[0,0] COMMENTARIUS EX CICERONE IN SOMNIUM SCIPIONIS.
[1,0] LIBER PRIMUS.

[1,1] CAP- 1. Quae differentia et que similitude sit inter Platonis ac 
Ciceronis de republica libros; curque aut ille indicium 
Eris, aut hic somnium Scipionis operi suo asciuerit. 

Inter Platonis et Ciceronis libros, quos de republica 
utrumque constituisse constat, Eustathi fili, uitae mihi 
pariter dulcedo et gloria, hoc interesse prima fronte perspeximus, 
quod ille rempublicam ordinauit, hic retulit; 
alter, qualis esse deberet, alter, qualis esset a maioribus 
instituta, disseruit. In hoc tamen uel maxime operis similitudinem 
seruauit imitatio, quod, cum Plato in uoluminis
conclusione a quodam uitae reddito, quam reliquisse 
uidebatur, indicari faciat qui sit exutarum corporibus status 
animarum, adiecta quadam sphaerarum, uel siderum, 
non otiosa descriptions, rerum facies non dissimilia significans 
a Tulliano Scipione per quietem sibi ingesta narratur. 

Sed quod uel illi commento tali, uel huic tali somnio 
in his potissimum libris opus fuerit, in quibus de rerum 
publicarum statu loquebatur, quoque attinuerit inter gubernandarum 
urbium constitula, circulos, orbes, globos
que describere, de stellarum modo, de coeli conuersione 
tractare, quaesitu dignum et mihi uisum est, et aliis fortasse 
uideatur : ne uiros sapientia praecellentes nihilque 
in inuestigatione ueri nisi diuinum sentire solitos, aliquid 
castigato operi adiecisse superfluum suspicemur. De hoc 
ergo prius pauca dicenda sunt, ut liquido mens operis, 
de quo loquimur, innotescat. Rerum omnium Plato et 
actuum naturam penitus inspiciens aduertit in omni sermone 
suo de reipublicae institutione proposito infundendum 
animis iustitiae amorem; sine qua non solum respublica, 
sed nec exiguus hominum coetus, nec domus quidem 
parua constabit. Ad hunc porro iustitiae affectum 
pectoribus inoculandum nihil aeque patrocinaturum uidit, 
quam si fructus eius non uideretur cum uita hominis terminari; 
hunc uero superstitem durare post hominem, qui 
poterat ostendi, nisi prius de animae immortalitate constaret? 

Fide autem facta perpetuitatis animarum, consequens 
esse animaduertit, ut certa illis loca, nexu corporis 
absolutis, pro contemplatu probi improbiue meriti deputata 
sint. Sic in Phaedone, inexpugnabilium luce rationum 
anima in ueram dignitatem propriae immortalitatis 
asserta, sequitur distinctio locorum, quae hanc uitam 
relinquentibus ea lege debentur, quam sibi quisque uiuendo 
sanxerit. Sic in Gorgia, post peractam pro iustitia disputationem, 
de habitu post corpus animarum, morali grauitate 
Socraticae dulcedinis, admonemur. Idem igitur obseruanter 
secutus est in illis praecipue uoluminibus, quibus 
statum reipublicae formandum recepit; nam postquam 
principatum iustitiae dedit, docuitque animam post animal 
non perire, per illam demum fabulam (sic enim 
quidam uocant), quo anima post corpus euadat, et unde 
ad corpus ueniat, in fine operis asseruit; ut iustitiae, uel 
cultae praemium, uel spretae poenam, animis quippe 
immortalibus subiturisque iudicium, seruari doceret. 

Hunc ordinem Tullius non minore iudicio reseruans, 
quam ingcnio repertus est, postquam in omni reipublicae 
otio ac negotio palmam iustitiae disputando dedit, sacras
immortalium animarum sedes, et coelestium arcana regionum, 
in ipso consummati operis fastigio locauit, indicans 
quo his perueniendum, uel potius reuertendum sit, 
qui rempublicam cum prudentia, iustitia, fortitudine ac 
moderatione tractauerunt. Sed ille Platonicus secretorum 
relator Er quidam nomine fuit, natione Pamphylus, miles 
officio, qui, cum uulneribus in proelio acceptis uitam 
effudisse uisus, duodecimo die demum inter ceteros una 
peremtos ultimo esset honorandus igne, subito seu recepta 
anima, seu retenta, quidquid emensis inter utramque 
uitam diebus egerat uideratue, tanquam publicum 
professus indicium, humano generi enuntiauit. Hanc fabulam 
Cicero licet ab indoctis quasi ipse ueri conscius doleat irrisam, 
exemplum tamen stolidae reprehensionis uitans 
excitari narraturum, quam reuiuiscere, maluit.

[1,2] Cap- II. Quid respondendum Coloti Epicureo, putanti philosopho 
non esse utendum fabulis; quasque fabulas philosophia 
recipiat, et quando his philosophi soleant uti. 

Ac, priusquam somnii uerba consulamus, enodandum 
nobis est, a quo genere hominum Tullius memoret uel irrisam 
Platonis fabulam, uel ne sibi idem eueniat non uereri. 
Nec enim his uerbis uult imperitum uulgus intelligi, 
sed genus hominum ueri ignarum sub peritiae ostentatione : 
quippe quos et legisse talia, et ad reprehendendum 
animatos constaret. Dicemus igitur, et quos in tantum 
philosophum referat quandam censurae exercuisse leuitatem, 
quisue eorum etiam scriptam reliquerit accusationem; 
et postremo, quid pro ea dumtaxat parte, quae huic 
operi necessaria est, responderi conueniat obiectis; quibus, 
quod factu facile est, eneruatis, iam quidquid uel contra 
Platonis, uel contra Ciceronis opinionem etiam in Scipionis 
somnium seu iaculatus est unquam morsus liuoris, 
seu forte iaculabitur, dissolutum erit. Epicureorum tota 
factio, aequo semper errore a uero deuia, et illa existimans 
ridenda, quae nesciat, sacrum uolumen et augustissima 
irrisit naturae seria. Colotes uero, inter Epicuri auditores 
famosior, et loquacitate notabilior, etiam in librum 
retulit, quae de hoc amarius reprehendit. Sed cetera, 
quae iniuria notauit, siquidem ad somnium, de quo hic 
procedit sermo, non attinent, hoc loco nobis omittenda 
sunt; illam calumniam persequemur, quae, nisi supplodatur, 
manebit Ciceroni cum Platone communis. Ait a philosopho 
fabulam non oportuisse confingi : quoniam nullum
figmenti genus ueri professoribus conueniret. Cur 
enim, inquit, si rerum coelestium notionem, si habitum
nos animarum docere uoluisti, non simplici et absoluta 
hoc insinuatione curatum est, sed quaesita persona, casusque 
excogitata nouitas, et composita aduocati scena 
figmenti, ipsam quaerendi ueri ianuam mendacio polluerunt? 
Haec quoniam, cum de Platonico Ere iactantur, 
etiam quietem Africani nostri somniantis incusant (utraque 
enim sub apposito argumento electa persona est, quae 
accommoda enuntiandis haberetur), resistamus argenti, et 
frustra arguens refellatur : ut una calumnia dissoluta, 
utriusque factum incolumem, ut fas est, retineat dignitatem. 
Nec omnibus fabulis philosophia repugnat, nec omnibus 
acquiescit; et, ut facile secerni possit, quae ex his 
ab se abdicet, ac uelut profana ab ipso uestibulo sacrae 
disputationis excludat, quaeue etiam saepe ac libenter admittat, 
diuisionum gradibus explicandum est. Fabula, 
quarum nomen indicat falsi professionem, aut tantum 
conciliandae auribus uoluptatis, aut adhortationis quoque 
in bonam frugem gratia repertae sunt; auditum mulcent, 
uelut comodiae, quales Menander eiusue imitatores agendas 
dederunt : uel argumenta fictis casibus amatorum referta; 
quibus uel multum se Arbiter exercuit, uel Apuleium 
nonnunquam lusisse miramur. Hoc totum fabularum 
genus, quod solas aurium delicias profitetur, e sacrario 
suo in nutricum cunas sapientiae tractatus eliminat. Ex
his autem, quae ad quandam uirtutis speciem intellectum 
legentis hortantur, fit secunda discretio. In quibusdam 
enim et argumentum ex ficto locatur, et per mendacia ipse 
relationis ordo contexitur : ut sunt illae Aesopi fabulae, 
elegantia fictionis illustres. At in aliis argumentum quidem 
fundatur ueri soliditate : sed haec ipsa ueritas per quaedam 
composita et ficta profertur, et haec iam uocatur fabulosa 
narratio, non fabula : ut sont caerimoniarum sacra, 
ut Hesiodi et Orphei, quae de Deorum progenie actuue 
narrantur; ut mystica Pythagoreorum sensa referuntur. 
Ex hac ergo secunda diuisione, quam diximus, a philosophiae 
libris prior species, quae concepta de falso per falsum 
narratur, aliena est. Sequens in aliam rursum discretionem 
scissa diuiditur; nam, cum ueritas argumento subest, 
solaque sit narratio fabulosa, non unus reperitur 
modus per figmentum uera referendi, ait enim contextio 
narrationis per turpia, et indigna numinibus, ac monstro 
similia, componitur; ut Dii adulteri, Saturnus pudenda 
Coeli patris abscindens, et ipse rursus a filio regno potito 
in uincula coniectus; quod genus totum philosophi nescire 
maluerunt : ait sacrarum rerum notio sub pio figmentorum 
uelamine honestis et tecta rebus, et uestita nominibus 
enuntiatur. Et hoc est solum figmenti genus, quod 
cautio de diuinis rebus philosophantis admittit. Cum igitur 
nullam disputationi pariat iniuriam uel Er index, uel 
somnians Africanus, sed rerum sacrarum enuntiatio integra 
sui dignitate his sit tecta nominibus, accusator tandem 
edoctus a fabulis fabulosa secernere, conquiescat. 
Sciendum est tamen, non in omnem disputationem philosophos 
admittere fabulosa uel licita ; sed his uti solent, 
cum uel de anima, uel de aereis aetheriisue potestatibus, 
uel de ceteris Diis loquuntur. Ceterum cum ad summum 
et principem omnium Deum, qui apud Graecos g-t' g-agathon, 
qui g-prohton g-aition nuncupatur, tractatus se audet attollere; 
uel ad mentem, quam Graeci g-noun appellant, orignales 
rerum species, quae g-ideai dictae sunt, continentem, 
ex summo natam et profectam Deo; cum de his, inquam, 
loquuntur, summo Deo ac mente, nihil fabulosum penitus 
attingunt. Sed si quid de his assignare conantur, quae non 
sermonem tantummodo, sed cogitationem quoque humanam 
superant, ad similitudines et exempla confugiunt. 
Sic Plato, cum de g-t' g-agathoh loqui esset animatus, dicere 
quid sit non ausus est, hoc solum de eo sciens, quod 
sciri quale sit ab homine non posset : solum uero ei simillimum
de uisibilibus solum reperit; et per eius similitudinem 
uiam sermoni suo attollendi se ad non comprehendenda 
patefecit. Ideo et nullum eius simulacrum, cum 
Diis aliis constitueretur, finxit antiquitas : quia summus 
Deus, nataque ex eo mens, sicut ultra animam, ita supra 
naturam sunt : quo nihil fas est de fabulis peruenire. 
De Diis autem, ut dixi, ceteris, et de anima non frustra 
se, nec, ut oblectent, ad fabulosa conuertunt; sed quia
sciunt, inimicam esse naturae apertum nudamque expositionem 
sui : quae sicut uulgaribus hominum sensibus intellectum 
sui uario rerum tegmine operimentoque subtraxit, 
ita a prudentibus arcana sua uoluit per fabulosa 
tractari. Sic ipsa mysteria figurarum cuniculis operiuntur, 
ne uel haec adeptis nuda rerum talium se natura praebeat :
sed summatibus tantum uiris sapientia interprete ueri arcani 
consciis, contenti sint reliqui ad uenerationem figuris 
defendentibus a uilitate secretum. Numenio denique 
inter philosophos occultorum curiosiori offensam numinum,
quod Eleusinia sacra interpretando uulgauerit, 
somnia prodiderunt, uiso sibi, ipsas Eleusinias Deas habitu 
meretricio ante apertum lupanar uidere prostantes; 
admirantique, et causas non conuenientis numinibus turpitudinis 
consulenti, respondisse iratas, ab ipso se adyto 
pudicitiae suae ui abstractas, et passim adeuntibus prostitutas. 
Adeo semper ita se et sciri et coli numina maluerunt, 
qualiter in uulgus antiquitas fabulata est; quae et 
imagines et simulacra formarum talium prorsus alienis, et 
aetates tam incrementi, quam diminutionis ignaris, et 
amictus ornatusque uarios corpus non habentibus assignauit. 
Secundum haec Pythagoras ipse atque Empedocles, 
Parmenides quoque et Heraclitus, de Diis fabulati 
sunt : nec secus Timaeus, qui progenies eorum, sicuti 
traditum fuerit, exsecutus est.

[1,3] CAP- III. Quinque esse genera somniandi; atque somnium 
hoc Scipionis ad prima tria genera debere referri.

His praelibatis, antequam ipsa somnii uerba tractemus, 
prius, quot somniandi modos obseruatio deprehenderit, 
cum licentiam figurarum, quae passim quiescentibus ingeruntur, 
sub definitionem ac regulam uetustas mitteret, 
edisseramus, ut cui eorum generi somnium, de quo agimus, 
applicandum sit, innotescat. Omnium, quae uidere 
sibi dormientes uidentur, quinque sunt principales et diuersitates 
et nomina : aut enim est g-oneiros secundum 
Graecos, quod Latini somnium uocant; aut est g-orama, 
quod uisio recte appellatur; aut est g-chrehmatismos, quod 
oraculum nuncupatur ; aut est g-enupnion, quod insomnium 
dicitur; aut est g-phantasma, quod Cicero, quoties opus hoc 
nomine fuit, uisum uocauit. Ultima ex his duo, cum 
uidentur, cura interpretationis indigna sunt, quia nihil 
diuinationis apportant : g-enupnion dico et g-phantasma. Est enim
g-enupnion, quoties cura oppressi animi corporisue siue fortunae, 
qualis uigilantem fatigauerat, talem se ingerit dormienti; 
animi, si amator deliciis suis aut fruentem se 
uideat, aut carentem : si metuens quis imminentem sibi 
uel insidiis uel potestate personam, aut incurrisse hanc, ex 
imagine cogitationum suarum, aut effugisse uideatur; 
corporis, si temeto ingurgitatus, aut distentus cibo, uel
ex abundantia praefocari se existimet, uel grauantibus 
exonerari: aut contra, si esuriens cibum, aut potum sitiens 
desiderare, quaerere, uel etiam inuenisse uideatur. Fortunae,
cum se quis aestimat uel potentia, uel magistratu, 
aut augeri pro desiderio, aut exui pro timore. Haec et his 
similia, quoniam ex habitu mentis quietem sicut praeuenerant, 
ita et turbauerant dormientis, una cum somno auolant 
et pariter euanescunt. Hinc et insomnio nomen est, 
non quia per somnium uidetur (hoc enim est huic generi 
commune cum ceteris), sed quia in ipso somnio tantummodo 
esse creditur, dum uidetur; post somnium nullam 
sui utilitatem uel sigrrificationem relinquit. Falsa esse insomnia 
nec Maro tacuit :	
"Sed falsa ad caelum mittunt insomnia manes" :
caelum hic uiuorum regionem uocans; quia sicut Dii nobis, 
ita nos defunctis superi habemur. Amorem quoque describens, 
cuius curam sequuntur insomnia, ait :
"--- Haerent infixi pectore uultus,
Verbaque : nec placidam membris dat cura quietem". 
et post haec :
"Anna soror, quae me suspensam insomnia terrent"? 
g-Phantasma uero, hoc est uisum, cum inter uigiliam et
adultam quietem, in quadam, ut aiunt, prima somni 
nebula adhuc se uigilare aestimans, qui dormire uix coepit, 
aspicere uidetur irruentes in se, uel passim uagantes 
formas, a natura seu magnitudine, seu specie discrepantes, 
uariasque tempestates rerum uel laetas, uel turbulentas. 
In hoc genere est g-ephialtehs : quem publica persuasio 
quiescentes opinatur inuadere, et pondere suo pressos ac 
sentientes grauare. His duobus modis ad nullam noscendi 
futuri opem receptis, tribus ceteris in ingenium diuinationis 
instruimur. Et est oraculum quidem, cum in somnis 
parens, uel alia sancta grauisque persona, seu sacerdos, 
uel etiam Deus, aperte euenturum quid, aut non euenturum, 
faciendum uitandumue denuntiat. Visio est autem, 
cum id quis uidet, quod eodem modo, quo apparuerat, 
eueniet. Amicum peregre commorantem, quem non cogitabat, 
uisus sibi est reuersum uidere, et procedenti obuius, 
quem uiderat, uenit in amplexus. Depositum in quiete
suscipit; et matutinus ei precator occurrit, mandans pecuniae 
tutelam, et fidae custodiae celanda committens. Somnium 
proprie uocatur, quod tegit figuris, et uelat ambagibus, 
non nisi interpretatione intelligendam significationem 
rei, quae demonstratur : quod quale sit, a nobis non exponendum 
est, cum hoc unusquisque ex usu, quid sit,
agnoscat. Huius quinque sunt species : aut enim proprium, 
aut alienum, aut commune, aut publicum, aut generale 
est. Proprium est, cum se quis facientem patientemue 
aliquid somniat : alienum, cum alium : commune, cum 
se una cum alio. Publicum est, cum ciuitati foroue, uel 
theatro, seu quibuslibet publicis monibus actibusue, 
triste uel laetum quid existimat accidisse. Generale est, cum 
circa solis orbem lunaremue, seu alia sidera, uel coelum 
omnesue terras aliquid somniat innouatum. Hoc ergo, 
quod Scipio uidisse se retulit, et tria illa, quae sola probabilia 
sunt genera principalitatis, amplectitur, et omnes 
ipsius somnii species attingit. Est enfin oraculum, quia 
Paulus et Africanus uterque parens, sancti grauesque ambo, 
nec alieni a sacerdotio, quid illi euenturum esset, 
denuntiauerunt. Est uisio, quia loca ipsa, in quibus post 
corpus uel qualis futurus esset, aspexit. Est somnium, 
quia rerum, quae illi narratae sunt, altitudo, tecta profunditate 
prudentiae, non potest nobis, nisi scientia interpretationis, 
aperiri. Ad ipsius quoque somnii species omnes 
refertur. Est proprium, quia ad supera ipse perductus 
est, et de se futura cognouit. Est alienum, quod, quem 
statum aliorum animae sortitae sint, deprehendit. Est
commune, quod eadem loca tam sibi, quam ceteris 
eiusdem meriti, didicit praeparari. Est publicum, quod 
uictoriam patrie, et Carthaginis interitum, et Capitolinum 
triumphum, ac sollicitudinem futurae seditionis agnouit. 
Est generale, quod coelum coelique circulos conuersionisque 
concentum, uiuo adhuc homini noua et incognita, 
stellarum etiam ac luminum motus, terraeque omnis situm, 
suspiciendo uel despiciendo concepit. Nec dici potest, 
non aptum fuisse Scipionis personae somnium, quod 
et generale esset et publicum : quia necdum illi contigisset 
amplissimus magistratus; immo cum adhuc, ut ipse 
dicit, paene miles haberetur. Aiunt enim, non habenda 
pro ueris de statu ciuitatis somnia, nisi quae rector eius 
magistratusue uidisset, aut quae de plebe non unus, sed 
multi similia somniassent. Ideo apud Homerum, cum in 
concilio Graecorum Agamemnon somnium:, quod de instruendo 
proelio uiderat, publicaret, Nestor, qui non minus 
ipse prudentia, quam omnis iuuenta uiribus, iuuit 
exercitum, concilians fidem relatis, De statu, inquit, 
publico credendum regio somnio : quod si alter uidisset, 
repudiaremus ut futile. Sed non ab re erat, ut Scipio, 
etsi necdum adeptus tunc fuerat consulatum, nec erat
rector exercitus, Carthaginis somniaret interdum, cuius 
erat auctor futurus; audiretque uictoriam beneficio suo 
publicam; uideret etiam secreta naturae, uir non minus 
philosophia, quam uirtute praecellens. His assertis, quia 
superius falsitatis insomniorum Vergilium testem citantes, 
eius uersus fecimus mentionem, eruti de geminarum somnii 
descriptione portarum : si quis forte quaerere uelit, 
cur porta ex ebore falsis, et e cornu ueris sit deputata; 
instruetur auctore Porphyrio, qui in commentariis suis 
haec in eundem locum dicit ab Homero sub eadem diuisione 
descripta : Latet, inquit, omne uerum; hoc tamen 
anima, cum ab officiis corporis somno eius paululum 
libera est, interdum aspicit; nonnunquam tendit aciem, 
nec tamen peruenit : et, cum aspicit, tamen non libero et 
directo lumine uidet, sed interiecto uelamine, quod 
nexus naturae caligantis obducit. Et hoc in ratura esse 
idem Vergilius asserit, dicens :
"Aspice : namque omnem, qum nunc obducta tuenti 
Mortales hebetat uisus tibi, et humida circum 
Caligat, nubem eripiam".
Hoc uelamen cum in quiete ad uerum usque aciem animae 
introspicientis admittit, de cornu creditur, cuius ista 
natura est, ut tenuatum uisui peruium sit : cum autem 
a uero hebetat ac repellit obtutum, ebur putatur; cuius 
corpus ita natura densatum est, ut ad quamuis extremitatem 
tenuitatis erasum, nullo uisu ad ulteriora tendente 
penetretur.

[1,4] Cap- IV. Propositum, seu scopus huius somnii quis sit. 
Tractatis generibus et modis, ad quos somnium Scipionis 
refertur, nunc ipsam eiusdem somnii mentem, 
ipsumque propositum, quem Graeci g-skopon uocant, antequam 
uerba inspiciantur, tentemus aperire; et eo pertinere 
propositum praesentis operis asseramus, sicut iam in 
principio huius sermonis adstruximus, ut animas bene 
de republica meritorum post corpora coelo reddi, et illic 
frui beatitatis perpetuitate, nos doceat. Nam Scipionem 
ipsum haec occasio ad narrandum somnium prouocauit, 
quod longo tempore se testatus est silentio condidisse. 
Cum enim Laelius quereretur, nullas Nasicae statuas in 
publico, in interfecti tyranni remunerationem, locatas, 
respondit Scipio post alia in haec uerba : "Sed quamquam
sapientibus conscientia ipsa factorum egregiorum amplissimum 
uirtutis est praemium, tamen illa diuina uirtus 
non statuas plumbo inhaerentes, nec triumphos 
arescentibus laureis, sed stabiliora quaedam et uiridiora 
praemiorum genera desiderat. Quae tamen ista sunt, 
inquit Laelius? Tum Scipio, Patimini me, inquit, quoniam 
tertium diem iam feriati sumus;" et cetera, quibus
ad narrationem somnii uenit, docens illa esse stabiliora 
et uiridiora praemiorum genera, quae ipse uidisset in coelo 
bonis rerumpublicarum seruata rectoribus : sicut his 
uerbis eius ostenditur : "Sed quo sis, Africane, alacrior 
ad tutandam rempublicam, sic habeto. Omnibus, 
qui patriam conseruarint, adiuuerint, auxerint, certum 
esse in coelo et definitum locum, ubi beati aeuo sempiterno 
fruantur". Et paulo post, hunc certum locum, 
qui sit designans; ait : "Sed sic, Scipio, ut auus hic 
tuus, ut ego, qui te genui, iustitiam cole et pietatem :
quae cum magna in parentibus et propinquis, tum in 
patria maxima est. Ea uita uia est in coelum, et in hunc 
coelum eorum, qui iam uixere, et corpore laxati illum 
incolunt locum, quem uides;" significans galaxian. Sciendum 
est enim, quod locus, in quo sibi esse uidetur 
Scipio per quietem, lacteus circulus est, qui galaxias 
uocatur; siquidem his uerbis in principio utitur: "Ostendebat 
autem Carthaginem de excelso et pleno stellarum 
illustri et claro quodam loco". Et paulo post apertius 
dicit : "Erat autem is splendidissimo candore inter 
flammas circulus elucens, quem uos, ut a Graiis accepistis, 
orbem lacteum nuncupatis; ex quo ommia mihi 
contemplanti praeclara et mirabilia uidebantur". Et de 
hoc quidem galaxia, cum de circulis loqucmur, plenius disseremus.

