt. De Pamphylia in Attaliam descenderunt, et inde Antiochiam nauigauerunt.
Ibi diu cum discipulis morati sunt. Tunc quidam, qui de Iudaea descenderant, credentibus ex gentibus circumcidi et obseruare legem Moysi suadebant. Paulus et Barnabas illis contradicendo restiterunt, communique decreto, pro hac quaestione determinanda, in Ierusalem ad apostolos et presbyteros missi sunt. Phoenicem et Samariam pertranseuntes, conuersionem gentium narrabant et magnum cunctis fratribus gaudium faciebant. Ierosolymis autem ab Ecclesia suscepti sunt, et quanta Deus fecisset cum illis annuntiauerunt. Porro illis qui de Pharisaeis crediderant summopere uolentibus iudaizare, Simon Petrus et Iacobus aliique seniores diligenter tractauerunt de proposita quaestione, ac ad postremum decreuerunt electos et probatos fratres ad gentes mittere et per eos instinctu Spiritus sancti scriptum dirigere, ut, remotis aliis oneribus, abstinerent se ab immolatis simulacrorum et sanguine, et suffocato, et fornicatione. Paulus igitur et Barnabas, Iudas, qui cognominabatur Barsabas, et Silas, Antiochiam missi sunt, et epistolam apostolorum atque seniorum multitudini credentium ex gentibus retulerunt. Quam cum legissent, super consolatione gauisi sunt. Iudas et Silas, cum essent prophetae, uerbo plurimo consolati sunt fratres et confirmauerunt, ac postmodum cum pace in Ierusalem reuersi sunt. Paulus autem et Barnabas Antiochiae uerbum Domini aliquandiu euangelizauerunt, et inde digredientes, ab inuicem diuisi sunt. Barnabas cum Marco Ioanne Cyprum nauigauit. Paulus uero, electo Sila, Syriam et Ciliciam perambulauit. Ecclesias confirmauit, et apostolorum ac seniorum praecepta custodire praecepit. Inde in Derben et Lystram peruenit, ibique Timotheum, qui ex patre gentili erat, propter insidiantes Iudaeos circumcidit. Phrygiam, Galatiam et Mysiam pertransiuit, et Troadem descendit, et uisione per noctem admonitus in Macedoniam transiuit. Philippis, quae prima pars est Macedoniae, praedicauit, eumque Lydia purpuraria colens, Deum audiuit, et baptizata cum domo sua credidit, et fideles apud se manere obnixis precibus coegit.
Paulo ad orationem eunti cum sociis suis puella quaedam, habens spiritum pythonem obuiabat; quae dominis suis magnum quaestum diuinando praestabat. Haec illos subsecuta, clamabat: Isti homines serui Dei excelsi sunt, qui annuntiant uobis uiam salutis. Hoc dum multis diebus faceret, dolens Paulus spiritui dixit: Praecipio tibi in nomine Iesu Christi exire ab ea. Et exiit eadem hora. Videntes autem domini eius quia exiit spes quaestus eorum, irati sunt, Paulum et Silam apprehensos in forum ad principes perduxerunt, et quod insolitum Romanis morem annuntiando ciuitatem conturbarent, accusauerunt. Turbida quoque plebs contra innocentes concurrit. Iussu magistratuum uirgis caesi sunt, et in interiorem carcerem missi sunt, eorumque pedes in ligno constricti sunt. Media nocte Paulus et Silas adorantes Dominum laudauerunt, eiusque auxilium specialiter senserunt. Terraemotus subito magnus factus est, ita ut mouerentur fundamenta carceris. Omnia ostia statim aperta sunt et uniuersorum uincula soluta sunt. His itaque uisis, carcerarius nimis territus est, et, audita ratione fidei a Paulo, credens cum omni domo sua baptizatus est. Magistratus urbis, audito quod Romani essent, timuerunt, et, de carcere educentes, ut egrederentur de urbe rogauerunt. Inde Lydiam introierunt et, per Amphipolim ac Apolloniam, Thessalonicam uenerunt. Ibi per tria Sabbata Paulus in synagogam Iudaeorum introiuit, et de Scripturis palam disseruit, adaperiens et insinuans quia Christum oportuit pati et resurgere a mortuis, et quia hic est Christus Iesus, quem ego annuntio uobis. Multi ex Iudaeis et gentibus crediderunt, Paulo et Silae adiuncti sunt. Zelantes igitur Iudaei turbam concitauerunt, et Iasonem aliosque fratres ad principes ciuitatis trahentes accusauerunt. Sed illi, accepta satisfactione a Iasone et a caeteris, eos dimiserunt. Fratres uero confestim per noctem Paulum et Silam in Beroeam dimiserunt, et inde, propter tumultum multitudinis concitatum a Iudaeis, Paulum fratres usque Athenas perduxerunt. Ibi Silam et Timotheum, quos Beroeae dimiserat, exspectauit. Interea disputabat in synagoga cum Iudaeis et colentibus, et in foro per omnes dies ad omnes qui audierant. Quidam autem Epicurei et Stoici philosophi cum eo disserebant. Athenienses et aduenae hospites ad nihil aliud uacabant, nisi aut dicere aut audire aliquid noui. Paulus autem, in medio Areopagi stans, Athenienses idololatriae superstitioni deditos reprehendit, et de ara in qua scriptum erat: Ignoto Deo, loqui coepit. Inde initium iniunctae sibi praedicationis sumpsit, Deumque uerum, qui olim ignotus mundo erat, annuntiauit, breuique sermone multa comprehendens fidem et resurrectionis spem instanter praedicauit. Tunc Dionysius Areopagita, et mulier eius Damaris, aliique cum eis adhaerentes, apostolo crediderunt. Deinde Paulus, ab Athenis egressus, Corinthum uenit, et Iudaeis atque Graecis Iesum Christum esse testificans, ministerio praedicationis institit. Disputabat in synagoga per omne Sabbatum. Illuc de Macedonia Silas et Timotheus uenerunt, et, praedicante Paulo, Crispinus {Crispus} archisynagogus cum omni domo sua, multique Corinthiorum credentes baptizati sunt. Paulus in domum cuiusdam iusti nomine Titi (18) , quae contigua erat synagogae, introiuit, Deoque iubente per uisionem noctis, annum et menses sex mansit, ibique instanter uerbum Dei docuit. Ibi Aquila Iudaeus, genere Ponticus, cum Priscilla uxore sua manebat; cum quibus Paulus, quia scenofactoriae artis erat, operabatur, et uictum propriis manibus procurabat. Inde Paulus ualedicens fratribus, Syriam nauigauit et Ephesum deuenit. Inde descendit Caesaream ac postmodum migrauit Antiochiam. Facto ibi aliquanto tempore, profectus est, et ex ordine Galaticam regionem et Phrygiam perambulauit, omnesque discipulos confirmauit.

[2,5] V. 
Huc usque mihi de primitiua Ecclesia summatim excerpsi, de his uidelicet quae Lucas in Actibus apostolorum edidit, usque ad narrationem quomodo Paulus Ephesi baptizatos baptismate Ioannis in nomine Domini Iesu baptizauerit, ibique cum eisdem, qui Spiritu sancto repleti loquebantur linguis et prophetabant, permanserit, atque per tres menses de regno Dei disputans multis profecerit; et inde discedens, quam fortiter in Asia per biennium cunctis euangelizauerit, et uirtutes plurimas super languidos ac daemoniacos in nomine Iesu Christi fecerit. Amodo libet alios codices perlustrare, et de eisdem apostolis mihi quaedam breuiter commemorare, quae in authenticis libris et in Ecclesia frequentatis potero reperire.
Ordinem apostolorum et meritum uniuscuiusque solus omnium Conditor nouit, et is qui cordis humani arcana rimatur, retributionem laborum singulis distribuit. Apostoli namque missi interpretantur; ipsos enim misit Christus euangelizare per uniuersum mundum, ut, sicut piscatores de pelago retibus extrahunt turbam piscium, sic illi perditos homines praedicatione facta pertraherent ad lumen uitae de profunditate uitiorum. Nomina autem ipsorum sunt haec: Simon Petrus et Andreas, frater eius; Iacobus Zebedaei et Ioannes, frater eius; Iacobus Alphaei et Philippus; Thomas et Bartholomaeus; Leui Matthaeus et Simon Chananaeus; Iudas Thaddaeus et Mathias.
