[7,0] Liber VII. 
 
[7,1] I. Quando et quibus de rebus philosophandum in conuiuio.

Primis mensis post epulas iam remotis et discursum uariantibus poculis 
minutioribus Praetextatus: Solet cibus, inquit, cum sumitur, tacitos efficere, 
potus loquaces: at nos et inter pocula silemus, tamquam debeat seriis uel etiam 
philosophis carere tractatibus tale conuiuium. Et Symmachus: Verumne ita sentis, 
Vetti, ut philosophia conuiuiis intersit, et non tamquam censoria quaedam et 
plus nimio uerecunda materfamilias penetralibus suis contineatur, nec misceat se 
Libero, cui etiam tumultus familiares sunt, cum ipsa huius sit uerecundiae ut 
strepitum non modo uerborum sed ne cogitationum quidem in sacrarium suae quietis 
admittat? Doceat nos uel peregrina institutio et disciplina a Parthis petita: 
qui solent cum concubinis, non cum coniugibus, inire conuiuia, tamquam has et in 
uulgus produci et lasciuire quoque, illas non nisi domi abditas tueri deceat 
tectum pudorem. An ego censeam producendam philosophiam quo rhetorica uenire ars 
et professio popularis erubuit? Isocrates enim Graecus orator qui uerba prius 
libera sub numeros ire primus coegit, cum in conuiuio a sodalibus oraretur ut 
aliquid in medium de eloquentiae suae fonte proferret, hanc ueniam deprecatus 
est. Quae praesens, inquit, locus et tempus exigit ego non calleo: quae ego 
calleo nec loco praesenti sunt apta nec tempori. Ad haec Eustathius: Probo, 
Symmache, propositum tuum quo philosophiam ea quam maximam putas obseruatione 
ueneraris, ut tantum intra suum penetral aestimes adorandam: sed si propter hoc 
a conuiuiis exulabit, procul hinc facessant et alumnae eius, honestatem dico et 
modestiam, nec minus cum sobrietate pietatem. Quam enim harum dixerim minus esse 
uenerabilem? Ita fit ut ab eiusmodi coetibus relegatus matronarum talium chorus 
libertatem conuiuiorum solis concubinis, id est uitiis et criminibus, addicat. 

Sed absit ut philosophia, quae in scholis suis sollicite tractat de officiis 
conuiualibus, ipsa conuiuia reformidet: tamquam non possit rebus adserere quae 
solet uerbis docere, aut nesciat seruare modum cuius in omnibus humanae uitae 
actibus terminos ipsa constituit. Neque enim ita ad mensas inuito philosophiam, 
ut non se ipsa moderetur, cuius disciplina est rerum omnium moderationem docere. 
Ut ergo inter te et Vettium uelut arbitrali iudicatione conponam, aperio quidem 
philosophiae tricliniorum fores, sed spondeo sic interfuturam, ne mensuram nocte 
sibi ac sectatoribus suis dispensationis excedat. Tunc Furius: Quia te unicum, 
Eustathi, inquit, sectatorum philosophiae nostra aetas tulit, oratus sis ut 
modum dispensationis quam das ei conuiuanti nobis ipse patefacias. Et 
Eustathius: Primum hoc eam scio seruaturam, ut secum aestimet praesentium 
ingenia conuiuarum: et si plures peritos uel saltem amatores sui in conuiuii 
societate reppererit, sermonem de se patietur agitari: quia, uelut paucae 
litterae mutae dispersae inter multas uocales in societatem uocis facile 
mansuescunt, ita rariores inperiti gaudentes consortio peritorum aut consonant, 
si qua possunt, aut rerum talium capiuntur auditu. Si uero plures ab 
institutione disciplinae huius alieni sint, prudentibus, qui pauciores 
intererunt, sanciet dissimulationem sui, et patietur loquacitatem maiori parti 
amiciorem sociare, ne rara nobilitas a plebe tumultuosiore turbetur. Et haec una 
est de philosophiae uirtutibus, quia, cum orator non aliter nisi orando 
probetur, philosophus non minus tacendo pro tempore quam loquendo philosophatur. 
Sic ergo pauci qui aderunt doctiores in consensum rudis consortii salua et intra 
se quiescente ueri notione migrabunt, ut omnis discordiae suspicio facessat. Nec 
mirum si doctus faciet quod fecit quondam Pisistratus Athenarum tyrannus: qui 
cum filiis suis rectum dando consilium non optinuisset adsensum atque ideo esset 
in simultate cum liberis, ubi hoc aemulis causam fuisse gaudii comperit ex illa 
discordia sperantibus in domo regnantis nasci posse nouitatem, uniuersitate 
ciuium conuocata ait succensuisse quidem se filiis non adquiescentibus patriae 
uoluntati, sed hoc sibi postea uisum paternae aptius esse pietati, ut in 
sententiam liberorum ipse concederet: sciret igitur ciuitas sobolem regis cum 
patre concordem. Hoc commento spem detraxit insidiantibus regnantis quieti. Ita 
in omni uitae genere praecipueque in laetitia conuiuali omne quod uidetur 
absonum in unam concordiam soni salua innocentia redigendum est. Sic Agathonis 
conuiuium, quia Socrates Phaedros Pausanias et Erysimachos habuit, sic ea coena 
quam Callias doctissimis dedit, Charmadam dico, Antisthenen et Hermogenen 
ceterosque his similes, uerbum nullum nisi philosophum sensit. At uero Alcinoi 
uel Didonis mensa, quasi solis apta deliciis, habuit haec Iopam illa Polyphemum 
cithara canentes: nec deerant apud Alcinoum saltatores uiri, et apud Didonem 
Bitias sic hauriens merum ut se totum superflua eius effusione prolueret. Nonne, 
si quis aut inter Phaeacas aut apud Poenos sermones de sapientia erutos 
conuiualibus fabulis miscuisset, et gratiam illis coetibus aptam perderet et in 
se risum plane iustum moueret? Ergo prima eius obseruatio erit aestimare 
conuiuas. Deinde, ubi sibi locum patere uiderit, non de ipsis profunditatis suae 
inter pocula secretis loquetur, nec nodosas et anxias sed utiles quidem faciles 
quaestiones mouebit. Nam sicut inter illos qui exercitii genus habent in mediis 
saltare conuiuiis, si quis, ut se amplius exerceat, uel ad cursum uel ad 
pugilatum sodales lacessiuerit, quasi ineptus relegabitur ab alacritate 
consortii: sic apud mensam, quando licet, aptis philosophandum est, ut crateri 
liquoris ad laetitiam nati adhibeatur non modo Nympharum sed Musarum quoque 
admixtione temperies. Nam si, ut fateri necesse est, in omni conuentu aut 
tacendum est aut loquendum, quaeramus, silentiumne conuiuiis an et oportunus 
sermo conueniat. Nam si, sicut apud Athenas Atticas Areopagitae tacentes 
iudicant, ita inter epulas oportet semper sileri, non est ultra quaerendum, 
inter mensas philosophandum necne sit. Si uero non erunt muta conuiuia, cur, ubi 
sermo permittitur, honestus sermo prohibetur, maxime cum non minus quam dulcedo 
uini hilarent uerba conuiuium? Nam, si Homeri latentem prudentiam scruteris 
altius, delinimentum illud quod Helena uino miscuit, 

g-Nehpenthes g-t', g-acholon g-te, g-kakohn g-epilehthon g-hapantohn,

non herba fuit, non ex India sucus, sed narrandi oportunitas quae hospitem 
moeroris oblitum flexit ad gaudium. Ulixis enim praeclara facinora filio 
praesente narrabat: 

g-Oion g-kai g-tod' g-erexe, g-kai g-etleh g-karteros g-anehr.

Ergo paternam gloriam et singula eius facta fortia dicendo animum filii fecit 
alacriorem, et ita credita est contra maerorem uino remedium miscuisse. Quid 
hoc, inquis, ad philosophiam? Immo nihil tam cognatum sapientiae quam locis et 
temporibus aptare sermones personarum quae aderunt aestimatione in medium 
uocata. Alios enim relata incitarunt exempla uirtutum, alios beneficiorum, 
nonnullos modestiae, ut et qui aliter agebant saepe auditis talibus ad 
emendationem uenirent. Sic autem uitiis inretitos, si et hoc in conuiuiis 
exegerit loquendi ordo, feriet philosophia non sentientes, ut Liber pater thyrso 
ferit per obliquationem circumfusae hederae latente mucrone, quia non ita 
profitebitur in conuiuio censorem ut palam uitia castiget: ceterum his obnoxii 
repugnabunt, et talis erit conuiuii tumultus, ut sub huiusmodi inuitati 
uideantur edicto: 
Quod superest, laeti bene gestis corpora rebus 
Procurate uiri et pugnam sperate parati, 
aut, ut Homerus breuius et expressius dixit, 

g-Nun g-d' g-erchesth' g-epi g-deipnon, g-hina g-xsuvagohmen g-areha.

Ergo si oportunitas necessariae reprehensionis emerserit, sic a philosopho 
proficiscetur, ut et tecta et efficax sit. Quid mirum, si feriet sapiens, ut 
dixi, non sentientes, cum interdum sic reprehendat, ut reprehensus hilaretur, 
nec tantum fabulis suis sed interrogationibus quoque uim philosophiae nihil 
ineptum loquentis ostendet? Hanc ergo nullus honestus actus locusue, coetus 
nullus excludat, quae ita se aptat ut ubique sic appareat necessaria tamquam 
abesse illam nefas fuerit. 
 
[7,2] II. De quibus libenter quisque interrogetur.

 Et Auienus: Nouas mihi duas disciplinas uideris inducere interrogandi uel etiam 
reprehendendi, ut alacritas utrimque his ad quos sermo est excitetur, cum dolor 
semper reprehensionem uel iustam sequatur: unde haec quae leuiter attigisti fac 
quaeso enarrando planiora. Primum, inquit Eustathius, hoc teneas uolo, non de ea 
me reprehensione dixisse quae speciem accusationis habet, sed quae 
uituperationis instar est. Hoc Graeci g-skohmma uocant, non minus quidem amarum 
quam accusatio, si inportune proferatur: sed a sapiente sic proferetur ut 
dulcedine quoque non careat. Et ut prius tibi de interrogatione respondeam, qui 
uult amoenus esse consultor ea interrogat quae sunt interrogato facilia 
responsu, et quae scit illum sedula exercitatione didicisse. Gaudet enim 
quisquis prouocatur ad doctrinam suam in medium proferendam, quia nemo uult 
latere quod didicit, maxime si scientia quam labore quaesiuit cum paucis illi 
familiaris et plurimis sit incognita, ut de astronomia uel dialectica ceterisque 
similibus. Tunc enim uidentur consequi fructum laboris, cum adipiscuntur 
occasionem publicandi quae didicerant sine ostentationis nota, qua caret qui non 
ingerit sed inuitatur ut proferat. Contra magnae amaritudinis est, si coram 
multis aliquem interroges quod non opima scientia quaesiuit. Cogitur enim aut 
negare se scire, quod extremum uerecundiae damnum putant, aut respondere temere 
et fortuito se euentui ueri falsiue committere, unde saepe nascitur inscitiae 
proditio: et omne hoc infortunium pudoris sui inputat consulenti. Nec non et qui 
obierunt maria et terras gaudent, cum de ignoto multis uel terrarum situ uel 
sinu maris interrogantur, libenterque respondent et describunt modo uerbis modo 
radio loca, gloriosum putantes quae ipsi uiderint aliorum oculis obicere. Quid 
duces uel milites? quam fortiter a se facta semper dicturiunt, et tamen tacent 
arrogantiae metu? Nonne hi, si ut haec referant inuitentur, mercedem sibi 
laboris aestimant persolutam, remunerationem putantes inter uolentes narrare 
quae fecerint? Adeo antem id genus narrationum habet quendam gloriae saporem, 
ut, si inuidi uel aemuli forte praesentes sint, tales interrogationes 
obstrependo discutiant et alias inferendo fabulas prohibeant illa narrari quae 
solent narranti laudem creare. Pericula quoque praeterita uel aerumnas penitus 
absolutas qui euasit ut referat gratissime prouocatur: nam qui adhuc in ipsis 
uel paululum detinetur horret ammonitionem et formidat relatum. Id adeo 
Euripides expressit: 

g-Hohs g-ehdu g-toi g-sohthenta g-memnehsthai g-ponohn.

Adiecit enim g-sohthenta, ut ostenderet post finem malorum gratiam relationis 
incipere. Et poeta uester adiciendo olim quid aliud nisi post emensa infortunia 
futuro tempore iuuare dicit memoriam sedati laboris: 
Forsan et haec olim meminisse iuuabit? 
Nec negauerim esse malorum genera quae non uult qui pertulit uel transacta 
meminisse, nec minus interrogatus offenditur quam cum in ipsis malis fuit: ut 
qui carnifices expertus est et tormenta membrorum, aut qui infaustas pertulit 
orbitates, uel cui nota quondam adflicta censoria est. Caue interroges, ne 
uidearis obicere. Illum saepe, si potes, ad narrandum prouoca, qui recitando 
fauorabiliter exceptus est, uel qui libere et feliciter legationem peregit, uel 
qui ab imperatore comiter affabiliterque susceptus est, uel si quis tota paene 
classe a piratis occupata seu ingenio seu uiribus solus euasit, quia uix inplet 
desiderium loquentis rerum talium uel longa narratio. Iuuat, si quem dicere 
iusseris amici sui repentinam felicitatem quam sponte non audebat uel dicere uel 
tacere modo iactantiae modo malitiae metu. Qui uenatibus gaudet interrogetur de 
siluae ambitu, de ambage lustrorum, de uenationis euentu. Religiosus si adest, 
da illi referendi copiam, quibus obseruationibus meruerit auxilia deorum, 
quantus illi cerimoniarum fructus, quia et hoc genus religionis existimant, 
numinum beneficia non tacere: adde quia uolunt et amicos se numinibus aestimari. 
Si uero et senex praesens est, habes occasionem qua plurimum illi contulisse 
uidearis, si eum interroges uel quae ad illum omnino non pertinent. Est enim 
huic aetati loquacitas familiaris. Haec sciens Homerus quandam congeriem simul 
interrogantium Nestori fecit offerri: 

g-Oh g-Nestor G-Nehlehiadeh, g-su g-d' g-alehthes g-enispe,
g-Pohs g-ethan' g-Atreidehs g-eurukreiohn g-Agamemnon; 
g-Pou g-Menelaos g-eehn; ---
g-Eh g-ouk g-Argeos g-ehen g-Achaikou. 

Tot loquendi semina interrogando congessit, ut pruritum senectutis expleret. Et 
Virgilianus Aeneas gratum se ad omnia praebens Euandro uarias illi narrandi 
occasiones ministrat. Neque enim de una re aut altera requirit, sed 
singula laetus 
Exquiritque auditque uirum monumenta priorum, 
et Euander consultationibus captus scitis quam multa narrauerit. 
 
[7,3] III. De uario scommatum genere: et quam caute his utendum inter conuiuas.