[1,5] CAP- V. Quamquam omnes numeri modo quodam pleni sint, 
tamen septenarium et octonarium peculiariter plenos dici; 
quamque ob causam octonarius plenus uocetur.

Sed iam quoniam inter libros, quos de republica Cicero, 
quosque prius Plato scripserat, quae differentia, quae similitudo 
habeatur, expressimus, et cur operi suo uel 
Plato Eris indicium, uel Cicero somnium Scipionis asciuerit,
quidue sit ab Epicureis obiectum Platoni, uel quemadmodum 
debilis calumnia refellatur, et quibus tractatibus 
philosophi admisceant, uel a quibus penitus excludant fabulosa, 
retulimus; adiecimusque post haec necessario genera 
omnium imaginum, quae falso, quaeque uero uidentur in 
somnis, ipsasque distinximus species somniorum, ad quas 
Africani somnium constaret referri ; et si Scipioni conuenerit 
talia somniare; et de geminis somnii portis, quae fuerit a 
ueteribus expressa sententia; super his omnibus, ipsius somnii,
de quo loquimur, mentem propositumque signauimus, 
et partent coeli euidenter expressimus, in qua sibi Scipio 
per quietem haec uel uidisse uisus est, uel audisse, quae 
retulit : nunc iam discutienda nobis sunt ipsius somnii 
uerba, non omnia, sed ut quaeque uidebuntur digna quaesitu. 
Ac prima nobis tractanda se ingerit pars illa de numeris, 
in qua sic ait : "Nam cum aetas tua septenos 
octies solis anfractus reditusque conuerterit, duoque hi 
numeri, quorum uterque plenus, alter altera de causa 
habetur, circuitu naturali summam tibi fatalem confecerint : 
in te unum atque in tuum nomen se tota conuertet ciuitas. 
Te senatus, te omnes boni, te socii, te Latini intuebantur : 
tu eris unus, in quo nitatur ciuitatis salus ; 
ac, ne multa, dictator remp- constituas oportet,
si impias propinquorum manus effugeris". Plenitudinem 
hic non frustra numeris assignat. Plenitudo enim proprie 
nisi diuinis rebus supernisque non conuenit : neque enim 
corpus proprie plenum dixeris, quod cum sui sit impatiens 
effluendo, alieni est appetens hauriendo. Quae si metallicis 
corporibus non usu ueniunt, non tamen plena illa, sed 
uasta dicenda sunt. Haec est igitur communis numerorum 
omnium plenitudo; quod cogitationi, a nobis ad superos 
meanti, occurrit prima perfectio incorporalitatis in numeris. 
Inter ipsos tamen proprie pleni uocantur secundum 
hos modos, qui praesenti tractatui necessarii sunt, qui 
aut uim obtinent uinculorum, aut corpora rursus efficiuntur, 
aut corpus efficiunt, sed corpus, quod iutelligendo, 
non sentiendo, concipias. Totum hoc, ut obscuritatis deprecetur 
offensa, paulo altius repetita rerum luce, pandendum est. 
Omnia corpora superficie finiuntur, et in 
ipsam eorum pars ultima terminatur. Hi autem termini, 
cum sint semper circa corpora, quorum termini sunt, incorporei 
tamen intelliguntur. Nam quousque corpus esse
dicetur, necdum terminus intelligitur : cogitatio, quae conceperit 
terminum, corpus relinquit. Ergo primus a corporibus 
ad incorporea transitus ostendit corporum terminos; 
et haec est prima incorporea natura post corpora : sed non 
pure, nec ad integrum carens corpore; nam licet extra 
corpus natura eius sit, tamen non nisi circa corpus apparet. 
Cum totum denique corpus nominas, etiam superficies hoc 
uocabulo continetur : de corporibus eam tametsi non res, 
sed intellectus sequestrat. Haec superficies, sicut est corporum 
terminus , ita lineis terminatur, quas suo nomine 
grammas Graecia nominauit ; punctis lineae finiuntur. Et haec 
sunt corpora, quae mathematica uocantur; de quibus sollerti 
industria geometricae disputatur. Ergo haec superficies, 
cum ex aliqua parte corporis cogitatur, pro forma subiecti 
corporis accipit numerum linearum ; nam seu trium, ut 
trigonum ; seu quatuor, ut quadratum ; seu plurium sit angulorum; 
totidem lineis sese ad extrema tangentibus planicies 
eius includitur. Hoc loco admonendi sumus, quod 
omne corpus longitudinis, latitudinis, et altitudinis dimensionibus 
constat. Ex his tribus in lineae ductu unit dimensio 
est. Longitudo est enim sine latitudine; planicies uero, 
quam Graeci g-epiphaneian uocant, longo latoque distenditur, 
alto caret : et haec planicies quantis lineis contineatur, expressimus. 
Soliditas autem corporum constat, cum his 
duabus additur altitudo. Fit enim tribus dimensionibus 
impletis corpus solidum, quod g-stereon uocant: qualis est 
tessera, quae cubus uocatur : si uero non unius partis, sed 
totius uelis corporis superficiem cogitare, quod proponamus
esse quadratum (ut de uno, quod exemplo sufficiet, 
disputemus), iam non quatuor, sed octo anguli colliguntur :
quod animaduertis, si super unum quadratum, quale 
prius diximus, alterum tale altius impositum mente 
conspicias, ut altitudo, quae illi plano deerat, adiiciatur; 
fiatque tribus dimensionibus impletis corpus solidum, 
quod stereon uocant, ad imitationem tesserae, quae cubus 
uocatur. Ex his apparet, octonarium numerum solidum 
corpus et esse, et haberi. Siquidem unum apud geometras 
puncti locum obtinet; duo, lineae ductum faciunt, quae
duobus punctis, ut supra diximus, coercetur; quatuor 
uero puncta, aduersum se in duobus ordinibus bina per 
ordinem posita, exprimunt quadri specicm, a singulis 
punctis in aduersum punctum eiecta linea. Haec quatuor, 
ut diximus, duplicata et octo facta , duo quadra similia 
describunt: quae sibi superposita, additaque altitudine, 
formam cubi, quod est solidum corpus, efficiant. Ex bis 
apparet, antiquiorem esse numerum superficie et lineis, 
ex quibus illam constare memorauimrrs, formisque omnibus. 

A lineis enim ascenditur ad numerum, tanquam 
ad priorem, ut intelligatur ex diuersis numeris linearum, 
quae formae geometricae describantur. Ipsam superficiem 
cum lineis suis, primam post corpora diximus 
incorpoream esse naturam; nec tamen sequestrandam, 
propter perpetuam cum corporibus societatem. Ergo quod 
ab hac sursum recedit, iam pure incorporeum est; numeros 
autem hac superiores praecedens sermo patefecit. 
Prima est igitur perfectio incorporalitatis in numeris; et 
haec est, ut diximus, numerorum omnium plenitudo. 
Seorsram autem illa, ut supra admonuimus, plenitudo est 
earum, qui aut corpus efficiant, aut efficiantur, aut uim 
obtineant uinculorum ; licet alias quoque causas, quibus 
pleni numeri efficiantur, esse non ambigam. Qualiter autem 
octonarius numerus solidum corpus efficiat, antelatis 
probatum est. Ergo singulariter quoque plenus iure dicetur, 
propter corporeae soliditatis effectum. Sed et ad 
ipsam coeli harmoniam, id est, concinentiam, hunc numerum 
magis aptum esse non dubium est ; cum sphaerae 
ipso octo sint, quae mouentur : de quibus secuturus sermo 
procedet. Omnes quoque partes, de quibus constat 
hic numerus, tales sunt, ut ex earum compage plenitudo 
nascatur. Est enim aut de his, quae neque 
generantur, neque generant, de monade et septem :
quae qualia sint, suo loco plenius explicabitur. Aut de 
duplicato eo, qui et generatur, et generat, id est, quatuor : 
nam hic numerus quatuor et nascitur de duobus, 
et octo generat; aut componitur de tribus et quinque; 
quorum alter primus omnium numerorum impar apparuit. 
Quinarii autem potentiam sequens tractatus altinget. 
Pythagorici uero hunc numerum iustitiam uocauerunt, 
quia primus omnium ita soluitur in numeros pariter pares, 
hoc est, in bis quaterna, ut nihilominus in numeros 
aeque pariter pares diuisio quoque ipsa soluatur, id est, in 
his bina. Eadem quoque qualitate contexitur, id est, bis 
bina bis. Cum ergo et contextio ipsius, pari aequalitate 
procedat, et resolutio aequaliter redeat usque ad monadem, 
quae diuisionem arithmetica ratione non recipit;
merito propter aequalem diuisionem iustitiae nomen accepit : 
et quia ex supradictis omnibus apparet, quanta et 
partium suarum, et seorsum sua plenitudine nitatur, iure 
plenus uocatur.

[1,6] CAP- VI. Multas esse causas, cur septenarius plenus uocetur. 

Superest, ut septenarium quoque numerum plenum 
iure uocitandum ratio in medio constituta persuadeat. Ac 
primum hoc transire sine admiratione non possumus, 
quod duo numeri, qui in se multiplicati uitale spatium 
uiri fortis includerent, ex pari et impari constiterunt. Hoc
enim uere perfectum est, quod ex horum numerorum permixtione
generatur, nam impar numerus mas, et par femina 
uocatur. item arithmetici imparem patris, et parem matris 
appellatione uenerantur. Hinc et Timaeus Platonis fabricatorem 
mundanae animae Deum partes eius ex pari et impari, 
id est, duplari et triplari numero, intertexuisse memorauit : 
ita ut a duplari usque ad octo, a triplari usque 
ad uiginti septem, staret alternatio mutuandi. Hi enim 
primi cubi utrinque nascuntur : siquidem a paribus bis 
bini, qui sunt quatuor, superficiem faciunt; bis bina bis, 
quae sunt octo, corpus solidum fingunt. A dispari uero ter 
terna, quae sunt nouem, superficiem reddunt; et ter terna 
ter, id est, ter nouena, quae sunt uiginti septem, primum 
aeque cubum alterius partis efficiunt. Unde intelligi datur, 
hos duos numeros, octo dico et septem, qui ad multiplicationem 
annorum perfecti in republica uiri conuenerunt, solos 
idoneos ad efficiendam mundi animam iudicatos : quia 
nihil post auctorem potest esse perfectius. Hoc quoque notandum 
est, quod superius asserentes communem numerorum
omnium dignitatem, antiquiores eos superficie, et lineis 
eius, omnibusque corporibus ostendimus: praecedens autem 
tractatus inuenit numeros et ante animam mundi fuisse, 
quibus illam contextam augustissima Timaei ratio, naturae 
ipsius conscia, testis expressit. Hinc est, quod pronuntiare 
non dubitauere sapientes, animam esse numerum se mouentem. 
Nunc uideamus, cur septenarius numerus suo seorsum 
merito plenus habeatur. Cuius ut expressius plenitudo
noscatur, primum merita partium, de quibus constat, tum 
demum quid ipse possit, inuestigemus. Constat septenarius 
numerus uel ex uno et sex, uel ex duobus et quinque, 
uel ex tribus et quatuor. Singularum compagum membra 
tractemus : ex quibus fatebimur, nullum alium numerum 
tam uaria esse maiestate foecundum. Ex uno et sex compago
prima componitur. Unum autem, quod g-monas, id est, 
unitas dicitur, et mas idem et femina est, par idem atque 
impar; ipse non numerus, sed fons et origo numerorum. 
Haec monas initium finisque omnium , neque ipsa principii 
aut finis sciens, ad summum refertur Deum, eiusque intellectum 
a sequentium numero rerum et potestatum sequestrat : 
nec in inferiore post Deum gradu eam frustra 
desideraueris. Haec illa est mens ex summo enata Deo, 
quue uices temporum nesciens, in uno semper, quod adest, 
consistit aeuo; cumque, utpote una, non sit ipsa numerabilis, 
innumeras tamen generum species et de se creat, 
et intra se continet. Inde quoque aciem paululum cogitationis 
inclinans, hanc monadem reperies ad animam posse 
referri. Anima enim aliena a siluestris contagione materiae, 
tantum se auctori suo ac sibi debens, simplicem sortita 
naturam, cum se animandae immensitati uniuersitatis infundat, 
nullum init tamen cum sua unitate diuortium.
Vides, ut haec monas orta a prima rerum causa, usque 
ad animam ubique integra et semper indiuidua continuationem 
potestatis obtineat. Haec de monade castigatius, 
quam se copia suggerebat. Nec te remordeat, quod, cum 
omni numero praeesse uideatur, in coniunctione praecipue 
septenarii praedicetur; nulli enim aptius iungitur monas 
incorrupta, quam uirgini. Huic autem numero, id est, 
septenario, adeo opinio uirginitatis inoleuit, ut Pallas 
quoque uocitetur; nam uirgo creditur, quia nullum ex se 
parit numerum duplicatus, qui intra denarium coartetur, 
quem primum limitem constat esse numerorum. Pallas 
ideo, quia ex solius monadis foetu, et multiplicatione processit, 
sicut Minerua sola ex uno parente nata perbibetur. 
Senarius uero, qui cum uno coniunctus septenarium facit, 
uariae ac multiplicis religionis et potentiae est; primum, 
quod solus ex omnibus numeris, qui intra decem sunt, 
de suis partibus constat. Habet enim medietatem, et tertiam 
partem, et sextam partem : et est medietas tria, tertia 
pars duo, sexta pars unum : quae omnia simul sex faciunt. 
Habet et alia suae uenerationis indicia : sed, ne 
longior faciat sermo fastidium, unum ex omnibus eius officium 
persequemur. Quod ideo praetulimus, quia hoc 
commemorato, non senarii tantum, sed et septenarii pariter 
dignitas adstruetur. Humano partui frequentiorem 
usum nouem mensium, certo numerorum modulamine 
natura constituit : sed ratio sub asciti senarii numeri multiplicatione 
procedens, etiam septem menses compulit 
usurpari. Quam breuiter absoluteque dicemus duos esse 
primos omniim numerorum cubos, id. est, a pari octo, 
ab impari uiginti septem : et esse imparem marem, parem
feminam, superius expressimus. Horum uterque si per senarium 
numerum multiplicetur, efliciunt dierum numerum, 
qui septem mensibus explicantur. Coeant enim numeri, 
mas ille, qui memoratur, et femina, octo scilicet et 
uiginti septem ; pariant ex se quinque et triginta. Haec 
sexies multiplicata, creant decem et ducentos : qui numerus 
dierum mensem septimum claudit. Ita est ergo natura 
foecundus hic numerus, ut primam humai partus perfecfionem, 
quasi arbiter quidam maturitatis, absoluat. Discretio
uero futuri partus, sicut Hippocrates refert, sic in utero 
dinoscitur; aut enim septuagesimo, aut nonagesimo die conceptus 
mouetur. Dies ergo motus, quicumque fuerit de 
duobus, ter multiplicatus, aut septimum, aut nonum 
explicat mensem. Haec de prima septenarii copulatione 
libata sint. Secunda de duobus et quinque est. Ex his dyas, 
quia post monadem prima est, primus est numerus. Haec 
ab illa omnipotentia solitaria in corporis iutelligibilis lineam 
prima defluxit. Ideo et ad uagas stellarum et luminum
sphaeras refertur; quia hae quoque ab illa, quae g-aplanehs 
dicitur, in numerum scissae, et in uarii motus contrarielatem 
retortae sunt. Hic ergo numerus cum quinario aptissime 
iungitur, dum hic ad errantes, ut diximus, ad 
coeli zonas ille referatur : sed ille ratione scissionis, hic 
numero. Illa uero quinario numero proprietas excepta potentiae 
ultra ceteras eminentis euenit, duod solus omnia, 
quaeque sunt, quaeque uidentur esse, complexus est. Esse 
autem dicimus intelligibilia, uideri esse corporalia omnia, 
seu diuinum corpus habeant, seu caducum. Hic ergo numerus 
simul omnia et supera, et subiecta designat aut 
enim Deus summus est, aut mens ex eo nata, in qua species 
rerum continentur, aut mundi anima, quae animarum 
omnium fons est, aut coelestia sunt usque ad nos, aut 
terrena natura est : et sic quinarius rerum omnium numerus 
impletur. De secunda septenarii numeri coniunctione 
dicta haec pro affectatae breuitatis necessitate sufficiant. 
Tertia est de tribus et quatuor; quae quantum ualeat, reuoluamus. 
Geometrici corporis ab impari prima planicies 
in tribus lineis constat. his enim trigonalis forma concluditur 
a pari uero prima in quatuor inuenitur. Item scimus 
secundum Platonem, id est, secundum ipsius ueritatis 
arcanum, illa forti inter se uinculo colligari, quibus interiecta 
medietas praestat uinculi firmitatem. Cum uero 
medietas ipsa geminatur, ea quae extima sunt, non tenaciter 
tantum, sed etiam insolubiliter uinciuntur. Primo 
ergo ternario contigit numero, ut inter duo summa medium,
quo uinciretur, acciperet; quaternarius uero duas 
medietates primus omnium nactus est, quas ab hoc numero 
Deus mundanae molis artifex conditorque mutuatus, insolubili 
inter se uinculo elementa deuinxit : sicut in Timaeo 
Platonis assertum est, non aliter tam controuersa sibi ac 
repugnantia, et naturae communionem abnuentia permisceri, 
terram dico et ignem, potuisse, et per tam iugabilem 
competentiam foederari, nisi duobus mediis aeris et aquae 
nexibus uincirentur. Ita enim elementa inter se diuersissima 
opifex tamen Deus ordinis opportunitate connexuit, 
ut facile iungerentur. Nam cum binae essent in singulis qualitates, 
talem unicuique de duabus alteram dedit, ut in 
eo, cui adhaereret, cognatam sibi et similem reperiret. 
Terra est sicca et frigida : aqua uero frigida et humecta 
est; haec duo elementa, licet sibi per siccum humectumque 
contraria sint, per frigidum tamen commune iunguntur. 
Aer humectus et calidus est : et, cum aquae frigidae contrarius 
sit calore, conciliatione tamen socii copulatur humoris. 
Super hunc ignis cum sit calidus et siccus, humorem quidem 
aeris respuit siccitate, sed connectitur per societatem 
caloris; et ita fit, ut singula quaeque elementorum, duo 
sibi hinc inde uicina singulis qualitatibus uelut quibusdam 
amplectantur ulnis. Aqua terram frigore, aerem sibi nectit 
humore; aer aquae humecto simili et igni calore sociatur.

Ignis aeri miscetur, ut calido ; terrae iungitur, siccitate. Terra 
ignem sicco patitur, aquam frigore non respuit. Haec tamen 
uarietas uinculorum, si elementa duo forent, nihil inter ipsa 
firmitatis habuisset; si tria, minus quidem ualido, aliquo 
tamen nexu uincienda nodaret. Inter quatuor uero insolubilis 
colligatio est, cum duae summitates duabus interiectionibus 
uinciuntur; quod erit munifestius, si in medio 
posueris ipsam continentiam sensus de Timaeo Platonis 
exceptam. Diuini decoris, inquit, ratio postulabat, talem 
fieri mandum, qui et uisum pateretur, et tactum; constabat 
autem, neque uideri aliquid posse sine ignis beneficio, 
neque tangi sine solido, et solidum nihil esse sine terra. 
Unde mundi omne corpus de igni et terra instituere fabricator 
incipiens, uidit duo conuenire sine medio colligante 
non posse, et hoc esse optimum uinculum, quod et se pariter, 
et a se liganda deuinciat : unam uero interiectionem 
tunc solum posse sufficere, cum superficies sine altitudinc 
uincienda. est : at, ubi artanda uinculis est alta dimensio, 
nodum nisi gemina interiections non connecti. Inde aerem 
et aquam inter ignem terramque contexuit : et ita per omnia 
una et sibi conueniens iugabilis competentia occurrit, 
elementorum diuersitatem ipsa differentiarum aequalitate 
consocians. Nam quantum interest inter aquam et aerem 
causa densitatis et ponderis, tantundem inter aerem et 
ignem est ; et rursus quod interest inter aerem et aquam 
causa leuitatis et raritatis, hoc interest inter aquam et
terram; item quod interest inter terram et aquam causa 
densitatis et ponderis, hoc interest inter aquam et aerem; 
et quod inter aquam et aerem, hoc inter aerem et ignem. 
Et contra, quod interest inter ignem et aerem tenuitatis leuitatisque 
causa, hoc inter aerem et aquam est : et quod 
est inter aerem et aquam, hoc inter aquam intelligitur et 
terrant. Nec solum sibi uicina et cohaerentia comparantur, 
sed eadem alternis saltibus custoditur aequalitas. Nam quod 
est terra ad aerem, hoc est aqua ad ignem; et, quoties, 
uerteris, eandem reperies iugabilem competentiam. Ita ex 
ipso, quo inter se sunt aequaliter diuersa, sociantur. Haec 
eo dicta sunt, ut aperta ratione constaret, neque planiciem 
sine tribus, neque soliditatem sine quatuor posse uinciri. 
Ergo septenarius numerus geminam uim ohtinet uinciendi, 
quia ambae partes eius uincula prima sortitae sunt; ternarius 
cum una medietate, quaternarius cum duabus. Hinc 
in alio loco eiusdem somnii Cicero de septenario dicit :
"Qui numerus rerum omnium fore nodus est". Item omnia 
corpora aut mathematica sunt alumna geometriae, aut 
talia, quae uisum tactumue patiantur. Horum priora tribus 
incrementorum gradibus constant; aut enim linea eiicitur 
ex puncto, aut ex linea superficies, aut ex planicie soliditas. 
Altera uero corpora, quatuor elementorum collato 
foedere, in robur substantiae corpulentae concordi concretione 
coalescunt. Nec non omnium corporum tres sunt 
dimensiones, longitudo, latitudo, profunditas : termini
annumerato effectu ultimo quatuor, punctum, linea, superficies, 
et ipsa soliditas. Item, cum quatuor sint elementa, 
ex quibus constant corpora, terra, aqua, aer, et ignis, tribus 
sine dubio interstitiis separantur. Quorum unum est 
a terra usque ad aquam, ab aqua usque ad aerem sequens, 
tertium ab aere usque ad ignem et a terra quidem usque 
ad aquam spatium, necessitas a physicis dicitur; quia uincire 
et solidare creditur, quod est in corporibus lutulentum; 
unde Homericus censor, cum Graecis imprecaretur :
Vos omnes, inquit, in terram et aquam resoluamini; in id 
dicens, quod est in natura humana turbidum, quo facta 
est homini prima concretio. Illud uero quod est inter aquam 
et aerem, g-harmonia dicitur, id est, apta et consonans conuenientia, 
quia hoc spatium est, quod superioribus inferiora 
conciliat, et facit dissona conuenire. Inter aerem uero 
et ignem obedientia dicitur, quia, sicut lutulenta et grauia 
superioribus necessitate iunguntur, ita superiora lutulentis 
obedientia copulantur, harmonia media coniunctionem 
utriusque praestante. Ex quatuor igitur elementis, et 
tribus eorum interstitiis, absolutionem corporum constare 
manifestum est. Ergo hi duo numeri, tria dico et quatuor, 
tam multiplici inter se cognationis necessitate sociati, efficiendis 
utrisque corporibus consensu ministri foederis obsequuntar. 
Nec solum explicandis corporibus hi duo numeri 
collatiuum praestant fauorem; sed quaternarium quidem 
Pythagorei, quem g-tetraktun uocant, adeo quasi ad
perfectionem animae pertinentem inter arcana uenerantur, 
ut ex eo et iurisiurandi religionem sibi fecerint.
g-Ou g-ma g-ton g-ametera g-psucha g-paradonta g-tetraktun.
Iuro tibi per eum, qui dat animae nostrae quaternarium numerum.