Primus uocatione, maximus dignitate, apostolici culminis sedem Petrus clauiger assecutus est, qui Christo ardenter obsequens, toto corde secutus est. Hic patre Iona uel Ioanne genitus, uico Bethsaida prouinciae Galilaeae, qui iuxta stagnum Genesareth est, ortus, ad declarandam dignitatem futuram et potestatem qua sublimatus splendescit, trinomius fuit, indicioque trium uocabulorum multiplex uirtus ei coelitus data claruit. Simon etenim obediens, Petrus uero agnoscens, Cephas autem caput interpretatur. Simon itaque per obedientiam, qua mox, ut praeceptum Domini audiuit, relictis omnibus ipsum sequi usque ad mortem expeditus studuit, ad ineffabilis cognitionem Deitatis conscendit. Et quia coelitus inspiratus supra humanum intellectum diuinae theoriae ardenter inhiauit et altisonam uocem gloriosae confessionis fideliter deprompsit, dicens: Tu es Christus Filius Dei uiui, ipso incomparabiliter recompensante Christo, meruit honorari et Ecclesiae caput ac fundamentum ordinari. Largus enim retributor qui notitiam sui diuinitus inspirauerat, puri cordis fidem prolatam per oris confessionem principali auctoritate remunerat: Beatus es, inquit, Simon Bariona, quia caro et sanguis non reuelauit tibi, sed Pater meus, qui est in coelis. Vere beatus est Simon, id est obediens, qui Bariona, id est filius columbae, dicitur, qua Spiritus sanctus designatur. Vir obediens, ut ait Salomon, loquitur uictorias. Qui dum iussiones incessanter obseruat diuinas, in quotidianis conflictibus per tentationes impugnatur uarias, ipsoque in mandatis Dei perseuerante, superatur Satanas. Quid enim aliud diuina lex imperat uel docet, nisi ut omnis homo Creatori suo militet, cum antiquo serpente, qui nobis semper insidiatur, dimicet, et brauium supernae uocationis obtinere insudet? Tunc fortis Dei agonista procul dubio loquitur uictorias, dum, prostrato inimico, protectori suo celebrat Deo gratias, dicens cum Propheta: Praecinxisti me uirtute ad bellum, et supplantasti insurgentes in me subtus me ; et alia multa his similia. Nemo potest sanctis operibus laetificare Deum Patrem, nisi per gratiam Spiritus sancti obedientiae adeptus fuerit uirtutem. Deinde Saluator remunerationem piae confessionis magnifice consummans, ait Simoni: Tu es Petrus, et super hanc petram aedificabo Ecclesiam meam, et portae inferi non praeualebunt aduersus eam. Petrus Latine, Cephas Syriace, quod nomen in utraque lingua a petra deriuatum est, a Christo uidelicet, qui firma petra est supra quam Ecclesia fundata est. 
Sic nimirum Simon per obedientiam ad agnitionem Filii Dei peruenit, quam non caro et sanguis, sed Pater coelestis ei reuelauit, ideoque ab ipso Saluatore Petrus, id est agnoscens, cognominari meruit. Denique datis ei coelestis regni clauibus, Cephas, id est caput Ecclesiae, ab ipso rege Sabaoth est constitutus, apostolorum scilicet princeps et pontifex summus, potestate ligandi atque soluendi praeditus, doctrina et sanctitate praecipuus, signis et miraculis praeclarus, in Ecclesia ouibus Christi pastor primus, et specialis praefuit uicarius. Hic VII annis in circumcisione praedicauit, et specialia eius opera, quae tunc fecerit, Lucas in Actibus apostolorum, ut superius notaui, ostendit. Quadragenarium enim ad speciosam templi portam claudum erexit, et quinque millia Iudaeorum, qui conuersi fuerant, baptizauit. Ananiam et uxorem eius Saphiram, fraudis et mendacii reos, censorio iussu puniit, et sic praesentes atque futuros, ut salubriter castigarentur, terruit. Aegrotorum turbam in lectulis, per plateas transiens, umbra tangebat, meritis et potestate sibi coelitus impertita sanabat. Aeneam paralyticum, iam octo annis in grabato iacentem, Liddae in nomine Domini curauit; et nouitatem miraculi uidentes ac admirantes ad fidem perduxit. Ioppe uero Tabitham uenerabilem uiduam a morte resuscitauit eamque sanctis ac uiduis uiuam assignauit. Reliqua autem, quae idem a Iudaea usque in Antiochiam perpetrauit, et quam strenue Simonem Magum persecutus multoties disputando superauit, Clemens Romanus, Faustiniani filius, in libris Recognitionum enucleauit, unde idem opus Itinerarium Petri nominauit. Ipse enim, relictis omnibus quae Romae habebat, nauigio Palaestinam petiit, Caesareaeque Stratonis Petrum apostolum, Barnaba, quem Romae optimum hospitem et amicum benigniter fouerat, indice, inuenit, et ab eo, ut a patre filius, pro amborum beneuolentia dulciter susceptus, in fide ueri prophetae solerter instructus et sacro fonte renatus, inseparabiliter ei est copulatus.
Caesareae Petrus cum Simone Mago disputauit, et sero Simone cum mille uiris abeunte, reliquos confortauit, inuocatoque Dei nomine, daemoniacos et languentes sanauit. 
In crastinum altercatio iterata est, et, opitulante Deo, Simon in multis uictus est. Tandem sero confusus, cum paucis egressus est, et populus gaudens Petro prostratus est; cuius orationibus daemoniosi et languidi curati sunt, et gaudentes quasi ueri Dei doctrinam et misericordiam consecuti discesserunt. Tertia uero die Petrus Simonem immortalitatem animae negantem uera ratione conuicit et scelera eius probabiliter detexit. Populus autem indignatus blasphemum atrio eiecit et extra domus atrium pepulit, eumque de multis, qui dudum sequebantur, uix unus sequi coepit. Porro Simon polluta et exsecrabilia secreta super humeros socii sui imposuit, metuensque ne deprehensus publicis legibus subiaceret, noctu in mare iecit, eoque nolente illi comitari, quem pessimum impostorem iam compererat, aufugit.
Petrus autem Caesareae tribus mensibus mansit et Zachaeum ibi episcopum ordinauit, multitudinemque credentium ad decem millia in die festo baptizauit. Inde etiam duodecim fratres post Simonem destinauit ut itinera eius perscrutarentur. Sophonias enim et Iosephus, Michaeas et Eleazar, Phinees et Lazarus, Elisaeus et Beniamin filius Saba, Ananias filius Saphra et Rubelus frater Zachaei, Nicodemus et Zacharias structor, ab apostolo electi sunt ut fidelium duodenario fratrum numero in Deitatis cultu astipularetur, gratiaque Dei praecipue fultus, eorum quoque adminiculo Simonem Magum aliosque inimicos iustitiae persequeretur.
Completis autem tribus mensibus, per Doram oppidum Petrus Ptolemaidam profectus est, ibique per decem dies populum Dei lege instruens demoratus est. Deinde apud Tyrum et Sidonem et Berytum similiter in satione diuini seminis occupatus est, atque postea cum multitudine plurima electorum ex singulis ciuitatibus Tripolim ingressus est. Ibi in domo Maronis cum summo ciuium desiderio susceptus est, a quibus etiam cunctis comitibus Petri omnis humanitas gratis cum hospitiis impensa est. Mane magna multitudo in hortum Maronis ad audiendum Petrum accurrit, et ipse inprimis spiritus immundos uociferantes ex obsessis corporibus fugauit et languentes post sermonem sanauit. Ibi salutis uerba per tres menses copiose seminauit et Clementem, aliosque plures in fontibus, qui contigui habentur mari, baptizauit, hospitemque suum Maronem, iam perfectum in omnibus, episcopum constituit.
Inde Antaradum uenit et sequentem credentium multitudinem in duas partes diuisit, easque Nicetae et Aquilae praecepit ducere et Laodiciam praecedere, ne tanta constipatione sequentium uideretur alienis a fide inuidiam gignere. Quibus progressis, inter amica colloquia Clemens unde esset Petro intimauit, progeniemque suam, casusque parentum suorum enarrauit. In crastino, in uicinam insulam, ad uidendum uitreas immensae magnitudinis columnas perrexit, ibique post XX annos Matidiam matrem suam per Petrum recognouit. Petrus autem hospitem Matidiae paralyticam prece sanauit, et Clemens ei mille drachmas pro remuneratione dedit.
Deinde Petrus uenit Balancas et inde Paltho, atque post haec Gabala et sic Laodiciam, ibique decem diebus remoratus est; et recognitio matris, triumque filiorum Clementis, Faustini et Fausti facta est. Cogniti gemini retulerunt quod post naufragium, dum cuidam fragmento tabularum haerentes per pelagus iactarentur, piratae illos repererunt, impositosque nauiculae suae Caesaream Stratonis perduxerunt, eosque illic, mutatis nominibus illorum, iustae cuidam feminae uendiderunt; quae loco filiorum eosdem educauit, litteris liberalibus ac Graecis erudiri fecit, adultosque philosophorum studiis tradidit.
Cumque Petrus Laodiciae moraretur, bonisque studiis solito more iugiter occuparetur, Faustinianus senex, habitu pauper, ad eum accessit et disceptare coepit quod neque Deus est, neque cultus, neque prouidentia in mundo, sed fortuitus casus et genesis agunt omnia. Contra quem tres filii eius, quos adhuc non cognoscebat, per triduum, audiente populo, insigniter obstiterunt, et in suis responsis multiplici dogmate auditores instruxerunt.
Primo die, Niceta sapienter allegauit quod unus est Deus omnia tenens, et mundum fecit, suaque prouidentia gubernat, iustus Deus, unicuique secundum gesta sua quandoque redditurus. Secundo, Aquila eloquenter disseruit quod iustus Deus omnia iuste disponit. Tertio, Clemens de ratione genesis disputationem fecit, utrum omnia ex ea fierent, an esset aliquid in nobis quod non genesis, sed Dei iudicium gereret. Tunc instinctu Dei, sine quo nihil est, obstinati senis et coniugis ac filiorum recognitio post XX annos facta est.