 Haec dicentem fauor excepit omnium. Sed mox subiecit Auienus: Vos omnes, qui 
doctorum doctissimi adestis, orauerim ut hortatu uestro Eustathius quae de 
scommate paulo ante dixerit animetur aperire. Omnibusque ad hoc prouocantibus 
ille contexuit: Praeter categoriam, quae g-psogos est, et praeter g-diabolehn, quae 
delatio est, sunt alia duo apud Graecos nomina, g-loidoria et g-skohmma, quibus nec 
uocabula Latina reperio, nisi forte dicas leodoriam exprobrationem esse ac 
directam contumeliam: scomma enim paene dixerim morsum figuratum, quia saepe 
fraude uel urbanitate tegitur, ut aliud sonet aliud intellegas. Nec tamen semper 
ad amaritudinem pergit, sed nonnumquam his in quos iacitur et dulce est. Quod 
genus maxime uel sapiens uel alias urbanus exercet, praecipue inter mensas et 
pocula, ubi facilis est ad iracundiam prouocatio. Nam sicut in praecipiti 
stantem uel leuis tactus inpellit, ita uino uel infusum uel aspersum paruus 
quoque dolor incitat in furorem. Ergo cautius in conuiuio abstinendum scommate 
quod tectam intra se habet iniuriam. Tanto enim pressius haerent dicta talia 
quam directae loedoriae, ut hami angulosi quam directi mucrones tenacius 
infiguntur: maxime quia dicta huiusmodi risum praestantibus mouent, quo uelut 
adsensus genere confirmatur iniuria. Est autem loedoria huiusmodi: Oblitusne es 
quia salsamenta uendebas? Scomma autem, quod diximus saepe contumeliam esse 
celatam, tale est: Meminimus quando brachio te emungebas. Nam cum res eadem 
utrobique dicta sit, illud tamen loedoria est, quod aperte adiectum 
exprobratumque est: hoc scomma, quod figurate. Octauius, qui natu nobilis 
uidebatur, Ciceroni recitanti ait: Non audio quae dicis. Ille respondit: Certe 
solebas bene foratas habere aures. Hoc eo dictum est quia Octauius Libys 
oriundus dicebatur, quibus mos est aurem forare. In eundem Ciceronem Laberius, 
cum ab eo ad consessum non reciperetur, dicentem: Reciperem te, nisi anguste 
sederemus, ait mimus ille mordaciter: Atqui solebas duabus sellis sedere, 
obiciens tanto uiro lubricum fidei. Sed et quod Cicero dixit: nisi angusta 
sederemus, scomma fuit in C- Caesarem, qui in senatum passim tam multos 
admittebat ut eos quattuordecim gradus capere non possent. Tali ergo genere, 
quod fetum contumeliae est, abstinendum sapienti semper, ceteris in conuiuiis 
est. Sunt alia scommata minus aspera, quasi edentatae beluae morsus, ut Tullius 
in consulem qui uno tantum die consulatum peregit: Solent, inquit, esse flamines 
diales: modo consules diales habemus, et in eundem: Vigilantissimus est consul 
noster, qui in consulatu suo somnum non uidit, eidemque exprobranti sibi quod ad 
eum consulem non uenisset: Veniebam, inquit, sed nox me conprehendit. Haec et 
talia sunt quae plus urbanitatis minus amaritudinis habent, ut sunt et illa de 
nonnullis corporis uitiis aut parum aut nihil gignentia doloris, ut si in 
caluitium cuiusquam dicas, uel in nasum seu curuam erectionem seu Socraticam 
depressionem. Haec enim quanto minoris infortunii sunt, tanto leuioris doloris. 
Contra oculorum orbitas non sine excitatione commotionis obicitur: quippe 
Antigonus rex Theocritum Chium, de quo iurauerat quod ei parsurus esset, occidit 
propter scomma ab eodem de se dictum. Cum enim quasi puniendus ad Antigonum 
raperetur, solantibus eum amicis ac spem pollicentibus quod omni modo clementiam 
regis experturus esset, cum ad oculos eius uenisset, respondit: Ergo 
inpossibilem mihi dicitis spem salutis. Erat autem Antigonus uno orbatus oculo. 
Et inportuna urbanitas male dicacem luce priuauit. Nec negauerim philosophos 
quoque incurrisse nonnumquam per indignationem hoc genus scommatis. Nam cum 
regis libertus ad nouas diuitias nuper erectus philosophos ad conuiuium 
congregasset et inridendo eorum minutulas quaestiones scire se uelle dixisset 
cur ex nigra et ex alba faba pulmentum unius coloris edatur, Aridices 
philosophus indigne ferens: Tu nobis, inquit, absolue, cur et de albis et de 
nigris loris similes maculae gignantur. Sunt scommata quae in superficie habent 
speciem contumeliae, sed interdum non tangunt audientes, cum eadem, si obnoxio 
dicantur, exagitant: ut contra sunt quae speciem laudis habent, et persona 
audientis efficit contumeliae plena. De priore prius dicam. L- Quintus praetor 
de prouincia nuper reuerterat obseruata, quod mireris Domitiani temporibus, 
praeturae maxima castitate. Is cum aeger adsidenti amico diceret frigidas se 
habere manus, renidens ille ait: Atqui eas de prouincia calidas paulo ante 
reuocasti. Risit Quintus delectatusque est, quippe alienissimus a suspicione 
furtorum. Contra, si hoc diceretur male sibi conscio et sua furta recolenti, 
exacerbasset auditum. Critobulum, famosae pulchritudinis adolescentem, Socrates 
cum ad conparationem formae prouocaret, iocabatur, non inridebat. Certe si dicas 
consummatarum diuitiarum uero: Tibi excito creditores tuos, aut si nimis casto: 
Gratae sunt tibi meretrices, quia continua eas largitate ditasti, uterque 
delectabuntur scientes his dictis suam conscientiam non grauari. Sicut contra 
sunt quae sub specie laudis exagitant, sicut paulo ante diuisi. Nam si 
timidissimo dixero: Achilli uel Herculi conparandus es, aut famosae iniquitatis 
uiro: Ego te Aristidi in aequitate praepono, sine dubio uerba laudem sonantia ad 
notam uituperationis suae uterque tracturus est. Eadem scommata eosdem modo 
iuuare modo mordere possunt pro diuersitate praesentium personarum. Sunt enim 
quae, si coram amicis obiciantur nobis, libenter audire possimus: uxore uero seu 
parentibus magistrisue praesentibus dici in nos aliquod scomma nolimus, nisi 
forte tale sit quod illorum censura libenter accipiat, ut si quis adolescentem 
coram parentibus uel magistris inrideat quod insanire possit continuis uigiliis 
lectionibusque nocturnis, aut uxore praesente quod stulte faciat uxorium se 
praebendo nec ullam elegantiam eligendo formarum. Haec enim et in quos dicuntur 
et praesentes hilaritate perfundunt. Commendat scomma et conditio dicentis, si 
in eadem causa sit: ut si alium de paupertate pauper inrideat, si obscure natum 
natus obscure. Nam Tarseus Amphias cum ex hortulano potens esset et in amicum 
quasi degenerem nonnulla dixisset, mox subiecit: Sed et nos de isdem seminibus 
sumus, et omnes pariter laetos fecit. Illa uero scommata directa laetitia eum in 
quem dicuntur infundunt, si uirum fortem uitupere quasi salutis suae prodigum et 
pro aliis mori uolentem, aut si obieceris liberali quod res suas profundat minus 
sibi quam aliis consulendo. Sic et Diogenes Antisthenen Cynicum, magistrum suum, 
solebat ueluti uituperando laudare. Ipse me, aiebat, mendicum fecit ex diuite et 
pro ampla domo in dolio fecit habitare. Melius autem ista dicebat quam si 
diceret: Gratus illi sum, quia ipse me philosophum et consummatae uirtutis uirum 
fecit. Ergo, cum unum nomen scommatis sit, diuersi in eo continentur effectus. 
Ideo apud Lacedaemonios inter cetera exactae uitae instituta hoc quoque 
exercitii genus a Lycurgo est institutum, ut adolescentes et scommata sine morsu 
dicere et ab aliis in se dicta perpeti discerent: ac si quis eorum in 
indignationem ob tale dictum prolapsus fuisset, ulterius ei in alterum dicere 
non licebat. Cum ergo uideas, mi Auiene (instituenda est enim adolescentia tua, 
quae ita docilis est ut discenda praecipiat), cum uideas, inquam, anceps esse 
omne scommatum genus, suadeo in conuiuiis in quibus laetitiae insidiatur ira, ab 
huiusmodi dictis facessas et magis quaestiones conuiuales uel proponas uel ipse 
dissoluas. Quod genus ueteres ita ludicrum non putarunt, ut et Aristoteles de 
ipsis aliqua conscripserit et Plutarchus et uester Apuleius, nec contemnendum 
sit, quod tot philosophantium curam meruit. 
 
[7,4] IV. Cibum simplicem praeferendum esse multiplici, ut qui sit gigestu facilior.

 Et Praetextatus: Hoc quaestionum genus, cum et senilem deceat aetatem, cur soli 
iuueni suadetur? Quin agite, omnes qui adestis hic, apta conuiuio fabulemur, nec 
de cibatu tantum sed et si qua de natura corporum uel alia, praesente maxime 
Disario nostro, cuius plurimum ad hoc genus quaestionum poterit ars et doctrina 
conferre: sortiamurque, si uidetur, ut per ordinem unusquisque proponat quam 
soluendam aestimet quaestionem. Hic adsensi omnes Praetextato anteloquium 
detulerunt, orantes ut, cum ipse coepisset, ceteris ex filo consultationis eius 
interrogandi constitueretur exemplum. Tum ille: Quaero, inquit, utrum simplex an 
multiplex cibus digestu sit facilior: quia multos hunc, nonnullos illum 
sectantes uidemus. Et est quidem superba et contumax et uelut sui ostentatrix 
continentia: contra amoenam se et comem adpetentia uult uideri. Cum ergo una 
censoria sit, delicata altera, scire equidem uelim quae seruandae aptior sit 
sanitati. Nec longe petendus adsertor est, cum Disarius adsit, qui quid 
conueniat corporibus humanis non minus callet quam ipsa natura fabricae huius 
auctor et nutrix. Dicas ergo uelim, quid de hoc quod quaeritur medicinae ratio 
persuadeat. Si me, Disarius inquit, aliquis ex plebe inperitorum de hac 
quaestione consuluisset, quia plebeia ingenia magis exemplis quam ratione 
capiuntur, ammonuisse illum contentus forem institutionis pecudum: quibus cum 
simplex et uniformis cibus sit, multo saniores sunt corporibus humanis, et inter 
ipsas illae morbis inplicantur quibus, ut altiles fiant, offae conpositae et 
quibusdam condimentis uariae farciuntur. Nec dubitaret posthac, cum aduertisset 
animalibus simplici cibo utentibus familiarem sanitatem, aegrescere autem et 
inter illa quae saginam conposita uarietate patiuntur, quia constat id genus 
alimoniae non magis copia quam uarietate crudescere. Fortasse illum attentiorem 
exemplo altero fecissem, ut consideraret nullum umquam fuisse medicorum circa 
curas aegrescentium tam audacis negligentiae ut febrienti uarium et non 
simplicem cibum daret. Adeo constat quam facilis digestu sit uniformis alimonia, 
ut ei, uel cum infirma est natura, sufficiat. Nec tertium defuisset exemplum, 
ita esse uitandam ciborum uarietatem ut uaria solent uina uitari. Quis enim 
ambigat eum qui diuerso uino utitur in repentinam ruere ebrietatem necdum hoc 
potus copia postulante? Tecum autem, Vetti, cui soli perfectionem disciplinarum 
omnium contigit optinere, non tam exemplis quam ratione tractandum est, quae et 
me tacente clam te esse non poterit. Cruditates eueniunt aut qualitate suci in 
quem cibus uertitur, si non sit aptus humori qui corpus optinuit, aut ipsius 
cibi multitudine, non sufficiente natura ad omnia quae congesta sunt 
concoquenda. Ac primum de suci qualitate uideamus. Qui simplicem cibum sumit 
facile quo suco corpus eius uel grauetur uel iuuetur usu docente cognoscit. Nec 
enim ambigit cuius cibi qualitate possessus sit, cum unum sumpserit, et ita fit 
ut noxa, cuius causa deprehensa sit, facile uitetur. Qui autem multiplici cibo 
alitur diuersas patitur qualitates ex diuersitate sucorum: nec concordant 
humores ex materiae uarietate nascentes, nec efficiunt liquidum purumue 
sanguinem, in quem iecoris ministerio uertuntur, et in uenas cum tumultu suo 
transeunt. Hinc morborum scaturigo, qui ex repugnantium sibi humorum discordia 
nascuntur. Deinde quia non omnium quae esui sunt una natura est, non omnia simul 
coquuntur, sed alia celerius, tardius alia: et ita fit ut digestionum sequentium 
ordo turbetur. Neque enim cibi quem sumimus una digestio est, sed, ut corpus 
nutriat, quattuor patitur digestiones: quarum unam omnes, uel ipsi quoque 
hebetes, sentiunt, alias occultior ratio deprehendit. Quod ut omnibus liqueat, 
paulo altius mihi causa repetenda est. Quattuor sunt in nobis uirtutes quae 
administrandam alimoniam receperunt, quarum una dicitur g-kathektikeh, quae 
deorsum trahit cibaria confecta mandibulis. Quid enim tam crassam materiam per 
faucium angusta fulciret, nisi eam uis naturae occultior hauriret? Hausta uero 
ut non continuo lapsu per omne corpus succedentibus sibi foraminibus peruium ad 
imum usque descendant, et talia qualia accepta sunt egerantur, sed salutare 
officium digestionis expectent, secundae hoc cura uirtutis est, quam Graeci, qui 
retentatrix est, uocant g-katadektikehn. Tertia, quia cibum in aliud ex alio mutat, 
uocatur g-alloiohtikeh. Huic obsecuntur omnes, quia ipsa digestionibus curat. 
Ventris enim duo sunt orificia, quorum superius erectum recipit deuorata et in 
follem uentris recondit. Hic est stomachus, qui paterfamilias dici meruit, quasi 
omne animal solus gubernans: nam si aegrescat, uita in ancipiti est titubante 
alimoniae meatu: cui natura tamquam rationis capaci uelle ac nolle contribuit. 
Inferius uero demissum intestinis adiacentibus inseritur, et inde uia est 
egerendis. Ergo in uentre fit prima digestio uirtute g-alloiohtikeh in sucum 
uertente quicquid acceptum est, cuius faex retrimenta sunt quae per intestina, 
inferiore orificio tradente, labuntur: et officio quartae uirtutis, cui 
g-apokritikeh nomen est, procuratur egestio. Ergo postquam in sucum cibus 
reformatur, hic iam iecoris cura succedit. Est autem iecur concretus sanguis, et 
ideo habet natiuum calorem, quod confectum sucum uertit in sanguinem: et sicut 
cibum in sucum uerti prima est, ita sucum transire in sanguinem secunda digestio 
est. Hunc calor iecoris administratum per uenarum fistulas in sua quaeque membra 
dispergit, parte quae ex digestis frigidissima est in lienem refusa, qui ut 
iecur caloris ita ipse frigoris domicilium est. Nam ideo omnes dexterae partes 
ualidiores sunt et debiliores sinistrae, quia has regit calor uisceris sui, 
illae contagione frigoris sinistra optinentis hebetantur. In uenis autem et 
arteriis, quae sunt receptacula sanguinis et spiritus, tertia fit digestio. Nam 
acceptum sanguinem quodammodo defaecant, et quod in eo aquosum est uenae in 
uesicam refundunt: liquidum uero purumque et altilem sanguinem singulis totius 
corporis membris ministrant: et ita fit ut, cum cibum solus uenter accipiat, 
alimonia eius dispersa per uniuersos membrorum meatus ossa quoque et medullas et 
ungues nutriat et capillos. Et haec est quarta digestio, quae in singulis 
membris fit, dum quod unicuique membro datum est ipsi membro fit nutrimentum. 
Nec tamen huic totiens defaecato retrimenta sua desunt, quae, cum membra omnia 
in sua sunt sanitate, per occultos euanescunt meatus. Si qua uero pars corporis 
aegrescat, in ipsam quasi infirmiorem ultima illa quae diximus retrimenta 
labuntur, et hinc nascuntur morborum causa quae g-reumata medicis uocare mos 
est. Si enim fuerit ultimi suci isto uberior multitudo, hanc a se repellit pars 
corporis illa quae sanior est, et sine dubio labitur in infirmam quae uires non 
habet repellendi: unde alieni receptio distendit locum in quem ceciderit, et 
hinc creantur dolores. Haec est ergo triplex causa uel podagrae uel cuiuslibet 
ex confluentia morbi: id est multitudo humoris, fortitudo membri a se 
repellentis, et recipientis infirmitas. Cum igitur adseruerimus quattuor in 
corpore fieri digestiones, quarum altera pendet ex altera, et si praecedens 
fuerit impedita, nullus fit sequentis effectus: recurramus animo ad illam primam 
digestionem quae in uentre conficitur, et inuenietur quid impedimenti ex 
multiformi nascatur alimoniae. Diuersorum enim ciborum diuersa natura est: et 
sunt qui celerius, sunt qui tardius digeruntur. Cum ergo prima digestio uertit 
in sucum, quia non simul omnia accepta uertuntur, quod prius uersum est, dum 
alia tardius uertuntur, acescit: et hoc saepe enim eructando sentimus. Alia 
quoque, quibus tarda digestio est, uelut ligna humida quae urgente igne fumum de 
se creant, sic et illa imminente igne naturae fumant, dum tardius concoquuntur: 
siquidem nec hoc sensum eructantis euadit. Cibus autem simplex non habet 
controuersam moram, dum simul in simplicem sucum uertitur: nec digestio ulla 
turbatur, dum omnes sibi stata momentorum dimensione succedunt. Si quis autem 
(quia nihil inpatientius inperitia) rationes has dedignetur audire, aestimans 
non impediri digestionem nisi sola ciborum multitudine, nec uelit de qualitate 
tractare: hic quoque multiformis alimonia deprehenditur causa morborum. Nam 
pulmentorum uarietas recipit uaria condimenta, quibus gula ultra quam naturae 
necesse est lacessitur: et fit inde congeries, dum pruritu desiderii amplius, 
uel certe de singulis parua libantur. Hinc Socrates suadere solitus erat illos 
cibos potusue uitandos, qui ultra sitim famemue sedandam producunt adpetentiam. 
Denique uel propter hoc edendi uarietas repudietur, quia plena est uoluptatis, a 
qua seriis et studiosis cauendum est. Quid enim tam contrarium quam uirtus et 
uoluptas? Sed modum disputationi facio, ne uidear hoc ipsum in quo sumus, licet 
sobrium sit, tamen, quia uarium est, accusare conuiuium. 
 