Ternarius uero assignat animam tribus suis partibus absolutam. 
Quarum prima est ratio, quam g-logistikon appeltant : 
secunda animositas, quam g-thumikon uocant : tertia 
cupiditas, quae g-epithumehtikon nuncupatur. Item nullus sapientum 
animam ex symphoniis quoque musicis constitisse 
dubitauit. Inter has non paruae potentiae est, quae dicitur 
g-dia g-pasohn. Haec constat ex duabus, id est, g-dia g-tessarohn,
et g-dia g-pente. Fit autem diapente ex hemiolio, et fit 
diatessaron ex epitrito; et est primus hemiolius tria, et 
primus epitritus quatuor; quod quale sit, suo loco planius 
exsequemur. Ergo ex his duobus numeris constat diatessaron 
et diapente : ex quibus diapason symphonia generatur. 
Unde Vergilius nullius disciplinas expers, plene et 
per omnia beatos exprimere uolens, ait
"O terque quaterque beati".

Haec de partibus septenarii numeri, sectantes compendia, 
diximus; de ipso quoque pauca dicemus. Hic numerus 
g-heptas nunc uocatur, antiquato usu primae litterae. Apud 
ueteres enim septas uocitabatur, quod graeco nomine testabatur 
uenerationem debitam numero. Nam primo omnium 
hoc numero anima mundana generata est, sicut Timaeus
Platonis edocuit. Monade enim in uertice locata terni, numeri 
ab eadem ex utraque parte fluxerunt, ab hac pares, ab illa 
impares : id est, post monadem a parte altera duo, inde quatuor,
deinde octo : ab altera uero parte tria, deinde nouem, et 
inde uiginti septem ; et ex his numeris facta contextio generationem 
animae imperio creatoris effecit. Non parua 
ergo hinc potentia numeri huius ostenditur, quia mundanae 
animae origo septem finibus continetur. Septem quoque 
uagantium sphaerarum ordinem illi stelliferae et omnes 
continenti subiecit artifex fabricatoris prouidentia, quae
et superioris rapidis motibus obuiarent, et inferiora 
omnia gubernarent. Lunam quoque, quasi ex illis septimam, 
numerus septenarius mouet, cursumque eius ipse 
dispensat; quod cum multis modis probetur, ab hoc incipiat 
ostendi. Luna octo et uiginti prope diebus totius zodiaci 
ambitum conficit; nam etsi per triginta dies ad solem, 
a quo profecta est, remeat, solos tamen fere uiginti 
octo in tota zodiaci circuitione consumit : reliquis solem, 
qui de loco, in quo eum reliquit, abscesserat, comprehendit. 
Sol enim unum de duodececim signis integro mense 
metitur. Ponamus ergo, sole in prima parte arietis constituto, 
ab ipsius, ut ita dicam, orbe emersisse lunam, 
quod eam nasci uocamus; haec post uiginti octo dies et
horas fere septem ad primam partem arietis redit; sed illic 
non inuenit solem : interea enim et ipse progressionis 
suae lege ulterius abscessit, et ideo ipsa necdum putatur 
eo, unde profecta fuerat, reuertisse; quia oculi nostri 
tunc non a prima parte arietis, sed a sole eam senserant 
processisse. Hunc ergo diebus reliquis, id est, duobus, 
plus minusue consequitur, et tunc orbi eius denuo succedens, 
ac denuo inde procedens, rursus dicitur nasci. 
Inde fere nunquam in eodem signo bis continuo nascitur, 
nisi in geminis, ubi hoc nonnunquam euenit, quia dies 
in eo sol duos supra triginta altitudine signi morante consumit : 
rarissimo in aliis, si circa primam signi partem a 
sole procedat. Huius ergo uiginti octo dierum numeri septenarius 
origo est; nam si ab uno usque ad septem, quantum 
singuli numeri exprimunt, tantum antecedentibus addendo 
procedas, inuenies uiginti octo nata de septem. Hunc 
etiam numerum, qui in quater septenos aequa sorte digerifura, 
ad totam zodiaci latitudinem emetiendam remetiendamque 
consumit. Nam septem diebus ab extremitate 
septemtrionalis orae oblique per latum meando ad medietatem 
latitudinis peruenit; qui locus appellatur eclipticus :
septem sequentibus a medio ad imum australe delabitur :
septem aliis rursus ad medium obliquata conscendit : ultimis 
septem septemtrionali redditur summitati; ita iisdem 
quater septenis diebus omnem zodiaci et longitudinem 
et latitudinem circum perque discurrit. Similibus 
quoque dispensationibus hebdomadum luminis sui uices 
sempiterna lege uariando disponit. Primis enim septem 
usque ad medietatem uelut diuisi orbis excrescit, et g-dichotomos
tunc uocatur : secundis orbem totum reuascentes 
ignes colligendo iam complet, et plena tunc dicitur : tertiis 
g-dichotomos rursus efficitur, cum ad medietatem decrescendo 
contrahitur : quartis ultima luminis sui diminutione 
tenuatur. Septem quoque permutationibus, quas 
phasis uocant Graeci, toto mense distinguitur; cum nascitur, 
cum fit dichotomos, et cum fit g-amphikurtos, cum 
plena, et rursus amphicyrtos, ac denuo dichotomos, et 
cum ad nos luminis uniuersitate priuatur; amphicyrtos est 
autem, cum supra diametrum dichotomi est, antequam 
orbis conclusionc cingatur, uel de orbe iam minuens inter 
medietatem ac plenitudinem insuper mediam luminis 
curuat eminentiam. Sol quoque ipse, de quo uitam omnia 
mutuantur, septimo signo uices suas uariat; nam a solstitio 
hiemali ad solstitium aestiuum septimo peruenit signo; 
et a tropico uerno usque ad auctumnale tropicum, septimi 
signi peragratione producitur. Tres quoque conuersiones 
lucis aethereae per hunc numerum constant. Est aulent 
prima maxima, sccunda media, minima est tertia; et 
maxima est anni secundum solem , media mensis secundum 
lunam, minima diei secundum ortum et occasum. 
Est uero unaquaeque conuersio quadripartita : et ita constat 
septenarius numerus, id est, ex tribis generibus conuersionum, 
et ex quatuor modis, quibus unaquaeque conuertitur. 
Hi sunt autem quatuor modi; fit enim prima humida,
deinde calida, inde sicca, et ad ultimum frigida; 
et maxima conuersio, id est, anni, humida est uerno 
tempore, calida aestiuo, sicca auctumno, frigida per hiemem; 
media autem conuersio mensis per lunam ita fit, 
ut prima sit hebdomas humida : (quia nascens luna humorem 
assolet concitare) secunda calida, adolescente in 
ea iam luce de solis aspectu : tertia sicca, quasi plus ab 
ortu remota : quarta frigida, deficiente iam lumine. Tertia 
uero conuersio, quae est diei secundum ortum et occasum, 
ita disponitur : quod humida sit usque ad primam de quatuor 
partibus partem diei, calida usque ad secundam, 
sicca usque ad tertiam, quarta iam frigida. Oceanus quoque 
in incremento suo hunc numerum tenet; nam primo 
nascentis lunae die fit copiosor solito; minuitur paulisper 
secundo; minoremque uidet eum tertius, quam secundus :
et ita decrescendo ad diem septimum peruenit. Rursus 
octauus dies manet septimo par; et nonus fit similis
sexto, decimus quinto; et undecimus fit quarto par, tertio 
quoque duodecimus; et tertius decimus fit similis secundo, 
quartas decimus primo. Tertia uero hebdomas eadem 
facit, quae prima; quarta eadem, quae secunda. Hic 
denique numerus est, qui hominem concipi, formari, 
edi, uiuere, ali, ac per omnes aetatum gradus tradi senectae, 
atque omnino constare facit. Nam, ut illud taceamus, 
quod uterum nulla ui seminis occupatum, hoc dicrum numero 
natura constititit, uelut decreto exonerandae mulieris
uectigali, mense redeunte purgari : hoc tamen praetereundum 
non est, quia semen, quod post iactum sui intra horas 
septem non fuerit in effusionem relapsum, haesisse in 
uitam pronuntiatur. Verum semine semel intra formandi 
hominis monetam locato, hoc primum artifex natura molitur, 
ut die septimo folliculum genuinum circumdet humori 
ex membrana tam tenui, qualis in ouo ab exteriore 
testa clauditur, et intra se claudit liquorem. Hoc cum a 
physicis deprehensum sit, Hippocrates quoque ipse, qui 
tam fallere, quam falli nescit, experimenti certus asseruit, 
referens in libro, qui de Natura pueri inscribitur, tale seminis 
rcceptaculum de utero eius eiectum, quam septimo 
post conceptum die grauidam intellexerat. Mulierem enim, 
semine non effuso, ne grauida maneret, orantem, imperauerat
saltibus concitari; aitque, septimo die saltum  septimum eiiciendo 
cum tali folliculo, qualem supra retulimus, 
suffecisse conceptui. Haec Hippocrates. Straton uero 
peripateticus, et Diocles Carystius per septenos dies concepti 
corporis fabricam hac obseruatione dispensant, ut 
hebdomade secunda credant guttas sanguinis in superficie 
folliculi, de quo diximus, apparere; tertia demergi eas 
introrsum ad ipsum conceptionis humorem; quarta humorem 
ipsum coagulari, ut quiddam uelut inter carnem 
et sanguinem liquida adhuc soliditate conueniat; quinta 
uero interdum fingi in ipsa substantia humoris humanam 
figuram, magnitudine quidem apis, sed ut in illa breuitate 
membra omnia et designata totius corporis lineamenta 
consistant. Ideo autem adiecimus, interdum; quia 
constat, quoties quinta hebdomade fingitur designatio ista 
membrorum, mense septimo maturari partum : cum autem 
nono mense absolutio futura est, siquidem femina fabricatur, 
sexta hebdomade iam membra diuidi ; si masculus, 
septima. Post partum uero utrum uicturum sit, quod 
effusum est, an in utero sit praemortuum, ut tantummodo 
spirans nascatur, septima hora discernit. Ultra hunc enim
horarum numerum, quae praemortua nascuntur, aeris halitum 
ferre non possunt : quem quisquis ultra septem horas 
sustinuerit, intelligitur ad uitam creatus, nisi alter 
forte, qualis perfectum potest, casus eripiat. Item post 
dies septem iactat; reliquias umbilici, et, post bis septem 
incipit ad lumen uisus eius moueri , et post septies septem 
libere iam et pupulas et totam faciem uertit ad motus
singulos uidendorum. Post septem uero menses dentes, 
incipiunt mandibulis emergere : et post bis septem sedet, 
sine casus timore. Post ter septem sonus eius in uerba 
prorumpit : et post quater septem non solum stat firmiter, 
sed et incedit. Post quinquies septem incipit lac nutricis 
horrescere, nisi forte ad patientiam longioris usus continuata 
consuetudine protrahatur. Post annos septem dentes, 
qui primi emerserant, aliis aptioribus ad cibum solidum 
nascentibus cedunt; eodemque anno, id est, septimo, 
plene absoluitur integritas loquendi. Unde et septem uocales 
litterae a natura dicuntur inuentae, licet latinitas 
easdem modo longas, modo breues pronuntiando, quinque 
pro septem tenere maluerit. Apud quos tamen, si sonos 
uocalium, non apices numeraueris, similiter septem sunt. 
Post annos autem bis septem ipsa aetatis necessitate pubescit. 
Tunc enim moueri incipit uis generationis in masculis, 
et purgatio feminarum. Ideo et tutela puerili quasi uirile 
iam rohur absoluitur : de qua tamen feminae, propter
uotorum festinationem, maturius biennio legibus liberantur. 
Post ter septenos annos flore genas uestit iuuenta, 
idemque annus finem in longum crescendi facit; et quarta 
annorum hebdomas impleta in latum quoque crescere ultra 
iam prohibet ; quinta omne uirium, quantae inesse. unicuique
possunt, complet augmentum : nulloque modo iam potest 
quisquam se fortior fieri. Inter pugiles denique haec 
consuetudo seruatur, ut, quos iam coronauere uictoriae, nihil
de se amplius in incrementis uirium sperent; qui uero expertes 
huius gloriae usque illo manserint, a professione discedant. 
Sexies uero septem anni seruant uires ante collectas, 
nec diminutionem, nisi ex accidenti, euenire patiuntur. 
Sed a sexta usque ad septimam septimanam fit quidem 
diminutio, sed occulta, et quae detrimentum suum 
aperta defectione non prodat. Ideo nonnullarum rerum
publicarum hic mos est, ut post sextam ad militiam nemo 
cogatur; in pluribus datur remissio iusta post septimam. 
Notandum uero, quod, cum numerus septem se multiplicat, 
facit aetatem, quae proprie perfecta et habetur, et dicitur : 
adeo ut illius aetatis homo (utpote qui perfectionem 
et attigerit iam, et necdum praeterierit) et consilio 
aptus sit, nec ab exercitio uirium alienus habeatur. Cum 
uero decas, qui et ipse perfectissimus numerus est, perfecto
numero, id est, g-heptadi, iungitur, ut aut decies septem, 
aut septies deni computentur anni, haec a physicis 
creditur meta uiuendi, et hoc uitae humanae perfectum 
spatium terminatur. Quod si quis excesserit, ab omni officio 
uacuus soli exercitio sapientiae uacat, et omnem 
usum sui in suadendo habet, aliorum munerum uacatione 
reuerendus. A septima enim usque ad decimam septimanam 
pro capto uirium, quae adhuc singulis perseuerant, 
uariantur officia. Idem numerus totius corporis membra 
disponit; septem enim sunt intra hominem, quae a Graecis
nigra membra uocitantur, lingua, cor, pulmo, iecur, lien, 
renes duo; et septem alia cum uenis et meatibus, quae adiacent 
singulis, ad cibum et spiritum accipiendum reddendumque 
sunt deputata, guttur, stomachus, aluus, 
uesica, et intestina principalia tria : quorum unnm disseptum 
uocatur, quod uentrem et cetera intestina secernit; 
alterum medium, quod Graeci g-mesenteron dicunt; 
tertium, quod ueteres hiram uocarunt, habeturque praecipuum 
intestinorum omnium, et cibi retrimenta deducit. 
De spiritu autem et cibo, quibus accipiendis (ut relatum 
est) atque reddendis membra, quae diximus, cum meatibus 
sibi adiacentibus obsequuntur, hoc obseruatum est, 
quod sine haustu spiritus ultra horas septem, sine cibo, 
ultra totidem dies uita non durat. Septem sunt quoque 
gradus in corpore, qui demensionem altitudinis ab imo in 
superficiem comptent, medulla, os, neruus, uena, arteria, 
caro, cutis. Haec de interioribus. In aperto quoque septem 
sunt corporis partes, caput, pectus, manus, pedesque et 
pudendum. Item, quae diuiduntur, non nisi septem compagibus 
iuncta sunt; ut in manibus est humerus, brachium, 
cubitus, uola et digitorum terni nodi : in pedibus uero femur, 
genu, tibia, pes ipse, sub quo uola est, et digitorum 
similiter nodi terni. Et, quia sensus, eorumque ministeria, 
natura in capite, uelut in arce, constituit, septem foraminibus 
sensuum celebrantur officia : id est, oris, ac
deinde oculorum, narium et aurium, binis. Unde non immerito 
hic numerus, totius fabricae dispensator et dominus, 
aegris quoque corporibus periculum sanitatemue denuntiat. 
Immo ideo et septem motibus omne corpus agitatur; 
aut enim accessio est, aut recessio, aut in laeuam 
dextramue deflexio, aut sursum quis, seu deorsum mouetur, 
aut in orbem rotatur. Tot uirtutibus insignitus 
septenarius, quas uel de partibus suis mutuatur, uel totus 
exercet, iure plenus et habetur, et dicitur. Et absoluta, 
ut arbitror, ratione ian constitit, cur diuersis ex 
causis octo et septem pleni uocentur. Sensus autem hic 
est. Cum aetas tua quinquagesimum et sextum annum 
compleuerit, qui summa tibi fatalis erit, spes quidem salutis 
publica, te uidebit, et pro remediis communis bonorum 
omnium status uirtutibus tuis dictatura debebitur; 
sed si euaseris insidias propinquorum. Nam per septenos 
octies solis anfractus reditusque, quinquaginta et 
sex significat annos, anfractum solis et reditum annum 
uocans : anfractum, propter zodiaci ambitum : reditum, 
quia eadem signa per annos singulos certa lege metitur.

[1,7] CAP- VII. Obscura inuolutaque semper esse somnia ac signa 
de aduersis ; et tamen semper subesse aliquid, quo possit
quoquo modo deprehendi ueritas, modo diligens adsit scrutator.

Hic quidam mirantur, quid sibi uelit ista dubitatio, si 
effugeris, quasi potuerit diuina anima, et olim coelo reddita, 
atque hic maxime scientiam futuri professa, nescire, 
possitne nepos suus, an non possit euadere. Sed non aduertunt, 
hanc habere legem omnia uel signa, uel somnia, 
ut de aduersis oblique aut denuntient, aut minentur, aut 
moneant. Et ideo quaedam cauendo transimus; alia exorando 
et litando uitantur. Alia sunt ineluctabilia, quae nulla 
arte, nullo auertuntur ingenio. Nam, ubi admonitio est, 
uigilantia cautionis euaditur : quod apportant minae litatio 
propitiationis auertit : nunquam denuntiata uanescunt. 
Hic subiicies, Unde igitur ista discernimus, ut possit, 
cauendumne, an exorandum, an uero patiendum sit, deprehendi ? 
Sed praesentis operis fuerit insinuare, qualis 
soleat in diuinationibus esse affectata confusio; ut desinas 
de inserta uelut dubitatione mirari. Ceterum in suo quoque 
opere artificis erit, signa quaerere, quibus ista discernat, 
si hoc uis diuina non impediat. Nam illud,
"Prohibent nam cetera Parcae Scire",
Maronis est ex intima disciplinas profunditate sententia. 
Diuulgatis etiam docemur exemplis, quam paene semper
cum praedicuntur futura, ita dubiis obserantur, ut tamen 
diligens scrutator, nisi diuinitus, ut diximus, impediatur, 
subesse reperiat apprehendendae uestigia ueritatis : ut ecce 
Homericum somnium, a Ioue, ut dicitur, missum ad conserendam 
futuro die cum hostibus manum sub aperta promissione 
uictoriae, spem regis animauit. Ille uelut diuinum 
secutus oraculum, commisso proelio, amissis suorum plurimis, 
uix aegreque in castra remeauit. Num dicendum est, 
Deum mandasse mendacium ? Non ita est: sed, quia illum 
casum Graecis fata decreuerant, latuit in uerbis somnii, 
quod auimaduersum uel ad uere uincendum, uel ad cauendum 
saltem, potuisset instruere. Habuit enim praeceptio, 
ut uniuersus produceretur exercitus; at ille sola pugnandi 
hortatione contentus, non uidit, quid de producenda uniuersitate
praeceptum sit: praetermissoque Achille, qui tunc 
recenti lacessitus iniuria ab armis cum suo milite feriabatur, 
rex progressus in proelium, et casum, qui debebatur, 
excepit, et absoluit somnium inuidia mentiendi, non 
omnia de imperatis sequendo. Parem obseruantiae diligentiam 
Homericae per omnia perfectionis imitator Maro, 
in talibus quoque rebus obtinuit. Nam apud illum Aeneas 
ad regionem instruendo regno fataliter eligendam, satis 
abundeque Delio instructus oraculo, in errorem tamen 
unius uerbi negligentia relapsus est. Non equidem locorum 
fuerat, quae petere deberet, nomen insertum : sed, cum 
origo uetus parentum sequenda diceretur, fuit in uerbis, 
quod inter Cretam et Italiam, quae ipsius gentis auctores
utraque produxerant, magis ostenderet, et, quod aiunt, 
digito demonstraret Italiam. Nam cum fuissent inde Teucer, 
hinc Dardanus; uox sacra sic alloquendo, "Dardanidae 
duri", aperte consulentibus Italiam, de qua Dardanus profectus 
esset, obiecit, appellando eos parentis illius nomine, 
cuius erat origo rectius eligenda. Et hic certae quidem 
denuntiationis est, quod de Scipionis fine praedicitur :
sed gratia conciliandae obscuritatis inserta dubitatio, dicto 
tamen, quod initio somnii continetur, absoluitur. Nam 
cum dicitur, "Circuitu naturali summam tibi fatalem
confecerint", uitari hunc finem non posse, pronuntiat. 
Quod autem Scipioni reliquos uitae actus sine offensa dubitandi 
per ordinem retulit, et de sola morte similis est 
uisus ambigenti, haec ratio est, quod siue dum humano 
uel moerori parcitur, uel timori, seu quia utile est hoc 
maxime latere, pronius cetera oraculis, quam uitae finis 
exprimitur; aut cum dicitur, non sine aliqua obscuritate profertur.

[1,8] CAP- VIII. Quatuor esse uirtutum genera, politicas, purgatorias, 
animi purgati, et exemplares : et cum uirtus beatos efficiat, 
sitque primum illud uirtutum genus in rerum
publicarum gubernatoribus, ideo hos utique fore felices. 