Primarius urbis Petrum cum suis hospitio retinere summa ui conatus est, et filia eius, quae XX annis a daemone crudeliter obsessa fuerat, resoluta et curata est.
His diebus, cum Faustinianus Anubionem et Appionem amicos suos, qui cum Simone hospitabantur, adisset et cum eis coenasset, uultus eius in effigiem Simonis arte magica transformatus est; et inde omnibus amicis eius, ne iussu Caesaris pro mago comprehensus puniretur, timor ingens ortus est. 
Deinde Petrus Antiochiam uenit, a populo cum ingenti gaudio susceptus uerbum Dei praedicauit, oblatos sibi languidos curauit, paralyticos daemoniisque fatigatos et diuersa pericula patientes sanauit. Infinita quippe multitudo languentium erat. Super omnes in conspectu populi Petrus ad Dominum orationem fudit et subito immensum lumen gratia Dei plebis in medio apparuit, et confestim omnes aegrotos sanitati restituit. Omnes igitur Antiocheni una uoce Dominum confessi sunt, et intra VII dies plus quam decem millia hominum credentes Deo baptizati sunt.
Theophilus autem, qui cunctis potentibus in ciuitate sublimior erat, in amore Dei admodum exarsit, domusque suae ingentem basilicam Deo gratanter obtulit, quae ecclesiae nomine consecrata est; in qua Petro apostolo ab omni populo cathedra constituta est. Faustinianus uero, uisis mirabilibus et intellectis coelestibus arcanis, ad pedes apostoli palam procidit, et, uetustis erroribus abdicatis, baptizari petiuit. Cui Petrus apostolus ieiunium indixit, eumque, ueniente die Dominico, baptizauit, et in medio populi, ex eius conuersione materiam sumens, omnes casus eius exposuit. Porro huiusmodi narratio ad delectationem et utilitatem multis placuit, praefatumque cum sua familia senem Antiochenae plebi admodum commendauit. Tota uero ciuitas in diuino cultu feliciter creuit, et sancta mater Ecclesia, quotidie numero fidelium crescente, in Christo Iesu exsultauit.
Beatus itaque Petrus apostolus primum annis VII in Antiochia sedit, et Ponto, Galatiae, Cappadociae, Asiae et Bithyniae praedicauit. Deinde Romam Simone Mago petente, Petrus Antiochenam Ecclesiam ordinauit et Euodium episcopum ibi pro se consecrauit. Denique Romam cum pluribus electis discipulis perrexit, et ingressus urbem tempore Claudii Caesaris, praefatum praestigiatorem, pluribus phantasiis per daemoniacam uirtutem, quam paredrum uocant, populum decipientem, inuenit in tantam insolentiam elatum ut deum se esse gloriaretur et a Romanis ciuibus honore simulacri in flumine Tiberis inter duos pontes collocati tanquam deus potiretur. Hunc nimirum Satanas tam uesanum totius malignitatis incentorem penitus possedit atque ad debellandum Ecclesiae rectam fidem nefaria haeresi primum armauit. Porro contra illum omnipotens Emmanuel insignem militiae suae magistrum cominus dimicare praeparauit, Simonem Petrum dico, cui Christus claues regni coelestis tradidit, et apostolorum principem, Ecclesiaeque probum rectorem constituit. Hic itaque Romam ueniens, splendore ueritatis et iustitiae tenebras falsitatis discussit, ibique dignus censor iuste iudicans XXV annos, II menses, dies III, sedit.
Cumque clarum uerbi Dei lumen Romanae urbi fulsisset, et sermo ueritatis, qui per Petrum praedicabatur, omnium mentes auditorum illustrasset, eisque in tantum placuisset ut quotidie audientibus auditio sola non sufficeret, Marcus apostoli discipulus, innumeris et quotidianis precibus coactus, Euangelium scripsit, et quae ille uerbo praedicabat hic scripto congessit, ac ad perpetuam legentium commonitionem posteritati transmisit. Petrus uero, ut per Spiritum sanctum religioso se spoliatum furto comperit, delectatus est, fidem eorum per haec, deuotionemque considerans, factum confirmauit et in perpetuum legendam Ecclesiis scripturam tradidit, epistolas quoque duas quae Canonicae appellantur. Hic temporibus Tiberii Caesaris, Caii Caligulae, Claudii et Neronis, in uinea Christi uiriliter laborauit, egregiosque discipulos educauit, uirtutibus et eruditione imbutos per diuersa loca destinauit, Marcum uidelicet filiolum discipulumque suum Aquileiae, postmodum Alexandriae, Martialem Lemouicae, Apollinarem Rauennae, Valerium Treueris et alios plures, qui diuersis in locis multa in nomine Christi miracula fecerunt, et plures maximosque coetus gentilium ad fidei lumen pertraxerunt, atque sacri baptismatis unda regeneratos in sinu piae matris Ecclesiae collocauerunt.
Quondam Romae, dum plurimi fratres simul reficerent, Titus dixit apostolo Petro: « Cum uniuersi a te saluentur infirmi, quare Petronillam paralyticam iacere permittis? » Apostolus uero ait: « Sic expedit ei. Sed ne existimetur impossibilitas eius incolumitatis excusari meis sermonibus, » ait ad eam: « Surge, Petronilla; nobis ministra. » Statim sana surrexit et ministrauit. Ministerio autem expleto, iussit eam redire ad grabatum. At ubi in Dei timore coepit esse perfecta, non solum ipsa saluata est, sed etiam plurimis in melius suis orationibus sanitatem recuperauit. 

[2,6] VI. 
Insignis athleta cunctipotentis Adonai Paulus, uas electionis, doctor gentium, praedicator ueritatis, qui thronum inter apostolos meruit duodecimum possidere et in paradiso raptus arcana uerba, quae non licet homini loqui, audire, uere digne est glorificandus et a filiis Ecclesiae ueluti solers paedagogus iugiter honorandus. Hic Saulus, id est tentatio Hebraice, dictus est, eo quod in tentatione sanctae matris Ecclesiae prius uersatus est. Postea, mutato nomine, de Saulo Paulus, id est mirabilis, dictus est, miroque modo de rapaci lupo mitis agnus factus est. Latine autem Paulus quasi paruus dictus est; unde ipse palam de se testatus est: Ego sum minimus apostolorum.
Ortus est de tribu Beniamin, ex Pharisaeis Pharisaeus, Tarso Ciliciae natus, Ierosolymis a pueritia nutritus et in lege Dei a Gamaliele eruditus. Hic secundo post ascensionem Domini anno, dum plus iusto paternarum traditionum aemulator existeret, ideoque in Christianos admodum saeuiret, et cum principis sacerdotum epistolis in Damascum iret ut omnes ibi Christicolas trucidaret, appropinquans urbi, subito insolita luce circumdatus atque coelesti uoce Domini Iesu ex insperato correptus, salubriter ad terram corruit, amissaque pristina feritate surrexit, et in Damascum a comitibus itineris perductus, tribus ibi diebus impos sui deguit. Deinde, iubente Deo, post tres ab Anania dies uisitatus, fidem, quam impugnauerat, suscepit et baptizatus eamdem Iudaeis et gentibus audacter praedicauit, incipiensque a Ierusalem usque ad Illyricum et Italiam, Hispaniasque processit, ac nomen Christi multarum populis gentium, quibus non fuerat declaratum, manifestauit. Lucas Euangelista, Pauli comes et laborum particeps, de ipso usque in finem diligenter digneque locutus est, et eius praecipue gesta, omissis aliis, subtiliter prosecutus est. 
Arator quoque, sanctae Romanae Ecclesiae subdiaconus, secundum inde Librum edidit, heroicoque metro apostolorum Actus deuote cecinit, et Pauli agones et tolerantiam, naufragiumque retulit. Quaedam factorum eius inde breuiter excerpta in praecedentibus adnotaui, quorum hic non me taedet iterum ad laudem Creatoris reminisci.
Saulus, qui et Paulus, Spiritu sancto admonente segregatus, Paphi praedicauit, Elymam magum uerbis fidei resistentem iussu caecauit, et proconsulem Paulum ad fidem conuertit. Antiochiae synagogam ingressus, manu silentium indixit, ibique qualiter Israelitica plebs de Aegypto per mare exiit et de diuersis mirabilibus, quae in deserto facta sunt, locutionem fecit. Alio quoque Sabbato passionem Christi et resurrectionem commemorauit, propheticis assertionibus allegauit, et plurimis credentibus Ecclesiae gregem augmentauit. 
Lystris claudum ex utero matris, intendentem uerbis Dei, curauit, et ex ueteri superstitione Lycaonios sibi sacrificare uolentes, scissis uestibus et facunda ratione prolata, compescuit. 