[7,5] V. Contra, cibum multiplicem aptiorem esse, quam sit simplex.

 Haec cum Praetextato et ceteris prona adsensione placuissent, Euangelus 
exclamauit: Nihil tam indignum toleratu quam quod aures nostras Graeca lingua 
captiuas tenet, et uerborum rotunditati adsentiri cogimur circumuenti 
uolubilitate sermonis qui ad extorquendam fides agit in audientes tyrannum. Et 
quia his loquendi labyrinthis inpares nos fatemur, age, Vetti, hortemur 
Eustathium ut recepta contraria disputatione quicquid pro uario cibo dici potest 
uelit communicare nobiscum, ut suis telis lingua uiolenta succumbat et Graecus 
Graeco eripiat hunc plausum, tamquam cornix cornici oculos effodiat. Et 
Symmachus: Rem iocundam, Euangele, amarius postulasti. Audere enim contra tam 
copiose et eleganter inuenta res est quae habeat utilem uoluptatem, sed non 
tamquam ingeniis insidiantes et gloriosis tractatibus inuidentes hoc debemus 
expetere. Nec abnego potuisse me quoque tamquam palinodiam canere. Est enim 
rhetorica prolusio communes locos in utramuis partem inuentorum alternatione 
tractare. Sed quia facilius Graecorum inuentionibus a Graecis forte aliis relata 
respondent, te, Eustathi, oramus omnes ut sensa et inuenta Disarii contrariis 
repellendo in integrum restituas exauctoratum conuiuiorum leporem. Ille diu hoc 
a se officium deprecatus, ubi tot inpellentium procerum, quibus obuiandum non 
erat, hortatui succubuit: Bellum, inquit, duobus mihi amicissimis cogor 
indicere, Disario et continentiae: sed ab auctoritate uestra tamquam ab edicto 
praetoris impetrata uenia gulae patronum, quia necesse est, profitebor. In primo 
speciosis magis quam ueris, ut docebitur, exemplis paene nos Disarii nostri 
cepit ingenium. Ait enim pecudes simplici uti cibo, et ideo expugnari 
difficilius earum quam hominum sanitatem. Sed utrumque falsum probabo. Nam neque 
simplex est animalibus mutis alimonia, nec ab illis quam a nobis morbi 
remotiores. Testatur unum uarietas pratorum quae depascuntur, quibus herbae sunt 
amarae pariter et dulces, aliae sucum calidum aliae frigidum nutrientes, ut 
nulla culina possit tam diuersa condire quam in herbis natura uariauit. Notus 
est omnibus Eupolis, inter elegantes habendus ueteris comoediae poetas. Is in 
fabula quae inscribitur Aeges inducit capras de cibi sui copia in haec se uerba 
iactantes: 

g-Boskometh' g-hulehs g-apo g-pantodapehs, g-elatehs
g-Prinou, g-komarou g-te, g-ptorthous g-hapalous g-apotrohgousai. 
g-Kai g-pros g-toutoisin g-et' g-all' g-hoion g-kutusou g-t' g-ehde
g-Phaskon g-euohde, g-kai g-smilaka g-tehn g-poluphullon.
g-Kotinon, g-schinon, g-melian, g-peukehn, g-halian, g-drun, g-kitton, g-erekehn,
g-Promalon, g-ramnon, g-phlomon, g-antherikon, g-kisson
g-Phehgun, g-thuma, g-thumbran.

Videturne uobis ciborum ista simplicitas, ubi tot enumerantur uel arbusta uel 
frutices non minus suco diuersa quam nomine? Quod autem non facilius morbis 
homines quam pecudes occupentur, Homero teste contentus sum, qui pestilentiam 
refert a pecudibus inchoatam: quando morbus, antequam in homines posset 
inrepere, facilius captis pecoribus incubuit. Sed et quanta sit mutis animalibus 
infirmitas uitae breuitas indicio est. Quod enim eorum quibus notitia nobis in 
usu est potest annos hominis aequare? nisi recurras forte ad ea, quae de coruis 
atque cornicibus fabulosa dicuntur, quos tamen uidemus omnibus inhiare 
cadaueribus uniuersisque seminibus insidiari, fructus arborum persequi: nam non 
minus edacitatis habent quam de longaeuitate eorum opinio fabulatur. Secundum, 
si bene recordor, exemplum est solere medicos aegris simplicem cibum offerre, 
non uarium: cum hunc offeratis, ut opinor, non quasi digestu faciliorem, sed 
quasi minus adpetendum, ut horrore uniformis alimoniae edendi desiderium 
languesceret, quasi multis concoquendis per infirmitatem non sufficiente natura. 
Ideo, si quis aegrescentium uel de ipso simplici amplius adpetat, subducitis 
adhuc desideranti. Ideo uobis commento tali non qualitas sed modus quaeritur. 
Quod autem in edendo sicut in potando suades uaria uitari, habet latentis 
captionis insidias, quia nomine similitudinis coloratur. Ceterum longe alia 
potus alia ciborum ratio est. Quis enim umquam edendo plurimum mente sauciatus 
est, quod in bibendo contingit? Fartus cibo stomacho uel uentre grauatur: 
infusus uino fit similis insano, opinor, quia crassitudo cibi uno in loco 
permanens expectat administrationem digestionis, et tunc demum membris sensim 
confectus inlabitur: potus, ut natura leuior, mox altum petit, et cerebrum, quod 
in uertice locatum est, ferit fumi calentis aspergine. Et ideo uaria uina 
uitantur, ne res, quae ad possidendum caput repentina est, calore tam diuerso 
quam subito consilii sedem sauciet. Quod aeque in cibi uarietate metuendum nulla 
similitudo, ratio nulla persuadet. In illa uero disputatione, qua digestionum 
ordinem sermone luculento et uario digessisti, illa omnia quae de natura humani 
corporis dicta sunt et nihil nocent propositae quaestioni et eloquenter dicta 
non abnego. Illi soli non adsentior quod sucos uarios de ciborum uarietate 
confectos dicis contrarios esse corporibus, cum corpora ipsa de contrariis 
qualitatibus fabricata sint. Ex calido enim et frigido, de sicco et humido 
constamus. Cibus uero simplex cui adest sucum de se unius qualitatis emittit. 
Scimus autem similibus similia nutriri. Dic, quaeso, unde tres aliae qualitates 
corporis nutrientur? Singula autem ad se similitudinem sui rapere testis 
Empedocles, qui ait: 

h-Hohs g-gluku g-men g-gluku g-marpte, g-pikron g-d' g-epi g-pikron g-orousen
g-Oxu g-d' g-ep' g-oxu g-ebeh, g-thermon g-d' g-epocheueto g-thermoh. 

Te autem saepe audio Hippocratis tui uerba cum admiratione referentem: g-Ei g-en 
g-ehn g-ho g-anthrohpos, g-ouk g-an g-ehlgeev g-algei g-de, g-ouk g-ara g-en g-esti. 
Ergo si homo non unum, nutriendus est non ex uno. Nam et deus omnium fabricator 
aerem quo circumfundimur et cuius spiramus haustu non simplicem habere uoluit 
qualitatem, ut aut frigidus sit semper aut caleat, sed nec continuae siccitati 
nec perpetuo eum addixit humori, quia una nos non poterat qualitate nutrire de 
permixtis quattuor fabricatos. Ver ergo calidum fecit et humectum, sicca est 
aestas et calida, auctumnus siccus et frigidus, hiems humida pariter et frigida 
est. Sic et elementa, quae sunt nostra principia, ex diuersitatibus et ipsa 
constant et nos nutriunt. Est enim ignis calidus et siccus, aer humectus et 
calidus, aqua similiter humecta sed frigida, terra frigida pariter et sicca. Cur 
ergo nos ad uniformem cibum redigis, cum nihil nec in nobis nec circa nos nec in 
his de quibus sumus uniforme sit? Quod autem acescere uel nonnumquam fumare in 
stomacho cibum uis adsignare uarietati, ut credamus, pronunties oportet aut 
semper eum qui uario cibo utitur haec pati aut numquam illum pati qui simplicem 
sumit. Si uero et qui mensa fruitur copiosa hoc uitium saepe non sentit, et qui 
se uno cibo afficit saepe sustinet quod accusas, cur hoc uarietati et non modo 
edacitati adsignas? Nam et de simplici auidus noxam patitur cruditatis, et in 
uario moderatus digestionis commodo fruitur. At, inquies, ipsa inmoderatio ex 
ciborum uarietate nascitur titillante gula et ad sumenda plura quam necesse est 
prouocante. Rursus ad ea quae iam dixi reuoluor, cruditates de modo non de 
qualitate prouenire. Modum uero seruat qui sui potens est et in mensa Sicula uel 
Asiana: excedit inpatiens, etsi solis oliuis aut olere uescatur. Et tam ille 
copiosus, si moderationem tenuit, sanitatis compos est, quam insanus fit ille 
cui merus sal cibus est, si hoc ipsum uoraciter inuaserit. Postremo si in his 
quae sumimus uarietatem noxiam putas, cur potionum remedia quae per os humanis 
uisceribus infunditis ex tam contrariis ac sibi repugnantibus mixta conponitis? 
Suco papaueris admiscetis euphorbium, mandragoram aliasque herbas conclamati 
frigoris pipere temperatis, sed nec menstruosis carnibus abstinetis inserentes 
poculis testiculos castrorum et uenenata corpora uiperarum, quibus admiscetis 
quicquid nutrit India, quicquid deuehitur herbarum quibus Creta generosa est. 
Cum ergo ad custodiam uitae hoc faciant remedia quod cibus, siquidem illa eam 
reuocent iste contineat, cur illis prouidere uarietatem laboras, istum squalori 
uniformitatis addicis? Post omnia in uoluptatem censura cothurnati sermoni 
inuectus es, tamquam uoluptas uirtuti semper inimica sit, et non cum in luxum 
spreta mediocritate prolapsa est. Quid enim agit ipse seruus non edendo nisi 
cogente fame nec potando praeter sitim nisi ut de utroque capiat uoluptatem? 
Ergo uoluptas non mox nomine ipso infamis est, sed fit modo utendi uel honesta 
uel arguenda. Parum est, si excusata sit et non etiam laudetur uoluptas. Nam 
cibus qui cum uoluptate sumitur desiderio tractus in uentrem reconditur patula 
expectatione rapientem, et dum animose fruitur, mox eum concoquit: quod non ex 
aequo cibis euenit quos nulla sui dulcedo commendat. Quid ergo accusas 
uarietatem quasi gulae irritamentum, cum salus sit hominis uigere adpetentiam, 
qua deficiente languescit et periculo fit propior? Nam sicut in mari 
gubernatores uento suo, etiamsi nimius sit, contrahendo in minorem modum uela 
praeteruolant, et flatum, cum est maior, coercent, sopitum uero excitare non 
possunt: ita et adpetentia, cum titillatur et crescit, rationis gubernaculo 
temperatur, si semel ceciderit, animal extinguitur. Si ergo cibo uiuimus et 
cibum adpetentia sola commendat, elaborandum nobis est commento uarietatis ut 
haec semper prouocetur, cum praesto sit ratio qua intra moderationis suae 
terminos temperetur. Memineritis tamen lepido me conuiuio adesse, non anxio: nec 
sic admitto uarietatem, ut luxum probem, ubi quaeruntur aestiuae niues et 
hibernae rosae, et, dum magis ostentui quam usui seruitur, siluarum secretum 
omne lustratur et peregrina maria sollicitantur. Ita enim fit ut, etiamsi 
sanitatem sumentium mediocritas obseruata non sauciet, ipse tamen luxus morum 
sit aegritudo. His fauorabiliter exceptis Disarius: Obsecutus es, inquit, 
Eustathi, dialecticae, ego medicinae. Qui uolet eligere sequenda usum consulat, 
et quid sit utilius sanitati experientia docebit. 
 
[7,6] VI. Vinum natura frigidum potius uideri quam calidum: et cur raro
feminae, senes cito inebrientur.

 Post haec Flauianus: Et alios quidem medicos idem dicentes semper audiui, uinum 
inter calida censendum, sed et nunc Eustathius, cum causas ebrietatis 
attingeret, praedicabat uini calorem. Mihi autem saepe hoc mecum reputanti uisa 
est uini natura frigori propior quam calori: et in medium profero quibus ad hoc 
aestimandum trahor, ut uestrum sit de mea aestimatione iudicium. Vinum, quantum 
mea fert opinio, sicut natura frigidum est, ita capax uel etiam adpetens fit 
caloris, cum calidis fuerit admotum. Nam et ferrum cum tactu sit frigidum,
 
g-psuchron g-d' g-hele g-chalkon g-odousin, 

si tamen solem pertulerit, concalescit, et calor aduena natiuum frigus expellit. 
Hoc utrum ita esse ratio persuadeat requiramus. Vinum aut potu interioribus 
conciliatur, aut fotu, ut superficiem curet, adhibetur. Cum infunditur cuti, 
quin frigidum sit nec medici infitias eunt: calidum tamen in interioribus 
praedicant, cum non tale descendat, sed admixtum calidis concalescat. Certe 
respondeant uolo, cur stomacho in lassitudinem degeneranti ad instaurandas 
constrictione uires offerant aegrescenti uinum, nisi frigore suo lassata cogeret 
et colligeret dissoluta? Et cum lasso, ut dixi, stomacho nihil adhibeant 
calidum, ne crescat ulterius lassitudo, a uini potu non prohibent, defectum in 
robur hac curatione mutantes. Dabo aliud indicium accidentis uino quam ingeniti 
caloris. Nam si quis aconitum nesciens hauserit, non nego haustu eum meri 
plurimi solere curari. Infusum enim uisceribus trahit ad se calorem et ueneno 
frigido quasi calidum iam repugnat. Si uero aconitum ipsum cum uino tritum potui 
datum sit, haurientem nulla curatio a morte defendit. Tunc enim uinum natura 
frigidum admixtione sui frigus auxit ueneni, nec in interioribus iam calescit, 
qui non liberum sed admixtum alii, immo in aliud uersum, descendit in uiscera. 
Sed et sudore nimio uel laxato uentre defessis uinum ingerunt, ut in utroque 
morbo constringat meatus. Insomnem medici frigidis oblinunt, modo papaueris suco 
modo mandragora uel similibus, in quibus est et uinum: nam uino somnus reduci 
solet, quod non nisi ingeniti frigoris testimonium est. Deinde omnia calida 
Venerem prouocant et semen excitant et generationi fauent, hausto autem mero 
plurimo fiunt uiri ad coitum pigriores: sed nec idoneum conceptioni serunt, qui 
uini nimietas, ut frigidi, facit semen exile uel debile. Hoc uero uel 
manifestissimam aestimationis meae habet adsertionem, quod quaecumque nimium 
algentibus, eadem contingunt ebriis. Fiunt enim tremuli graues pallidi, et saltu 
tumultuantis spiritus artus suos et membra quatiuntur: idem corporis torpor 
ambobus, eadem linguae titubatio: multis autem et morbus ille quem para/lusin 
Graeci uocant sic nimio uino ut multo algore contingit. Respicite etiam quae 
genera curationis adhibeantur ebriis. Nonne cubare sub multis operimentis 
iubentur, ut extinctus calor refoueatur? non et ad calida lauacra ducuntur? non 
illis unctionum tepore calor corporis excitatur? Postremo qui fiunt crebro ebrii 
cito senescunt: alii ante tempus conpetentis aetatis uel caluitio uel canitie 
insigniuntur, quae non nisi inopia caloris eueniunt. Quid aceto frigidius, quod 
culpatum uinum est? Solum enim hoc ex omnibus humoribus crescentem flammam 
uiolenter extinguit, dum per frigus suum calorem uincit elementi. Nec hoc 
praetereo, quod ex fructibus, arborum illi sunt frigidiores quorum sucus 
imitatur uini saporem, ut mala seu simplicia seu granata uel cytonia, quae 
cotonia uocat Cato. 