His aliqua ex parte tractatis, progrediamur ad reliqua. 
"Sed, quo sis, Africane, alacrior ad tutandam rempublicam, 
sic habeto : Omnibus, qui patriam conseruarint,
adiuuerint, auxerint, certum esse in coelo definitum locum, 
ubi beati aeuo sempiterno fruantur. Nihil est enim illi principi 
Deo, qui omnem mundum regit, quod quidem in terris 
fiat, acceptius, quam concilia coetusque hominum iure 
sociati, quae ciuitates appellantur. Earum rectores et seruatores 
hinc profecti huc reuertuntur". Bene et opportune, 
postquam de morte praedixit, mox praemia, bonis 
post obitum speranda, subiecit : quibus adeo a metu praedicti 
interitus cogitatio uiuentis erecta est, ut ad moriendi 
desiderium ultro animaretur maiestate promissae 
beatitudinis et coelestis habitaculi. Sed de beatitate, quae 
debetur conseruatoribus patriae, pauca dicenda sunt, ut postea 
locum omnem, quem hic tractandum recepimus, reuoluamus. 
Solae faciunt uirtutes beatum : nullaque alia quisquam 
uia hoc nomen adipiscitur. Unde, qui existimant, 
nullis, nisi philosophantibus, inesse uirtutes, nullos praeter 
philosophos beatos esse pronuntiant. Agnitionem enim 
rerum diuinarum sapientiam proprie uocantes, eos tantummodo 
dicunt esse sapientes, qui superna acie mentis 
requirunt, et quaerendi sagaci diligentia comprehendunt, 
et, quantum uiuendi perspicuitas praestat, imitantur; et
in hoc solo esse aiunt exercitia uirtutum - quarum officia 
sic dispensant : Prudentiae esse, mundum istum, et omnia, 
quae in mundo insunt, diuinorum contemplatione 
despicere, omnemque animae cogitationem in sola diuina 
dirigere; temperantiae, omnia relinquere, in quantum natura 
patitur, quae corporis usus requirit; fortitudinis, non 
terreri animam a corpore quodammodo ductu philosophiae 
recedentem, nec altitudinem perfectae ad superna ascensionis 
horrere; iustitiae, ad unam sibi huius propositi 
consentire uiam uniuscuiusque uirtutis obsequium. Atque 
ita fit, ut, secundum hoc tam rigidae definitionis abruptum, 
rerum publicarum rectores beati esse non possint. 
Sed Plotinus inter philosophiae professores cum Platone 
princeps, libro de uirtutibus, gradus earum, uera et naturali 
diuisionis ratione compositos, per ordinem digerit. 
Quatuor sunt, inquit, quaternarum genera uirtutum. Ex his 
primae politicae uocantur, secundae purgatoriae, tertiae animi 
iam purgati, quartae exemplares. Et sunt politicae hominis, 
quia sociale animal est; his boni uiri reipublicae consulunt, 
urbes tuentur; his parentes uenerantur, liberos 
amant, proximos diligunt; his ciuium salutem gubernant;
his socios circumspecta prouidentia protegunt, iusta liberalitate
deuinciunt :
"Hisque sui memores al�os fecere merendo".
Et est politicae prudentiae, ad rationis normam quae 
cogitat, quaeque agit, uniuersa dirigere, ac nihil, praeter 
rectum, uelle uel facere, humanisque actibus, tanquam 
diuis arbitris, prouidere. Prudentiae insunt ratio, intellectus,
circumspectio, prouidentia, docilitas, cautio. Fortitudinis
est, animum supra periculi metum agere, nihilque, 
nisi turpia, timere; tolerare fortiter uel aduersa, uel prospera,
fortitudo praestat magnanimitatem, fiduciam, securitatem, 
magnificentiam, constantiam, tolerantiam, firmitatem.
Temperantiae, nihil appetere paenitendum, in nullo 
legem moderationis excedcre, suh iugum rationis cupiditatem
domare.Temperantiam sequuntur, modestia, uerecundia, 
abstinentia, castitas, honestas, moderatio, parcitas,
sobrietas, pudicitia. Iustitiae, seruare unicuique, quod
suum est. De iustitia ueniunt, innocentia, amicitia, concordia, 
pietas, religio, affectus, humanitas. His uirtutibus
uir bonus primum sui, atque inde reipublicae rector 
efficitur, iuste ac prouide gubernans humana, diuina non
deserens. Secundae, quas purgatorias uocant, hominis 
sunt, qui diuini capax est; solumque animum eius expediunt, 
qui decreuit se a corporis contagione purgare, et 
quadam lmmanorum fuga solis se inserere diuinis. Hae 
sunt otiosorum, qui a rerumpuhlicarum actibus se sequestrant. 
Harum quid singulae uelint, superius expressimus, 
cum de uirtutibus philosephantium diceremus; quas solas 
quidam existimauerunt esse uirtutes. Tertiae sunt purgati 
iam defaecatique animi, et ab omni mundi huius aspergine 
presse pureque detersi. Illic prudentiae est, diuina non 
quasi in electione praeferre, sed sola nosse, et haec, tanquam 
nihil sit alind, intueri; temperantiae, terrenas 
cupiditates non reprimere, sed penitus obliuisci; fortitudinis, 
passiones ignorare, non uincere, ut nesciat irasci, 
cupiat nihil; iustitiae, ita cum supera et diuina mente 
sociari, ut seruet perpetuum cum ea foedus imitando. 
Quartae exemplares sunt, quae in ipsa diuina mente consistunt, 
quam diximus g-noun uocari : a quarum exemplo 
reliquae omnes per ordinem deflunt. Nam si rerum aliarum, 
multo magis uirtutum ideas esse in mente, creden-
dam est. Illic prudentia est, mens ipsa diuina; temperantia, 
quod in se perpetua intentione conuersa est; fortitudo,
quod semper idem est, nec aliquando mutatur; iustitia, 
quod perenni lege a sempiterna operis sui continuatione 
non flectitur. Haec sunt quaternarum quatuor genera uirtatum; 
quae, praeter cetera, maximam in passionibus 
habent differentiam sui. Passiones autem, ut scimus, uoeantur, 
quod homines
"Metuunt, cupiunt, gaudentque, dolentque".
Has primae molliunt, secundae auferunt, tertiae obliuiscuntur: 
in quartis nefas est nominari. Si ergo hoc est 
officium et effectus uirtutum, beare; constat autem, et 
politicas esse uirtutes : igitur ex politicis efficiuntur beati. 
Iure ergo Tullius de rerumpublicarum rectoribus dixit, 
"Ubi beati aeuo sempiterno fruantur". Qui, ut ostenderet, 
alios otiosis, alios negotiosis uirtntibus fieri beatos, non 
dixit absolute, Nihil esse illi principi Deo acceptius, 
quam ciuitates; sed adiecit, "quod quidem in terris fiat", 
ut eos, qui ab ipsis caelestibus incipiunt, discerneret a 
rectoribus ciuitatum, quibus per terrenos actus iter paratur 
ad coelum. Illa autem definitione quid pressius potest 
esse, quid cautius de nomine ciuitatum? "Quam 
concilia", inquit, "coetusque hominum iure sociati, quae 
ciuitates appellantur"? Nam et seruilis quondam, et gladiatoria 
manus concilia hominum, et coetus fuerunt, sed 
non iure sociati ; illa autem sola iusta est multitudo, cuius 
uniuersitas in legum consentit obsequium.


[I,9] Cap- IX. Quo sensu rerumpublicarum rectores coelo 
descendisse, eoque reuerti dicantur.
Quod uero ait, Harum rectores et seruatores, hinc 
profecti, hoc reuertuntur; hoc modo accipiendum est. 
Animarum originem manare de coelo, inter recte philoso-
pliantes indubitatae constat esse sententiae; etanimae, dum 
corpore utitur, haec est perfecta sapientia, ut, unde orta 
sit, de quo fonte uenerit, recognoscat. Ilinc illud a quo-
dam inter alia sen festiua, sen mordacia, serio tamen 
usurpatum est
De coelo descendit g-Gnohthi g-seauton.

Nam et Delphici uox haec fertur oraculi, consulenti, ad 
beatitatem quo itinere perueniret : Si te, inquit, agnoueris. 
Sed et ipsius fronti templi haec inscripta sententia est. 
Homini autem, ut diximus, una est agnitio sui, si originis 
natalisque principia atque exordia prima respexerit, nec 
se quaesiuerit extra. Sic enim anima uirtutes ipsas conscientia 
nobilitatis induitur, quibus post corpus euecta, 
eo, unde descenderat, reportatur : quia nec corporea sordescit, 
uel oneratur eluuie, quae puro ac leui fonte uirtutum 
rigatur; nec deseruisse unquam coelum uidetur, quod 
respectu et cogitationibus possidebat. Hinc anima, quam 
in se pronam corporis usus effecit, atque in pecudem 
quodammodo reformauit ex homine, et absolutionem 
corporis perhorrescit, et , cum necesse est :
"Non nisi cum gemitu fugit indignata sub umbras".

Sed nec post mortem facile corpus relinquit (quia "non 
funditus omnes Corporeae excedunt pestes") : sed aut 
suum oberrat cadauer, aut noui corporis ambit habitaculum; 
non humani tantummodo, sed ferini quoque, electo 
genere moribus congruo, quos in homine libenter exercuit; 
mauultque omnia perpeti, ut in coelum, quod uel ignorando, 
uel dissimulando, uel potius prodendo, deseruit, 
euadat. Ciuitatum uero rectores, ceterique sapientes, coelum 
respectu, uel cum adhuc corpore tenentur, habitantes, 
facile post corpus caelestem, quam paene non reliquerant, 
sedem reposcunt. Nec enim de nihilo, aut de 
uana adulatione ueniebat, quod quosdam urbium conditores, 
aut claros in republica uiros, in numerum Deorum 
consecrarit antiquitas. Sed Hesiodus quoque, diuinae sobolis 
assertor, priscos reges cum Diis aliis enumerat; 
hisque, exemplo ueteris potestatis, etiam in coelo regendi 
res humanas assignat officium. Et, ne cui fastidiosum sit, 
si uersus ipsos, ut poeta graecus protulit, inseramus, referemus 
eos, ut ex uerbis suis in latina uerba conuersi sunt.

Indigetes Diui fato summi Iouis hi sunt :
Quondam homines, modo cum superis humana tuentes, 
Largi ac munifici, ius regum nunc quoque nacti.

Hoc et Vergilius non ignorat: qui, licet argumento suo
seruiens, heroas in inferos relegauerit, non tamen eos abducit 
a coelo; sed aethera his deputat largiorem, et nosse 
eos solem suum ac sua sidera profitetur; ut geminae 
doctrinae obseruationes praestiterit, et poeticae figmentum, 
et philosophiae ueritatem : et, si secundum illum res quoque 
leuiores, quas uiui exercuerant, etiam post corpus exercent :
Quae gratia currum
Armorumque fuit uiuis, quae cura nitentes 
Pascere equos, eadem sequitur tellure repostos :

multo magis rectores quondam urbium recepti in coelum, 
curam regendorum hominum non relinquunt. Hae autem 
animae in ultimam sphaeram recipi creduntur, quae aplanes 
uocatur. Nec frustra hoc usurpatum est, siquidem inde 
profectae sunt. Animis enim, necdum desiderio corporis 
irretitis, siderea pars mundi praestat habitaculum, et inde 
labuntur in corpora. Ideo his illo est reditio, qui merentur. 
Rectissime ergo dictum est, cum in galaxian, quem 
aplanes continet, sermo iste procedat, hinc profecti huc 
reuertuntur. Ad sequentia transeamus.

[1,10] CAP- X. Quid secundum priscos illos theologos inferi; et 
quando ex eorum sententia, anima aut uiuere, aut more dicatur.
"Hic ego, etsi eram perterritus, non tam mortis metu 
quam insidiarum a meis, quaesiui tamen, uiueretne 
ipse, et Paullus pater, et alii, quos nos exstinctos esse 
arbitraremur". Vel fortuitis et inter fabulas elucent 
semina infixa uirtutum : quae nunc uideas licet, ut e pectore 
Scipionis uel somniantis emineant. In re enim una, 
politicarum uirtutum omnium pariter exercet officium. 
Quod non labitur animo praedicta morte perterritus, fortitudo 
est; quod suorum terretur insidiis, magisque alienum 
facinus, quam suum horrescit exitium, de pietate et 
nimio in suos amore procedit. Haec autem diximus ad 
iustitiam referri, quae seruat unicnique, quod suum est; 
quod ea, quae arbitratur, non pro compertis habet, sed 
spreta opinione, quae minus cautis animis pro uero inolescit, 
quaerit discere certiora; indubitata prudentia est. 
Quod cum perfecta beatitas, et coelestis habitatio humanae 
naturae, in qua se nouerat esse, promittitur, audiendi tamen 
talia desiderium frenat, temperat, et sequestrat, ut 
de uita aui et patris interroget; quid nisi temperantia est? 
ut iam tum liqueret, Africanum per quietem ad ea loca, 
quse sibi deberentur, abductum. In hac autem interrogatione 
de animae immortalitate tractatur. Ipsius enim consultationis 
hic sensus est : Nos, inquit, arbitramur, animam 
cum fine morientis exstingui, nec ulterius esse post 
hominem. Ait enim, "Quos exstinctos esse arbitraremur".
Quod autem exstinguitur, esse iam desinit. Ergo uelim 
dicas, inquit, si et pater Paullus tecum et alii supersunt. 
Ad hanc interrogationem, quae et de parentibus, ut a pio 
filio, et de ceteris, ut a sapiente ac naturam ipsam discutiente, 
processit, quid ille respondit ? �Immo uero, inquit, 
hi uiuunt, qui e corporum uinculis, tanquam e carcere, 
euolauerunt. Vestra uero quae dicitur esse uita, mors 
est.� Si ad inferos meare mors est, et est uita esse cum 
superis, facile discernis, quae mors animae, quae uita 
credenda sit : si constiterit, qui locus habendus sit inferorum, 
ut anima, dum ad hunc truditur, mori; cura ab hoc 
procul est, uita frui, et uere superesse credatur. Et quia 
totem tractatum, quem ueterum sapientia de inuestigatione 
huius quaestionis agitauit, in hac latentem uerborum 
paucitate reperies; ex omnibus aliqua, quibus nos de rei, 
quam quaerimus, absolutione sufficiet admoneri, amore 
breuitatis excerpsimus. Antequam studium philosophiae 
circa naturae inquisitionem ad tantum uigoris adolesceret, 
qui per diuersas gentes auctores constituendis sacris 
caerimoniarum fuerunt, aliud esse inferos negauerunt, 
quam ipsa corpora, quibus inclusae animae carcerem foedum 
tenebris, horridum sordibus et cruore, patiuntur. 
Hoc animae sepulcrum, hoc Ditis concaua, hoc inferos 
uocauerunt : et omnia, quae illic esse credidit fabulosa
persuasio, in nobismetipsis, et in ipsis humanis corporibus 
assignare conati sunt : obliuionis fluuium aliud non 
esse asserentes, quam errorem animae obliuiscentis maiestatem 
uitae prioris, qua, antequam in corpus truderetur, 
potita est, solamque esse in corpore uitam putantis. 
Pari interpretatione Phlegetontem, ardores irarum et cupiditatum 
putarunt; Acherontem, quidquid fecisse dixisseue 
usque ad tristitiam humanae uarietatis more nos 
paenitet; Cocytum, quidquid homines in luctum lacrimasque 
compellit; Stygem, quidquid inter se humanos animos 
in gurgitem mergit odiorum. Ipsam quoque poenarum 
descriptionem de ipso usu conuersationis humanae sumtam 
crediderunt : uulturem, iecur immortale tundentem, nihil 
aliud intelligi uolentes, quam tormenta malae conscientiae, 
obnoxia flagitio uiscera interiora rimantis, et ipsa 
uitalia indefessa admissi sceleris admonitione laniantis, 
semperque curas, si requiescere forte tentauerint, excitantis, 
tanquam fibris renascentibus inhaerendo, nec ulla 
sibi miseratione parcentis, lege hac, qua, "se iudice, 
nemo nocens absoluitur", nec de se suam potest uitare 
sententiam. Illos aiunt, epulis ante ora positis, excruciari 
fame, et inedia tabescere, quos magis magisque acquirendi 
desiderium cogit praesentem copiam non uidere; qui 
in affluentia inopes, egestatis mala in ubertate patiuntur, 
nescientes parta respicere, dum egent habendis; illos
radiis rotarum pendere districtos, qui nihil consilio praeuidentes, 
nihil ratione moderantes, nihil uirtutibus explicantes, 
seque et actus omnes suos fortunae permittentes, 
casibus et fortuitis semper rotantur : saxum ingens uoluere, 
inefficacibus laboriosisque conatibus uitam terentes :
atram silicem, lapsuram semper, et cadenti similem, illorum 
capitibus imminere, qui arduas potestates et infaustam 
ambiunt tyrannidem, numquam sine timore uicturi; 
et cogentes subiectum uulgus odisse, dum metuat, semper 
sibi uidentur exitium, quod merentur, excipere. Nec 
frustra hoc theologi suspicati sunt. Nam et Dionysius, aulae 
Siculae inclementissimus incubator, familiari quondam 
suo, solam beatam existimanti uitam tyranni, uolens, 
quam perpetuo metu misera, quamque impendentium 
semper periculorum plena esset, ostendere gladium uagina 
raptum, et a capulo de filo tenui pendentem, mucrone 
demisso, iussit familiaris illius capiti inter epulas imminere : 
cumque ille inter et Siculas et tyrannicas copias 
praesentis mortis periculo grauaretur, Talis est, inquit 
Dionysius, uita, quam beatam putabas : sic nobis semper 
mortem imminentem uidemus ; aestima, quando esse felix 
poterit, qui timere non desinit. Secundum haec igitur, 
quae a theologis asseruntur, si uere "quisque suos patimur
manes", et inferos in his corporibus esse credimus; 
quid aliud intelligendum est, quam mori animam, cum ad
corporis inferna demergitur; uiuere autem, cum ad supera 
post corpus euadit?

[1,11] CAP- XI. Quid, et ubi inferi secundum Platonicos; quando 
horum sentientia aut uiuere anima, aut mori, dicatur. 

Dicendum est, quid his postea ueri sollicitior inquisitor 
philosophiae cultus adiecerit. Nam et qui primum Pythagoram,
et qui postea Platonem secuti sunt, duas esse mortes, 
unam animae, animalis alteram, prodiderunt : mori 
animal, cum anima discedit e corpore, ipsam uero animam 
mori asserentes, cum a simplici et indiuiduo fonte 
naturae in membra corporea dissipatur. Et quia una ex his 
manifesta , et omnibus nota est; altera non nisi a sapientibus 
deprehensa, ceteris eam uitam esse credentibus: ideo 
hoc ignoratur a plurimis, cur eundem mortis Deum, modo 
Ditem, modo Immitem uocemus : cum per alteram, id 
est, animalis mortem, absolui animam, et ad ueras naturae 
diuitias, atque ad propriam libertatem, remitti, faustum 
nomen indicio sit; per alteram uero, quae uulgo uita 
existimatur, animam de immortalitatis suae luce ad quasdam 
tenebras mortis impelli, uocabuli testemur horrore; 
nam, ut constet animal, necesse est, ut in corpore anima 
uinciatur. Ideo corpus g-demas, hoc est uinculum, nuncupa-
tur, et g-sohma, quasi quoddam g-sehma, id est, animae sepulcrum. 
Unde Cicero, pariter utrumque significans, corpus 
esse uinculum, corpus esse sepulcrum, quod carcer est 
sepultorum, ait : �Qui e corporum uinculis, tanquam e
carcere, euolauerunt�. Inferos autem Platonici non in 
corporibus esse, item non a corporibus incipere, dixerunt; 
sed certam mundi ipsius partem Ditis sedem, id est, inferos 
uocauerunt. De loci uero ipsius finibus inter se dissona 
publicarunt, et in tres sectas diuisa sententia est. Alii 
enim mundum in duo diuiserunt, quorum alterum facit,  
alterum patitur; et illud facere dixerunt, quod, cum sit 
immutabile, alteri causas et n�cessitatem permutationis 
imponit : hoc pati ; quod per mutationes uariatur; et immutabilem 
quidem mundi partem a sphaera, quae aplanes 
dicitur, usque ad globi lunaris exordium, mutabilem uero 
a luna ad terras usque dixerunt : et uiuere animas, dum in 
immutabili parte consistunt; mori autem, cum ad partem 
ceciderint permutationis capacem : atque ideo inter lunam 
terrasque locum mortis et inferorum uocari, ipsamque lunam 
uitae esse mortisque confinium, et animas inde in 
terram fluentes mori, inde ad supera meantes in uitam reuerti, 
non immerito existimatum est. A luna enim deorsum 
natura incipit caducorum : ab hac animae sub numerum 
dierum cadere et sub tempus incipiunt. Denique illam aetheream 
terram physici uocauerunt : et habitatores eius lunares 
populos nuncuparunt. Quod ita esse, plurimis argumentis, 
quae nunc longum est enumerare, docuerunt. Nec 
dubium est, quin ipsa sit mortalium corporum et auctor et 
conditrix, adeo, ut nonnulla corpora sub luminis eius accessu 
patiantur augmenta, et hac decrescente minuantur. 
Sed ne de re manifesta fastidium prolixa assertione generetur, 
ad ea, quae de inferorum loco alii definiunt, transeamus. 
Maluerunt enim mundum alii in elementa ter 
quaterna diuidere, ut in primo numerentur ordine, terra, 
aqua, aer, ignis, quae est pars liquidior aeris uicina lunae :
supra haec rursum totidem numero, sed naturae purioris 
elementa, ut sit luna pro terra, quam aetheream terram 
a physicis diximus nominatam, aqua sit sphaera Mercurii, 
aer Veneris, ignis in sole : tertius uero elementorum ordo 
ita ad nos conuersus habeatur, ut terram ultimam faciat,
et ceteris in medium redactis, in terram desinat tam ima, 
quam summa postremitas : igitur sphaera Martia ignis habeatur, 
aer Iouis, Saturni aqua, terra uero aplanes; in 
qua Elysios campos esse puris animis deputatos, antiquitas 
nobis intelligendum reliquit. De his campis anima, cum 
in corpus emittitur, per tres elementorum ordines, trina 
morte, ad corpus usque descendit. Haec est inter Platonicos 
de morte animae, cum in corpus truditur, secunda sententia. 
Alii uero (nam tres esse inter eos sententiarum diuersitates, 
ante signauimus) in duas quidem ipsi partes, sicut 
primi faciunt, sed non iisdem terminis diuidunt mundum. 
Hi enim coelum, quod aplanes sphaera uocitatur, 
partem unam, septem uero sphaeras, quoe uagae uocantur,
et quod inter illas ac terram est, terramque ipsam, alteram 
partem esse uolueruut. Secundum hos ergo, quorum 
sectae amicior est ratio, animae beatae, ab omni cuiuscunque 
contagione corporis liberae, coelum possident. Quae uero 
appetentiam corporis, et huius, quam in terris uitam 
uocamus, ab illa specula altissima et perpetua luce despiciens, 
desiderio latenti cogitauerit, pondere ipso terrenae 
cogitationis paulatim in inferiora delabitur. Nec subito a 
perfecta incorporalitate luteum corpus induitur; sed sensim 
per tacita detrimenta, et longiorem simplicis et absolutissimae 
puritatis recessum, in quaedam siderei corporis 
incrementa turgescit. In singulis enim sphaeris, quae coelo 
subiectae sunt, aetherea obuolutione uestitur; ut per eas
gradatim societati huius indumenti testei concilietur. Et 
ideo totidem mortibus, quot sphaeras transit, ad hanc 
peruenit, quoe in terris uita uocitatur.

[1,12] CAP- XII. Quomodo anima ex superiore mundi parte 
ad inferna haec delabatur.