Post multa in praedicatione certamina, quaestionem a Iudaeis baptizatis pertulit, ne credentes ex gentibus baptizarentur priusquam circumciderentur. Paulus ergo legationem fidelium Ierusalem detulit, Petrum et Iacobum aliosque seniores consuluit, eorumque diffinitionem per epistolam retulit ut abstinerent se ab immolatis simulacrorum et sanguine et suffocato et fornicatione. Philippis a puella pythonissa spiritum immundum expulit, et, eiecto daemone qui responsa inquirentibus dabat, auidos quaestores pretio diuinationis priuauit. Unde ab eisdem accusatus et praecepto primorum urbis in carcerem missus, noctu ad Dominum lucis orando clamauit, et benignus fidelium suffragator illum celeriter exaudiuit. Nam, terraemotu facto, omnium uincula soluta sunt, et carceris custode cum suis baptizato, serui regis Sabaoth Paulus et Silas liberi abire permissi sunt. 
Paulus Athenis praedicans, seminiuerbius a populo cognominatus est, et sic idoneo ab errantibus uocabulo appellatus est. E cuius uerbis fons uitae perennis sitientibus oriebatur, et salutis semen omnibus suscipere desiderantibus gratis spargebatur. Cum Epicureis et Stoicis philosophis decertauit, uerumque Deum, quem Cecropidae ignotum Deum nuncupabant, eloquenter eis annuntiauit. Dionysius Areopagita, cum Damari uxore sua, credens baptizatus est, et Paulo inter praecipuos, propter sapientiae iustitiaeque praerogatiuam, amicos associatus est. Hic postmodum, ut Aristides Atheniensis asserit, episcopus ab eodem apostolo Atheniensibus ordinatus est, et post multa uirtutum insignia insigni martyrio coronatus est. 
Inde Paulus Corinthum uenit, Aquilam cum Priscilla uxore sua praedicantem inuenit, apud quem degens, scenofactoriam artem, in qua periti erant, exercuit. Ibi Christus illum admonuit ne praedicare cessaret, eoque fideliter obsequente, multi conuersi sunt. Ephesi duodecim uiris, quos Paulus in nomine Domini baptizauit, Spiritus sanctus replens uarias mox linguas tribuit. Ibi dum Paulus diuersis morbis languentes curaret in nomine Domini Iesu, septem Iudaei, Sceuae principis sacerdotum filii, daemoniaco manus imponere praesumpserunt, coniurantes per nomen Domini Iesu quem praedicabat Paulus. Daemon uero, per obsessum hominem, Iesum et discipulum eius Paulum palam recognouit. Super infideles autem exorcistas repente irruit et laceratos effugauit Multi Ephesiorum, audita praedicatione ueritatis, credentes baptizati sunt; et aliqui curiosorum magicos libros incenderunt, quorum pretium quinquaginta millia denariorum aestimauerunt. Ita fortiter uerbum Dei crescebat et confortabatur, et, fidelibus in gratia Dei corroboratis, impiorum pars tabescebat et confundebatur. Paulus autem Timotheum et Erastum in Macedoniam misit; ipse uero ad tempus in Asia remansit.
Demetrius argentarius uidens Ephesios, docente Paulo, aedes Dianae deseruisse, dolensque lucrum suae artis, dum simulacra damnarentur, in nihilum rediisse, complices conuocauit, communem querimoniam enodauit et clamosam uulgi seditionem concitauit. Unde in theatrum demens turba cum furore cucurrit, Caium et Aristarchum Macedones Pauli comites rapuit; sed strepitus insanorum in semet confusus nihil praeualuit.
Paulus, accitis fratribus, cum exhortatione ualedixit, et inde, ut in Macedoniam iret, iter iniit. In Graecia tribus mensibus mansit. Comites autem eius fuerunt Sosipater Birri Beroeensis; Thessalonicensium uero, Aristarchus, Secundus, Caius, Derbeus et Timotheus; Asiani quoque, Titicus et Trophimus. Paulus cum Luca, post dies azymorum, a Philippis ad Troadem in diebus quinque nauigando uenit, ibique diebus septem deguit. Una Sabbati, cum plures ad frangendum panem conuenissent, et prolixum sermonem Pauli, qui profecturus erat in crastinum, usque in mediam noctem auscultassent, Eutychus adolescens super fenestram sedens, somno grauatus, de tertio coenaculo deorsum cecidit, sed precibus Pauli resuscitatus, cunctis qui hoc uiderant gaudentibus reuixit.
A Mileto Paulus mittens Ephesum, maiores natu Ecclesiae uocauit, et plurima eis ad salutem animarum commoda replicauit, finitoque sermone, positis genibus suis, cum omnibus illis orauit. Magnus autem fletus omnium factus est, et, osculatis fratribus, ad nauem Paulus ab eis deductus est. Ingressus nauem, recto cursu nauigando uenit Choum, inde Rhodum, Pataramque, et per Syriam uenit Tyrum; ibique cum fidelibus amicis in Christo VII diebus permansit. Deinde Ptolemaida Caesaream uenit, domumque Philippi Euangelistae, cui quatuor erant filiae uirgines prophetantes, intrauit. Tunc Agabus propheta illuc a Iudaea superuenit et zona Pauli pedes et manus sibi alligauit, atque palam per Spiritum sanctum praedixit quod Paulum in Ierusalem Iudaei sic alligarent et in manus gentium traderent. Flentibus cunctis et rogantibus ne ascenderet, Paulus dixit: Ego non solum alligari, sed et mori in Ierusalem paratus sum, propter nomen Domini Iesu.
Fretus itaque fidei constantia Ierusalem uenit, Iacobo aliisque senioribus enarrauit quae Deus in gentibus per ministerium ipsius fecerit. At illi cum audissent conuersionem gentium, magnificauerunt Deum creatorem omnium. Deinde Paulus causa purificationis in templum intrauit, et Mosaicae legis caeremonias persoluere coepit ut aemulatoribus paternae legis omnium occasionem scandalorum demeret, et Iudaeus Iudaeis factus, sic omnes lucrifaceret. Iudaei autem qui de Asia erant, ut eum in templo uiderunt, maleuolis clamoribus omnem populum concitauerunt, eique manus iniecerunt. Tota ciuitas commota est et concursio populi facta est. Paulum itaque apprehenderunt, extra templum traxerunt, statimque ianuas clauserunt, et ipsum percutientes, occidere quaesierunt. Claudius Lysias tribunus cohortis, ut urbem subita turbatione confundi audiuit, assumptis militibus et centurionibus, statim ad illos decurrit; Paulum uero, ne interficeretur, ui eripuit, iniectisque duabus catenis uinctum de tumultu extraxit, et quis esset uel quid fecisset, interrogaturus, in castra induxit. Annuente tribuno, Paulus in gradus ascendit, et Hebraice loquens, certam seriem conuersionis suae detexit et conuersationis prius in Iudaismo, et postmodum in gratia Christi rationem optime reddidit. Admodum illo sapienter loquente, Iudaei uim uerborum eius non ferentes, uociferati sunt et furentes clamauerunt: Tolle de terra eiusmodi; non enim fas est eum uiuere. Tribunus ergo iussit eum in castra induci et flagellis caedi atque torqueri. Tunc Paulus astanti sibi centurioni ait: Si hominem Romanum et indemnatum licet uobis flagellare? Tribunus itaque, postquam resciuit quia ciuis Romanus esset, timuit quod eum ligasset.
Postera die Paulus in concilium productus est, et stans in medio rationabiliter pro se locutus est. Ananias autem princeps sacerdotum praecepit astantibus sibi percutere os eius. Tunc Paulus ad eum dixit: Percutiet te Dominus, paries dealbate; et tu sedens iudicas me secundum legem, et contra legem iubes me percuti. Astantes uero dixerunt: Summum sacerdotem Dei maledicis? Dixit autem Paulus: Nesciebam, fratres, quia princeps esset sacerdotum. Scriptum est enim: « Principem populi tui non maledices. » Sciens Paulus quia una pars esset Sadducaeorum, et alteri Pharisaeorum, exclamauit in concilio: Viri fratres ego Pharisaeus sum, filius Pharisaeorum. De spe et resurrectione mortuorum ego iudicor. His dictis, dissensio inter partes facta est et multitudo soluta est. Sadducaei autem dicunt non esse resurrectionem, neque Angelum, neque Spiritum; Pharisaei uero utrumque confitentur. Quidam Pharisaeorum pugnabant, dicentes: Nihil mali inuenimus in homine isto; quid si Spiritus locutus est ei aut Angelus? Igitur cum magna dissensio facta esset, tribunus, timens ne Paulus ab ipsis discerperetur; auxilio militum de medio eorum rapuit et in castra induxit.
Sequenti nocte assistens ei Dominus, ait: Constans esto; sicut enim testificatus es de me in Ierusalem, sic te oportet Romae testificari. Facta die, Iudaeorum plus quam quadraginta ad principes sacerdotum et seniores accesserunt, et uoto se constrinxerunt quod non manducarent neque biberent donec Paulum, dum ad concilium adduceretur, occiderent. Hoc ut tribunus per filium sororis Pauli cognouit, insidias impiorum callide delusit. Nam tertia noctis hora uinctum cum CC militibus et LXX equitibus ac CC lanceariis Caesaream misit, et causam eius Felici praesidi litteris insinuauit. Illuc itaque perductus in praetorio Herodis custoditus est, et post quinque dies ad concionem productus est. Ananias sacerdos cum senioribus Iudaeorum adfuit, et Tertullus orator accusationem in Paulum insidiose deprompsit. Paulus, annuente praeside, breuiter respondit, prudentique responso protinus obiecta confutauit. Felix praeses, donec tribunus descenderet, illos distulit, et centurioni bene habere Paulum praecepit. Post aliquot dies Felix, cum Drusilla uxore sua, quae erat Iudaea, ueniens, Paulum uocauit, et fidem, quae in Iesum Christum est, ab eo audiuit. Disputante illo de iustitia et castitate iudicioque futuro, Felix contremuit, et sperans ab eo pecunias obtinere, frequenter illum accersiit. Biennio expleto, Porcium Festum Felix successorem accepit; et Iudaeis gratiam praestare uolens, Paulum in uinculis reliquit.