Haec ideo dixerim, quod me saepe mouit et exercuit mecum disputantem, quia in 
medium proferre uolui, quid de uino aestimauerim sentiendum. Ceterum 
consultationem mihi debitam non omitto. Te enim, Disari, conuenio, ut quaerendum 
mihi occurrit absoluas. Legisse apud philosophum Graecum memini (ni fallor, ille 
Aristoteles fuit in libro quem de ebrietate conposuit) mulieres raro in 
ebrietatem cadere, crebro senes: nec causam uel huius frequentiae uel illius 
raritatis adiecit. Et quia ad naturam corporum tota haec quaestio pertinet, quam 
nosse et industriae tuae et professionis officium est, uolo te causas rei quam 
ille sententiae loco dixit, si tamen philosopho adsentiris, aperire. Tum ille: 
Recte et hoc Aristoteles, ut cetera: nec possum non adsentiri uiro cuius 
inuentis nec ipsa natura dissentit. Mulieres, inquit, raro ebriantur, crebro 
senes. Rationis plena gemina ista sententia, et altera pendet ex altera. Nam cum 
didicerimus quid mulieres ab ebrietate defendat, iam tenemus quid senes ad hoc 
frequenter inpellat: contrariam enim sortita naturam sunt muliebre corpus et 
corpus senile. Mulier humectissimo est corpore. Docet hoc et leuitas cutis et 
splendor, docent praecipue adsiduae purgationes superfluo exonerantes corpus 
humore. Cum ergo epotum uinum in tam largum ceciderit humorem, uim suam perdit 
et fit dilutius, nec facile crebri sedem ferit fortitudine eius extincta. Sed et 
haec ratio iuuat sententiae ueritatem: Quod muliebre corpus crebris 
purgationibus deputatum pluribus consertum est foraminibus, ut pateat in meatus 
et uias praebeat humori in egestionis exitium confluenti, per haec foramina 
uapor uini celeriter euanescit. Contra senibus siccum corpus est, quod probat 
asperitas et squalor cutis. Unde et haec aetas ad flexum fit difficilior, quod 
est indicium siccitatis. Intra hos uinum nec patitur contrarietatem repugnantis 
humoris, et integra ui sua adhaeret corpori arido, et mox loca tenet quae sapere 
homini ministrant. Dura quoque esse senum corpora nulla dubitatio est: et ideo 
ipsi etiam naturales meatus in membris durioribus obserantur, et hausto uino 
exhalatio nulla contingit, sed totum ad ipsam sedem mentis ascendit. Hinc fit ut 
et sani senes malis ebriorum laborent, tremore membrorum, linguae titubantia, 
abundantia loquendi, iracundiae concitatione: quibus tam subiacent iuuenes ebrii 
quam senes sobrii. Si ergo leuem pertulerint inpulsum uini, non accipiunt haec 
mala, sed incitant quibus aetatis ratione iam capti sunt. 
 
[7,7] VII. Feminis frigidiorne sit natura quam uiris an calidior.
Et cur mustum non inebriet.

 Probata omnibus Disarii disputatione subiecit Symmachus: Ut spectata est tota 
ratio quam de muliebris ebrietatis raritate Disarius inuenitur, ita unum ab eo 
praetermissum est, nimio frigore quod in earum corpore est frigescere haustum 
uinum, et ita debilitari, ut uis eius quae elanguit nullum possit calorem, de 
quo nascitur ebrietas, excitare. Ad haec Horus: Tu uero, Symmache, frustra 
opinaris frigidam mulierum esse naturam, quam ego calidiorem uirili, si tibi 
uolenti erit, facile probabo. Humor naturalis in corpore, quando aetas transit 
pueritiam, fit durior et acuitur in pilos. Ideo tunc et pubes et genae et aliae 
partes corporis uestiuntur. Sed in muliebri corpore hunc humorem calore siccante 
fit inopia pilorum, et ideo in corpore sexus huius manet continuus splendor et 
leuitas. Est et hoc in illis indicium caloris, abundantia sanguinis, cuius 
natura feruor est: qui ne urat corpus, si insidat, crebra purgatione 
subtrahitur. Quis ergo dicat frigidas, quas nemo potest negare plenas caloris, 
quis sanguinis plenae sunt? Deinde, licet urendi corpora defunctorum usus nostro 
seculo nullus sit, lectio tamen docet eo tempore quo igni dari honor mortuis 
habebatur, si quando usu uenisset, ut plura corpora simul incenderentur, solitos 
fuisse funerum ministros denis uirorum corporibus adicere singula muliebria: et 
unius adiutu, quasi natura flammei et ideo celeriter ardentis, cetera 
flagrabant. Ita nec ueteribus calor mulierum habebatur incognitus. Nec hoc 
tacebo, quod, cum calor semper generationis causa sit, feminae ideo celerius 
quam pueri fiunt idoneae ad generandum, qui calent amplius. Nam et secundum iura 
publica duodecimus annus in femina et quartus decimus in puero definit 
pubertatis aetatem. Quid plura? nonne uidemus mulieres, quando nimium frigus 
est, mediocri ueste contentas nec ita operimentis plurimis inuolutas, ut uiri 
solent, scilicet naturali calore contra frigus quod aer ingerit repugnante? Ad 
haec renidens Symmachus: Bene, inquit, Horus noster temptat uideri orator ex 
Cynico, qui in contrarium uertit sensus quibus potest muliebris corporis frigus 
probari. Nam quod pilis, ut uiri, non obsidentur, inopia caloris est. Calor est 
enim qui pilos creat, unde et eunuchis desunt, quorum naturam nullus negauerit 
frigidiorem uiris: sed et in corpore humano illae partes maxime uestiuntur, 
quibus amplius inest caloris. Leue autem est mulierum corpus quasi naturali 
frigore densetum: comitatur enim algorem densitas, leuitas densitatem. Quod uero 
saepe purgantur, non multi sed uitiosi humoris indicium est. Indigestum est enim 
et crudum quod egeritur, et quasi infirmum effluit, nec habet sedem, sed natura 
quasi noxium et magis frigidum pellitur. Quod maxime probatur, quia mulieribus, 
cum purgantur, etiam algere contingit: unde intellegitur frigidum esse quod 
effluit, et ideo in uiuo corpore non manere quasi inopia caloris extinctum. Quod 
muliebre corpus iuuabat ardentes uiros, non caloris erat sed pinguis carnis et 
oleo similioris, quod non in illis contingeret ex calore. Quod cito ammonentur 
generationis, non nimii caloris sed naturae infirmioris est: ut exilia poma 
celerius maturescunt, robusta serius. Sed si uis intellegere in generatione 
ueram rationem caloris, considera uiros longe diutius perseuerare in generando 
quam mulieres in pariendo: et haec tibi sit indubitata probatio in utroque sexu 
uel frigoris uel caloris. Nam uis eadem in frigidiore corpore celerius 
extinguitur, in calidiore diutius perseuerat. Quod frigus aeris tolerabilius 
uiris ferunt, facit hoc suum frigus: similibus enim similia gaudent. Ideo ne 
corpus earum frigus horreat facit consuetudo naturae quam sortitae sunt 
frigidiorem. 

Sed de his singuli, ut uolunt, iudicent. Ego uero ad sortem uenio consulendi, et 
quod scitu dignum aestimo, ab eodem Disario quaero et mihi usque ad affectum 
nimium amico et cum in ceteris tum in his optime docto. Nuper in Tusculano meo 
fui, cum uindemiales fructus pro annua sollemnitate legerentur. Erat uidere 
permixtos rusticis seruos haurire uel de expresso uel de sponte fluente mustum, 
nec tamen ebrietate capi. Quod in illis praecipue admirabar, quos inpelli ad 
insaniam paruo uino noueram. Quaero, quae ratio de musto ebrietatem aut tardam 
fieri faciat aut nullam? Ad haec Disarius: Omne quod dulce est cito satiat, nec 
diuturnam desiderii sui fidem tenet, sed in locum satietatis succedit horror. In 
musto autem sola dulcedo est, suauitas nulla. Nam uinum cum in infantia est, 
dulce, cum pubescit, magis suaue quam dulce est. Esse autem harum duarum rerum 
distantiam certe Homerus testis est, qui ait: 

g-Meliti g-glukeroh g-kai g-hehdei g-oinoh. 

Vocauit enim mel dulce et uinum suaue. Mustum igitur cum necdum suaue est, sed 
tantummodo dulce, horrore quodam tantum sumi de se non patitur quantum sufficiat 
ebrietati. Addo aliud, naturali ratione ebrietati dulcedinem repugnare, adeo ut 
medici eos qui usque ad periculum distenduntur uino plurimo cogant uomere: et 
post uomitum contra fumum uini qui remansit in uenis panem offerunt melle 
inlitum, et ita hominem ab ebrietatis malo dulcedo defendit. Ideo ergo non 
inebriat mustum in quo est sola dulcedo. Sed et hoc de idonea ratione descendit, 
quod mustum graue est, et flatus et aquae permixtione et pondere suo cito in 
intestina delabitur ac profluit, nec manet in locis obnoxiis ebrietati: delapsum 
uero relinquit sine dubio in homine ambas qualitates naturae suae, quarum altera 
in flatu altera in aquae substantia est. Sed flatus quidem quasi aeque 
ponderosus in ima delabitur, aquae uero qualitas non solum ipsa non inpellit in 
insaniam, sed et, si qua uinalis fortitudo in homine resedit, hanc diluit et 
extinguit. Inesse autem aquam musto uel hinc docetur, quod, cum in uetustatem 
procedit, fit mensura minus sed acrius fortitudine, quia exhalata aqua qua 
molliebatur remanet uini sola natura cum fortitudine sua libera, nulla diluti 
humoris permixtione mollita. 
 
[7,8] VIII. De facilitate uel difficultate digestionis quorundam ciborum:
deque aliis quibusdam quaestiunculis oppido quam argutis.

 Post haec Furius Albinus: Ego quoque pro uirili portione Disarium nostrum 
inexercitum non relinquo. Dicas, quaeso, quae causa difficile digestu facit 
isicium, quod ab insectione insicium dictum amissione n littera postea quod nunc 
habet nomen optinuit, cum multum in eo digestionem futuram iuuerit tritura tam 
diligens et quicquid graue erat carnis absumpserit consummationemque eius multa 
ex parte confecerit. Et Disarius: Inde hoc genus cibi difficile digeritur, unde 
putas ei digestionem ante prouisam. Leuitas enim quam tritura praestitit facit 
ut innatet udo cibo quem in medio uentris inuenerit, nec adhaereat cuti uentris 
de cuius calore digestio promouetur. Sic et mox tritum atque formatum cum in 
aquam coicitur, natat. Ex quo intellegitur quod idem faciens in uentris humore 
subducit se digestionis necessitati et tam sero illic coquitur quam tardius 
conficiuntur quae uapore aquae quam quae igne soluuntur. Deinde, dum instantius 
teritur, multus ei flatus inuoluitur, qui prius in uentre consumendus est, ut 
tum demum conficiatur quod remansit de carne iam liberum. 
Hoc quoque scire haueo, Furius inquit, quae faciat causa nonnullos carnes 
ualidiores facilius digerere quam tenues? Nam cum cito coquant offas bubulas, in 
asperis piscibus concoquendis laborant. In his, Disarius ait, huius rei auctor 
est nimia in homine uis caloris: quae si idoneam materiam suscipit, libere 
congreditur et cito eam in concertatione consumit, leuem modo praeterit ut 
latentem, modo in cinerem potius quam in sucum uertit: ut ingentia robora in 
carbonum frusta lucentia igne uertuntur, paleae si in ignem ceciderint, mox 
solum de eis cinerem restat uideri. Habes et hoc exemplum non dissonum, quod 
potentior mola ampliora grana confringit, integra illa quae sunt minutiora 
transmittit: uento nimio abies aut quercus auellitur, cannam nulla facile 
frangit procella. 

Cumque Furius delectatus enarrantis ingenio plura uellet interrogare, Caecina se 
Albinus obiecit: Mihi quoque desiderium est habendi paulipser negotii cum tam 
facunda Disarii doctrina. Dic, oro te, quae facit causa, ut sinapi et piper, si 
adposita cuti fuerint, uulnus excitent et loca perforent, deuorata uero nullam 
uentris corpori inferant laesionem? Et Disarius: Species, inquit, et acres et 
calidae superficiem cui adponuntur exulcerant, quia integra uirtute sua sine 
alterius rei admixtione utuntur ad noxam: sed si in uentrem receptae sint, 
soluitur uis earum uentralis humoris alluuione, qua fiunt dilutiores: deinde 
prius uertuntur in sucum uentris calore quam ut integrae possint nocere. 
Caecina subiecit: Dum de calore loquimur, ammoneor rei quam semper quaesitu 
dignam putaui, cur in Aegypto, quae regionum aliarum calidissima est, uinum non 
calida sed, paene dixerim, frigida uirtute nascatur? Ad hoc Disarius: Usu tibi, 
Albine, compertum est aquas quae uel de altis puteis uel de fontibus hauriuntur 
fumare hieme, aestate frigescere. Quod fit non alia de causa nisi quod aere qui 
nobis circumfusus est propter temporis rationem calente frigus in terrarum ima 
demergitur et aquas inficit quarum in imo est scaturigo: et contra, cum aer 
hiemem praefert, calor in inferiora demergens aquis in imo nascentibus dat 
uaporem. Quod ergo ubique alternatur uarietate temporis, hoc in Aegypto semper 
est, cuius aer semper est in calore. Frigus enim ima petens uitium radicibus 
inuoluitur et talem dat qualitatem suco inde nascenti. Ideo regionis calidae 
uina calore caruerunt. 

Tractatus noster, Albinus inquit, semel ingressus calorem non facile alio 
digreditur. Dicas ergo uolo, cur qui in aquam descendit calidam, si senon 
mouerit, minus uritur, sed si agitatu suo aquam mouerit, maiorem sentit calorem, 
et totiens aqua urit amplius quotiens nouus ei motus accesserit? Et Disarius: 
Calida, inquit, quae adhaeserit nostro corpori mox praebet tactum sui 
mansuetiorem, uel quia cuti adsueuit uel quia frigus accepit a nobis: motus uero 
aquam nouam semper ac nouam corpori adplicat: et cessante adsuetudine, de qua 
paulo ante diximus, semper nouitas auget sensum caloris. 
Cur ergo, Albinus ait, aestate cum aer calidus flabro mouetur, non calorem sed 
frigus adquirit? Eadem enim ratione et in hoc feruorem deberet motus augere. Non 
eadem ratio, Disarius inquit, in aquae et aeris calore. Illa enim corporis 
solidioris est, et crassa materies cum mouetur, integra ui sua superficiem cui 
admouetur inuadit, aer motu in uentum soluitur et liquidior se factus agitatu 
flatus efficitur: porro ut flatus illud remouet quod circumfusum nobis erat: 
erat autem circa nos calor: remoto igitur per flatum calore restat ut aduenam 
sensum frigoris praestet agitatus. 
 
[7,9] IX. Cur se in orbem rotantes patiantur uertiginem capitis.
Et quomodo cerebrum ipsum sensus expers, sensus tamen in ceteris membris
gubernet. Ibique obiter, quae partes humani corporis sensu careant.