Descensus uero ipsius, quo anima de coelo in huius uitae
inferna delabitur, sic ordo digeritur : Zodiacum ita lacteus 
circulus obliquae circumflexionis occursu ambiendo complectitur, 
ut eum, qua duo tropica signa, Capricornus et 
Cancer, seruntur, intersecet. Has solis portas physici uocauerunt, 
quia in utraque obuiante solstitio, ulterius solis 
inhibetur accessio, et fit ei regressus ad zonae uiam, cuius 
terminos nunquam relinquit. Per has portas animae de 
coelo in terras meare, et de terris in coelum remeare creduntur. 
Ideo hominum una, altera Deorum uocatur; hominum 
Cancer, quia per hunc in inferiora descensus est : Capricornus 
Deorum, quia per illum animae in propriae immortalitatis 
sedem, et in Deorum numerum reuertuntur. Et 
hoc est, quod Homeri diuina prouidentia in antri Ithacesii 
descriptione significat. Hinc et Pythagoras putat, a lacteo 
circulo deorsum incipere Ditis imperium, quia animae 
inde lapsae uidentur iam a superis recessisse; ideo primam 
nascentibus offerri ait lactis alimoniam, quia primus eis 
motus a lacteo incipit in corpora terrena labentibus. Unde 
et Scipioni de animis beatorum, ostenso lacteo, dictum 
est: "Hinc profecti, hoc reuertuntur". Ergo descensurae 
cum adhuc in Cancro sunt, quoniam illic positae necdum 
lacteum reliquerunt, adhuc in numero sont Deorum. Cum 
uero ad Leonem labendo peruenerint, illic conditionis futurae 
auspicantur exordium. Et quia in Leone sunt rudimenta 
nascendi, et quaedam humanae naturae tirocinia; 
Aquarius autem aduersus Leoni est, et illo oriente mox occidit : 
ideo, cum sol Aquarium tenet, Manibus parentatur, 
utpote in signo, quod humanae uitae contrarium, uel aduersum 
feratur. Illinc ergo, id est, a confinio, quo se Zodiacus 
lacteusque contingunt, anima descendens a tereti, quae sola 
forma diuina est, in conum defluendo producitur : sicut 
a puncto nascitur linea, et in longum ex indiuiduo procedit : 
ibique a puncto suo, quod est monas , uenit in dyadem, 
quae est prima protractio. Et haec est essentia, quam 
indiuiduam, eandemque diuiduam, Plato inTimaeo, cum 
de mundanae animae fabrica loqueretur, expressit. Animae 
enim sicut mundi, ita et hominis unius, modo diuisionis 
reperientur ignarae, si diuinae natures simplicitas cogitetur;
modo capaces, cum illa per mundi, haec per hominis 
membra diffunditur. Anima ergo cum trahitur ad corpus, 
in hac prima sui productione siluestrem tumultnm, id est, 
hylen influentem sibi incipit experiri. Et hoc est, quod 
Plato notauit in Phaedone, animam in corpus trahi noua 
ebrietate trepidantem; uolens nouum potum materialis alluuionis
intelligi, quo delibuta et grauata deducitur. Arcani 
huius iudicium est et Crater Liberi Patris ille sidereus in
regione, quae inter Cancrum est et Leonem locatus: ebrietatem 
illic primum descensuris animis euenire silua influente 
significans. Unde et comes ebrietatis obliuio illic animis 
incipit latenter obrepere. Nam si animae memoriam 
rerum diuinarum, quarum in coelo erant consciae, ad corpora 
usque deferrent, nulla inter homines foret de diuinitate
dissensio. Sed obliuionem quidem omnes descendendo 
hauriunt; aliae uero magis, minus aliae. Et ideo in terris 
uerum cum non omnibus liqueat, tamen opinantur omnes: 
quia opinionis ortus est memoriae defectus. Hi tamen hoc 
magis inueniunt, qui minus obliuionis hauserunt : quia 
facile reminiscuntur, quod illic ante cognouerant. Hinc 
est, quod, quae apud Latinos lectio, apud Graecos uocatur 
repetita cognitio : quia cum uera discimus, ea recognoscimus, 
quae naturaliter noueramus, priusquam materialis 
influxio in corpus uenientes animas ebriaret. Haec est autem 
hyle, quae omne corpus mundi, quod ubicunque cernimus, 
ideis impressa formauit. Sed altissima et purissima pars 
eius, qua uel sustentantur diuina, uel constant, nectar 
uocatur, et creditur esse potus Deorum : inferior uero et 
turbidior, potus animarum; et hoc est, quod ueteres Lethaeum 
fluuium uocauerunt. Ipsum autem Liberum patrem 
Orphaici g-noun g-hulikon suspicantur intelligi, qui ab illo indiuiduo 
natus in singulos ipse diuiditur. Ideo in illorum 
sacris traditur Titanio furore in membra discerptus, et 
frustis sepultis rursus unus et integer emersisse; quia g-nous,
quem diximus mentem uocari, ex indiuiduo praebendo se 
diuidendum, et rursus ex diuiso ad indiuiduum reuertendo, 
et mundi implet officia, et naturae suae arcana 
non deserit. Hoc ergo primo pondere de zodiaco et lacteo 
ad subiectas usque sphaeras anima delapsa, dum et per 
illas labitur, in singulis non solum (ut iam diximus) luminosi 
corporis amicitur accessu; sed et singulos motus, 
quos in exercitio est habitura, producit : in Saturni, ratiocinationem 
et intelligentiam, quod g-logistikon et g-theohrehtikon
uocant : in Iouis, uim agendi, quod g-praktikon dicitur: 
in Martis, animositatis ardorem, quod g-thumikon nuncupatur : 
in Solis, sentiendi opinandique naturam, quod 
g-aisthehtikon et g-phantastikon appellant : desiderii uero motum, 
quod g-epithumehtikon uocatur, in Veneris : pronuntiandi et 
interpretandi, quae sentiat, quod g-hermehneutikon dicitur, in orbe 
Mercurii : g-phutikon uero, id est, naturam plantandi et augendi 
corpora, ingressu globi lunaris exercet. Et est haec sicut a 
diuinis ultima, ita in nostris terrenisque omnibus prima. 
Corpus enim hoc sicut faex rerum diuinarum est, ita animalis 
est prima substantia. Et haec est differentia inter
terrena corpora et supera, coeli dico et siderum, aliorumque 
elementorum ; quod illa quidem sursum arcessita sunt 
ad animae sedem, et immortalitatem ex ipsa natura regionis 
et sublimitatis imitatione meruerunt ; ad haec uero 
terrena corpora anima ipsa deducitur, et ideo mori creditur, 
cum in caducam regionem et in sedem mortalitatis 
includitur. Nec te moueat, quod de anima, quam esse immortalem 
dicimus, mortem toties nominamus. Etenim sua 
morte anima non exstinguitur, sed ad tempus obruitur :
nec temporali demersione beneficium perpetuitatis eximitur ; 
cum rursus e corpore, ubi meruerit contagione uitiorum 
penitus elimata purgari, ad perennis uitae lucem restituta 
in integrum reuertatur. Plene, ut arbitror, de uita 
et morte animae definitio liquet, quam de adytis philosophiae 
doctrina et sapientia Ciceronis elicuit.

[1,13] CAP- XIII. Hominem duplici ratione mori : primum, si anima 
corpus relinquat; deinde, si anima in corpore adhuc manens, 
corporeas illecebras contemnat, uoluptatesque et 
affectiones omnes exuat; ex his mortibus posteriorem hanc 
omnibus appetendam; priorem arcessendam non esse, sed 
exspectandum, donec Deus ipse animam a corpore dissoluat.

Sed Scipio per quietem et coelo, quod in praemium cedit
beatis, et promissione immortalitatis animatus, tam gloriosam 
spem tamque inclitam magis magisque firmauit uiso 
patre; de quo utrum uiueret, cum adhuc uideretur dubitare, 
quaesiuerat; mortem igitur malle coepit, ut uiueret; 
nec flesse contentus uiso parente, quem crediderat exstinctum, 
ubi loqui posse coepit, hoc primum probare uoluit, 
nihil se magis desiderare, quam ut cum eo iam moraretur. 
Nec tamen apud se, quae desiderabat facienda, constituit, 
quam ante consuleret : quorum unum prudentiae, alterum 
pietatis assertio est. Nunc ipsa uel consulentis, uel praecipientis, 
uerba tractemus. "Quaeso , inquam, pater sanctissime 
atque optime, quoniam haec est uita, ut Africanum 
audio dicere, quid moror in terris? quin hinc ad 
uos uenire propero? Non est ita, inquit ille; nisi enim 
cum Deus hic, cuius hoc templum est omne, quod 
conspicis, istis te corporis custodiis liberauerit, huc tibi 
aditus patere non potest. Homines enim sunt hac lege generati, 
qui tuerentur illum globum, quem in templo hoc 
medium uides, quae terra dicitur : hisque animus datus 
est ex illis sempiternis ignibus, quae sidera et stellas uocatis, 
quae globosae et rotundae, diuinis animatae mentibus, 
circulos suos orbesque conficiunt celeritate mirabili. 
Quare et tibi, Publi, et piis omnibus, retinendus 
animus est in custodia corporis; nec iniussu eius, a quo
ille est uobis datus, ex hominum uita migrandum est, 
ne munus assignatum a Deo defugisse uideamini". Haec 
secta et praeceptio Platonis est, qui in Phaedone definit, 
homini non esse sua sponte moriendum. Sed in eodem tamen 
dialogo idem dicit, mortem philosophantibus appetendam, 
et ipsam philosophiam meditationem esse moriendi. 
Haec sibi ergo contraria uidentur : sed non ita est; 
nam Plato duas mortes hominis nouit. Nec hoc nunc repeto, 
quod superius dictum est, duas esse mortes, unam 
animae, animalis alteram : sed ipsius quoque animalis, 
hoc est, hominis, duas asserit mortes; quarum unam natura, 
uirtutes alteram praestant. Homo enim moritur, 
cum anima corpus relinquit solutum lege naturae : mori 
etiam dicitur, cum anima adhuc in corpore constituta 
corporeas illecebras, philosophia docente, contemnit, et 
cupiditatum dulces insidias reliquasque omnes exuitur 
passiones. Et hoc est, quod superius ex secundo uirtutum 
ordine, quae solis philosophantibus aptae sunt, 
euenire signauimus. Hanc ergo mortem dicit Plato sapientibus 
appetendam : illam uero, quam omnibus natura 
constituit, cogi, uel inferri, uel arcessiri uetat, docens, 
exspectandam esse naturam; et has causas huius aperiens 
sanctionis, quas ex usa rerum, quae in quotidiana conuersatione 
sunt, mutuatur. Ait enim, eos, qui potestatis imperio 
truduntur in carcerem, non oportere inde diffugere, 
priusquam potestas ipsa, quae clausit, abire permiserit : 
non enim uitari poenam furtiua discessione, sed
crescere. Hoc quoque addit, nos esse in dominio deorum, 
quorum tutela et prouidentia gubernamur; nihil autem esse 
inuito domino de his, quae possidet, ex eo loco, in quo 
suum constituerat, auferendum : et sicut qui uitam mancipio 
extorquet alieno, crimine non carebit, ita eum, qui 
finem sibi, domino necdum iubente, quaesiuerit, non absolutionem 
consequi, sed reatum. Haec Platonicae sectae semina 
altius Plotinus exsequitur. Oportet, inquit, animam
post hominem liberam corporeis passionibus inueniri :
quam qui de corpore uiolenter extrudit, liberam esse non 
patitur. Qui enim sibi sua sponte necem comparat, aut 
pertaesus necessitatis, aut metu cuiusquam ad hoc descendit, 
aut odio : quae omnia inter passiones habentur. Ergo 
etsi ante fuit his sordibus pura, hoc ipso tamen, quo exit 
extorta, sordescit. Deinde mortem debere ait animae a corpore 
solutionem esse, non uinculum : exitu autem coacto 
animam circa corpus magis magisque uinciri. Et reuera 
ideo sic extortae animae diu circa corpus eiusue sepulturam, 
uel locum, in quo iniecta manus est, peruagantur :
cum contra illae animae, quae se in hac uita a uinculis corporeis 
philosophiae morte dissoluunt, adhuc exstante corpore 
coelo et sideribus inserantur. Et ideo illam solam de 
uoluntariis mortibus significat esse laudabilem, quae comparatur, 
ut diximus, philosophiae ratione, non ferro; prudentia, 
non ueneno. Addit etiam, illam solam esse naturalem 
mortem, ubi corpus animam, non anima corpus 
relinquit. Constat enim, numerorum certam constitutamque 
rationem animas sociare corporibus. Hi numeri dum, 
supersunt, perseuerat corpus animari : cum uero deficiunt, 
mox arcana illa uis soluitur, qua societas ipsa constabat; 
et hoc est, quod fatum et fatalia uitae tempora 
uocamus. Anima ergo ipsa non deficit, quippe quae immortalis 
atque perpetua est; sed impletis numeris corpus fatiscit : 
nec anima lassatur animando; sed officium suum 
deserit corpus, cum iam non possit animari. Hine illud est 
doctissimi uatis :
Explebo numerum, reddarque tenebris.

Haec est igitur naturalis uere mors, cum finem corporis 
solus numerorum suorum defectus apportat; non cum
extorquetur uita corpori, adhuc idoneo ad continuationem 
ferendi. Nec leuis est differentia, uitam uel natura, uel 
sponte soluendi. Anima enim, cum a corpore deseritur, 
potest in se nihil retinere corporeum, si se pure, cum in 
hac uita esset, instituit : cum uero ipsa de corpore uiolenter 
extruditur, quia exit rupto uinculo, non soluto, fit 
ei ipsa necessitas occasio passionis; et malis, uinculum 
dum rumpit, inficitur. Hanc quoque superioribus adiicit 
rationem non sponte pereundi. Cum constet, inquit, remunerationem 
animis illic esse tribuendam pro modo perfectionis, 
ad quam in hac uita unaquaeque peruenit : non
est praecipitandus uitae finis, cum adhuc proficiendi esse 
possit accessio. Nec frustra hoc dictum est : nain in arcanis 
de animae reditu disputationibus fertur, in hac uita delinquentes 
similes esse super aequale solum cadentibus, 
quibus denuo sine diffcultate praesto fit surgere; animas 
uero ex hac uita cum delictorum sordibus recedentes, 
aequandas his, qui in abruptum ex alto praecipitique delapsi 
sunt, unde facultas nunquam sit resurgendi. Ideo 
ergo concessis utendum uitae spatiis, ut sit perfectae purgationis
maior facultas. Ergo, inquies, qui iam perfecte  
purgatus est, manum sibi debet inferre, cum non sit ei 
causa remanendi; quia profectum ulterius non requirit, 
qui ad supera peruenit. Sed hoc ipso, quo sibi celerem 
finem spe fruendae beatitatis arcessit, irretitur laqueo 
passionis; quia spes, sicut timor, passio est. Sed et cetera, 
quae superior ratio disseruit, incurrit. Et hoc est, quod 
Paullus filium, spe uitae uerioris ad se uenire properantem, 
prohibet ac repellit; ne festinatum absolutionis ascensionisque 
desiderium magis eum hac ipsa passione uinciat 
se retardet. Nec dicit, quod nisi mors naturalis aduenerit, 
emori non poteris, sed, huc uenire non poteris; 
"nisi enim cum Deus, inquit, istis te corporis custodiis 
liberauerit, huc tibi aditus patere non potest" : quia
scit iam receptus in coelum, nisi perfectae puritati coelestis
habitaculi aditum non patere. Pari autem constantia mors
nec ueniens per naturam timenda est, nec contra ordinem
cogenda naturae. Ex his, quae Platonem, quaeque Plotinum
de uoluntaria morte pronuntiase retulimus, nihil in
uerbis Ciceronis, quibus hanc prohibet, remanebit obscurum.

[1,14] CAP- XIV. Cur mundus hic uniuersus, Dei uocetur templum :
quotuplici sensu accipiatur nomen animi : et quomodo 
mens homini cum sideribus communis esse dicatur : tum 
uariae de animi natura sententiae : quid inter stellam et 
sidus intersit : quid sphaera, quid orbis, quid circus :
stellae errantes unde nomen acceperint.

Sed illa uerba, quae praeter hoc sunt inserta, repetamus : 
�Homines enim sunt hac lege generati, qui tuerentur 
illum globum, quem in templo hoc medium uides, 
quae terra dicitur : hisque animas datus est ex illis sempiternis 
ignibus, quae sidera et stellas uocatis; quae gloriosae 
et rotundae, diuinis animatae mentibus, circos suos 
orbesque conficiunt celeritate mirabili. �Quare et tibi, 
Publi, et piis omnibus retinendus est animus in custodia 
corporis : nec iniussu eius, a quo ille est uobis datus, 
ex hominum uita migrandum est, ne munus humanum 
assignatum a Deo defugisse uideamini�. De terra, car 
globus dicatur in medio mundo positus, plenius disseremus, 
cum de nouem sphaeris loquemur. Bene autem uniuersus 
mundus Dei templum uocatur, propter illos, qui 
aestimant, nihil esse aliud Deum, nisi coelum ipsum et 
coelestia ista, quae cernimus. Ideo ut summi omnipotentiam 
Dei ostenderet posse uix intelligi, nunquam posse 
uideri; quidquid humano subiicitur aspectui, templum 
eius uocauit, qui sola mente concipitur; ut, qui haec ueneratur, 
ut templa, cultum tamen maximum debeat conditori; 
sciatque, quisquis in usum templi huius inducitur, 
ritu sibi uiuendum sacerdotis. Unde et quasi quodam publico 
praeconio, tantam humano generi diuinitatem inesse 
testatur, ut uniuersos siderei animi cognatione nobilitet. 
Notandum est, quod hoc loco animum, et ut proprie, et 
ut abusiue dicitur, posait. Animus enim proprie mens est :
quam diuiniorem anima nemo dubitauit. Sed nonnunquam 
sic et animam usurpantes uocamus. Cura ergo dicit, "hisque
animus datus est ex illis sempiternis ignibus"; 
mentem praestat intelligi, quae nobis proprie cum coelo sideribusque 
communis est. Cura uero ait, "retinendus animus 
est in custodia corporis"; ipsam tunc animam nominat, 
quae uincitur custodia corporali, cui mens diuina non 
subditur. Nunc qualiter nobis animus, id est, mens, cum
sideribus communis sit, secundum theologos disseramus. 
Deus, qui prima causa et est, et uocatur, unus omnium 
quaeque sunt, quaeque uidentur esse, princeps et origo 
est : hic superabundanti maiestatis foecunditate de se 
mentem creauit. Haec mens, quae g-nous uocatur, qua 
patrem inspicit, plenam similitudinem seruat auctoris : 
animam uero de se creat, posteriora respiciens. Rursus 
anima patrem qua intuetur, induitur, ac paulatim regrediente 
respectu in fabricam corporum, incorporea ipsa 
degenerat. Habet ergo et purissimam ex mente, de qua est 
nata, rationem, quod g-logikon uocatur : et ex sua natura 
accipit praebendi sensus praebendique incrementi seminarium; 
quorum unum g-aisthehtikon, alterum g-phutikon nuncupatur. 
Sed ex his primum, id est, g-logikon, quod innatum 
sibi ex mente sumsit, sicut uere diuiuum est, ita solis diuinis 
aptum : reliqua duo, g-aisthehtikon et g-pusikon, ut a diuinis 
recedunt, ita conuenientia sunt caducis. Anima ergo, 
creans condensque corpora (nam ideo ab anima natura 
incipit, quam sapientes de Deo et mente g-noun nominant), 
ex illo mero ne purissimo fonte mentis, quem nascendo de 
originis suae hauserat copia, corpora illa diuina uel supera, 
coeli dico et siderum, quae prima condebat, animauit : diuinaeque
mentes omnibus corporibus, quae in formam teretem, 
id est, in sphaerae modum, formabantur, infusae sunt. 
Et hoc est, quod, cum de stellis loqueretur, ait, "quae 
diuinis animatae mentibus". In inferiora uero ac terrena 
degenerans, fragilitatem corporum caducorum deprehendit 
meram diuinitatem mentis sastinere non posse; immo 
partem eius uix solis humanis corporibus conuenire : quia 
et sola uidentur erecta, tanquam quae ad supera ab imis 
recedant, et sola coelum facile tanquam semper erecta suspiciunt; 
solisque inest uel in capite sphaerae similitudo, 
quam formam diximus solam mentis capacem. Soli ergo homini 
rationem, id est, uim mentis infudit, cui sedes in 
capite est; sed et geminam illam sentiendi crescendique 
naturam, quia caducum est corpus, inseruit. Et hinc est, 
quod homo et rationis compos est, et sentit, et crescit, 
solaque ratione meruit praestare ceteris animalibus : quae 
quia semper prona sunt, et ex ipsa quaeque suspiciendi 
difficultate a superis recesserunt, nec ullam diuinorum 
corporum similitudinem aliqua sui parte meruerunt, nihil 
ex mente sortita sunt, et ideo ratione caruerunt : duo 
quoque tantum adepta sunt, sentire uel crescere. Nam 
si quid in illis similitudinem rationis imitatur, non ratio, 
sed memoria est; et memoria non illa ratione mixta, sed 
quae hebetudinem sensuum quinque comitatur. De qua 
plura nunc dicere, quoniam ad prasens opus non attinet, 
omittemus. Terrenorum corporum tertius ordo in arboribus 
et herbis est, quae carent tam ratione, quam sensu :
et quia crescendi tantummodo usus in his uiget, hac sola 
uiuere parte dicuntur. Hunc rerum ordinem et Vergilius 
expressit. Nam et mundo animam dedit, et, ut puritati 
eius attestaretur, mentem uocauit. "Caelum enim", ait, "et 
terras, et maria, et sidera spiritus intus alit", id est, 
anima. Sicut alibi pro spiramento animam dicit :
"Quantum ignes animaeque ualent".
Et, ut illius mundanae animae assereret dignitatem, mentem esse testatur :
"Mens agitat molem";
nec non, ut, ostenderet ex ipsa anima constare et animari 
uniuersa, quae uiuunt, addidit :
"Inde hominum pecudumque genus";
et cetera. Utque assereret, eundem semper in anima esse 
uigorem, sed usum eius hebescere in animalibus corporis 
densitate, adiecit : "Quantum non noxia corpora tardant", 
et reliqua. Secundum haec ergo cum ex summo Deo 
mens, ex mente anima sit; anima uero et condat, et uita 
compleat omnia, quae sequuntur, cunctaque hic unus 
fulgor illuminet, et in uniuersis appareat, ut in multis 
speculis, per ordinem positis, uultus unus; cumque omnia 
continuis successionibus se sequantur, degenerantia per 
ordinem ad imum meandi : inuenietur pressius intuenti a 
summo Deo usque ad ultimam rerum faecem una mutuis 
se uinculis religans et nusquam interrupta connexio. Et 
haec est Homeri catena aurea, quam pendere de coelo in 
terras Deum iussisse commemorat. His ergo dictis, solum 
hominem constat ex terrenis omnibus mentis, id est, 
animi, societatem cum coelo et sideribus habere communem. 
Et hoc est, quod ait, "hisque animus datus est ex 
illis sempiternis ignibus, quae sidera et stellas uocatis". 
Nec tamen ex ipsis caelestibus et sempiternis ignibus nos 
dicit animatos. Ignis enim ille licet diuinum, tamen corpus 
est; nec ex corpore quamuis diuino possemus animari; 
sed unde ipsa illa corpora, quae diuina et sunt, et uidentur, 
animata sunt, id est, ex ea mundanae animae parte, 
quam diximus de pura mente constare. Et ideo postquam 
dixit, �hisque animus datus est ex illis sempiternis ignibus, 
quae sidera et stellas uocatis;� mox adiecit, "quae 
diuinis animatae mentibus" : ut per sempiternos ignes, 
corpus stellarum ; per diuinas uero mentes, earum animas 
manifesta descriptione significet, et ex illis in nostras uenire 
animas uim mentis ostendat. Non ab re est , ut haec 
de anima disputatio in fine sententias omnium, qui de 
anima uidentur pronuntiasse, contineat. Plato dixit animam 
essentiam se mouentem; Xenocrates nnmerum se 
mouentem; Aristoteles g-entelecheian; Pythagoras et Philolaus 
harmoniam; Possidonius ideam; Asclepiades quinque 
sensuum exercitium sibi consonum; Hippocrates spiritum 
tenuem, per corpus onme dispersum ; Heraclides Ponticus 
lucem; Heraclitus physicus scintillam stellaris essentiae; 
Zenon concretum corpori spiritum; Democritus spiritum 
insertum atomis, hac facilitate motus, ut corpus
illi omne sit peruium; Critolaus Peripateticus, constare 
eam de quinta essentia ; Hipparchus ignem ; Anaximenes 
aera; Empedocles et Critias sanguinem; Parmenides ex 
terra et igne; Xenophanes ex terra et aqua; Boethos ex 
aere et igne ; Epicurus speciem, ex igne, et aere, et spiritu 
mixtam. Obtinuit tamen non minus de incorporalitate 
eius, quam de immortalitate sententia. Nunc uideamus, 
quae sint haec duo nomina, quorum pariter meminit, cum 
dicit, "quae sidera et stellas uocatis". Neque enim hic 
res una gemina appellatione monstratur, ut ensis et gladius : 
sed sunt stellae quidem singulares, ut erraticae 
quinque, et ceterae, quae, non admixtae aliis, solae feruntur; 
sidera uero, quae in aliquod signum stellarum plurium 
compositione formantur, ut Aries, Taurus, Andromeda, 
Perseus, uel Corona, et quaecunque uariarum genera 
formarum in coelum recepta creduntur. Sic et apud 
Graecos aster et astron diuersa significant : et aster stella 
una est; astron signum stellis coactum, quod nos sidus 
uocamus. Cum uero stellas globosas et rotundas dicat, 
non singularium tantum exprimit speciem, sed et earum, 
quae in signa formanda conuenerant. Omnes enim stellae 
inter se, etsi in magnitudine aliquam, nullam tamen 
habent in specie differentiam. Per haec autem duo nomina, 
solida sphaera describitur, quae nec ex globo, si
rotunditas desideretur; nec ex rotunditate, si globus desit, 
efficitur; cum alterum a forma, alterum a soliditate 
corporis deseratur. Sphaeras autem hic dicimus ipsarum 
stellarum corpora, quae omnia hac specie formata sunt. 
Dicuntur praeterea sphaerae, et aplanes illa, quae maxima 
est, et subiectae septem, per quas duo lumina et quinque 
uagae discurrunt. Circi uero et orbes duarum sunt rerum 
duo nomina. Et his nominibus quidem alibi aliter est usus: 
nam et orbem pro circulo posnit, ut orbem lacteum; et 
orbem pro sphaera, ut, nouem tibi orbibus uel potius 
globis. Sed et circi uocantur, qui sphaeram maximam 
cingunt, ut eos sequens tractatus inueniet : quorum unus 
est lacteus, de quo ait, inter flammas circus elucens. 
Sed hic horum nihil neque circi, neque orbis nomine uoluit 
intelligi. Sed est orbis in hoc loco stellae una integra 
et peracta conuersio, id est, ab eodem loco 
post emensum sphaerae, per quam mouetur, ambitum in 
eundem locum regressus. Circus autem est hic linea ambiens 
sphaeram, ac ueluti semitam faciens, per quam lumen 
utrinque discurrit, et inter quam uagantium stellarum 
error legitimus coercetur. Quas ideo ueteres errare 
dixerunt, quia et cursu suo feruntur, et contra sphaerae 
maximae, id est, ipsius coeli, impetum contrario motu ad 
orientem ab occidente uoluuntur. Et omnium quidem par celeritas, 
motus similis, et idem est modus meandi ; sed non 
omnes eodem tempore circus suos orbesque conficiunt. Et 
ideo est celeritas ipsa mirabilis : quia cum sit eadem 
omnium, nec ulla ex illis aut concitatior esse possit, aut 
segnior; non eodem tamen temporis spatio omnes ambitum 
suum peragunt. Causam uero sub eodem celeritate 
disparis spatii aptius nos sequentia docebunt.