Non multo post Festus Caesaream descendit, et Paulum accusare Iudaeis praecepit. Illi uero multas et graues causas ei obiecerunt, quas probare non potuerunt, Paulo rationem reddente: Quoniam neque in legem Iudaeorum, neque in templum, neque in Caesarem quidquam peccaui. Tandem pro insidiis Iudaeorum et tergiuersatione iudicis, qui eis fauere molitus est, Caesarem appellare compulsus est. In concione coram Agrippa rege et Festo praeside productus est, et, extenta manu, rationem reddens de uocatione sua et fide Christi, sat eloquenter contestatus est. Denique cuncti prudentiam eius admirati sunt, et semoti optimates ad inuicem dixerunt: Nihil morte aut uinculis dignum quid fecit homo iste. Dimitti poterat, si non appellasset Caesarem. Igitur Iulio centurioni cohortis Augustae traditus est, et Aristarchus Macedo cum Luca comitatus est. In naue CCLXXVI animae fuerunt, et tempestuosam ac ualde periculosam nauigationem per XIV dies pertulerunt, quibus nec solem neque sidera uiderunt, neque cibum, quia omnis spes salutis ablata erat, sumpserunt. Paulus enim hiemare in Creta persuaserat, sed consilium et conatus gubernatoris et naucleri praeualuerat. Quibus centurio cum militibus magis acquieuerat. Praeceps itaque festinatio hiemales procellas temere subiit, et pene omnes, nisi merita Pauli subuenissent, demersit. Nimios quippe metus et labores passi sunt, dum in Syrtes inciderent, et nauis armamenta disrupta essent, eademque propriis manibus et triticum et alia quae puppim onerabant, proiecissent. Inter haec, Angelus Domini astitit Paulo, dicens: Noli timere, Paule, Caesari te oportet assistere; et ecce donauit tibi Deus omnes qui nauigant tecum.
Post naufragium, cum summa difficultate ad insulam Mitylene appulsi sunt, eisque barbari magnam humanitatem impenderunt; accensaque pyra, propter imbrem et frigus, refecerunt. Ibi dum Paulus foco sarmenta ingereret, et uipera prae calore procedens manum eius inuaderet, barbari hoc intuentes homicidam illum asseuerarunt, et mox moriturum sine dubio arbitrati sunt. Ipse uero uiperam in ignem iactauit, et mirantibus cunctis nihil mali pertulit.
Publius princeps insulae iactatos illuc triduo benigne suscepit. Paulus uero ad patrem Publii febribus et dyssenteria uexatum intrauit; et cum orans ei manus imposuisset, saluauit. Alii quoque insulani, qui infirmabantur, accedebant ad eum et curabantur. Multis ergo naufragos honoribus pro Pauli meritis honorauerunt, et nauigantibus quae necessaria erant imposuerunt. Post tres menses, in nauem Alexandrinam, quae in insula hiemauerat, ingressi sunt, Deoque ducente, non multo post Romam uenerunt, et quidam ex fratribus, aduentu Pauli comperto, gratulantes occurrerunt. Ibi Paulo sibi manere cum custodiente milite permissum est; et post triduum, conuocatis primoribus Iudaeorum, de captione sua et de malis quae a fratribus in Ierusalem perpessus fuerat, conquestus est. Deinde de uera fide, quae in Iesu Christo est, fideliter locutus est. Biennio toto in suo conducto mansit, Deique regnum omnibus praedicauit, et ea quae sunt de Domino Iesu Christo cum omni fiducia sine prohibitione docuit. 

[2,7] VII. 
Huc usque secutus sum de Actibus apostolorum narrationem sancti Lucae euangelistae qui, dimissis aliis, refert Paulum Romam uenisse, ibique biennio uerbum Dei, nemine prohibente, praedicasse. Secundo quippe Neronis anno Romam introiuit, et apud eumdem, cum adhuc in initiis lenior esset, sese defendit; Deoque confortante, de ore Neronis, quem tropice Leonem nominat, liberatus, inde exiit, et ad occiduas gentes usque in Narbonam Galliae urbem perrexit. Ibi nimirum, ut fertur, basilicam construxit, et in honorem Machabaeorum martyrum dedicauit; ubi adhuc apparet in maceria de olco crucis signum quod idem apostolus pollice charaxauit, Deinde Paulum discipulum suum pontificem ordinauit et eidem urbi destinauit; qui multum in bonis operibus laborans, beato fine uitam consummauit.
Sic et alii plures in Ecclesia Dei mire fulserunt, qui per beatum Doctorem gentium in fide catholica instituti sunt, et in cathedra magistrali ad regendum populum Dei per diuersa loca prudenter dispositi sunt. Nam Lucas Bithyniae, Titus Cretae, Carpus Troadae, Timotheus et Archippus in Asia, Trophimus Arelati, Onesimus Ephesi, Sosthenes Corinthi, Tychicus Paphi, Dionysius Areopagita Athenis, Epaphras Colossis et Erastus Philippis rete fidei expanderunt, ethnicosque coetus de tenebris ignorantiae, ueluti pisces de profundo pelagi, ad lumen ueritatis pertraxerunt. Iustitiae quoque semitam sicut alios docuerunt, sic in uerbis et actibus suis tenuerunt. Nomina ergo eorum in libro uitae ascripta sunt et sapientiam eorum atque laudem omnes populi pronuntiabunt.
Amodo dignum est ut de triumphali morte sanctorum loquar, et seriem narrationis ex Patrum documentis ueraciter prosequar qualiter gloriosi principes terrae, uexillum ueri Iosue nobiliter ferentes, repromissionis terram obtinuerunt, et quomodo in uita sua sese dilexerunt, ita et in morte separati non sunt, sed uno spiritu ardentes, contra Neronem Caesarem et Simonem Magum Romae certauerunt, unoque die, hoste deuicto, coelestia regna petierunt. Marcellus igitur Romanus, Marci praefecti filius, a Petro apostolo baptizatus, sanctis martyribus Nereo et Achilleo, qui dum pro fide Christi in Pontiana insula exsularent, ibique contra maleficos Furium et Priscum, Simonis Magi discipulos, inuictis assertionibus ueritatis quotidie dimicarent, in Epistola scribit peruersitatem Simonis Magi et innocentiam Petri. Refert siquidem quod quadam die, dum Simon Petrum argueret et magum diceret, populumque Romanum in eius odium excitaret, subito uidua cum ingenti turba transibat et clamosis uocibus cum luctu unicum filium suum efferebat. Tunc Petrus ait assentatoribus Simonis: « Accedite ad feretrum et deponite mortuum. Qui uero suscitauerit eum, huius uera fides esse credatur. » Quod cum fecisset populus, dixit Simon: « Modo si suscitauero illum, interficietis Petrum? » Turba respondit: « Viuum incendemus eum. » Tunc Simon, inuocatis daemoniis, ministerio eorum coepit agere ut moueretur corpus. Quod populi uidentes coeperunt clamare in laudem Simonis et in perniciem Petri. Petrus autem, uix impetrato silentio, ait ad populum: « Si uiuit, loquatur, ambulet, accipiat cibum, reuertatur ad domum suam. Alioquin, sciatis uos falli a Simone. » Populus uero una uoce clamauit: « Nisi hoc Simon fecerit, poenam patiatur quam Petro imposuit. » Simon autem fingens se iratum, fugere petiit. Sed populus eum cum ingenti exprobratione tenuit. Tunc Petrus, expandens manus suas ad coelum, dixit: « Domine Iesu Christe, qui nobis discipulis tuis dixisti: Ite, in nomine meo daemonia eiicite, infirmos curate, mortuos suscitate, excita puerum istum ut omnis haec turba agnoscat quia tu es Deus, et non est alius praeter te qui cum Patre et Spiritu sancto uiuis et regnas in saecula saeculorum. Amen. » Puer autem exsurrexit, et adorans Petrum, dixit: « Vidi Dominum Iesum Christum iubentem angelis et dicentem: Ad petitionem amici mei Petri restituatur orphanus unicus uiduae matri suae. » Populo autem una uoce clamante: « Unus est Deus quem praedicat Petrus, » Simon transfigurauit se in canino capite et coepit fugere. Porro, plebe illum retinente, et in ignem mittere uolente, Petrus in medium se misit ipsumque liberauit. « Magister, inquit, noster nos docuit ut pro malis bona reddamus. » Euadens itaque Simon, ad Marcellum, quem iampridem seduxerat, uenit; immanemque canem, quem uix ferrea catena uinctum tenebat, in ingressu ligauit. « Videamus, inquit, si Petrus, qui solitus est uenire ad te, poterit ingredi. » Deinde post unam horam Petrus uenit, factoque crucis signo, canem soluens ait: « Vade et loquere Simoni: Desine ministerio daemonum decipere populum, pro quo Christus fudit sanguinem suum. » Marcellus autem, tanta mirabilia uidens, ad Petrum cucurrit, et genibus eius prouolutus, in domo sua illum excepit, Simonem uero cum dedecore expulit. Canis autem blandus omnibus effectus est, solum uero Simonem persecutus est. Quem cum misisset subtus se, currente Petro et clamante: « Praecipio tibi, in nomine Domini nostri Iesu Christi, ut non figas morsum in aliquam partem corporis eius, » nullum quidem membrum eius contingere potuit, sed ita morsibus uestimenta eius attrectauit ut nulla pars corporis eius tecta remaneret. Omnis autem populus, et praecipue pueri post eum simul cum cane cucurrerunt, eumque cum ululatu quasi lupum {extra} muros ciuitatis eiecerunt. Ille uero, huius pudoris opprobrium non ferens, per unum annum nusquam comparuit. Postea Neroni Caesari innotuit, hominisque maligni amicitiis peior pessimo copulatus inhaesit. Appropinquante termino apostolici certaminis, apparuit Dominus Petro apostolo per uisionem dicens: « Simon et Nero pleni daemoniis aduersum te cogitant. Noli timere, quia tecum ego sum, et dabo tibi apostoli Pauli solatium, qui cras Romam ingredietur. Cum quo post septem menses simul habebis contra Simonem bellum. Et postquam uiceritis et deieceritis eum et deposueritis in infernum, simul ad me ambo uenietis uictores. » Quod et factum est. Nam alia die uenit Paulus. Quo ordine se uiderunt, et post septem menses cum Simone conflictum habuerunt, sanctus Linus papa enarrauit et omnem textum passionis eorum Graeco sermone ad Ecclesias orientales scripsit. 