 Interpellat Euangelus pergentem consultationem et: Exercebo, inquit, Disarium 
nostrum, si tamen minutis illis suis et rorantibus responsionibus satisfaciet 
consulenti. Dic, Disari, cur qui ita se uertunt ut saepe in orbem rotentur et 
uertiginem capitis et obscuritatem patiuntur oculorum, postremo, si 
perseuerauerint, ruunt, cum nullus alius motus corporis hanc ingerat 
necessitatem? Ad haec Disarius: Septem, inquit, corporei motus sunt: aut enim 
accedit priorsum aut retrorsum recedit aut in dexteram laeuamue diuertitur aut 
sursum promouet aut deorsum aut orbiculatim rotatur. Ex his septem motibus unus 
tantum in diuinis corporibus inuenitur, sphaeralem dico, quo mouetur caelum, quo 
sidera, quo cetera mouentur elementa. Terrenis animalibus illi sex praecipue 
familiares sunt, sed nonnumquam adhibetur et septimus. Sed sex illi ut directi 
ita et innoxii, septimus, id est qui gyros efficit, crebro conuersu turbat et 
humoribus capitis inuoluit spiramentum quod animam cerebro quasi omnes sensus 
corporis gubernanti ministrat. Hoc est autem spiramentum quod ambiens cerebrum 
singulis sensibus uim suam praestat, hoc est quod neruis et musculis corporis 
fortitudinem praebet. Ergo uertigine turbatum et simul agitatis humoribus 
oppressum languescit et ministerium suum deserit. Inde fit his qui raptantur in 
gyros hebetior auditus, uisus obscurior. Postremo neruis et musculis nullam ab 
eo uirtutem quasi deficiente sumentibus totum corpus, quod iis sustinetur et in 
robur erigitur, desertum iam fulcimentis suis labitur in ruinam. Sed contra haec 
omnia consuetudo, quam secundam naturam pronuntiauit usus, illos iuuat qui in 
tali motu saepe uersantur. Spiramentum enim cerebri, quod paulo ante diximus, 
adsuetum rei iam non sibi nouae non pauescit hunc motum nec ministeria sua 
deserit. Ideo consuetis etiam iste agitatus innoxius est. Et Euangelus: 
Inretitum te iam, Disari, teneo, et si uere opinor, nusquam hodie effugies. Et 
alios enim in arte tibi socios et ipsum te audiui saepe dicentem cerebro non 
inesse sensum, sed ut ossa, ut dentes, ut capillos, ita et cerebrum esse sine 
sensu. Verumne est haec uos dicere solitos, an ut falsum refelles? Verum, ait 
ille. Ecce iam clausus es. Ut enim concedam tibi praeter capillos in homine 
aliquid esse sine sensu, quod non facile persuasu est, tamen cur sensus omnes 
paulo ante dixisti a cerebro ministrari, cum cerebro non inesse sensum ipse 
fatearis? Potestne excusare huius contrarietatis ausum uel uestri oris nota 
uolubilitas? Et Disarius renidens: Retia quibus me inuolutum tenes nimis rara 
sunt, nimis patula: ecce me, Euangele, sine nisu inde exemptum uidebis. Opus 
naturae est ut sensum uel nimium sicca uel nimium humecta non capiant. Ossa 
dentes cum unguibus et capillis nimia siccitate ita denseta sunt ut penetrabilia 
non sint effectui animae qui sensum ministrat: adeps medulla et cerebrum ita in 
humore atque mollitie sunt ut eundem effectum animae quem siccitas illa non 
recipit mollities ista non teneat. Ideo tam dentibus unguibus ossibus et 
capillis quam adipi medullis et cerebro sensus inesse non potuit. Et sicut 
sectio capillorum nihil doloris ingerit, ita, si secetur uel dens uel os seu 
adeps seu cerebrum seu medulla, aberit omnis sensus doloris. Sed uidemus, 
inquies, tormentis affici quibus sectantur ossa, torqueri homines et dolore 
dentium. Hoc uerum esse quis abneget? Sed, ut os secetur, omentum quod inpositum 
est ossi cruciatum, dum sectionem patitur, inportat: quod cum medici manus 
transiit, os iam cum medulla quam continet habet indolentiam sectionis similem 
capillorum. Et cum dentium dolor est, non os dentis in sensu est, sed caro quae 
continet dentem. Nam et unguis quantus extra carnem crescendo pergit sine sensus 
secatur: qui carni adhaeret iam facit, si secetur, dolorem non suo sed sedis 
suae corpore. Sicut capillus, dum superior secatur, nescit dolorem: si 
auellatur, sensum accipit a carne quam deserit. Et cerebrum, quod tactu sui 
hominem uel torquet uel frequenter interimit, non suo sensu sed uestitus sui, id 
est omenti, hunc inportat dolorem. Ergo diximus quae in homine sine sensu sint, 
et quae hoc causa faciat indicatum est. Reliqua pars debiti mei de eo est, cur 
cerebrum, cum sensum non habeat, sensus gubernet. Sed de hoc quoque temptabo si 
potero esse soluendo. Sensus, de quibus loquimur, quinque sunt: uisus auditus 
odoratus gustus et tactus. Hi aut corporei sunt aut circa corpus, solisque sunt 
caducis corporibus familiares. Nulli enim diuino corpori sensus inest, anima 
uero omni corpore, uel si diuinum sit, ipsa diuinior est: efrgo si dignitas 
diuinorum corporum sensum dedignatur quasi aptum caducis, multo magis anima 
maiores est maiestatis quam ut sensu egeat. Ut autem homo constet et uiuum 
animal sit anima praestat, quae corpus inluminat. Porro inluminat inhabitando, 
et habitatio eius in cerebro est. Sphaeralis enim natura et ad nos de alto 
ueniens partem in homine et altam et sphaeralem tenuit et quae sensu careat, qui 
non est animae necessarius. Sed quia necessarius animali est, locat in cauernis 
cerebri spiramentum de effectibus suis: cuius spiramenti natura haec est ut 
sensus et ingerat et gubernet. De his ergo cauernis quas uentres cerebri nostra 
uocauit antiquitas nascuntur neruorum septem g-suzugiai. Cui rei nomen quod ipse 
uoles Latinum facito: nos enim g-suzugian neruorum uocamus, cum bini nerui 
pariter emergunt et in locum certum desinunt. Septem igitur neruorum g-suzugiai 
de cerebri uentre nascentes uicem inplent fistularum, spiramentum sensificum ad 
sua quaeque loca naturali lege ducentes, ut sensum uicinis et longe positis 
membris animalis infundant. Prima igitur g-suzugia neruorum talium petit oculos, 
et dat illis agnitionem specierum et discretionem colorum: secunda in aures se 
diffundit, per quam eis innascitur notitia sonorum: tertia naribus inseritur, 
uim ministrans odorandi: quarta palatum tenet, quo de gustatibus iudicatur: 
quinta ui sua omne corpus inplet, omnis enim pars corporis mollia et aspera, 
frigida et calida discernit. Sexta de cerebro means stomachum petit, cui maxime 
sensus esse est necessarius, ut quae desunt adpetat, superflua respuat, et in 
homine sobrio se ipse moderetur. Septima g-suzugia neruorum infundit sensum 
spinali medullae, quae hoc est animali quod est naui carina, et adeo usu aut 
dignitate praecipua est ut longum cerebrum a medicis sit uocata. Ex hac denique, 
ut ex cerebro, diuersi nascuntur meatus uirtutem tribus animae propositis 
ministrantes. Tria sunt enim, quae ex animae prouidentia accipit corpus 
animalis: ut uiuat, ut decore uiuat, et ut inmortalitas illi successione 
quaeratur. His tribus propositis, ut dixi, animae per spinalem medullam 
praebetur effectus. Nam cordi et iecori et spirandi ministeriis, quae omnia ad 
uiuendum pertinet, uires de spinalibus quos dixi meatibus ministrantur: neruis 
etiam manuum pedum aliarumue partium, per quas decore uiuitur, uirtus inde 
praestatur: et ut ex his successio procuretur, nerui ex eadem spinali medulla 
pudendis et matrici, ut suum opus inpleant, ministrantur. Ita nulla in homine 
pars corporis sine spiramento quod in uentre cerebri locatum est et sine 
spinalis medullae beneficio constat. Sic ergo fit ut, cum ipsum cerebrum sensu 
careat, sensus tamen a cerebro in omne corpus proficiscatur. Euge, Graeculus 
noster, Euangelus ait, tam plane nobis ostendit res opertu naturae tectas, ut 
quicquid sermo descripsit oculis uidere uideamur. Sed Eustathio iam cedo, cui 
praecipui consulendi locum. Eustathius: Modo uel uir omnium disertissimus 
Eusebius uel quicunque uolent alii ad exercitum consultationis accedant, nos 
postea liberiore otio congrediemur. 
 
[7,10] X. Qui fiat, ut caluitium pariter atque canities anteriores capitis
partes primum inuadant. Deinde, cur feminis atque eunuchis uox sit, 
quam uiris, exilior?

 Ergo, ait Eusebius, habendus mihi sermo est, Disari, tecum de aetate cuius 
ianuam iam paene ambo pulsamus. Homerus, cum senes g-poliokrotaphous uocat, 
quaero, utrum ex parte poetico more totum caput significare uelit, an ex aliqua 
ratione canos huic praecipue parti capitis adsignet? Et Disarius: Et hoc diuinus 
ille uates prudenter, ut cetera. Nam pars anterior capitis humidior occipitio 
est, et inde crebro solet incipere canities. Et si pars anterior, ait ille, 
humidior est, cur caluitium patitur, quod non nisi ex siccitate contingit? 
Oportuna, inquit Disarius, obiectio, sed ratio non obscura est. Partes enim 
priores capitis fecit natura rariores, ut quicquid superflui aut fumei flatus 
circa cerebrum fuerit euanescat per plures meatus: unde uidemus in siccis 
defunctorum capitibus uelut quasdam suturas quibus hemisphaeria, ut ita dixerim, 
capitis alligantur. Quibus igitur illi meatus fuerint ampliores, humorem 
siccitate mutant et ideo tardius canescunt, sed non caluitio carent. Si ergo 
siccitas caluos efficit, et posteriora capitis sicciora esse dixisti, cur caluum 
occipitium numquam uidemus? Ille respondit: Siccitas occipitii non ex uitio sed 
ex natura est: ideo omnibus sicca sunt occipitia. Ex illa autem siccitate 
caluitium nascitur quae per malam temperiem, quam Graeci g-duskrasian solent 
uocare, contingit. Unde capillos crispi, quia ita temperati sunt ut capite 
sicciore sint, tarde canescunt, cito in caluitium transeunt: contra qui capillo 
sunt rariore non eo facile nudantur nutriente humore, quod g-phlegma uocitatur, 
sed fit illis cita canities: nam ideo albi sunt cani, quia colorem humoris quo 
nutriuntur imitantur. Si ergo senibus abundantia humoris capillos in canitiem 
tinguit; cur senecta opinionem exactae siccitatis accepit? Quia senecta, inquit 
ille, extincto per uetustatem naturali calore fit frigida, et ex illo frigore 
gelidi et superflui nascuntur humores. Ceterum liquor uitalis longaeuitate 
siccatus est: inde senecta sicca est inopia naturalis humoris, humecta est 
abundantia uitiosi ex frigore procreati. Hinc est quod et uigiliis aetas grauior 
afficitur, quia somnus, qui maxime ex humore contingit, de naturali nascitur: 
sicut est multus in infantia, quae humida est abundantia non superflui sed 
naturalis humoris. Eadem ratio est quae pueritiam canescere non patitur, cum sit 
humectissima, quia non ex frigore nato phlegmate humida est, sed illo naturali 
et uitali humore nutritur. Ille enim humor, qui aut de aetatis frigore nascitur 
aut cuiuslibet uitiositatis occasione contrahitur ut superfluus ita et noxius 
est. Hunc uidemus in feminis, nisi crebro egeratur, extrema minitantem: hunc in 
eunuchis debilitatem tibiis ingerentem, quarum ossa quasi semper in superfluo 
humore natantia naturali uigore caruerunt et ideo facile intorquentur, dum 
pondus superpositi corporis ferre non possunt, sicut canna pondere sibi inposito 
curuatur. Et Eusebius: Quoniam nos a senectute usque ad eunuchos traxit 
superflui humoris disputatio, dicas uolo, cur ita acutae uocis sint ut saepe 
mulier an eunuchus loquatur, nisi uideas, ignores? Id quoque facere superflui 
humoris abundantiam ille respondit. Ipse enim g-arthehrian, per quam sonus uocis 
ascendit, efficiens crassiorem angustat uocis meatum: et ideo uel feminis uel 
eunuchis uox acuta est, uiris grauis, quibus uocis transitus habet liberum et ex 
integror patentem meatum. Nasci autem in eunuchis et in feminis ex pari frigore 
parem paene inportuni humoris abundantiam etiam hinc liquet, quod utrumque 
corpus saepe pinguescit: certe ubera prope similiter utrique grandescunt. 
 
[7,11] XI. Cur ii, quos pudet, aut qui gaudent, rubescant: at metuentes pallor inuadat.

 His dictis cum ad interrogandum ordo Seruium iam uocaret, naturali pressus ille 
uerecundia usque ad proditionem coloris erubuit. Et Disarius: Age, Serui non 
solum adolescentium qui tibi aequaeui sunt sed senum quoque omnium doctissime, 
commascula frontem, et sequestrata uerecundia, quam in te facies rubore indicat 
confer nobiscum libere quod occurrerit, interrogationibus tuis non minus 
doctrinae collaturus quam si aliis consulentibus ipse respondeas. Cumque diutule 
tacentem crebris ille hortatibus excitaret: Hoc, inquit Seruius, ex te quaero, 
quod mihi contigisse dixisti, quae faciat causa, ut rubor corpori ex animi 
pudore nascatur? Et ille: Natura, inquit, cum quid ei occurrit honesto pudore 
dignum, imum petendo penetrat sanguinem, quo commoto atque diffuso cutis 
tinguitur, et inde nascitur rubor. Dicunt etiam physici quod natura pudore tacta 
ita sanguinem ante se pro uelamento tendat ut uidemus quemque erubescentem manum 
sibi ante faciem frequenter opponere. Nec dubitare de his poteris, cum nihil 
aliud sit rubor nisi color sanguinis. Addit Seruius: Et qui gaudent cur 
rubescunt? Et Disarius: Gaudium, inquit, extrinsecus contingit: ad hoc animoso 
occursu natura festinat, quam sanguis comitando quasi alacritate integritatis 
suae compotem tinguit cutem, et inde similis color nascitur. Idem refert: Contra 
qui metuunt qua ratione pallescunt? Nec hoc, Disarius ait, in occulto est: 
natura enim, cum quid de extrinsecus contingentibus metuit, in altum tota 
demergitur: sicut nos quoque, cum timemus, latebras et loca nos occulentia 
quaerimus. Ergo tota descendens, ut lateat, trahit secum sanguinem, quo uelut 
curru semper uehitur. Hoc demerso humor dilutior cuti remanet, et inde 
pallescit. Ideo timentes et tremunt, qui uirtus animae introrsum fugiens neruos 
relinquit quibus tenebatur fortitudo membrorum, et inde saltu timoris agitantur. 
Hinc et laxamentum uentris comitatur timorem, quia musculi quibus claudebantur 
retrimentorum meatus fugientis introrsum animae uirtute deserti laxeant uincula 
quibus retrimenta usque ad digestionis oportunitatem continebantur. Seruius his 
dictis uenerabiliter adsensus obticuit. 
 
[7,12] XII. De quaestionibus quindecim, Disario ab Auieno propositis.