[1,15] Cap- XV. De undecim circulis, coelum ambientibus. 

His de siderum natura et siderea hominum mente narratis, 
rursus filium pater, ut in Deos pius, ut in homines 
iustus esset, hortatus, praemium rursus adiecit, ostendens, 
lacteum circulum uirtutibus debitum, et beatorum 
coetu refertum. Cuius meminit his uerbis : "Erat autem
is splendidissimo candore inter flammas circus elucens, 
quem uos, ut a Graiis accepistis, orbem lacteum 
nuncupatis�. Orbis hic idem quod circus in lactei 
appellatione significat. Est autem lacteus unus e circis, 
qui ambiunt coelum : et sunt praeter eum numero decem :
de quibus quae dicenda sunt, proferemus, cum de hoc 
competens sermo processerit. Solus ex omnibus hic subiectus 
est oculis, ceteris circulis magis cogitatione, quam 
uisu comprehendendis. De hoc lacteo multi inter se diuersa 
senserunt : causasque eius alii fabulosas, naturales alii 
protulerunt. Sed nos fabulosa reticentes, ea tantum, quae
ad naturam eius uisa sunt pertinere, dicemus. Theophrastus 
lacteum dixit esse compagem, qua de duobus hemisphaeriis 
coeli sphaera solidata est; et ubi orae utrinque 
conuenerant, notabilem claritatem uideri : Diodorus 
ignem esse densatae concretaeque naturae in unam curui 
limitis semitam, discretione mundanae fabricae coaceruante 
concretum ; et ideo uisum intuentis admittere, reliquo 
igne coelesti lucem suam nimia subtilitate diffusam non 
subiiciente conspectui : Democritus innumeras stellas, 
breuesque omnes, quae spisso tractu in unum coactae, 
spatiis, quae angustissima interiacent, opertis, uicinae
sibi undique, et ideo passim diffusae, lucis aspergine continuum 
iuncti luminis corpus ostendunt. Sed Possidonius, 
cuius definitioni plurium consensus accessit, ait, lacteum 
caloris esse siderei infusionem; quam ideo aduersa Zodiaco 
curuitas obliquauit, ut, quoniam sol nunquam Zodiaci 
excedendo terminos expertem feruoris sui partem coeli 
reliquam deserebat, hic circus a uia solis in obliquum 
recedens, uniuersitatem flexu calido temperaret. Quibus 
autem partibus Zodiacum intersecet, superius iam relatum 
est. Haec de lacteo. Decem autem alii, ut diximus, circi 
sunt : quorum unus est ipse Zodiacus, qui ex his decem 
solus potuit latitudinem hoc modo, quem referemus, 
adipisci. Natura coelestium circulorum incorporalis est 
linea, quae ita mente concipitur, ut sola longitudine censeatur, 
latum habere non possit. Sed in Zodiaco latitudinem 
signorum capacitas exigebat. Quantum igitur spatii
lata dimensio porrectis sideribus occupabat, duabus lineis 
limitatum est : et tertia ducta per medium, ecliptica uocatur, 
quia cum cursum suum in eadem linea pariter sol 
et luna conficiunt, alterius eorum necesse est uenire defectum : 
solis, si ei tunc luna succedat; lunae, si tunc aduersa 
sit soli. Ideo nec sol unquam deficit, nisi cum tricesimus 
lunae dies est ; et nisi quinto decimo cursus sui 
die nescit luna defectum. Sic enim euenit, ut aut lunae
contra solem positae ad mutuandum ab eo solitum lumen, 
sub eadem inuentus linea terrae conus obsistat, aut soli 
ipsa succedens obiectu suo ab humano aspectu lumen 
eius repellat. In defectu ergo sol ipse nil patitur, sed noster 
fraudatur aspectus. Luna uero circa proprium defectum 
laborat, non accipiendo solis lumen, cuius beneficio noctem 
colorat. Quod sciens Vergilius, disciplinarum omnium 
peritissimus, ait :
"Defectus solis uarios, lunaeque labores".
Quamuis igitur trium linearum ductus Zodiacum et claudat, 
et diuidat; unum tamen circum auctor uocabulorum 
dici uoluit antiquitas. Quinque alii, circuli paralleli uocantur. 
Horum medius et maximus est aequinoctialis; duo 
extremitatibus uicini, atque ideo breues : quorum unus 
septemtrionalis dicitur, alter australis. Inter hos et medium 
duo sunt tropici, maiores ultimis, medio minores ; 
et ipsi ex utraque parte zonae ustae terminum faciunt. 
Praeter hos alii duo sont coluri, quibus nomen dedit imperfecta 
conuersio. Ambientes enim septemtrionalem uerticem; 
atque inde in diuersa diffusi, et se in summo intersecant, 
et quinque parallelos in quaternas partes 
aequaliter diuidunt, zodiacum ita intersecantes, ut unus 
eorum per Arietem et Libram, alter per Cancrum atque 
Capricornum meando decurrat : sed ad australem uerticem 
non peruenire creduntur. Duo, qui ad numerum praedictum 
supersunt, meridianus et horizon, non scribuntur in 
sphaera; quia certum locum habere non possunt, sed pro 
diuersitate circumspicientis habitantisue uariantur. Meridianus 
est enim, quem sol, cum super hominum uerticem 
uenerit, ipsum diem medium efficiendo designat: et 
quia globositas terrae habitationes omnium aequales sibi 
esse non patitur, non eadem pars coeli omnium uerticem 
despicit. Et ideo unus omnibus meridianus esse non poterit : 
sed singulis gentibus super uerticem suum proprius 
meridianus efficitur. Similiter sibi horizontem facit circumspectio 
singulorum. Horizon est enim uelut quodam 
circo designatus terminus coeli, quod super terram uidetur. 
Et quia ad ipsum uere finem non potest humana
acier peruenire; quantum quisque oculos circumferendo 
conspexerit, proprium sibi coeli, quod super terram est , 
terminum facit. Hinc horizon, quem sibi uniuscuiusque 
circumscribit aspectus, ultra trecentos et sexaginta stadios 
longitudinem intra se continere non poterit. Centum 
enim et octoginta stadios non excedit acies contra uidentis. 
Sed uisus cum ad hoc spatium uenerit, accessu deficiens, 
in rotomditatem recurrendo curuatur. Atque ita fit, 
ut hic numerus, ex utraque parte geminatus, trecentorum 
sexaginta stadiorum spatium, quod intra horizontem suum 
continetur, efficiat; semperque quantum ex huius spatii 
parte postera procedendo dimiseris, tantum tibi de anteriore 
sumetur : et ideo horizon semper quantacunque locorum 
transgressione mutatur. Hunc autem, quem diximus, 
admittit aspectum, aut in terris aequa planities, aut
pelagi tranquilla libertas, qua nullam oculis obiicit offensam. 
Nec te moueat, quod saepe in longissimo positum 
montem uidemus, aut quod ipsa coeli superna suspicimus. 
Aliud est enim, cum se oculis ingerit altitudo, 
aliud, cum per planum se porrigit et extendit intuitus : in 
quo solo horizontis circus efficitur. Haec de circis omnibus, 
quibus coelum cingitur, dicta sufficiant; tractatum ad sequentia transferamus.

[1,16] Cap- XVI. Qui fiat, ut quaedam stellae nunquam a nobis 
uideantur, et quanta stellarum omnium magnitudo.

�Ex quo mihi omnia contemplanti praeclara cetera et
mirabilia uidebantur. Erant autem hae stellae, quas nunquam 
ex hoc loco uidimus, et eae m�gnitudines omnium, 
quas esse nunquam suspicati sumus. Ex quibus erat ea 
minima, quae ultima a coelo, citima terris, luce lucebat 
aliena. Stellarum autem globi terrae magnitudinem facile 
uincebant". Dicendo, �Ex quo mihi omnia contemplanti,� 
id, quod supra retulimus, affirmat, in ipso 
lacteo Scipionis et parentum per somnium contigisse 
conuentum. Duo sunt autem praecipua, quae in stellis se 
admiratum refert, aliquarum nouitatem, et omnium magnitudinem. 
Ac prius de nouitate, post de magnitudine, 
disseremus. Plene et docte adiiciendo, "quas nunquam 
ex hoc loco uidimus", causam, cur a nobis non uideantur, 
ostendit. Locus enim nostrae habitationis ita positus est, 
ut quaedam stellae ex ipso nunquam possint uideri; quia 
ipsa pars coeli, in qua sunt , nunquam potest hic habitantibus 
apparere. Pars enim haec terrae, quae incolitur ab 
uniuersis hominibus, quam nos inuicem scire possumus, 
ad septemtrionalem uerticem surgit: et sphaeralis conuexitas 
australem nobis uerticem in ima demergit. Cum ergo 
semper circa terram ab ortu in occasum coeli sphaera uoluatur; 
uertex hic, qui septemtriones habet, quoquouersum 
mundana uolubilitate uertatur, quoniam super nos 
est, semper a nobis uidetur, ac semper ostendit
Arctos Oceani metuentes aequore tingi.

Australis contra, quasi semel nobis pro habitationis nostrae 
positione demersus, nec ipse nobis unquam uidetur, 
nec sidera sua, quibus et ipse sine dubio insignitur, ostendit. 
Et hoc est, quod poeta, naturae ipsius conscius, dixit :
Hic uertex nobis semper sublimis : at illum
Sub pedibus Styx atra uidet, Manesque profundi.

Sed cum hanc diuersitatem caelestibus partibus uel semper, 
uel nunquam apparendi, terrae globositas habitantibus 
faciat : ab eo, qui in coelo est, omne sine dubio coelum 
uidetur, non impediente aliqua parte terrae, quae 
tota puncti locum pro coeli magnitudine uix obtinet. Cui 
ergo australis uerticis stellas nunquam de terris uidere 
contigerat, ubi circumspectu libero sine offensa terreni 
obicis uisae sunt, iure quasi nouae admirationem dederunt. 
Et quia intellexit causam, propter quam eas nunquam 
ante uidisset, ait, "erant autem hae stellae, quas nunquam 
ex hoc loco uidimus"; hunc locum demonstratiue 
terram dicens, in qua erat, dum ista narraret. Sequitur 
illa discussio, quid sit, quod adiecit, et "hae magnitudines 
omnium, quas esse nunquam suspicati sumus". 
Cur autem magnitudines, quas uidit in stellis, nunquam 
homines suspicati sint, ipse patefecit, addendo, "stellarum 
autem globi terrae magnitudinem facile uincebant". 
Nam quanto homo, nisi quem doctrina philosophiae 
supra hominem, immo uere hominem, fecit, suspicari 
potest, stellam unam omni terra esse maiorem, cum uulgo 
singulae uix facis unius flammam aequare posse uideantur? 
Ergo tunc earum uere magnitudo asserta credetur, 
si maiores singulas, quam est omnis terra, esse constiterit. 
Quod hoc modo licebit recognoscas. Punctum dixerunt 
esse geometrae, quod ob incomprehensibilem breuitatem 
sui, in partes diuidi non possit, nec ipsum pars 
aliqua, sed tantummodo signum esse dicatur. Physici, 
terram ad magnitudinem circi, per quem sol uoluitur, 
puncti modum obtinere, docuerunt. Sol autem quanto 
minor sit circo proprio, deprehensum est manifestissimis 
dimensionum rationibus. Constat enim, mensuram solis 
ducentesimam sextamdecimam partem habere magnitudinis 
circi, per quem sol ipse discurrit. Cum ergo sol ad 
circum suum pars certa sit; terra uero ad circum solis 
punctum sit, quod pars esse non possit : sine cunctatione 
iudicii solem constat terra esse maiorem, si maior est 
pars eo, quod partis nomen nimia breuitate non capit. 
Verum solis circo superiorum stellarum circos certum est
esse maiores, si eo, quod continetur, id quod continet 
malus est; cum hic sit coelestium sphaerarum ordo, ut a 
superiore unaquaeque inferior ambiatur. Unde et lunae 
sphaeram, quasi a coelo ultimam, et uicinam terrae, minimam 
dixit; cum terra ipsa in punctum, quasi uere iam 
postrema deficiat. Si ergo stellarum superiorum circi, ut 
diximus, circo solis sunt grandiores; singulae autem 
huius sunt magnitudinis, ut ad circum unaquaeque suum 
modum partis obtineat : sine dubio singulae terra sunt 
ampliores, quam ad solis circum, qui superioribus minor 
est, punctum esse praediximus. De luna, si uere luce lucet 
aliena, sequentia docebunt.

[1,17] Cap- XVII. Coelum quamobrem semper et in orbem moueatur : 
quo sensu summus uocetur Deus: et ecquid stellae, quas 
fixas uocant, suo etiam proprioque motu agantur.

Haec cum Scipionis obtutus non sine admiratione percurrens, 
ad terras usque fluxisset, et illic famil�arius haesisset : 
rursus aui monitu ad superiora reuocatus est, 
ipsum a coeli exordio sphaerarum ordinem in haec uerba 
monstrantis : �Nouem tibi orbibus, uel potius globis, 
connexa sunt omnia: quorum unus est coelestis extimus, 
qui reliquos omnes complectitur, summus ipse Deus 
arcens et continens ceteros, in quo sunt infixi illi, qui
uoluuntur stellarum cursus sempiterni. Huic subiecti 
sunt septem, qui uersantur retro, contrario motu atque
coelum : e quibus unum globum possidet illa, quam in 
terris Saturniam nominant. Deinde est hominum generi 
prosperus et salutaris ille fulgor, qui dicitur Iouis : tum 
rutilus horribilisque terris, quem Martium dicitis. Deinde 
subter mediam fere regionem Sol obtinet, dux et 
princeps et moderator luminum reliquorum, mens mundi 
et temperatio, tanta magnitudine, ut cuncta sua luce 
lustret et compleat. Hunc ut comites consequuntur Veneris 
alter, alter Mercurii cursus: infimoque orbe Luna 
radiis solis accensa conuertitur. Infra autem eam nihil 
est, nisi mortale et caducum, praeter animos munere 
deorum hominum generi datos. Supra Lunam sunt 
aeterna omnia. Nam ea, quae est media et nona 
tellus, neque mouetur, et infima est, et in eam feruntur 
omnia nutu suo pondera�. Totius mundi a summo in 
imum diligens in hunc locum collecta descriptio est, et 
integrum quoddam uniuersitatis corpus effingitur, quod 
quidam g-to g-pan, id est, omne, dixerunt. Unde et hic dicit, 
connexa sunt omnia. Vergilius uero magnum corpus uocauit :
"Et magno se corpore miscet".

Hoc autem loco Cicero, rerum quaerendarum iactis seminibus, 
multa nobis excolenda legauit. De septem subiectis 
globis ait, "qui uersantur retro contrario motu atque 
coelum". Quod cum dicit, admonet, ut quaeramus, si uersatur 
coelum: et si illi septem et uersantur, et contrario
motu mouentur; aut si, hunc esse sphaerarum ordinem, 
quem Cicero refert, Platonica consentit auctoritas : et, 
si uere subiectae sunt, quo pacto stellae earum omnium 
zodiacum lustrare dicantur, cum zodiacus et unus, et in 
summo coelo sit : quaeue ratio in uno zodiaco aliarum cursus 
breuiores, aliarum faciat longiores. Haec enim omnia 
in exponendo earum ordine necesse est asserantur. Et 
postremo, qua ratione in terram ferantur, sicut ait, "omnia 
nutu suo pondera". Versari coelum, mundanae animae 
natura, et uis, et ratio docet. Cuius aeternitas in motu 
est; quia nunquam motus relinquit, quod uita non deserit, 
nec ab eo uita discedit, in quo uiget semper agitatus. 
Igitur et coeleste corpus, quod mundi anima futurum sibi 
immortalitatis particeps fabricata est, ne unquam uiuendo 
deficiat, semper in motu est, et stare nescit; quia nec 
ipsa stat anima, qua impellitur. Nam cum animae, quae 
incorporea est, essentia sit in motu ; primum autem omnium 
coeli corpus anima fabricata sit : sine dubio in corpus 
hoc primum ex incorporeis motus natura migrauit :
cuius uis integra et incorrupta non deserit, quod primum 
coepit mouere. Ideo uero coeli motus necessario uolubilis 
est, quia cum semper moueri necesse sit, ultra autem locus 
nullus sit, quo se tendat accessio, continuatione perpetuae
in se reditionis agitatur. Ergo in quo potest, uel 
habet, currit, et accedere eius reuolui est; quia sphaerae, 
spatia et loca complectentis omnia, unus est cursus, rotari. 
Sed et sic animam sequi semper uidetur, quae in ipsa 
uniuersitate discurrit. Dicemus ergo, quod eam nunquam 
reperiat, si semper hanc sequitur? immo semper eam 
reperit, quia ubique tota, ubique perfecta est. Cur ergo, 
si quam quaerit reperit, non quiescit? quia et illa requietis 
est inscia. Staret enim, si usquam stantem animam reperiret. 
Cum uero illa, ad cuius appetentiam trahitur, 
semper in uniuersa se fundat ; semper et corpus se in ipsam, 
et per ipsam retorquet. Haec de coelestis uolubilitatis 
arcano pauca de multis, Plotino auctore reperta, sufficiant. 
Quod autem hunc istum extimum globum, qui 
ita uoluitur, summum Deum uocauit, non ita accipiendum 
est, ut ipse prima causa, et Deus ille omnipotentissimus 
existimetur : cum globes ipse, quod coelum est, animae 
sit fabrica; anima ex mente processerit; mens ex Deo, 
qui uere summus est, procreata sit. Sed summum quidem 
dixit ad ceterorum ordinem, qui subiecti sunt : unde mox 
subiecit, "arcens et continens ceteros". Deum uero, quod 
non modo immortale animal ac diuinum sit, plenum inclitae 
ex illa purissima mente rationis, sed quod et uirtutes omnes, 
quae illam primae omnipotentiam summitatis 
sequuntur, aut ipse faciat, aut ipse contineat, ipsum denique 
Iouem ueteres uocauerunt, et apud theologos Iuppiter est 
mundi anima; hinc illud est :
Ab Ioue principium Musae, Iouis omnia plena;
quod de Arato poetae alii mutuati sunt, qui de sideribus 
locuturus, a coelo, in quo sunt sidera, exordium sumendum 
esse decernens, ab Ioue incipiendum esse memorauit. 
Hinc Iuno et soror eius, et coniux uocatur. Est autem 
Iuno aer : et dicitur soror, quia iisdem seminibus, quibus 
coelum, etiam aer est procreatus : coniux, quia aer subiectus 
est coelo. His illud adiiciendum est, quod praeter 
duo lumina et stellas quinque, quae appellantur uagae, 
reliquas omnes, alii infixas coelo, nec nisi cum coelo moueri; 
alii, quorum assertio uero propior est, has quoque 
dixerunt suo motu, praeter quod cum coeli conuersione 
feruntur, accedere : sed propter immensitatem extimi 
globi excedentia credibilem numerum secula in una eas 
cursus sui ambitione consumere; et ideo nullum earum 
motum ab homine sentiri : cum non sufficiat humanae uitae 
spatium, ad breue saltem punctum tam tardae accessionis 
deprehendendum. Hinc Tullius, nullius sectae inscius ueteribus 
approbatae, simul attigit utramque sententiam,
dicendo, "in quo sunt infixi illi, qui uoluuntur, stellarum 
cursus sempiterni". Nam et infixos dixit, et cursus 
habere non tacuit.

[1,18] CAP- XVIII. Stellas errantes contrario, quam coelum, 
motu uersari.