[2,8] VIII. 
Inde sicut olim coepi, quaedam mihi libet excerpere et intermissa uerborum copiosa prolixitate gestarum compendiosam seriem rerum congerere.
Audito quod Paulus Romam uenisset, Petrus ualde gauisus est, et statim exsurgens, ad eum perrexit. Mutuo autem se uidentes, prae gaudio fleuerunt, et in amplexibus suis diutissime morati, inuicem se lacrymis infuderunt. Deinde tantis uerbi Dei praedicatoribus pars maxima populorum credidit, nec eis uesana concio Iudaeorum uel gentium palam resistere potuit, quibus abundantiam totius sapientiae Spiritus almus affluenter infudit.
Innumerabiles populi dum conuertuntur ad Dominum per Petri praedicationem, contigit etiam conuerti Libiam Neronis uxorem, et Agrippinam Agrippae praefecti coniugem, ita ut a latere suorum se maritorum auferrent et pudicitiae pro aeterni regis amore studerent. Paulus quoque multiplici gratia resplenduit, et orbi Romano signis et prodigiis et doctrina multa, mirabilique sanctitate admodum innotuit. Extra urbem hortum publicum sibi conduxit, ibique cum Luca et Tito, aliisque fidelibus de uerbo uitae tractauit. Interea coepit maximam multitudinem colligere, Deoque iuuante, fidei per eum adiiciebantur multae animae, ita ut per totam urbem sonus praedicationis et sanctitatis eius fieret, et fama per uniuersam circa regionem de illo exiret. Multi de domo Caesaris ad eum concurrebant, et, audita praedicatione eius, in Dominum Iesum Christum credebant. Plures etiam ex cubiculo Caesaris ad eum ueniebant, et facti Christiani militiam deserebant, et interno feruore sic inflammati Christo adhaerebant ut rursus ad militiam suam uel ad palatium rouerti nollent, sed gloriam uerae fidei et uirtutum armis omnibus et diuitiis ac honoribus praeponerent. Ingens itaque diabolo quotidie augmentabatur detrimentum et fidelibus salubre gaudium. Seneca etiam institutor imperatoris adeo est illi amicitia copulatus, uidens in eo diuinam scientiam, ut se a colloquio illius temperare uix posset; quatenus si ore ad os illum alloqui non ualeret, frequentibus datis et acceptis epistolis, ipsius dulcedine et amicali colloquio atque consilio frueretur. Sic nimirum eius doctrina, agente Spiritu sancto, multiplicabatur et amabatur, ut licite ibi doceret et a multis libentissime audiretur. Disputabat siquidem cum ethnicorum philosophis et reuincebat Iudaeos, unde et magisterio illius plurimi manus darent. Quaedam namque scripta illius magister Caesaris coram eo relegit, et in cunctis admirabilem reddidit. Senatus etiam de illo non mediocriter sentiebat.
Igitur, dum sic diuinus splendor per insignes apostolos non solum Romanis emicuisset, sed etiam cunctos, qui de diuersis nationibus Romam, utpote caput mundi, appetebant, illustrasset, maiores synagogarum et principes gentium zelo amaritudinis commoti sunt, et turbidum uulgus in odium illorum impiis derogationibus concitauerunt. Simonem ergo Magum Neroni de palatio procedenti praetulerunt et beatos apostolos falso culpare studuerunt. Simon de Petro multa coepit mala dicere, asserens eum magum et seductorem esse. Homines eidem praui credebant, et deludebantur, qui phantastica signa eius stulte mirabantur. Faciebat enim serpentem aereum moueri se, et lapideos canes latrare, statuas aereas ridere et moueri; se autem currere et subito in aera uideri. 
Contra haec Petrus infirmos uerbo curabat, caecos orando illuminabat, daemonia solo iussu fugabat. Interea et ipsos mortuos suscitabat, et omnes quos poterat a pessima magi societate subtrahebat. Omnes ergo religiosi uiri magum exsecrabantur; scelerosi econtra complices eius falso Petrum testimonio criminabantur. Tandem huiusmodi sermo ad Neronem uenit, et Simonem Magum ad se ingredi praecepit. Ingressus illico coepit intuentes ludificare et ante Neronem effigies mutare, ita ut subito fieret puer et postea senior, altera uero hora adolescentior. Sic per multas figuras ministerio diaboli bacchabatur. Et haec uidens imperator, hunc esse Dei filium arbitrabatur. Tunc seductore mago cum suis complicibus apostolos accusante, Nero iussit Petrum et Paulum festinanter adduci ad se. Alia uero die apostoli et Magus coram Caesare disceptauerunt, et diuersa, ut ueridica narratio pandit, ab illis prolata sunt. Nam discipuli ueritatis uera prompserunt, magumque furem et sceleratum in omnibus detexerunt, ipsumque turpem et apostaticum, ne socordes ei obtemperarent ad sui damnationem, asseruerunt. Cumque Simon minaretur se missurum angelos suos ad puniendum Petrum, Petrus a Nerone secreto petiit ut iuberet sibi panem hordeaceum afferri et occulte dari. Quo facto, Petrus panem accepit, benedixit, fregit et sub manica sua abscondit, atque a Mago iactante se Dei filium esse, quid fecerit instanter inquisiuit. Tunc Simon, indignatus quod secretum apostoli non posset dicere, uociferando iussit canes magnos procedere, et Petrum in conspectu Caesaris deuorare. Ecce canes mirae magnitudinis protinus apparuerunt, et in Petrum impetum fecerunt. Ille uero genibus in terra positis, ambas manus extendit, et panem quem benedixerat ostendit. Quem ut canes uiderunt, subito nusquam comparuerunt. Sic magus omnium ludibrio manifeste patuit, qui angelos in apostolum uenturos promiserat, canes exhibuit; seseque non diuinos, sed caninos habere angelos monstrauit.
Tandem Simone Mago in multis ratione uerborum ab apostolis confutato, Nero iussit excelsam turrem fabricari ex lignis in campo Martio. Altera uero die, Caesar et senatus et equites Romani, omnisque populus ad spectaculum conuenerunt, et apostoli, Nerone iubente, adducti sunt Tunc Simon turrim coram omnibus ascendit, lauroque coronatus sursum manus extendit, et in altum uolare coepit. Paulus, flexis genibus coram omni populo, Dominum orabat; Petrus uero machinationibus Simonis intendebat, et opportunum tempus diuinae ultionis securus exspectabat. Tandem fideli socio ait: « Paule, modicum caput erige et uide. » Paulus uero lacrymis plenus caput eleuauit, Simonemque iam in alto uolantem uidit et ait: « Petre, quid cessas? perfice quod coepisti. Iam enim uocat nos Dominus Iesus Christus. » Petrus autem contra Simonem aspiciens, ait: « Adiuro uos, angeli Satanae, qui eum fertis in aere ad decipienda hominum infidelium corda, per Deum creatorem omnium, et per Dominum nostrum Iesum Christum Filium eius quem tertia die suscitauit a mortuis, ut eum ex hac hora iam non feratis sed dimittatis. »
Continuo in uoce Petri ex alto dimissus, in loco qui Sacra uia dicitur cecidit, et in quatuor partes fractus, quatuor silices adunauit. Quae res usque in hodiernum diem apostolicae uictoriae testimonium exhibuit. Tunc ad sonitum eius, cum crepuit, Paulus caput leuauit, Deoque iusto iudici gratias egit. Nero autem ira magna plenus Petrum et Paulum in uinculis teneri fecit. Corpus uero Simonis tribus diebus, totidemque noctibus diligenter custodiri praecepit, putabat enim quod tertia die resurgeret. Sed Petrus asseuerabat quod in aeternum damnatus esset. Apostolis in Spiritu sancto tripudiantibus, Dominumque Iesum magistrum suum palam confitentibus, Nero ira magna repletus dixit ad Agrippam praefectum suum: « Istos homines irreligiosos necesse est perdere male; et ideo cardis ferreis acceptis, eos in Naumachiam consumi iube. » Agrippa dixit: « Non congruenti exemplo iubes eos perire. Quoniam Paulus innocens esse uidetur, iustum est ut ei pro irreligiositate caput amputetur. Petrum autem, eo quod homicidium perpetrauit, iube in crucem leuari. » Annuente Caesare, doctores aeternae salutis statim a conspectu eius deducti sunt et Paulino traditi sunt.