 Tunc Auienus: Quia me ordo, ait, ad similitudinem consultationis adplicat, 
reducendus mihi est ad conuiuium sermo qui longius a mensa iam fuerat euagatus 
et ad alias transierat quaestiones. Saepe adposita salita carne, quam laridum 
uocamus, ut opinor quasi large aridum, quaerere mecum ipse constitui, qua 
ratione carnem ad diuturnitatem usus admixtio salis seruet. Hoc licet aestimare 
mecum possim, malo tamen ab eo qui corporibus curat certior fieri. Et Disarius: 
Omne corpus suapte natura dissolubile et marcidum est et, nisi quodam uinculo 
contineatur, facile defluit. Continetur autem, quamdiu inest anima, 
reciprocatione aeris, qua uegetantur conceptacula spiritus, dum semper nouo 
spirandi nutriuntur alimento. Hoc cessante per animae discessum membra 
marcescunt, et omne pondere suo conflictum corpus obteritur: tum sanguis etiam, 
qui, quamdiu fuit compos caloris, dabat membris uigorem, calore discedente 
uersus in saniem non manet intra uenas, sed foras exprimitur: atque ita laxatis 
spiramentis effluit tabes faeculenta. Id fieri sal admixtus corpori prohibet. 
Est enim natura siccus et calidus, et fluxum quidem corporis calore contrahit, 
humorem uero siccitate uel coercet uel exorbet. Certe humorem sale differri siue 
consumi fit hinc cognitu facile, quod, si duos panes pari magnitudine feceris, 
unum sale aspersum, sine sale alterum, inuenies indigentem salis pondere 
propensiorem, scilicet humore in eo per salis penuriam permanente. Et hoc a 
Disario meo quaesitum uolo, cur defaecatum uinum ualidius sit uiribus, sed 
infirmius ad permanendum, et tam bibentem cito permouet quam ipsum, si manserit, 
facile mutatur? Quod cito, inquit Disarius, permouet, haec ratio est, quia tanto 
penetrabilius efficacior in uenas bibentis quanto fit liquidius faece purgata. 
Ideo autem facile mutatur, quod nullo firmamento nixum undique sui ad noxam 
patet. Faex enim uino sustinendo et alendo et uiribus sufficiendis quasi radix 
eius est. Et hoc quaero, Auienus ait: Cur faex in imo subsidit omnium nisi 
mellis: mel solum est quod in summum faecem expuat? Ad hoc Disarius: Faecis 
materia ut spissa atque terrena ceteris laticibus pondere praestat, melle 
uincitur. Ideo in illis grauitate deuergens ad fundum decidit, in melle uero ut 
leuior de loco uicta sursum pellitur. Quoniam ex his quae dicta sunt ingerunt se 
similes quaestiones: Cur, Disari, ita mel et uinum diuersis aetatibus habentur 
optima, mel quod recentissimum, uinum quod uetustissimum? unde est et illud 
prouerbium quo utuntur gulones: Mulsum quod probe temperes miscendum esse nouo 
Hymettio et uetulo Falerno. Propterea, inquit ille, quia inter se ingenio 
diuersa sunt. Vini enim natura humida est, mellis arida. Si dicto meo 
addubitaueris, medicinae contemplator effectum. Nam quae udanda sunt corporis 
uino fouentur, quae siccanda sunt melle deterguntur. Igitur longinquitate 
temporis de utroque aliquid exorbente uinum meracius fit, mel aridius: et ita 
mel suco priuatur ut uinum aqua liberatur. Nec hoc quod sequitur dissimile 
quaesitis est: Cur, si uas uini atque olei diutule semiplena custodias, uinum 
ferme in acorem corrumpitur, oleo contra sapor suauior conciliatur? Utrumque, 
Disarius ait, uerum est. In illud enim uacuum quod superne liquido caret aer 
aduena incidit, qui tenuissimum quemque humorem elicit et exorbet: eo siccato 
uinum quasi spoliatum uiribus, prout ingenio imbecillum aut ualidum fuit, uel 
acore exasperatur uel austeritate restringitur, oleum autem superfluo humore 
siccato, uelut mucore qui in eo latuit absterso, acquirit nouam suauitatem 
saporis. Rursus ait Auienus: Hesiodus, cum ad medium dolii peruentum est, 
conpercendum, et ceteris eius partibus ad satietatem dicit abutendum, optimum 
uinum sine dubio significans quod in dolii medietate consisteret. Sed et hoc usu 
probatum est, in oleo optimum esse quod supernatat, in melle quod in imo est. 
Quaero igitur cur oleum quod in summo est, uinum quod in medio, mel quod in 
fundo, optima esse credantur? Nec cunctatus Disarius ait: Mel quod optimum est 
reliquo ponderosius est, in uase igitur mellis pars quae in imo est utique 
praestat pondere, et ideo supernante pretiosior est: contra in uase uini pars 
inferior admixtione faecis non modo turbulenta sed et sapore deterior est, pars 
uero summa aeris uicinia corrumpitur, cuius admixtione fit dilutior. Unde 
agricolae dolia, non contenti sub tecto reposuisse, defodiunt et operimentis 
extrinsecus inlitis muniunt remouentes in quantum fieri potest a uino aeris 
contagionem, a quo tam manifeste laeditur ut uix se tueatur in uase pleno et 
ideo aeri minus peruio. Ceterum si inde hauseris et locum aeris admixtioni 
patefeceris, reliquum quod remansit omne corrumpitur. Media igitur pars quantum 
a confinio summi utriusque tantum a noxa remota est quasi nec turbulenta nec 
diluta. Adiecit Auienus: Cur eadem potio meracior uidetur ieiuno quam ei qui 
cibum sumpsit? Et ille: Venas inedia uacuefacit, saturitas obstruit. Igitur cum 
potio per inanitatem penitus influit, quia non obtusas cibo uenas inuenit neque 
fit admixtione dilutior, et per uacuum means gustatu fortiore sentitur. Hoc 
quoque sciendum mihi est, Auienus ait: Cur qui esuriens biberit aliquantulum 
famem subleuat, qui uero sitiens cibum sumpserit non solum non domat sitim sed 
magis magisque cupidinem potus accendit? Nota est, inquit Disarius, causa. Nam 
liquori quidem nihil officit quin sumptus ad omnes corporis partes quoquo uersus 
permanet et uenas conpleat, et ideo inedia quae inanitatem fecerat accepto potus 
remedio quasi iam non in totum uacua recreatur: cibatus uero, utpote concretior 
et grandior, in uenas non nisi paulatim confectus admittitur; ideo sitim quam 
repperit nullo solatio subleuat, immo quicquid foris humoris nactus est exorbet, 
et inde penuria eius, quae sitis uocatur, augetur. Nec hoc mihi, Auienus ait, 
ignoratum relinquo: Cur maior uoluptas est, cum sitis potu extinguitur, quam cum 
fames sedatur cibo? Et Disarius: Ex praedictis hoc quoque licet. Nam potionis 
totus haustus in omne corpus simul penetrat et omnium partium sensus facit unam 
maximam et sensibilem uoluptatem: cibus autem exiguo subministratu paulatim 
penuriam consolatur; ideo uoluptas eius multifariam comminuitur. Hoc quoque, si 
uidetur, addo quaesitis: Cur qui auidius uorant facilius satias capit quam qui 
eadem quietius ederint? Breuis est, inquit, illa responsio. Nam ubi auide 
deuoretur, tunc multus aer cum edulibus infertur propter hiantium rictus et 
crebritatem respirandi; igitur ubi aer uenas conpleuit, ad obiciendum fastidium 
pro cibo pensatur. Ni molestus tibi sum, Disari, patere plus nimio ex discendi 
cupidine garrientem, et dicas, quaeso, cur edulia satis calida facilius 
conprimimus ore quam manu sustinemus, et si quid eorum plus feruet quam ut 
diutius mandi possit, illico deuoramus, et tamen aluus non perniciose uritur? Et 
ille: Intestinus calor qui in aluo est, quasi multo maior uehementiorque, 
quicquid calidum accipit magnitudine sua circumuenit ac debilitat. Ideo 
praestat, si quid ori feruidum admoueris, non, ut quidam faciunt, hiare, ne nouo 
spiritu feruori uires ministres, sed paulisper labra conprimere, ut maior calor, 
qui de uentre etiam ori opitulatur, conprimat minorem calorem. Manus autem, ut 
rem feruidam ferre possit, nullo proprio iuuatur calore. Iamdudum, inquit 
Auienus, nosse haueo, cur aqua quae obsita globis niuium perducitur ad niualem 
rigorem minus in potu noxia est, quam ex ipsa niue aqua resoluta? Scimus enim 
quot quantaeque noxae epoto niuis humore nascantur. Et Disarius: Addo aliquid a 
te quaesitis. Aqua enim ex niue resoluta, etiamsi igne calefiat et calida 
bibatur, aeque noxia est ac si epota sit frigida. Ergo non solo rigore niualis 
aqua perniciosa est, sed ob aliam causam, quam non pigebit aperire auctore 
Aristotele qui in physicis quaestionibus suis hanc posuit et in hunc sensum, ni 
fallor, absoluit. Omnis aqua, inquit, habet in se aeris tenuissimi portionem quo 
salutaris est, habet et terream faecem qua est corpulenta post terram. Cum ergo 
aeris frigore et gelu coacta coalescit, necesse est per euaporationem uelut 
exprimi ex ea auram illam tenuissimam, qua discedente conueniat in coagulum sola 
terrea in se remanente natura. Quod hinc apparet, quia, cum fuerit eadem aqua 
solis calore resoluta, minor modus eius reperitur quam fuit antequam 
congelasceret: deest quod euaporatio solum in aqua salubre consumpsit. Nix ergo, 
quae nihil aliud est quam aqua in aere denseta, tenuitatem sui, cum denseretur, 
amisit, et ideo ex eius resolutae potu diuersa morborum genera uisceribus 
inseminantur. Nominatum gelu ueteris, quae me solebat agitare, ammonuit 
quaestionis, cur uina aut numquam aut rarenter congelascant ceteris ex magna 
parte humoribus nimietate frigoris cogi solitis? Num quia uinum semina quaedam 
in se caloris habet (et ob eam rem Homerus dixit ai[qopa oi\non, non, ut quidam 
putant, propter colorem), an alia quaepiam causa est? quam quia ignoro, scire 
cupio. Ad haec Disarius: Esto, uina naturali muniantur calore: ne oleum minus 
ignitum est, aut minorem uim in corporibus calefactandis habet? et tamen gelu 
stringitur. Certe si putas ea quae calidiora sunt difficilius congelascere, 
congruens erat nec oleum concrescere et ea quae frigidiora sunt facile gelu 
cogi: acetum autem omnium maxime frigorificum est, atque id tamen numquam gelu 
stringitur. Num igitur magis oleo causa est coaguli celerioris quod et 
leuigatius et spissius est? faciliora enim ad coeundum uidentur quae leuatiora 
densioraque sunt: uino autem non contingit tanta mollities, et est quam oleum 
multo liquidius: acetum uero et liquidissimum inter ceteros humores, et tanto 
est acerbius ut sit acore tristificum, et exemplo marinae aquae, quae ipsa 
quoque amaritudine sui aspera est, numquam gelu contrahitur. Nam quod Herodotus 
historiarum scriptor contra omnium ferme qui haec quaesiuerunt opinionem 
scripsit mare Bosphoricum, quod et Cimmericum appellat, earumque partium mare 
omne, quod Scythicum dicitur, id gelu constringi et consistere, aliter est ac 
putatur. Nam non marina aqua contrahitur, sed quia plurimum in illis regionibus 
fluuiorum est et paludum in ipsa maria influentium, superficies maris cui dulces 
aquae innatant congelascit, et incolumi aqua marina uidetur in mari gelu, sed de 
aduenis undis coactum. Hoc et in Ponto fieri uidemus, in quo frusta quaedam et, 
ut ita dixerim, prosiciae gelidae feruntur contractae de fluuialium uel 
palustrium undarum multitudine, in quas licet frigori quasi leuatiores marina. 
Plurimum autem aquarum talium influere Ponto, et totam superficiem eius infectam 
esse dulci liquore, praeter quod ait Salustius: Mare Ponticum dulcius quam 
cetera, est hoc quoque testimonio quod, si in Pontum uel paleas uel ligna seu 
quaecumque natantia proieceris, foras extra Pontum feruntur in Propontidem atque 
ita in mare quod adluit Asiae oram, cum constet in Pontum influere maris aquam, 
non effluere de Ponto. Meatus enim qui solus de oceano receptas aquas in maria 
nostra transmittit in freto est Gaditano quod Hispaniam Africamque interiacet, 
et sine dubio inundatio ipsa per Hispaniense et Gallicanum litora in Tyrrhenum 
prodit: inde Hadriaticum mare facit, ex quo dextra in Parthenium laeua in Ionium 
et directim in Aegaeum pergit, atque ita ingreditur in Pontum. Quae igitur ratio 
facit ut riuatim aquae de Ponto fluant, cum foris influentes aquas Pontus 
accipiat? Sed constat utraque ratio. Nam superficies Ponti propter nimias aquas 
quae de terra dulces influunt foras effluit, deorsum uero intro pergit influxio. 
Unde probatum est natantia quae, ut supra dixi, iaciuntur in Pontum foras pelli, 
si uero columna deciderit, introrsum minari. Et hoc saepe usu probatum est ut 
grauiora quaeque in fundo Propontidis ad Ponti interiora pellantur. Adiecta hac 
una consultatione reticebo: Cur omne dulcium magis dulce uidetur, cum frigidum 
est, quam si caleat? Respondit Disarius: Calor sensum occupat et gustatum 
linguae feruor interpedit. Ideo exasperatione oris praeuenta suauitas 
excluditur. Quod si caloris absit iniuria, tum demum potest lingua incolumi 
blandimento dulcedinem pro merito eius excipere. Praeterea sucus dulcis per 
calorem non inpune penetrat uenarum receptacula, et ideo noxa minuit uoluptatem. 

 
[7,13] XIII. De quaestionibus tribus quas Horus Disario preoposuit.