Nunc utrum illi septem globi, qui subiecti sunt, contrario, 
ut ait, quam coelum uertitur, motu ferantur, argumentis 
ad uerum ducentibus requiramus. Solem, ac 
lunam, et stellas quinque, quibus ab errore nomen est, 
praeter quod secum trahit ab ortu in occasum coeli diurna 
conuersio, ipsa suo motu in orientem ab occidente procedere, 
non solum litterarum profanis, sed multis quoque 
doctrina initiatis, abhorrere a fide ac monstro simile iudicatum 
est : sed apud pressius intuentes ita uerum esse 
constabit, ut non solum mente concipi, sed oculis quoque 
ipsis possit probari. Tamen ut nobis de hoc sit cum 
pertinaciter negante tractatus, age, quisquis tibi hoc liquere 
dissimulas, simul omnia, quae uel contentio sibi 
fingit detractans fidem, uel quae ipsa ueritas suggerit, in 
diuisionis membra mittamus. Has erraticas cum luminibus 
duobus aut infixas coelo, ut alia sidera, nullum sui motum 
nostris oculis indicare, sed ferri mundanae conuersionis 
impetu, sut moueri sua quoque accessione, dicemus. 
Rursus, si mouentur, aut coeli uiam sequuntur ab 
ortu in occasum, et communi, et suo motu meantes; aut 
contrario recessu in orientem ab occidentis parte uersantur. 
Praeter haec, ut opinor, nihil potest uel esse, uel fingi. 
Nunc uideamus, quid ex his poterit uerum probari. Si infixae 
essent, nunquam ab eadem statione discederent, sed 
in iisdem locis semper, ut aliae, uiderentur. Ecce enim de 
infixis Vergiliae nec a sui unquam se copulatione dispergunt, 
nec Hyadas, quae uicinae sunt, deserunt, aut Orionis 
proximam regionem relinquunt. Septemtrionum quoque 
compago non soluitur. Anguis, qui inter eos labitur, 
semel circumfusum non mutat amplexum. Hae uero modo 
in hac, modo in illa coeli regione uisuntur; et sepe cum 
in unum locum duae pluresue conuenerint, et a loco tamen, 
in quo simul uisae sunt, et a se postea separantur. Ex hoc 
eas non esse coelo infixas, oculis quoque approbantibus 
constat. Igitur mouentur : nec negare hoc quisquam poterit, 
quod uisus affirmat. Quaerendum est ergo, utrum ab 
ortu in occasum, an in contrarium motu proprio reuoluantur. 
Sed et hoc quaerentibus nobis non solum manifestissima 
ratio, sed uisus quoque ipse monstrabit. Consideremus 
enim signorum ordinem, quibus zodiacum diuisum,
uet distinctum uidemus, et ab uno signo quolibet ordinis 
eius sumamus exordium. Cum Aries exoritur, post ipsum 
Taurus emergit : hunc Gemini sequuntur, hos Cancer, et 
per ordinem reliqua signa. Si istae ergo in occidentem ab 
oriente procederent, non ab Ariete in Taurum, qui retro 
locatus est, nec a Tauro in Geminos signum posterius uoluerentur; 
sed a Geminis in Taurum, et a Tauro in Arietem 
recta et mundanae uolubilitati consona accessione 
prodirent. Cum uero a primo in signum secundum, a secundo 
ad tertium, et inde ad reliqua, quae posteriora sunt, 
reuoluantur; signa autem infixa coelo ferantur : sine dubio 
constat , has stellas non cum coelo, sed contra coelum moueri. 
Hoc ut plene liqueat, adstruamus de lunae cursu, 
qui et claritate sui, et uelocitate notabilior est, Luna, 
postquam a sole discedens nouata est, secundo fere die 
circa occasum uidetur, et quasi uicina soli, quem nuper 
reliquit. Postquam ille demersus est, ipsa coeli marginem 
tenet antecedenti superocccidens. Tertio die tardius occidit, 
quam secundo; et ita quotidie longius ab occasu recedit, 
ut septimo die circa solis occasum in medio coelo ipsa 
uideatur : post alios uero septem, cum ille mergit, haec 
oritur : adeo media parte mensis dimidium coelum, id est, 
unum hemisphaerium, ab occasu in orientem recedendo
metitur. Rursus post septem alios circa solis occasum latentis 
hemisphaerii uerticem tenet. Et huius rei indicium
est, quod medio noctis exoritur : postremo totidem diebus 
exemtis, solem denuo comprehendit, et uicinus uidetur 
ortus amborum, quamdiu soli succedens rursus mouetur, 
et rursus recedens paulatim semper in orientem regrediendo 
relinquat occasum. Sol quoque ipso non aliter, 
quam ab occasu in orientem, mouetur; et, licet tardius 
recessum summ, quam luna, conficiat (quippe qui tanto 
tempore signum unum emetiatur, quanto totum zodiacum 
luna discurrit), manifesta tamen et subiecta oculis motus 
sui praestat indicia. Hunc enim in Ariete esse ponamus :
quod quia aequinoctiale signum est, pares horas somni et 
diei facit. In hoc signo cum occidit, Libram, id est, Scorpii 
chelas mox oriri uidemus, et apparet Taurus uicinus 
occasui. Nam et Vergilias et Hyadas partes Tauri clariores, 
non multo post sole mergente uidemus. Sequenti mense 
sol in signum posterius, id est, in Taurum recedit : et 
ita fit, ut neque Vergiliae, neque alia pars Tauri illo mense 
uideatur. Signum enim, quod cum sole oritur, et cum sole 
occidit, semper occulitur : adeo ut et uicina astra solis 
propinquitate celentur. Nam et Canis tunc, quia uicinus 
Tauro est, non uidetur, tectus lucis propinquitate. Et hoc 
est, quod Vergilius ait :
"Candidus suratis aperit cum cornibus annum
Taurus, et aduerso cedens Canis occidit astro". 

Non enim uult intelligi, Tauro oriente cum sole, mox in 
occasum ferri Canem, qui proximus Tauro est; sed occidere 
eum dixit, Tauro gestante solem, quia tunc incipit 
non uideri, sole uicino. Tunc tamen occidente sole Libra 
adeo superior inuenitur, ut totus Scorpius ortus appareat :
Gemini uero uicini tunc uidentur occasui. Rursus, post 
Tauri mensem Gemini non uidentur, quod in eos solem 
migrasse significat. Post Geminos recedit in Cancrum : et 
tunc, cum occidit, mox Libra in medio coelo uidetur. 
Adeo constat, solem, tribus signis peractis, id est, Ariete, et 
Tauro, et Geminis, ad medietatem hemisphaerii recessisse. 
Denique, post tres menses sequentes, tribus signis, quae sequuntur, 
emensis, Cancrum dico, Leonem et Virginem, 
inuenitur in Libra, qua rursus aequat noctem diei : et, 
dum in ipso signo occidit, inox oritur Aries, in quo sol 
ante sex menses occidere solebat. Ideo autem occasum 
magis eius, quam ortum, eligimus proponendum, quia 
signa posteriora post occasum uidentur : et, dum ad haec, 
quae sole mergente uideri solent, solem redire monstramus, 
sine dubio eum contrario motu recedere, quam coelum 
mouetur, ostendimus. Haec autem, quae de sole et 
luna diximus, etiam quinque stellarum recessum assignare
sufficient. Pari enim ratione in posteriora signa migrando, 
semper mundanae uolubilitati contraria recessione uersantur.

[1,19] CAP- XIX. Quem Cicero, et quem Plato soli inter errantes 
stellas assignauerint ordinem : cur luna lumen suum mutuetur 
a sole, sicque luceat, ut tamen non calefaciat : dehinc, 
cur sol non absolute, sed fere medius inter planetas esse 
dicatur. Unde sideribus nomina, et cur stellarum errantium 
aliae aduersae nobis sint, aliae prosperae.

His assertis, de sphaerarum ordine pauca dicenda sunt. 
In quo dissentire a Platone Cicero uideri potest : cum hic 
solis sphaeram quartam de septem, id est, in medio locatam 
dicat; Plato a luna sursum secundam, hoc est, inter 
septem a summo locum sextum tenere commemoret. Ciceroni 
Archimedes et Chaldaeorum ratio consentit. Plato 
Agyptios, omnium philosophiae disciplinarum parentes, 
secutus est, qui ita solem inter lunam et Mercurium locatum 
uolunt, ut ratione tamen deprehenderint, et edixerint, 
cur a nonnullis sol supra Mercurium supraque Venerem 
esse credatur. Nam nec illi, qui ita aestimant, a 
specie ueri procul aberrant. Opinionem uero istius permutationis 
huiusmodi ratio persuasit. A Saturni sphaera, quae 
est prima de septem, usque ad sphaeram Iouis a summo
secundam, interiecti spatii tanta distantia est, ut Zodiaci 
ambitum superior triginta annis, duodecim uero annis 
subiecta conficiat. Rursus tantum a Ioue sphaera Martis 
recedit, ut eundem cursum biennio peragat. Venus autem 
tanto est regione Martis inferior, ut ei annus satis sit ad 
Zodiacum peragrandum. Iam uero ita Veneri proxima est 
stella Mercurii, et Mercurio sol propinquus, ut hi tres 
coelum suum pari temporis spatio, id est, anno, plus minusue 
circumeant. Igitur et Cicero hoc duos cursus comites 
solis uocauit, quia in spatio pari, longe a se nunquam 
recedunt. Luna autem tantum ab his deorsum recessit, ut, 
quod illi anno, uiginti octo diebus ipsa conficiat. Ideo neque 
de trium superiorum ordine, quem manifeste clareque distinguit 
immensa distantia, neque de lunae regione, quae 
ab omnibus multum recessit, inter ueteres aliqua fuit dissensio. 
Horum uero trium sibi proximorum, Veneris,
Mercurii, et Solis ordinem uicinia confudit ; sed apud 
alios. Nam Agyptiorum sollertiam ratio non fugit : quae 
talis est. Circulus, per quem sol discurrit, a Mercurii 
circulo, ut inferior ambitur. Illum quoque superior circulus 
Veneris includit : atque ita fit, ut hae duae stellae, 
cum per superiores circulorum suorum uertices currunt, 
intelligantur supra solem locatae : cum uero per inferiora 
commeant circulorum, sol eis superior aestimetur. lllis 
ergo, qui sphaeras earum sub sole dixerunt, hoc uisum
est ex illo stellarum cursu, qui nonnunquam, ut diximus, 
uidetur inferior : qui et uere notabilior est, quia tunc liberius 
apparet. Nam cum superiora tenent, magis radiis 
occuluntur. Et ideo persuasio ista conualuit; et ab omnibus 
paene hic ordo in usum receptus est : perspicacior tamen 
obseruatio meliorem ordinem deprehendit, quem 
praeter indaginem uisus, haec quoque ratio commendat, 
quod lunam, quae luce propria caret, et de sole mutuatur, 
necesse est fonti luminis sui esse subiectam. Haec enim ratio 
facit lunam non habere lumen proprium, ceteras omnes 
stellas lucere suo, quod illae supra solem locatae in ipso 
purissimo aethere sunt, in quo omne, quidquid est, lux 
naturalis et sua est : quae tota cum igne suo ita sphaerae 
solis incumbit, ut coeli zonae, quae procul a sole sunt, perpetuo 
frigore oppressae sint, sicut infra ostendetur. Luna 
uero, quia sola ipsa sub sole est, et caducorum iam regioni 
luce sua carenti proxima, lucem nisi desuper posito 
sole, cui resplendet, habere non potuit; denique quia totius 
mundi ima pars terra est; aetheris autem ima pars 
luna est : lunam quoque terram, sed aetheream, uocauerunt.
Immobilis tamen, ut terra, esse non potuit, quia 
in sphaera, quae uoluitur, nihil manet immobile praeter 
centrum; mundanae autem sphaerae terra centrum 
est : ideo sola immobilis perseuerat. Rursus terra accepto 
solis lumine clarescit tantummodo; non reducet; luna 
speculi instar, lumen, quo illustratur, emittit : quia illa 
aeris et aquae, quae per se concreta et densa sunt, faex habetur, 
et ideo extrema uastitate densata est, nec ultra superficiem 
quauis luce penetratur : haec licet et ipsa finis est, 
sed liquidissimae lucis et ignis aetherei, ideo quamuis densius
corpus sit, quam cetera coelestia, ut multo tamen terreno 
purius, fit acceptae luci penetrabilis adeo; ut eam de 
se rursus emittat nullum tamen ad nos perferentem sensum 
caloris, quia lucis radius, cum ad nos de origine sua, 
id est, de sole peruenit, naturam secum ignis, de quo 
nascitur, deuehit; cum uero in lunae corpus infunditur et 
inde resplendet, solam refondit claritudinem, non calorem. 
Nam et speculum, cum splendorem de se ui oppositi 
eminus ignis emittit, solam ignis simililudinem carentem 
sensu caloris ostendit. Quem soli ordinem Plato dederit, 
uel eius auctores, quosue Cicero secutus quartum locum 
globo eius assignauerit, uel quae ratio persuasionem huius 
diuersitatis induxerit, et cur dixerit Tullius, "infimoque 
orbi luna radiiss solis accensa conuertitur", satis dictum
est. Sed his hoc adiiciendum est, cur Cicero, cum quartum 
de septem solem uelit, quartus autem inter septem non 
fere medius, sed omnimodo medius et sit, et habeatur, 
non abrupte medium solem, sed fere medium dixerit his 
uerbis, "deinde subter mediam fere regionem sol obtinet". 
Sed non uacat adiectio, qua haec pronuntiatio temperatur; 
nam sol quartum locum obtinens, mediam regionem 
tenebit numero, spatio non tenebit. Si inter ternos enim 
summos et imos locatur, sine dubio medius est numero : 
sed totius spatii, quod septem sphaerae occupant, 
dimensione perspecta, regio solis non inuenitur in medio 
spatio locata; quia magis a summo ipse, quam ab ipso 
recessit ima postremitas : quod sine ulla disceptationis ambage, 
compendiosa probabit assertio. Saturni stella, quae 
summa est, zodiacum triginta annis peragrat; sol medius 
anno uno; luna ultima uno mense non integro. Tantum 
ergo interest inter solem et Saturnum, quantum inter 
unum et triginta; tantum inter lunam solemque, quantum 
inter duodecim et unum. Ex his apparet, totius a 
summo in imum spatii certam ex media parte diuisionem 
solis regione non fieri. Sed quia hic de numero loquebatur, 
in quo uere, qui quartus, et medius est; ideo pronuntiauit 
quidem medium, sed, propter latentem spatiorum diuisionem, 
uerbum, quo hanc definitionem temperaret, adiecit
fere. Notandum, quod esse stellam Saturni, et alteram 
Iouis, Martis aliam, non naturae constitutio, sed humana 
persuasio est, quae "stellis numeros et nomina fecit". 
Non enim ait illam, quae Saturnia est, sed "quam in 
terris Saturniam nominant"; et, "ille fulgor, qui dicitur 
Iouis", et "quem Martium dicitis" : adeo expressit in 
singulis, nomina haec non esse inuenta naturae, sed hominum 
commenta, significationi distinctionis accommodata. 
Quod uero fulgorem Iouis humano generi prosperum et 
salutarem, contra, Martis rutilum et terribilem terris uocauit; 
alterum tractum est ex stellarum colore, (nam fulget 
Iouis, rutilat Martis) alterum ex tractatu eorum, qui 
de his stellis ad hominum uitam manare uolunt aduersa, 
uel prospera. Nam plerumque de Martis stella terribilia, 
de Iouis salutaria euenire definiunt. Causam si quis forte 
altius quaerat, unde diuinis maleuolentia, ut stella malefica 
esse dicatur, (sicut de Martis et Saturni stellis existimatur) 
aut cur notabilior benignitas Iouis et Veneris 
inter genethliacos habeatur, cum sit diuinorum una 
natura; in medium proferam rationem, apud unum 
omnino, quod sciam, lectam : nam Ptolemaeus in libris 
tribus, quos de Harmonia composuit, patefecit causam, 
quam breuiter explicabo. Certi, inquit, sunt numeri, per 
quos inter omnia, quae sibi conuenienter iunguntur et 
aptantur, fit iugabilis competentia; nec quidquam potest
alteri, nisi per hos numeros, conuenire. Sunt autem hi 
epitritus, hemiolius, epogdous, duplaris, triplaris, quadruplaris. 
Quae hoc loco interim quasi nomina numerorum
accipias uolo. In sequentibus uero, cum de harmonia coeli 
loquemur, quid sint hi numeri, quidue possint, opportunius 
aperiemus; modo hoc nosse sufficiat, quia sine 
his numeris nulla colligatio, mulla potest esse concordia. 
Vitam uero nostram praecipue sol et luna moderantur; nam 
cum sint caducorum corporum haec duo propria, sentire 
uel crescere : g-aisthehtikon, id est, sentiendi natura, de 
sole; g-phutikon autem, id est, crescendi natura, de lunari 
ad nos globositate perueniunt. Sic utriusque luminis beneficio 
haec nobis constat uita, qua fruimur. Conuersatio 
tamen nostra, et prouentus actuum, tam ad ipsa duo lumina, 
quam ad quinque uagas stellas refertur; sed harum 
stellarum alias interuentus numerorum, quorum supra 
fecimus mentionem, cum luminibus bene iungit ac sociat; 
alias nullus applicat numeri nexus ad lumina. 
Ergo Venerea et Iouialis stella per hos numeros lumini 
utrique sociantur : sed Iouialis soli per omnes, lunae uero 
per plures, et Venerea lunae per omnes, soli per plures 
numeros aggregatur. Hinc, licet utraque benefica credatur, 
Iouis tamen stella cum sole accommodatior est, et Venerea 
cum luna : atque ideo uitae nostrae magis commodant, 
quasi luminibus uitae nostrae auctoribus numerorum 
ratione concordes. Saturni autem Martisque stellae 
ita non habent cum luminibus competentiam, ut tamen 
aliqua uel extrema numerorum linea Saturnus ad solem, 
Mars aspiciat ad lunam. Ideo minus commodi uitae humanae 
existimantur, quasi cum uitae auctoribus apta numerorum 
ratione non iuncti. Cur tamen et ipsi nonnunquam 
opes uel claritatem hominibus praestare credantur, ad alterum 
debet pertinere tractatum; quia hic sufficit aperuisse 
rationem, cur alia terribilis, alia salutaris existimetur. 
Et Plotinus quidem in libro, qui inscribitur, "Si 
faciunt astra", pronuntiat, nihil ui, uel potestate eorum 
hominibus euenire; sed ea, quae decreti necessitas in singulos 
sancit, ita per horum septem transitum statione recessuue 
monstrari, ut aues seu praeteruolando, seu 
stando, futura pennis, uel uoce significant nescientes. Sic 
quoque tamen iure uocabitur hic salutaris, ille terribilis; 
cum per hunc prospera, per illum significentur incommoda.

[1,20] CAP- XX. De diuersis nominibus solis, deque eiusdem 
magnitudine.