Paulinus, uir clarissimus magisteriae potestatis, apostolos Christi suscepit, et in custodia Mamertini, sub manu Processi et Martiniani, aliorumque militum, mancipauit. Ibi nouem mensibus in carcere fuerunt, et multos infirmos, qui ad eos uenerant, ac daemoniacos orationibus suis curauerunt. Denique cunctis, qui in custodia erant, obnixe uociferantibus, et aquam ab eis, quia siti periclitabantur, unanimiter poscentibus, beatissimi apostoli Deum orauerunt, et ab ipso, cui adhaerebant, celeriter exauditi sunt. Nam beato Petro apostolo signum crucis in monte Tarpeio faciente, eadem hora emanauerunt aquae de monte. Tunc Processus et Martinianus, et omnes qui in custodia erant, ad pedes Petri apostoli prostrati sunt, et XLVII credentes in Dominum baptizati sunt. Tunc pro eis sacrificium laudis obtulit, et omnes Dominicae participes eucharistiae fecit.
Visis itaque tot mirabilibus, magistriam Processus atque Martinianus dixerunt ad apostolos: « Pergite quo desideratis, quia exoblitus Nero desperauit de uobis. » Illi autem satis a fratribus rogati ut egrederentur, post nouem menses exierunt, et per uiam Appiam ad portam peruenerunt. Tunc Paulus in urbe Roma notos et amicos adiit, et Romanos, aliosque credentes, qui eius ereptione admodum gratulabantur, in fide confortauit, solitoque ritu uerbum Dei ubertim sparsit, fideliumque numerum per aliquot dies, opitulante Deo, augmentauit. Porro beatus Petrus, dum tibiam de compedibus ferri demolitam haberet, et fasciola ei ante sepem in uia Noua caderet, iuxta portam Appiam ueniens, Dominum Iesum Christum uidit. Quem ut cognouit, adorans ait: « Domine, quo uadis? » Et Dominus dixit ei: « Sequere me, Petre, quia uado Romam iterum crucifigi. » Mox illum secutus, Romam rediit, eique Dominus dixit: « Noli timere, quia ego tecum sum, quousque introducam te in domum Patris mei. »
Cumque rediret mane, ecce magistriani eum tenuerunt, ac ad tribunal Caesaris pertraxerunt. Nero autem, recolens ea quae gesta fuerant, iussit Petrum in crucem leuari et Paulum decollari. Petrus uero cum ad crucem uenisset, et totus supernis intentus in spiritu solerte considerasset quod Dominus Iesus Christus, qui de coelo ad terras descenderat, recta cruce sublimatus fuisset, rogauit a carnificibus crucem suam gyrari, seseque capite demerso crucifigi. At illi crucem uerterunt, et pedes eius sursum, manus autem deorsum fixerunt. Tunc conuenit innumerabilis populi multitudo ita pleni furore ut uellent etiam ipsum Neronem imperatorem incendere. Petrus autem prohibebat eos, dicens: « Nolite, filioli, nolite impedire iter meum. Iam pedes mei uiam coelestem ambulant. Nolite tristari, sed gaudete mecum, quia hodie consequor fructum laborum meorum. »
Deinde post longam exhortationem, qua figuram crucis Christi, quem imitabatur, subtiliter explanauit, orans et gratias agens Deo, ait: « Gratias ago tibi, bone pastor, quia oues quas tradidisti mihi compatiuntur mecum. Peto, Domine, ut participent mecum de gratia tua in regno tuo. » Et adiiciens dixit: « Commendo tibi oues, bone pastor Christe, quas mihi tradidisti, ut non sentiant se sine me esse qui te habent, per quem ego gregem hunc regere potui. » Et haec dicens, emisit spiritum.
Statim uiri, qui nunquam ibi uisi fuerant, apparuere, nec antea nec postea quisquam potuit eos ibi uidere, qui dicebant se propter illum de Ierosolyma aduenisse. Ipsi una cum Marcello illustri uiro corpus eius occulte abstulerunt, ac ad terebinthum iuxta Naumachiam, in loco qui Vaticanus appellatur, posuerunt, magnosque patronos et amicos Domini Iesu Christi Romanis datos testati sunt.
Nunc de Doctore gentium, qualiter bonum certamen certauerit, cursumque consummauerit, brauiumque supernae uocationis obtinuerit, libet ex historia passionis eius breuiter excerpere, et hic ad laudem ineffabilis Adonai ueraciter inserere. 
Paulus postquam de carcere, ut supra dictum est, exiuit, hortum, ubi prius hospitabatur, repetiit; et illuc amicorum plurima cohors ad eum gaudens conuenit. Denique quadam die, dum salutari doctrinae inseruiret, et circa uesperam in coenaculo editiori turbas erudiret, Patroclus pincerna regis a consodalibus suis inuitatus, Caesaris se subducens aspectibus, ad hospitium Pauli perrexit uespere ut audiret documenta uitae perpetuae. Sed cum, prae multitudine populi, ad magistrum ingredi non posset ut uerbum Dei, quod feruenter amabat, commodius audiret, ad fenestram excelsiorem ascendit et secus eam sedit. Verum cum profluus sermo in longum protraheretur et iuuenis somno fatigaretur, insidiante inuidia diaboli, paululum dormitare coepit, cadensque de fenestra satis excelsi coenaculi, spiritum exhalauit. Quod mox Neroni a balneo reuertenti nuntiatum est, unde idem, quia iuuenem ualde dilexerat, contristatus est, aliusque in loco eius ad uini officium ordinatus est. 
Paulus uero, qui populos intus instruebat, statim per Spiritum cognouit quod gestum erat, populoque praesenti nuntiauit, sibique corpus exanime illico afferri praecepit. Deinde allato cadauere, Paulus plebem allocutus est, ac ut plena fide pro resuscitatione mortui Dominum Iesum orarent exhortatus est. Uniuersis orationi procumbentibus, finita prece ait Paulus: « Adolescens Patrocle, surge et narra quanta tibi fecerit Dominus. » Mox Patroclus tanquam a somno surrexit, et glorificare Deum omnipotentem coepit. Paulus illum gaudentem cum caeteris, qui ex domo Caesaris erant, dimisit. 
Cumque Nero Patroclum lamentaretur et immensitate tristitiae absorberetur, audiuit ab assistentibus sibi Patroclum uiuere et pro foribus adesse. Quod audiens Caesar expauit corde, et recusabat eum introire, suoque aspectui astare. Tandem persuasione amicorum ingredi permisit, et uidens eum uegetatum, nullaque signa mortis habentem, obstupuit, et locutus cum illo, Christianum eum esse cognouit. Unde nimis iratus, alapam ei dedit, ideoque magis ille in Domino Iesu exsultauit. 