 Successit Horus et: Cum multa, inquit, de potu et cibatu quaesisset Auienus, 
unum maxime necessarium, sponte an oblitus ignoro, praetermisit, cur ieiuni 
magis sitiant quam esuriant. Hoc in commune nobis, Disari, si uidetur, absolue. 
Et ille: Rem tractatu dignam, inquit, Hore, quaesisti, sed cuius ratio in aperto 
sit. Cum enim animal ex diuersis constet elementis, unum est de his quae corpus 
efficiunt quod et solum aut maxime ultra cetera aptum sibi quaerat alimentum, 
calorem dico, qui liquorem sibi exigit ministrari. Certe de ipsis quattuor 
elementis extrinsecus uidemus nec aquam nec aerem neque terram aliquid quo 
alatur aut quod consumat exigere, nullamque noxam uicinis uel adpositis sibi 
rebus inferre: solus ignis alimenti perpetui desiderio quicquid offendit 
absumit. Inspice et primae aetatis infantiam, quantum cibum nimio calore 
conficiat: et contra senes cogita facile tolerare ieiunium, quasi extincto in 
ipsis calore qui nutrimentis recreari solet. Sed et media aetas, si multo 
exercitio excitauerit sibi naturalem calorem, animosius cibum adpetit. 
Consideremus et animalia sanguine carentia, quae nullum cibum quaerant penuria 
caloris. Ergo si calor semper est in adpetentia, liquor autem proprium caloris 
alimentum est, bene in nobis, cum ex ieiunio corpori nutrimenta quaeruntur, 
praecipue calor suum postulat, quo accepto corpus omne recreatur et patientius 
expectat cibum solidiorem. His dictis anulum Auienus de mensa rettulit qui illi 
de breuissimo dexterae manus digito repente deciderat: cumque a praesentibus 
quaereretur, cur eum alienae manui et digito, et non huic gestamini deputatis 
potius insereret, ostendit manum laeuam ex uulnere tumidiorem. Hinc Horo nata 
quaestionis occasio, et: Dic, inquit, Disari (omnis enim situs corporis pertinet 
ad medici notionem, tu uero doctrinam et ultra quam medicina postulat consecutus 
es), dic, inquam, cur sibi communis adsensus anulum in digito qui minimo uicinus 
est, quem etiam medicinalem uocant, et manu praecipue sinistra gestandum esse 
persuasit? Et Disarius: De hac ipsa quaestione sermo quidam ad nos ab Aegypto 
uenerat, de quo dubitabam fabulamne an ueram rationem uocarem: sed libris 
anatomicorum postea consultis uerum repperi, neruum quendam de corde natum 
priorsum pergere usque ad digitum manus sinistrae minimo proximum, et illic 
desinere inplicatum ceteris eiusdem digiti neruis, et ideo uisum ueteribus ut 
ille digitus anula tamquam corona circumdaretur. Et Horus: Adeo, inquit, Disari, 
uerum est ita ut dicis Aegyptios opinari, ut ego sacerdotes eorum, quos 
prophetas uocant, cum in templo uidissem circa deorum hunc in singulis digitum 
confectis odoribus inlinere et eius rei causas requisissem, et de neruo quod iam 
dictum est principe eorum narrante didicerim, et insuper de numero qui per ipsum 
significatur. Conplicatus enim senarium numerum digitus iste demonstrat, qui 
omnifariam plenus perfectus atque diuinus est. Causasque, cur plenus sit hic 
numerus, ille multis adseruit: ego nunc ut praesentibus fabulis minus aptas 
relinquo. Haec sunt quae in Aegypto diuinarum omnium disciplinarum compote, cur 
anulus huic digito magis inferatur, agnoui. Inter haec Caecina Albinus: Si 
uolentibus uobis erit, inquit, in medium profero quae de hac eadem causa apud 
Ateium Capitonem pontificii iuris inter primos peritum legisse memini: qui cum 
nefas esse sanciret deorum formas insculpi anulis, eo usque processit ut et cur 
in hoc digito uel in hac manu gestaretur anulus non taceret. Veteres, inquit, 
non ornatus sed signandi causa anulum secum circumferebant. Unde nec plus habere 
quam unum licebat, nec cuiquam nisi libero, quos solos fides deceret quae 
signaculo continetur: ideo ius anulorum famuli non habebant. Inprimebatur autem 
sculptura materiae anuli, siue ex ferro siue ex auro foret, et gestabatur, ut 
quisque uellet, quacumque manu, quolibet digito. Postea, inquit, usus 
luxuriantis aetatis signaturas pretiosis gemmis coepit insculpere: et certatim 
haec omnis imitatio lacessiuit ut de augmento pretii quo sculpendos lapides 
parassent gloriarentur. Hinc factum est ut usu anulorum exemptus dexterae, quae 
multum negotiorum gerit, in laeuam relegaretur, quae otiosior est, ne crebru 
motu et officio manus dexterae pretiosi lapides frangerentur. Electus autem, 
inquit, in ipsa laeua manu digitus minimo proximus quasi aptior ceteris cui 
commendaretur anuli pretiositas. Nam pollex, qui nomen ab eo quod pollet 
accepit, nec in sinistra cessat, nec minus quam tota manus semper in officio 
est: unde et apud Graecos g-anticheir, inquit, uocatur quasi manus altera. 
Pollici uero uicinus nudus et sine tuitione alterius adpositi uidebatur: nam 
pollex ita inferior est ut uix radicem eius excedat. Medium et minimum 
uitauerunt, inquit, ut ineptos, alterum magnitudine, breuitate alterum, et 
electus est qui ab utroque clauditur et minus officii gerit et ideo seruando 
anulo magis accommodatus est. Haec sunt quae lectio pontificalis habet: 
unusquisque, ut uolet, uel Etruscam uel Aegyptiam opinionem sequatur. Inter haec 
Horus ad consulendum reuersus: Scis, inquit, Disari, praeter hunc uestitum qui 
me tegit nihil me in omni censu aliud habere: unde nec seruus mihi est, nec ut 
sit opto, sed omnem usum qui uiuo ministrandus est ego mihimet subministro. 
Nuper ego cum in Hostiensi oppido morarer, sordidatum pallium meum in mari 
diutule laui et super litus sole siccaui, nihiloque minus eaedem in ipso post 
ablutionem maculae sordium uisebantur. Cumque me res ista stupefaceret, 
adsistens forte nauta: Quin potius, ait, in fluuio ablue pallium tuum, si uis 
emaculatum. Parui, ut uerum probarem, et aqua dulci ablutum atque siccatum uidi 
splendori suo redditum: et ex illo causam requiro, cur magis dulcis quam salsa 
aqua idonea sit sordibus abluendis? Iamdudum, Disarius inquit, haec quaestio ab 
Aristotele et proposita est et soluta. Ait enim aquam marinam multo spissiorem 
esse quam est dulcis: immo illam esse faeculentam, dulcem uero puram atque 
subtilem. Hinc facilius, ait, uel inperitos nandi mare sustinet, cum fluuialis 
aqua quasi infirma et nullo adiumento fulta mox cedat et in imum pondera accepta 
transmittat. Ergo aquam dulcem dixit quasi natura leuem celerius inmergere in ea 
quae abluenda sunt et, dum siccatur, secum sordium maculas abstrahere, marinam 
uero quasi crassiorem nec facile pentrare purgando propter densitatem sui et, 
dum uix siccatur, non multum sordium secum trahere. Cumque Horus his adsentire 
uideretur, Eustathius ait: Ne decipias, quaeso, credulum qui se quaestionemque 
suam commisit fidei tuae. Aristoteles enim, ut nonnulla alia, magis acute quam 
uere ista disseruit. Adeo autem aquae densitas non nocet abluendis, ut saepe qui 
aliquas species purgatas uolunt, ne sola aqua uel dulci tardius hoc efficiant, 
admisceant illi cinerem uel, si defuerit, terrenum puluerem, ut crassior facta 
celerius possit abluere. Nihil ergo impedit marinae aquae densitas. Sed nec ideo 
quia salsa est minus abluit. Salsitas enim findere et uelut aperire solet 
meatus, et ideo magis elicere debuit abluenda. Sed haec una causa est cur aqua 
marina non sit ablutioni apta, quia pinguis est, sicut et ipse Aristoteles saepe 
testatus est, et sales docent quibus inesse quiddam pingue nullus ignorat. Est 
et hoc indicium pinguis aquae marinae quod, cum inspergitur flammae, non tam 
extinguit quam pariter accenditur aquae pinguedine alimoniam igni 
subministrante. Postremo Homerum sequamur, qui solus fuit naturae conscius. 
Facit enim Nausicaam Alcinoi filiam abluentem uestes, cum super mare esset, non 
in mari sed in fluuio. Idem locus Homeri docet nos marinae aquae quiddam inesse 
pingue permixtum. Ulixes enim cum iamdudum mare euasisset et staret siccato 
corpore, ait ad Nausicaae famulas: 

g-Amphipoloi, g-stehth' g-houtoh g-apoprothen, g-opgr' g-egoh g-autos
g-Halmehn g-ohmoisin g-apolousomai;
Post haec cum descendisset in fluuium, 
g-Ek g-kephalehs g-esmehchen g-halos g-chnoon.

Diuinus enim uates, qui in omni re naturam secutus est, expressit quod fieri 
solet, ut qui ascendunt de mari, si in sole steterint, aqua quidem celeriter 
sole siccetur, maneat autem in corporis superficie ueluti flos quidam qui et in 
detergendo sentitur: et haec est aquae marinae pinguedo quae sola impedit 
ablutionem. 
 
[7,14] XIV. Simulacra cur sub aquis maiora esse uideantur quam reuera
sint; Tum in uniuersum quomodo uisio fiat : an susceptione simulacrorum 
quae a rebus in oculos  promanant? an potius emissione radiorum ex ipsis oculis?

 Et quia a ceteris expeditus mihi te paulisper indulges, modo autem nobis de 
aqua sermo fuit, quaero: Cur in aqua simulachra maiora ueris uidentur? Quod 
genus apud popinatores pleraque scitamentorum cernimus proposita ampliore specie 
quam corpore: quippe uidemus in doliolis uitreis aquae plenis et oua globis 
maioribus et iecuscula fibris tumidioribus et bulbos spiris ingentibus. Et 
omnino ipsum uidere qua nobis ratione constat, quia solent de hoc nonnulli nec 
uera nec ueri similia sentire? Et Disarius: Aqua, inquit, densior est aeris 
tenuitate, et ideo eam cunctatior uisus penetrat: cuius offensa repercussa 
uidendi acies scinditur et in se recurrit. Scissa dum redit, iam non directo 
ictu sed undique uersum incurrit liniamenta simulachri: et sic fit ut uideatur 
imago archetypo suo grandior. Nam et solis orbis matutinus solito nobis maior 
apparet, quia interiacet inter nos et ipsum aer adhuc de nocte roscidus, et 
grandescit imago eius, tamquam in aquae speculo uisatur. Ipsam uero uidendi 
naturam non insubide introspexit Epicurus, cuius in hoc non est, ut aestimo, 
inprobanda sententia, astipulante praecipue Democrito, quia sicut in ceteris ita 
et in hoc paria sensierunt. Ergo censet Epicurus ab omnibus corporibus iugi 
fluore quaepiam simulachra manare, nec umquam tantulam moram interuenire quin 
ultra ferantur inani figura cohaerentes corporum exuuiae: quarum receptacula in 
nostris oculis sunt, et ideo ad deputatam sibi a natura sedem proprii sensus 
recurrunt. Haec sunt quae uir ille commemorat: quibus si occurris obuius, 
expecto quid referas. Ad haec renidens Eustathius: In propatulo est, inquit, 
quod decepit Epicurum. A uero enim lapsus est aliorum quattuor sensuum secutus 
exemplum, quia in audiendo et gustando et odorando atque tangendo nihil e nobis 
emittimus, sed extrinsecus accipimus quod sensum sui moueat. Quippe et uox ad 
aures ultro uenit, et aurae in nares influunt, et palato ingeritur quod gignat 
saporem, et corpori nostro adplicantur tactu sentienda. Hinc putauit et ex 
oculis nihil foras proficisci, sed imagines rerum in oculos ultro meare. Cuius 
opinioni repugnat quod in speculis imago aduersa contemplatorem suum respicit: 
cum debeat, siquidem a nobis orta recto meatu proficiscitur, posteram sui 
partem, cum discedit, ostendere, ut laeua laeuam dextera dexteram respiciat. Nam 
et histrio personam sibi detractam ex ea parte uidet qua induit, scilicet non 
faciem sed posteriorem cauernam. Deinde interrogare hunc uirum uellem, an tunc 
imagines e rebus euolant, cum est qui uelit uidere, an et, cum nullus aspicit, 
emicant undique simulachra? Nam si quod primum dixi teneat, quaero cuius imperio 
simulachra praesto sint intuenti et, quotiens quis uoluerit ora conuertere, 
totiens se et illa conuertant? Si secundo inhaereat, ut dicat perpetuo fluore 
rerum omnium manare simulachra, quaero quamdiu cohaerentia permanent nullo 
coagulo iuncta ad permanendum? Aut si manere dederimus, quemadmodum aliquem 
retinebunt colorem, cuius natura cum sit incorporea, tamen numquam potest esse 
sine corpore? Dein quis potest in animum inducere, simul atque oculos uerteris 
incurrere imagines caeli maris litoris prati nauium pecudum et innumerabilium 
praeterea rerum quas uno oculorum iactu uidemus, cum sit pupula quae uisu pollet 
oppido parua? Et quonam modo totus exercitus uisitur? an de singulis militibus 
profecta simulachra se congerunt atque ita collata tot milia penetrant oculos 
intuentis? Sed quid laboramus opinionem sic inanem uerbis uerberare, cum ipsa 
rei uanitas se refellat? Constat autem uisum nobis hac prouenire ratione. 
Genuinum lumen e pupula, quacumque eam uerteris, directa linea emicat. Id 
oculorum domesticum profluuium si reppererit in circumfuso nobis aere lucem, per 
eam directim pergit quamdiu corpus offendat: et si faciem uerteris ut 
circumspicias, utrobique acies uidendi directa procedit. Ipse autem iactus, quem 
diximus de nostris oculis emicare, incipiens a tenui radice in summa fit latior: 
sicut radii a pictore finguntur: ideo per minutissimum foramen contemplans 
oculus uidet caeli profunditatem. Ergo tria ista necessaria nobis sunt ad 
effectum uidendi: lumen quod de nobis emittimus, et ut aer qui interiacet 
lucidus sit, et corpus quo offenso desinat intentio, quae si diutius pergat, 
rectam intentionem lassata non optinet sed scissa in dexteram laeuamque 
diffunditur. Hinc est quod, ubicumque terrarum steteris, uideris tibi quandam 
caeli conclusionem uidere, et hoc est quod horizontem ueteres uocauerunt: quorum 
indago fideliter deprehendit directam ab oculis aciem per planum contra 
aspcientibus non pergere ultra centum octoginta stadia, et inde iam recuruari. 
Per planum ideo adieci, qui altitudines longissime aspicimus, quippe qui et 
caelum uidemus. Ergo in omni horizontis orbe ipse qui intuetur centron est. Et 
quia diximus quantum a centro acies usque ad partem orbis extenditur, sine dubio 
in horizonte g-diametros orbis trecentorum sexaginta stadiorum est: et si 
ulterius qui intuetur accesserit seu retrorsum recesserit, similem circa orbem 
uidebit. Sicut igitur diximus, cum lumen quod pergit e nobis per aeris lucem in 
corpus inciderit, inpletur officium uidendi: sed ut possit res uisa cognosci, 
renuntiat uisam speciem rationi sensus oculorum, et illa aduocata memoria 
recognoscit: ergo uidere oculorum est iudicare rationis. Quia trinum est 
officium quod uisum conplet ad dinoscendam figuram, sensus ratio memoria, sensus 
rem uisam rationi refundit, illa quid uisum sit recordatur. Adeo autem in tuendo 
necessarium est rationis officium, ut saepe in uno uidendi sensu etiam alium 
sensum memoria suggerente ratio deprehendat. Nam si ignis appareat, scit eum et 
ante tactum ratio calere: si nix sit illa quae uisa est, intellegit in ipsa 
ratio etiam tactus rigorem. Hac cessante uisus inefficax est, adeo ut quod remus 
in aqua fractus uidetur uel quod turris eminus uisa, cum sit angulosa, rotunda 
existimatur faciat rationis neglegentia, quae si se intenderit, agnoscit in 
turre angulos et in remo integritatem. Et omnia illa discernit quae Academicis 
damnandorum sensuum occasionem dederunt: cum sensus inter certissimas res 
habendi sint comitante ratione, cui nonnumquam ad discernendam speciem non 
sufficit sensus unus. Nam si eminus pomi quod malum dicitur figura uisatur, non 
omni modo id malum est, potuit enim ex aliqua materia fingi mali similitudo. 
Aduocandus est igitur sensus alter, ut odor iudicet. Sed potuit inter congeriem 
malorum positum auram odoris ipsius concepisse: hic tactus consulendus est qui 
potest de pondere iudicare. Sed metus est ne et ipse fallatur, si fallax opifex 
materiam quae pomi pondus imitaretur elegit: confugiendum est igitur ad saporem, 
qui si formae consentiat, malum esse nulla dubitatio est. Sic probatur 
efficaciam sensuum de ratione pendere. Ideo deus opifex omnes sensus in capite, 
id est circa sedem rationis, locauit. 
 
[7,15] XV. Satin' recte scriptum sit a Platone, cibum per stomachum trahi: 
potum ero per arteriam, quae g-tracheia dicitur, fibris pulmonis illabi.

 His dictis fauor ab omnibus exortus est ammirantibus dictorum soliditatem adeo 
ut attestari uel ipsum Euangelum non pigeret. Disarius deinde subiecit: Isti 
plausus sunt qui prouocant philosophiam ad uindicandos sibi de aliena arte 
tractatus, unde saepe manifestos incurrit errores: ut Plato uester, dum nec 
anatomica quae medicinae propria est abstinet, risum de se posteris tradidit. 
Dixit enim diuisas esse uias deuorandas cibatui et potui, et cibum quidem per 
stomachum trahi, potum uero per g-artehrian quae g-tracheia dicitur fibris pulmonis 
inlabi. Quod tantum uirum uel aestimasse uel in libros rettulisse mirandum est 
uel potius dolendum. Unde Erasistratus, medicorum ueterum nobilissimus, in eum 
iure inuectus est dicens rettulisse illum longe diuersa quam ratio deprehendit. 
Duas enim esse fistulas instar canalium, easque ab oris faucibus proficisci 
deorsum, et per earum alteram induci delabique in stomachum esculenta omnia et 
poculenta, ex eoque ferri in uentriculum, qui Graece appellatur g-heh g-katoh
g-koilia, atque illic subigi digerique, ac deinde aridiora ex his recrementa in 
aluum conuenire, quod Graece g-kohlon dicitur, huidiora autem per renes in uesicam 
trahi: et per alteram de duabus superioribus fistulam, quae Graece appellatur 
g-tracheia g-artehria, spiritum a summo ore in pulmonem atque inde rursum in os et 
in nares commeare, perque eandem uocis fieri meatum: ac ne potus cibusue 
aridior, quem oporteret in stomachum ire, procideret ex ore labereturque in eam 
fistulam per quam spiritus reciprocatur, ex eaque offensione intercluderetur 
animae uie, inpositam esse arte quadam et ope naturae g-epiglohttida, quasi 
claustrum mutuum utriusque fistulae, quae sibi sunt cohaerentes: eamque 
g-epiglohttida inter edendum bibendumque operire ac protegere g-tehn g-tracheian 
g-arthehrian, ne quid ex esca potuue incideret in illud quasi aestuantis animae 
iter, ac propterea nihil humoris influere in pulmonem ore ipso arteriae 
communito. Haec Erasistratus: cui, ut aestimo, uero ratio consentit. Cum enim 
cibus non squalidus siccitate sed humoris temperie mollis uentri inferendus sit, 
necesse est eandem uiam ambobus patere, ut cibus potu temperatus per stomachum 
in uentrem condatur: nec aliter natura conponeret nisi quod salutare esset 
animali. Deinde, cum pulmo et solidus et leuigatus sit, si quid spissum in ipsum 
deciderit, quemadmodum penetrat aut transmitti potest ad locum digestionis, cum 
constet, si quando casu aliquid paulo densius in pulmonem uiolentia spiritus 
trahente deciderit, mox nasci tussim nimis asperam et alias quassationes usque 
ad uexationem salutis? Si autem naturalis uia potum in pulmonem traheret, cum 
polenta bibuntur uel cum hauritur potus admixtus granis seu ex re aliqua 
densiore, quid his sumptis pulmo pateretur? Unde g-epiglohttis a natura prouisa 
est, quae, cum cibus sumitur, operimento sit arteriae, ne quid per ipsam in 
pulmonem spiritu passim trahente labatur. Sicut et cum sermo emittendus est, 
inclinatur ad operiendi stomachi uiam, ut a)rthri/an uoci patere permittat. Est 
et hoc de experientia notum quod qui sensim trahunt potum uentres habent 
humectiores humore qui paulatim sumptus est diutius permanente: si quis uero 
auidius hauserit, humor eodem impetu quo trahitur praeterit in uesicam, et 
sicciori cibo prouenit tarda digestio. Haec autem differentia non nasceretur, si 
a principio cibi et potus diuis essent meatus. Quod autem Alcaeus poeta dixit et 
uulgo canitur, 

      g-Oinoh g-pneumona g-tegge, g-To g-gar g-astron g-peritelletai. 