Tunc Barnabas et Iustus, Paulus miles et Arion Cappadocus et Festus Galata, ministri Caesaris et amici, dixerunt ei: « Cur recta sapientem et ueracissime respondentem percutis iuuenem? Nam et nos militamus inuicto regi Iesu Christo Domino nostro. » Caesar autem, cum audisset uno sensu et sermone illos inuictum regem Iesum dicere, retrusit eos in carcerem, ut nimis illos torqueret quos nimis ante amauerat. Praedicatores quoque illius magni regis summopere requiri iussit, et edictum ferale proposuit ut, sicubi inuenirentur, sine interrogatione per tormenta uaria punirentur. Fideles ergo multa scrutatione a ministris reipublicae quaesiti sunt et inuenti quamplurimi, atque ad praesentiam Caesaris perducti sunt. Inter eos Paulus, consuetudinarias sibi pro nomine Christi gestans catenas, ductus est uinctus. Ipsum omnes alii uelut didascalum respiciebant, meritoque, quem Dominus uas electionis censuerat, honorabant, sibique in omnibus praeferebant. Inde Nero, sine alicuius indicio, facile potuit cognoscere ipsum magni regis militibus praesidere, cumque illum interrogaret cur in regnum Romanorum latenter introisset, militesque suos sibi subtraheret, suique regis principatui subiugaret, Paulus, Spiritu sancto repletus, uirtutem omnipotentis Dei coram omnibus qui aderant constanter promulgauit, et omnes ad largitatem manus illius, qui secundum cuiusque meritum dona ditissima dispensare potest, inuitauit, ipsum quoque Caesarem summo Regi fideliter obedire commonuit. Nihilominus etiam asseruit regem suum uenturum uiuos et mortuos iudicare, et figuram huius mundi per ignem deuastare. His auditis, Nero Caesar ira succensus est et omnes Christi milites igne cremari praecepit. Paulum autem consultu senatus, tanquam maiestatis reum, secundum Romanas leges capite truncari iussit, Longino et Megisto praefectis atque Acesto centurioni, ad interficiendum extra urbem tradidit; quibus in uia Paulus sine intermissione uerbum salutis praedicauit. Ministri etiam et apparitores a Nerone cum uelocitate directi sunt, et latitantes Christianos diligenter ad occisionem perscrutati sunt. Unde tam multiplex turba Christianorum caesa est ut populus Romanus palatium uirtute irrumperet, et in ipsum Caesarem excitare seditionem satageret. Tunc Nero clamores populi expauit, et aliud edictum proposuit quo Christianos in pace uiuere praecepit. Quapropter Paulus iterum est eius oblatus conspectibus. Nero autem, ut eum uidit, uehementissime exclamauit: « Tolle magum, tollite maleficum; decollate impostorem, auferte de superficie terrae mentium immutatorem. » Paulus uero constanter promisit se post mortem aeternaliter uicturum, et cum inuicto Rege suo mansurum; ipsi quoque Neroni, ad comprobandam suorum fidem uerborum, se uiuum post decollationem euidenter ostensurum. Deinde Paulus gaudens ad supplicium ductus est, suisque carnificibus, aliisque comitantibus uerba uitae multipliciter impertitus est. Nam, cooperante Spiritu sancto, idololatriae uanitatem monstrauit, ratiocinando nihil esse probauit, ueram fidem, uerique Dei cognitionem mirabiliter allegauit, damnationem reproborum et glorificationem iustorum magnifice perorauit. Nec frustra. Diuinus enim sermo protinus fructificauit, audientium uidelicet corda turbarum tangens inflammauit, et conuersorum uocem pro transactis reatibus, in planctum permutauit.
Interea, dum pro tam sanctis occupationibus mora fieret, et populus multus uoces in altum emitteret, Nero Parthenium et Feritam, uidere si iussio eius completa esset, misit, et per eos passionem apostoli, si adhuc uiueret, accelerauit. Ipsis quoque Paulus semen salutis obtulit, sed praeualente nequitia, obduratis cordibus minime profuit. Cumque ad locum martyrii cum innumeris comitibus incederet, et Plautillam nobilissimam matronam ad portam urbis Romae obuiam habuisset: « Vale, inquit, Plautilla, aeternae salutis filia. » Deinde petiit ab illa ut pannum, quo caput eius tegebatur, ad ligandum oculos hora passionis suae sibi accommodaret. Illa uero flens eius orationibus se commendauit, pannumque festinato porrexit, et paululum in partem propter plebis impedimentum, ut Apostolus ei iusserat, secessit. Insultantibus paganis, quod mago crederet ac impostori, Paulus eam confortauit, iubens ut seorsum praestolaretur aduentum suum, secura signa mortis eius in panniculo receptura. Longinum uero, sociosque eius credentes docuit paucis sermonibus qualiter et a quibus baptizarentur post obitum eius. Perueniens autem ad passionis locum, ad orientem uersus in coelum manus tetendit, et diutissime cum lacrymis Hebraice orauit, Deoque gratias egit. Deinde ualedicens fratribus, benedixit, sibique oculos de Plautillae mafora ligauit, in terram utrumque genu flexit et collum tetendit. Spiculator uero cum uirtute percussit et caput eius abscidit; quod postquam a corpore praecisum fuit, nomen Iesu Christi Hebraice clara uoce personuit. Statim de corpore eius unda lactis in uestimento militis exiuit et postea sanguis effluxit. Stola uero, qua sibi ligauerat oculos, non comparuit. Tanta etiam lucis immensitas et odoris suauitas in momento illius decollationis coelitus emicuit ut mortalium oculi splendorem illius sufferre et humana lingua odorem narrare nequiuerit. Omnes haec uidentes ualde admirati sunt, et inuictum Regem sabaoth in multam horam laudauerunt. Parthenius autem et Feritas reuertentes ad portam Urbis peruenerunt, ubi Plautillam Dominum glorificantem inuenerunt; quam mox irrisione percunctati sunt cur caput suum non operiret mafora quam Paulo praestiterat. At illa, calore fidei accensa, cum magnanimitate respondit: « O uani et miseri, qui credere nescitis quae oculis uidetis et manibus attrectatis! Vere habeo eumdem quem porrexeram pannum, de infusione pretiosi sanguinis gloriosum. » Deinde tripudians enarrauit quod Paulus innumerabilium candidatorum cateruis comitatus de coelo uenerit; maforamque deferens, gratiam pro benignitate in eum habita retulerit, sibique pollicitationem aeternae retributionis adiecerit. Protinus Plautilla pannum a sinu extraxit, roseoque perfusum sanguine illis ostendit. Illi autem nimio pauore correpti, concito gressu Caesarem adierunt, et quae uiderant uel audierant ei nuntiauerunt. At ille cum audisset, miratus est horrifice, et ingenti attonitus pauore, coepit de his quae nuntiata sunt ei cum philosophis tractare et amicis ac ministris reipublicae.
Circa horam nonam, dum haec inuicem mirarentur et secum quaererent atque confabularentur, Paulus, clausis ianuis, uenit; et stans ante Caesarem dixit: « O Caesar Nero, ecce ego Paulus Regis aeterni et inuicti miles; uel nunc crede quia non sum mortuus, sed uiuo Deo meo. Tibi autem, miser, mala ineffabilia imminent non post multum tempus, maximumque supplicium, et aeternus restat interitus; pro eo quod inter caetera pessima quae fecisti, multum sanguinem iustorum iniuste effudisti. » Haec dicens, repente disparuit. Nero siquidem, his auditis, ultra quam dici possit timore percussus est, et uelut amens effectus, ignorabat quid agore potuisset. Tandem suadentibus amicis, iussit solui Patroclum et Barnabam, aliosque qui uincti fuerant cum illis. Longinus quoque, sociique eius, mane, ut Paulus illis constituerat, ad sepulcrum eius uenerunt, ibique duos uiros orantes, et in medio eorum stantem Paulum uiderunt; admirabilique metu pertimescentes, propius accedere reueriti sunt. Ac ut praefectos et centurionem, qui ministri necis Pauli fuerant, ad se properantes uiderunt, terrore humano subrepti, statim in fugam uersi sunt Verum illis pie supplicantibus, steterunt, et fidem eorum audientes, cum gaudio spirituali eos baptizauerunt.
In illo tempore, magna persecutio Christianorum intonuit, et prima sequentibus eximium uirtutis exemplum ac constantiae praebuit. In Tuscia Torpes, magnus in officio Neronis, post plurima tormenta, decollatus est. Romae Processus et Martinianus et XLVI socii eorum, a beato Petro apostolo baptizati sunt. Longinus quoque, aliique duo, per Paulum conuersi sunt, et a Tito ac Luca salutare lauacrum perceperunt. Hi nimirum doctores suos fide et martyrio pedetentim secuti sunt. Mediolani Nazarius, Geruasius, Protasius et Celsus puer passi sunt. Nero itaque innumeris facinoribus theomachiam adiecit, odiumque sui exercitus populique Romani merito incurrit. Statuerunt enim ut publice cathomis tandiu caederetur quousque exspiraret. Quod cum ille audisset, et in eum tremor ac metus intolerabilis irruisset, miser ita fugit ut ulterius non appareret. Fertur a quibusdam quod, dum adhuc fugiens erraret, ex frigore nimio et fame diriguisset, et a lupis deuoratus esset.
Ecce quae sparsim de summis senatoribus Ecclesiae rimatus sum, simplici breuitate collegi; et de plurimis uoluminibus insignia gesta memoriae posterorum ueraci stylo congessi. 
Petrus siquidem in circumcisione VII annis praedicauit, deinde apud Antiochiam VII annis sedit. Sub Claudio Caesare, contra Simonem Magum pugnaturus Romam, perrexit, ibique XXV annis Euangelium praedicauit, et eiusdem orbis pontificatum primus tenuit. Tricesimo autem et sexto anno post passionem Christi, III Kalendas Iulii crucifixus est, uiaque Aurelia, iuxta palatium Neronis, in Vaticano sepultus est. Eodem die Paulus, postquam innumeros agones atque labores insigniter passus est, in uia Ostiensi, in milliario secundo, in hortis ad aquas Saluias decollatus est. Hi simul Romae passi sunt sub Nerone Caesare, Basso et Tusco consulibus; quorum prior in eadem urbe, iuxta uiam triumphalem, totius urbis ueneratione celebratur, sequens uero in uia Ostiensi pari honore habetur.