ideo dictum est quia pulmo reuera gaudet humore, sed trahit quantum sibi 
aestimat necessarium. Vides satius fuisse philosophorum omnium principi alienis 
abstinere quam minus nota proferre. Ad haec Eustathius paulo commotior: Non 
minus te, inquit, Disari, philosophis quam medicis inserebam, sed modo uideris 
mihi rem consensu generis humani decantatam et creditam obliuioni dare, 
philosophiam artem esse artium et disciplinam disciplinarum: et nunc in ipsam 
inuehitur parricidali ausu medicina, cum philosophia illic se habeatur augustior 
ubi de rationali parte, id est de incorporeis, disputat, et illic inclinetur ubi 
de physica, quod est de diuinis corporibus uel caeli uel siderum, tractat: 
medicina autem physicae partis extrema faex est, cui ratio est cum testeis 
terrenisque corporibus. sed quid rationem nominaui, cum magis apud ipsam regnet 
coniectura quam ratio?  quae ergo coicit de carne lutulenta, audet inequitare 
philosophiae de incorporeis et uere diuinis certa ratione tractanti. Sed ne 
uideatur communis ista defensio tractatum uitare pulmonis, accipe causas quas 
Platonica maiestas secuta est.  g-Epiglohttis, quam memoras, inuentum naturae est 
ad tegendas detegendasque certa alternatione uias cibatus et potus, ut illum 
stomacho transmittat, hunc pulmo suscipiat. Propterea tot meatibus distinctus 
est et interpatet rimis, non ut spiritus egressiones habeat, cui exhalatio 
occulta sufficeret, sed ut per eos, si quid cibatus in pulmonem deciderit, sucus 
eius mox migret in sedem digestionis. Deinde g-artehria si quo casu scissa 
fuerit, potus non deuoratur, sed quasi fisso meatu suo reiectatur foras incolumi 
stomacho: quod non contingeret, nisi g-artehria uia esset humoris. Sed et hoc in 
propatulo est quia quibus aeger est pulmo accenduntur in maximam sitim: sed non 
eueniret, nisi esset pulmo receptaculum potus. Hoc quoque intuere quod animalia 
quibus pulmo non est potum nesciunt. Natura enim nihil superfluum, sed membra 
singula ad aliquod uiuendi ministerium fecit: quod cum deest, usus eius non 
desideratur. Vel hoc cogita quia, si stomachus cibum potumque susciperet, 
superfluus foret uesicae usus. Poterat enim utriusque rei stomachus retrimenta 
intestino tradere cui nunc solius cibi tradit: nec opus esset diuersis meatibus 
quibus singula traderentur, sed unus utrique sufficeret ab eadem statione 
transmisso: modo autem seorsum uesica et intestinum seorsum saluti seruit, quia 
illi stomachus tradit, pulmo uesicae. Nec hoc praetereundum est quod in urina, 
quae est retrimentum potus, nullum cibi uestigium reperitur, sed nec aliqua 
qualitate illorum retrimentorum uel coloris uel odoris inficitur, quod, si in 
uentre simul fuissent, aliqua illarum sordium qualitas inficeretur. Nam postremo 
lapides qui de potu in uesica nascuntur cur numquam in uentre coalescunt, cum 
non nisi ex potu fiant, et nasci in uentre quoque debuerint, si uenter esset 
receptaculum potus? In pulmonem defluere potum nec poetae nobiles ignorant. Ait 
enim Eupolis in fabula quae inscribitur g-Kolakes: 
 g-Pinein g-gar g-ho g-Prohtagoras g-ekeleuen, g-hina g-pro g-tou g-kunos 
g-ton g-pneumon g-ekluton g-phoreh. 
Et Eratosthenes testatur idem: 
g-Kai g-bathun g-akrehtoh g-pneumona g-teggomenos.
Euripides uero huius rei manifestissimus astipulator est; 
g-Oinos g-perasas g-pneumonohn g-diarroas. 
Cum igitur et ratio corporeae fabricae et testium nobilis auctoritas astipuletur 
Platoni, nonne quisquis contra sentit insanit? 
 
[7,16] XVI. Ouumne prius fuerit an gallina.

 Inter haec Euangelus gloriae Graecorum inuidens et inludens: Facessant, ait, 
haec quae inter uos in ostentationem loquacitatis agitantur: quin potius, si 
quid callet uestra sapientia, scire ex uobis uolo, ouumne prius extiterit an 
gallina? Inridere te putas, Disarius ait, et tamen quaestio quam mouisti et 
inquisitu et scitu digna est. Iocum enim tibi de rei uilitate conparans 
consuluisti utrum prius gallina ex ouo an ouum ex gallina coeperit: sed hoc ita 
seriis inserendum est, ut de eo debeat uel anxie disputari. Et proferam quae in 
utramque partem mihi dicenda subuenient, relicturus tibi utrum eorum uerius 
malis uideri. Si concedimus omnia quae sunt aliquando coepisse, ouum prius a 
natura factum iure aestimabitur. Semper enim quod incipit inperfectum adhuc et 
informe est et ad perfectionem sui per procedentis artis et temporis additamenta 
formatur: ergo natura fabricans auem ab informi rudimento coepit, et ouum, in 
quo necdum est species animalis, effecit: ex hoc perfectae auis species extitit 
procedente paulatim maturitatis effectu. Deinde quicquid a natura uariis 
ornatibus comptum est sine dubio coepit a simplici, et ita contextionis 
accessione uariatum est: ergo ouum uisu simplex et undique uersum pari specie 
creatum est, et ex illo uarietas ornatum quibus constat auis species absoluta 
est. Nam sicut elementa prius extiterunt et ita reliqua corpora de commixtione 
eorum creata sunt: ita rationes seminales quae in ouo sunt, si uenialis erit 
ista translatio, uelut quaedam gallinae elementa credenda sunt. Nec inportune 
elementis, de quibus sunt omnia, ouum conparauerim: in omni enim genere 
animantium quae ex coitione nascuntur inuenies ouum aliquorum esse principium 
instar elementi. Aut enim gradiuntur animantia aut serpunt aut nando uolandoue 
uiuunt. In gradientibus lacertae et similia ex ouis creantur: quae serpunt ouis 
nascuntur exordio: uolantia uniuersa de ouis prodeunt excepto uno quod incertae 
naturae est: nam uespertilio uolat quidem pellitis alis, sed inter uolantia non 
habendus est qui quattuor pedibus graditur formatosque pullos parit et nutrit 
lacte quos generat: nantia paene omnia de ouis oriuntur generis sui, crocodilus 
uero etiam de testeis, qualia sunt uolantium. Et, ne uidear plus nimio extulisse 
ouum elementi uocabulo, consule initiatos sacris Liberi patris: in quibus hac 
ueneratione ouum colitur, ut ex forma tereti ac paene sphaerali atque undique 
uersum clausa et includente intra se uitam mundi simulachrum uocetur: mundum 
autem consensu omnium constat uniuersitatis esse principium. Prodeat qui priorem 
uult esse gallinam, et in haec uerba temptet quod defendit adserere. Ouum rei 
cuius est nec initium nec finis est: nam initium est semen finis auis ipsa 
formata, ouum uero digestio est seminis. Cum ergo semen animalis sit et ouum 
seminis, ouum ante animal esse non potuit, sicut non potest digestio cibi fieri 
antequam sit qui edit. Et tale est dicere ouum ante gallinam factum ac si quis 
dicat matricem ante mulierem factam: et qui interrogat: Quemadmodum gallina sine 
ouo esse potuit? similis est interroganti, quonam pacto homines facti sint ante 
pudenda de quibus homines procreantur. Unde sicut nemo recte dicet hominem 
seminis esse, sed semen hominis: ita nec oui gallinam, sed ouum esse gallinae. 
Deinde si concedamus ut ab aduersa parte dictum est, haec quae sunt ex tempore 
aliquod sumpsisse principium, natura primum singula animalia perfecta formauit, 
deinde perpetuam legem dedit ut continuaretur procreatione successio. Perfecta 
autem in exordio fieri potuisse testimonio sunt nunc quoque non pauca animantia 
quae de terra et imbre perfecta nascuntur, ut in Aegypto mures, ut aliis in 
locis ranae serpentesque et similia. Oua autem numquam de terra sunt procreata, 
quia in illis nulla perfectio est, natura uero perfecta format, et de perfectis 
ista procedunt, ut de integritate partes. Nam ut concedam oua auium esse 
seminaria, uideamus quid de semine ipso philosophorum definitio testatur, quae 
ita sancit: Semen est generatio ad eius ex quo est similitudinem pergens: non 
potest autem ad similitudinem pergi rei quae necdum est, sicut nec semen ex eo 
quod adhuc non subsistit emanat. Ergo in primo rerum ortu intellegamus, cum 
ceteris animantibus quae solo semine nascuntur, de quibus non ambigitur quin 
prius fuerint quam semen suum, aues quoque opifice natura extitisse perfectas: 
et quia uis generandi inserta sit singulis, ab his iam procedere nascendi modos 
quos pro diuersitate animantium natura uariauit. Habes, Euangele, utrobique quod 
teneas, et dissimulata paulipser inrisione tecum delibera quid sequaris. Et 
Euangelus: Quia et ex iocis seria facit uiolentia loquendi, hoc mihi absoluatis 
uolo, cuius diu me exercuit uera deliberatio. Nuper enim mihi de Tiburti agro 
meo exhibiti sunt apri quos obtulit silua uenantibus, et quia diutule continuata 
uenatio est, perlati sunt alii interdiu, noctu alii. Quos perduxit dies integra 
carnis incolumitate durarunt: qui uero per noctem lunari plenitudine lucente 
portati sunt putruerunt. Quod ubi scitum est, qui sequenti nocte deferebant 
infixo cuicumque parti corporis acuto aeneo apros carne integra pertulerunt. 
Quaero igitur cur noxam, quam pecudibus occisis solis radii non dederunt, lunare 
lumen effecerit? Facilis est, Disarius inquit, et simplex ista responsio. 
Nullius enim rei fit aliquando putredo, nisi calor humorque conuenerint. Pecudum 
autem putredo nihil aliud est nisi cum defluxio quaedam latens soliditatem 
carnis in humorem resoluit. Calor autem si temperatus sit et modicus, nutrit 
humores: si nimius, exiccat et habitudinem carnis extenuat. Ergo de corporibus 
enectis sol, ut maioris caloris, haurit humorem: lunare lumen, in quo est non 
manifestius calor sed occultus tepor, magis diffundit humecta, et inde prouenit 
iniecto tepore et aucto humore putredo. His dictis Euangelus Eustathium intuens: 
Si rationi dictae adsentiris, ait, annuas oportet, aut si est quod moueat, 
proferre non pigeat: quia uis uestri sermonis optinuit ne inuita aure uos 
audiam. Omnia, inquit Eustathius, a Disario et luculente et ex uero dicta sunt: 
sed illud pressius intuendum est, utrum mensura caloris sit causa putredinis, ut 
ex maiore calore non fieri et ex minore ac temperato prouenire dicatur. Solis 
enim calor, qui nimium feruet quando annus in aestate est, et hieme tepescit, 
putrefacit carnes aestate, non hieme. Ergo nec luna propter summissiorem calorem 
diffundit humores: sed nescio quae proprietas, quam Graeci g-idiohma uocant, et 
quaedam natura inest lumini quod de ea defluit, quae humectet corpora et uelut 
occulto rore madefaciat: cui admixtus calor ipse lunaris putrefacit carnem cui 
diutule fuerit infusus. Neque enim omnis calor unius est qualitatis, ut hoc solo 
a se differat, si maior minorue sit: sed esse in igne diuersissimas qualitates 
nullam secum habentes societatem rebus manifestis probatur. Aurifices ad 
formandum auro nullo nisi de paleis utuntur igne, quia ceteri ad producendam 
hanc materiam inhabiles habentur: medici in remediis concoquendis magis 
sarmentis quam ex alio ligno ignem requirunt: qui uitro soluendo formandoque 
curant de arbore cui myricae nomen est igni suo escam ministrant: calor de 
lignis oleae cum sit corporibus salutaris, perniciosus est balneis et ad 
dissoluendas iuncturas marmorum efficaciter noxius: non est ergo mirum, si 
ratione proprietatis quae singulis inest calor solis arefacit, lunaris humectat. 
Hinc et nutrices pueros fellantes operimentis obtegunt, cum sub luna 
praetereunt, ne plenos per aetatem naturalis humoris amplius lunare lumen 
humectet, et sicut ligna adhuc uiriore humida accepto calore curuantur, ita et 
illorum membra contorqueat humoris adiectio. Hoc quoque notum est quia, si quis 
diu sub luna somno se dederit, aegre excitatur et proximus fit insano, pondere 
pressus humoris qui in omne eius corpus diffusus atque dispersus est proprietate 
lunari: quae ut corpus infundat, omnes eius aperit et laxat meatus. Hinc est 
quod Diana, quae luna est,  g-artemis dicitur, quasi g-aerotemis, hoc est aerem 
secans. Lucina a parturientibus inuocatur, quia proprium eius munus est 
distendere rimas corporis et meatibus uiam dare, quod est accelerando partu 
salutare. Et hoc est quod eleganter poeta Timotheus expressit: 

g-Dia g-lampron g-polon g-astrohn, 
g-Dia g-t' g-ohkutokoio g-selanas. 

Nec minus circa inanima lunae proprietas ostenditur. Nam ligna quae luna uel iam 
plena uel adhuc crescente deiecta sunt inepta sunt fabricis, quasi emollita per 
humoris conceptionem. Et agricolis curae est frumenta de areis non nisi luna 
deficiente colligere, ut sicca permaneant. Contra quae humecta desideras luna 
crescente conficies. Tunc et arbores aptius seres, maxime cum illa est super 
terram, quia ad incrementa stirpium necessarium est humoris alimentum. Aer ipse 
proprietatem lunaris humoris et patitur et prodit. Nam cum luna plena est uel 
cum nascitur (et tunc enim a parte qua sursum suspicit plena est), aer aut in 
pluuiam soluitur aut, si sudus sit, multum de se roris emittit: unde et Alcman 
lyricus dixit rorem aeris et lunae filium. Ita undique uersum probatur ad 
humectandas dissoluendasque carnes inesse lunari lumini proprietatem, quam magis 
usus quam ratio deprehendit. Quod autem dixisti, Euangele, de acuto aeneo, ni 
fallor coniectura mea, a uero non deuiat. Est enim in aere uis acrior, quam 
medici stypticam uocant, unde squamas eius adiciunt remediis quae contra 
perniciem putredinis aduocantur. Deinde qui in metallo aeris morantur semper 
oculorum sanitate pollent, et quibus ante palpebrae nudatae fuerant illic 
conuestiuntur: aura enim quae ex aere procedit, in oculos incidens haurit et 
exiccat quod male influit. Unde et Homerus modo g-euehnora modo g-nohropa  
g-chalkon has causas secutus appellat. Aristoteles uero auctor est uulnera quae ex aereo 
mucrone fiunt minus esse noxia quam ex ferro faciliusque curari, qui inest, 
inquit, aeri uis quaedam remedialis et siccifica, quam demittit in uulnere. Pari 
ergo ratione infixum corpori pecudis lunari repugnat humori.