In his autem tot nominibus, quae de sole dicuntur, non 
frustra, nec ad laudis pompam; lasciuit oratio; sed res 
uerae uocabulis exprimuntur. "Dux et princeps", ait, "et 
moderator luminum reliquorum, mens mundi et temperatio". 
Plato in Timaeo, cum de octo sphaeris loqueretur, 
sic ait : "Ut autem per ipsos octo circuitus celeritatis et 
tarditatis certa mensura et sit, et noscatur; Deus in ambitu 
supra terram secundo lumen accendit, quod nunc solem 
uocamus". Vides, ut haec definitio uult, esse omnium 
sphaerarum lumen in sole. Sed Cicero sciens, etiam ceteras 
stellas habere lumen suum, solamque lunam, ut saepe 
iam diximus, proprio carere; obscuritatem definitionis 
huius liquidius absoluens, et ostendens, in sole maximum 
lumen esse, non solum ait, "dux et princeps et moderator 
luminum reliquorum" (adeo et ceteras stellas scit 
esse lumina), sed hune ducem et principem, quem Heraclitus 
fontem caelestis lucis appellat. Dux ergo est, quia 
omnes luminis maiestate praecedit : princeps, quia ita 
eminet, ut propterea, quod talis solus appareat, sol uocetur : 
moderator reliquorum dicitur, quia ipse cursus eorum 
recursusque certa definitione spatii moderatur. Nam 
certa spatii definitio est, ad quam cum unaquaeque erratica 
stella recedens a sole peruenerit, tanquam ultra prohibeatur 
accedere, agi retro uidetur; et rursus cum certam 
partem recedendo contigerit, ad directi cursus consueta 
reuocatur. Ita solis uis et potestas, motus reliquorum luminum 
constituta dimensione moderatur. Mens mundi ita 
appellatur, ut physici eum cor coeli uocauerunt. Inde nimirum, 
quod omnia , quae statuta ratione per coelum fieri 
uidemus, diem noctemque, et migrantes inter utrumque 
prolixitatis breuitatisque uices, et certis temporibus aequam 
utriusque mensuram, dein ueris clementem teporem, torridum 
Cancri ac Leonis aestum, mollitiem auctumnalis 
aurae, uim frigoris inter utramque temperiem, omnia haec 
solis cursus et ratio dispensat. Iure ergo cor coeli dicitur, 
per quem fiunt omnia, quae diuina ratione fieri uidemus. Et 
est haec causa, propter quam iure cor coeli uocetur, quod 
natura ignis semper in motu perpetuoque agitatu est. Solem 
autem ignis aetherei fontem dictum esse retulimus; hoc est 
ergo sol in aethere, quod in animali cor : cuius ista natura 
est, ne unquam cesset a motu; aut si breuis sit eius quocunque 
casu ab agitatione cessatio, mox animal interimat;
haec de eo, quod solem mundi mentem uocauit. Cur uero  
et temperatio mundi dictus sit, ratio in aperto est. Ita 
enim non solum terram, sed ipsum quoque coelum, quod 
uere mundus uocatur, temperari a sole, certissimum est, 
ut extremitates eius, quae a uia solis longissime recesserunt, 
omni careant beneficio caloris, et una frigoris perpetuitate 
torpescant; quod sequentibus apertius explicabitur. 
Restat, ut et de magnitudine eius quam uerissima 
praedicatione, pauca et non praetereunda dicamus. Physici 
hoc maxime consequi in omni circa magnitudinem solis 
inquisitione uoluerunt, quanto maior esse possit, quam 
terrae; et Eratosthenes in libris dimensionum sic ait : Mensura 
terrae septies et uicies multiplicata, mensuram solis 
efficiet. Possidonius dicit, multo multoque saepius multiplicatam
solis spatium effcere : et uterque lunaris defectus 
argumentum pro se aduocat. Ita cum solem uolunt terra 
maiorem probare, testimonio lunae deficientis utuntur:
cum defectum lunae conantur asserere, probationem de solis 
magnitudine mutuantur : et sic euenit, ut, dum utrumque 
de altero adstruitur, neutrum probabiliter adstruatur, 
semper in medio uicissim nutante mutuo testimonio. Quid 
enim per rem adhuc probandam probetur? Sed Aegyptii,
nihil ad coniecturam loquentes sequestrato ac libero argumento, 
nec in patrocinium sibi lunae defectum uocantes,
quanta mensura sol terra maior sit, probare uoluerunt, 
ut tum demum per magnitudinem eius ostenderent; cur 
luna deficiat. Hoc autem nequaquam dubitabatur non posse 
aliter deprehendi, nisi mensura et terrae et solis inuenta, 
ut fieret ex collatione discretio. Et terrena quidem dimensio 
oculis rationem iuuantibus de facili constabat; solis uero 
mensuram aliter, nisi per mensuram coeli, per quod discurrit, 
inueniri non posse uiderunt. Ergo primum metiendum 
sibi coelum illud, id est, iter solis, constituerunt, ut 
per id possent modum solis agnoscere. Sed quaeso, si quis 
unquam tam otiosus, tamque ab omni erit serio feriatus, 
ut haec quoque in manus sumat, ne talem ueterum promissionem, 
quasi insaniae proximam, aut horrescat, aut 
rideat. Etenim ad rem, quae natura incomprehensibilis uidebatur, 
uiam sibi fecit ingenium : et per terram, qui coeli 
modus sit, reperit. Ut autem liquere possit ratio commenti, 
prius regulariter pauca dicenda sunt, ut sit rerum 
sequentium aditus instructior. In omni orbe uel sphaera 
medietas centrum uocatur : nihilque aliud est centrum, 
nisi punctum, quo sphaerae aut orbis medium certissima
obseruatione distinguitur : item ducta linea de quocunque  
loco circuli, qui designat ambitum, in quacunque eiusdem 
circuli summitate orbis partem aliquam diuidat necesse 
est. Sed non omni modo medietas est orbis, quam 
separat ista diuisio. Illa enim tantum linea in partes aequales 
orbem medium diuidit, quae a summo in summum ita 
ducitur, ut necesse sit, eam transire per centrum; et haec 
linea, quae orbem sic aequaliter diuidit, diametros nuncupatur. 
Item omnis diametros cuiuscunque orbis triplicata 
cum adiectione septimae partis suae, mensuram facit circuli, 
quo orbis includitur : id est, si uncias septem teneat 
diametri longitudo, et uelis ex ea nosse, quot uncias 
orbis ipsius circulus teneat, triplicabis septem, et facinut 
uiginti unum : his adiicies septimam partem, hoc est, unum; 
et pronuntiabis in uiginti et duabus unciis huius circuli 
esse mensuram, cuius diametros septem unciis extenditur. 
Haec omnia geometricis euidentissimisque rationibus 
probare possemus, nisi et neminem de ipsis dubitare arbitraremur, 
et caueremus iusto prolixius uolumen extendere. 
Sciendum et hoc est, quod umbra terrae, quam sol 
post occasum in inferiore hemisphaerio currens sursum 
cogit emitti, ex qua super terram fit obscuritas, quae nox 
uocatur, sexagies in altum multiplicatur ab ea mensura, 
quam terrae diametros habet; et hac longitudine ad ipsum 
circulum, per quem sol currit, erecta, conclusione luminis 
tenebras la terram refundit. Prodendum est igitur, 
quanta diametros terrae sit, ut constet, quid possit sexagies 
multiplicata colligere : unde, his praelibatis, ad tractatum 
mensurarum, quas promisit, oratio reuertatur. Euidentissimis 
et indubitabilibus dimensionibus constitit, 
uniuersac terrae ambitum, quae quibuscunque uel incolitur, 
uel inhabitabilis iacet, habere stadiorum millia ducenta 
quinquaginta duo. Cum ergo tantum ambitus teneat, sine 
dubio octoginta millia stadiorum, uel non multo amplius 
diametros habet, secundum triplicationem cum septimae 
partis adiectione, quam superius de diametro et circulo 
regulariter diximus. Et quia ad efficiendam terrenae umbrae 
longitudinem non ambitus terrae, sed diametri mensura
multiplicanda est (ipsa est enim, quam sursum constat 
excrescere), sexagies multiplicanda tibi erunt octoginta 
millia, quae terrae diametros habet; quae faciunt quadragies 
octies centena millia stadiorum esse a terra usque ad 
solis cursum, quo umbram terrae diximus pertinere. Terra 
autem in medio caelestis circuli, per quem sol currit, ut 
centrum locata est. Ergo mensura terrenae umbrae medietatem 
diametri caelesti efficiet : et si ab altera quoque 
parte terrae par usque ad dimidium circuli mensura tendatur, 
integra circuli, per quem sol currit, diametros inuenitur. 
Duplicatis igitur illis quadragies octies centenis 
millibus, erit integra diametros caelestis circuli nonagies
sexies centenis millibus stadiorum : et inuenta diametros 
facile mensuram nobis ipsius quoque ambitus prodit. Hanc 
enim summam, quam diametros fecit, debes ter multiplicare, 
adiecta parte septima, ut saepe iam dictum est: et 
ita inuenies totius circuli, per quem sol currit, ambitum 
stadiorum habere trecenties centena millia, et insuper 
centum septuaginta millia. His dictis, quibus mensura, 
quam terrae uel ambitus, uel diametros habet, sed et circuli 
modus, per quem sol currit, uel diametri eius, ostenditur : 
nunc quam solis esse mensuram, uel quemadmodum 
illi prudentissimi deprehenderint, indicemus. Nam 
sicut ex terrena umbra potuit circuli, per quem sol meat, 
deprehendi magnitudo; ita per ipsum circulum mensura 
solis inuenta est, in hunc modum procedente inquisitionis 
ingenio. Aequinoctiali die ante solis ortum aequabiliter 
locatum est saxeum uas in hemisphaerii speciem cauata 
ambitione curuatum, infra per lineas designato duodecim 
diei horarum numero, quas stili prominentis umbra cum 
transitu solis praetereundo distinguit. Hoc est autem, ut 
scimus, huiusmodi uasis officium, ut tanto tempore a 
priore eius extremitate ad alteram usque stili umbra percurrat, 
quanto sol medietatem coeli ab ortu in occasum, 
unius scilicet hemisphaerii conuersione, metitur. Nam totius 
coeli integra conuersio diem noctemque concludit; et 
ideo constat, quantum sol in circulo suo, tantum in hoc 
uase umbram meare. Huic igitur aequabiliter collocato circa 
tempus solis ortui propinquantis inhaesit diligens obseruantis 
obtutus: et cum ad primam solis radium, quem de se 
emisit prima summitas orbis, emergens umbra, de stili 
decidens summitate, primam curui labri eminentiam contigit; 
locus ipse, qui umbrae primitias excepit, notae impressione 
signatus est; obseruatumque, quamdiu super terram 
ita solis orbis integer appareret, ut ima eius summitas 
adhuc horizonti uideretur insidere, et mox locus, ad 
quem umbra tunc in uase migrauerat, annotatus est : habitaque
dimensione inter ambas umbrarum notas, gaae integrum 
solis orbem, id est, diametrum, natae de duabus 
eius summitatibus metiuntur; pars nona reperta est eius 
spatii, quod a summo uasis labro usque ad horae primae
lineam continetur. Et ex hoc constitit, quod in cursu solis 
unam temporis aequinoctialis horam faciat repetitus nouies 
orbis eius accessus. Et quia conuersio coelestis hemisphaerii, 
peractis horis duodecim, diem tondit; nouies autem 
duodecim effciunt centum octo : sine dubio solis diametros 
centesima et octaua pars hemisphaerii aequinoctialis 
est. Ergo aequinoctialis totius circuli ducentesima sexta decima 
pars est. Ipsum autem circulum habere stadiorum 
trecenties centena millia, et insuper centum et septuaginta 
millia, antelatis probatum est. Ergo si eius summae ducentesimam 
sextamdecimam partem perfecte consideraueris, 
mensuram diametri solis inuenies. Est autem pars illa 
fere in centum quadraginta millibus. Diametros igitur solis 
centum quadraginta millium fere stadiorum esse dicenda 
est : unde paene duplex quam terrae diametros inuenitur. 
Constat autem geometricae rationis examine, cum de duobus 
orbibus altera diametros duplo alteram uincit, illum 
orbem, cuius diametros dupla est, orbe altero octies esse 
maiorem. Ergo ex hic dicendum est, solem octies terra 
esse maiorem. Haec de solis magnitudine breuiter de multis 
excerpta libauimus.

[1,21] CAP- XXI. Qua ratione inferiorum sphaerarum stelle in 
zodiaci signis meare dicantur, cum in iis non sint : curque 
ex illis aliae breuiori, aliae longiori tempore zodiaci signa
percurrant : et quomodo circulus zodiacus in duodecim 
partes diuisus sit.

Sed quoniam septem sphaeras coelo diximus esse subiectas, 
exteriore quaque quas interius continet ambiente, 
longeque et a coelo omnes et a se singulae recesserunt : nunc 
quaerendum est, cum zodiacus unus sit, et is constet coelo 
sideribus infixis, quemadmodum inferiorum sphaerarum 
stellae in signis zodiaci meare dicantur. Nec longum est 
inuenire rationem, quae in ipso uestibulo excubat quaestionis. 
Verum est enim, neque solem lunamue, neque 
de uagis ullam ita in signis zodiaci ferri, ut eorum sideribus 
misceantur; sed in illo signo esse unaquaeque perhibetur, 
quod habuerit supra uerticem in ea, quae illi signo 
subiecta est, circuli sui regione discurrens : quia singularum 
sphaerarum circulos in duodecim partes, aeque ut 
zodiacum, ratio diuisit, et, quae in eam partem circuli sui 
uenerit, quae sub parte zodiaci est Arieti deputata, in 
ipsum Arietem uenisse conceditur : similisque obseruatio 
in singulas partes migrantibus stellis tenetur. Et quia 
facilior ad intellectum per oculos uia est, id quod sermo 
descripsif, uisus assignet. Esto enim zodiacus circulus, 
cui adscriptum est A. intra hunc septem alii orbes locentur : 
et zodiacus ab A per ordinem affixis notis, quibus 
adscribentur litterae sequentes, in partes duodecim diuidatur : 
sitque spatium, quod inter A et B clauditur, Arieti
deputatum; quod intra B et C, Tauro; quod inter C et 
D, Geminis; Cancro, quod sequitur, et reliquis per ordinem 
cetera. His constitutis, iam de singulis zodiaci notis 
et litteris singulae deorsum lineae per omnes circulos ad 
ultimum usque ducantur : procul dubio per orbes singulos 
duodenas partes diuidet transitus linearum. In quocunque 
igitnr circulo seu sol in illo, seu luna, uel de uagis quaecunque 
discurrat, cum ad spatium uenerit, quod inter 
lineas clauditur ab A et B, notis et litteris defluentes, in 
Ariete esse dicetur; quia illic constituta spatium Arietis 
in zodiaco designatum super uerticem, sicut descripsimus, 
habebit. Similiter in quamcunque migrauerit partem, in 
signo, sub quo fuerit, esse dicetur.
Atque haec ipsa descriptio eodem compendio nos docebit, 
cur eundem zodiacum, eademque signa, aliae tempore 
longiore, aliae breuiore percurrant. Quoties enim 
plures orbes intra se locantur, sicut maximus est ille, qui 
primus est, et minimus, qui locum ultimum teuet, ita 
de mediis, qui summo propior est, inferioribus maior, 
qui uicinior est ultimo, breuior superioribus habetur. 
Et inter has igitnr septem sphaeras gradum celeritatis suae 
singulis ordo positionis adscripsit. ldeo stellae, quae per 
spatia grandiora discurrunt, ambitum suum tempore 
prolixiore conficiunt; quae per angusta, breuiore. Constat 
enim, nullam inter eas celerius ceteris tardiusue procedere. 
Sed cum sit omnibus idem modus meandi, tantam
eis diuersitatem temporis sola spatiorum diuersitas facit. 
Nam, ut de mediis nunc praetermittamus, ne eadem saepe 
repetantur, quod eadem signa Saturnus annis triginta, 
luna diebus uiginti octo ambit et permeat, sola causa in 
quantitate est circulorum : quorum alter maximus; alter 
minimus. Ergo et ceterarum singulae pro spatii sui modo 
tempus meandi aut extendunt, aut contrahunt. Hoc loco 
diligens rerum discussor inueniet, quod requirat. Inspectis 
enim zodiaci notis, quas monstrat in praesidium, fidei 
aduocata descriptio : Quis uero, inquiet, circi coelestis 
duodecim partes ait inuenit, ait fecit, maxime cum nulla 
oculis subiiciantur exordia singularum? Huic igitur tam 
necessariae interrogationi historia ipsa respondeat, factum 
referens, quo a ueteribus et tentata est tam difficilis, et 
effecta diuisio. AEgyptiorum enim retro maiores, quos 
constat primos omnium coelum scrutari et metiri ausos, 
postquam perpetuae apud se serenitatis obsequio coelum 
semper suspectu libero intuentes deprehenderunt, uniuersis 
uel stellis, uel sideribus infixis coelo, cum sole solas 
et luna quinque stellas uagari; nec has tamen per omnes 
coeli partes passim ac sine certa erroris sui lege discurrere; 
nunquam denique ad septemtrionalem uerticem deuiare; 
nunquam ad australis poli ima demergi; sed intra unius
obliqui circi limitem omnes habere discursus; nec omnes
tamen ire pariter et redire, sed alias aliis ad eundem locum 
peruenire temporibus; rursus ex his alias accedere; 
retro agi alias, uiderique stare nonnunquam : postquam, 
inquam, haec inter eas agi uiderunt, certas sibi partes 
decreuerunt in ipso circo constituere, et diuisionibus annotare, 
ut certa essent locorum nomina, in quibus eas 
morari, uel de quibus exisse, ad quaeue rursus esse uenturas, 
et sibi inuicem annuntiarent, et ad posteros noscenda 
transmitterent. Duobus igitur uasis aeneis praeparatis, 
quorum alteri fundus erat in modum clepsydrae 
foratus, illud, quod erat integrum, uacuum subiecerunt, 
pleno aquae altero superposito, sed meatu ante munito, 
et quamlibet de infixis unam clarissimam stellam lucide
que notabilem orientem obseruauerunt. Quae ubi primum 
coepit emergere, mox munitione subducta permiserunt 
subiecto uasi aquam superioris influere : fluxitque in 
noctis ipsius et sequentis diei finem, atque in id noctis 
secundae, quamdiu eadem stella ad ortum rursus reuerteret : 
quae ubi apparere uix coepit, mox aqua, quae 
influebat, amota est. Cum igitnr obseruatae stellae itus ac 
reditus integram significaret coeli conuersionem; mensuram 
sibi coeli in aquae de illo fluxu susceptae quantitate posuerunt.
Hac ergo in partes aequas duodecim sub fida dimensione 
diuisa, alia duo huius capacitatis procurata sunt
uasa, ut singula tantum singulas de illis duodecim partibus 
ferrent : totaque rursus aqua in uas suum pristinum, 
foramine prius clauso, refusa est : et de duobus illis uasis 
capacitatis minoris alterum subiecerunt pleno, alterum 
iuxta expeditum paratumque posuerunt. His praeparatis, 
nocte alia in illa iam coeli parte, per quam solem lunamque 
et quinque uagas meare diuturna obseruatione didicerant, 
quamque postea zodiacum uocauerunt, ascensurum obseruauerunt 
sidus, cui postea nomen Arietis indiderunt. 
Huius incipiente ortu, statim subiecto uasi superpositae 
aquae fluxum dederunt: quod ubi completum est, mox eo 
sublato effusoque, alterum simile subiecerunt, certis signis 
obseruatis, se memoriter annotatas; item eius loci 
stella, quae oriebatur, cum primum uas esset impletum, 
intelligentes, quod eo tempore, quo totius aquae duodecima 
pars fluxit, pars coeli duodecima conscendit. Ab illo 
ego loco, quo oriri incipiente aqua in primum uas coepit 
influere, usque ad locum, qui oriebatur, cum idem primum 
uas impleretur, duodecimam partem coeli, id est, 
unum signum, esse dixerunt. Item secundo uase impleto, 
et mox retracto illo, simile quod olim effusum parauerant, 
iterum subdiderunt, notato similiter loco, qui emergebat, 
cum secundum uas esset impletum : et a fine primi 
signi usque ad locum, qui ad secundae aquae finem oriebatur, 
secundum signum notatum est. Atque ita uicissim 
uasa mutando, et per singulas influentis aquae partes singulos 
sibi ascendentium coeli partium limites annotando, 
ubi consummata iam omni per duodecim partes aqua, ad 
primi signi exordia peruentum est : sine dubio iam diuisas, 
certisque sibi obseruationibus et indiciis annotatas 
duodecim coeli partes tantae compotes machinationis habuerunt. 
Quod non nocte una, sed duobus, effectum est; 
quia omne coelum una nocte non uoluitur, sed per diem
uertitur pars eius media, et medietas reliqua per noctem. 
Nec tamen coelum omne duarum sibi proximarum noctium 
diuisit inspectio : sed diuersorum temporum nocturna dimensio 
utrumque hemisphaerium paribus aquae uicibus 
annotauit. Et has ipsas duodecim partes signa appellari 
maluerunt : certaque singulis uocabula gratia significationis 
adiecta sunt. et, quia signa Graeco nomine g-zohdia
nuncupantur, circum ipsum Zodiacum quasi signiferum 
uocauerunt. Hanc autem rationem iidem illi cur Arietem , 
cum in sphaera nihil primum nihilque postremum sit, primum 
tamen dici maluerunt, prodiderunt. Aiunt, incipiente 
die illo, qui primus omnium luxit, id est, quo in hunc
fulgorem coelum et elementa purgata sunt, qui ideo mundi 
natalis iure uocitatur, Arietem in medio coelo fuisse :
et, quia medium coelum quasi mundi uertex est, Arietem 
propterea primum inter omnes habitum, qui ut mundi 
caput in exordio lucis apparuit. Subnectant etiam causam, 
cur haec ipsa duodecim signa assignata sint diuersorum 
numinum potestati. Aiunt enim, in hac ipsa genitura 
mundi Ariete, ut diximus, medium coelum tenente, horam 
fuisse mundi nascentis, Cancro gestante tunc lunam. 
Post, hunc sol cum Leone oriebatur, cura Mercurio Virgo, 
Libra cum Venere; Mars erat in Scorpio; Sagittarium, 
Iuppider obtinebat; in Capricorno Saturnus meabat.. Sic 
factum est, ut singuli eorum signorum domini esse dicantur, 
in quibus, cum mundus nasceretur, fuisse creduntur. 
Sed duobus quidem luminibus singula tantum signa, in 
quibus tunc fuerant, assignauit antiquitas, Cancrum lunae, 
soli Leonem; quinque uero stellis praeter illa signa, 
quibus tunc inhaerebant, quinque reliqua sic adiecit uetustas, 
ut in assignandis a fine prioris ordinis ordo secundus 
inciperet. Superius enim diximus, in Capricorno Saturnum 
post omnes fuisse. Ergo secunda adiectio eum 
primum fecit, qui ultimus fuerat. Ideo Aquarius, qui 
Capricornum sequitur, Saturno datur; Ioui, qui ante Saturnum 
erat, Pisces dicantur; Aries Marti, qui praecesserat 
Iouem; Taurus Veneri, quem Mars sequebatur; Gemini 
Mercurio, post quem Venus fuerat, deputati sunt. 
Notandum hoc loco, quod in genitura mundi uel ipsa rerum 
prouidentia, uel uetustatis ingenium hunc stellis 
ordinem dedit, quem Plato assignauit sphaeris earum, ut 
esset luna prima, sol secundus, super hunc Mercurius, Venus 
quarta, hinc Mars, inde Iuppiter, et Saturnus ultimus. 
Sed sine huius tamen rationis patrocinio, abnnde Platonicum 
ordinem prior ratio commendat. Ex his, quae de uerbis 
Ciceronis proxime praelatis quaerenda proposuimus, 
qua licuit breuitate, a summa sphaera, quae aplanes dicitur, 
usque ad lunam, quae ultima diuinorum est, omnia 
iam, ut opinor, absoluimus. Nam et coelum uolui, et cur 
ita uoluatur, ostendimus; septemque sphaeras contrario 
motu ferri, ratio indubitata patefecit; et de ipso sphaerarum 
ordine quid diuersi senserint, uel quid inter eos 
dissensionem fecerit; quaeue magis sequenda sit sententia, 
tractatus inuenit. Nec hoc tacitum est, cur inter omnes 
stellas sola sine fratris radiis luna non luceat ; sed et quae 
spatiorum ratio solem ab bis quoque, qui eum inter septem 
quartum locarunt, non tamen abrupte medium, sed
fere medium dici coegerit, publicatum est. Quid significent 
nomina, quibus ita uocatur, ut laudari tantum putetur, 
innotuit. Magnitudo quoque eius, sed et caelestis, per 
quem discurrit, circuli, terraeque pariter, quanta sit, uel 
quemadmodum deprehensa, monstratum est, subiectarum 
sphaerarum stellae quemadmodum Zodiaco, qui supra 
omnes est, ferri dicantur, uel quae ratio diuersarum faciat 
seu celerem seu tardum recursum : sed et ipse Zodiacus 
in duodecim partes qua ratione diuisus, curque Aries 
primus habeatur, et quae signa in quorum numinum ditione 
sint, absolutum est. Sed omnia haec, quae de summo 
ad lunam usque perueniunt, sacra, incorrupta, diuina 
sunt : quia in ipsis est aether semper idem, nec unquam 
recipiens inaqualem uarietatis aestum. Infra lunam et aer 
et natura permutationis pariter incipiunt : et sicut aetheris 
et aeris, ita diuinorum et caducorum luna confinium est. 
Quod autem ait, "nihil infra lunam esse diuinum, 
praeter animos munere Deorum hominum generi datos", 
non ita accipiendum est, animos hic esse, ut hic 
nasci putentur : sed sicut solem in terris esse dicere solemus, 
cuius radius aduenit et recedit, ita animorum origo 
coelestis est, sed lege temporalis hospitalitatis hic exsulat. 
Haec ergo regio diuinum nihil habet ipsa, sed recipit; et,
quia recipit, etiam remittit. Proprium autem habere diceretur, 
si ei semper tenere licuisset. Sed quid mirum, si 
animus de hac regione non constat, cum nec corpori 
fabricando sola suffecerit? nam quia terra, aqua, et aer 
infra lunam sunt, ex his solis corpus fieri non potuit, quod 
idoneum esset ad uitam : sed opus fuit praesidio ignis aetherei, 
qui terrenis membris uitam et animam sustinendi 
commodaret uigorem, qui uitalem calorem et faceret, et 
ferret. Haec et de aere dixisse nos satis sit. Restat, ut de 
terra; quae sphaerarum nona, et mundi ultima est, dictu 
necessaria disseramus.

[1,22] CAP- XXII. Terra qua de causa immobilis sit, et omnia in 
eam suo nutu ferantur pondera.

�Nam ea quae est media et nona tellus,� inquit, �neque 
mouetur, et infima est, in eam ferantur omnia nutu 
suo pondera.� Illae uere insolubiles causse sunt, quae 
mutuis inuicem nexibus uinciantur, et, dum altera alteram 
facit, ita uicissim de se nascuntur, ut nunquam a naturalis 
societatis amplexibus separentur. Talia sunt uincula, 
quibus terram natura constrinxit. Nam ideo in eam feruntur 
omnia, quia ut media non mouetur : ideo autem
non mouetur, quia infima est : nec poterat infima non 
esse, in quam omnia feruntur. Horum singula, quae inseparabiliter 
inuoluta rerum in se necessitas uinxit, tractatus 
expediat. "Non mouetur", ait. Est enim centron. In 
sphaera autem solum centron diximus non moueri, quia 
necesse est, ut circa aliquid immobile sphaera moueatur. 
Adiecit, "infima est". Recte hoc quoque. Nam quod centron 
est, medium est. In sphaera uero hoc solum constat esse 
imum, quod medium est : et si terra ima est, sequitur, 
ut uere dictum sit, in eam ferri omnia. Semper enim natura 
pondera in imum deducit. Nam et in ipso mundo, 
ut esset terra, sic factum est. Quidquid ex omni materia, 
de qua facta sunt omnia, purissimum ac liquidissimum 
fuit, id tenuit summitatem, et aether uocatus est. Pars 
illa, cui minor puritas, et inerat aliquid leuis ponderis, 
aer exstitit, et in secunda delapsus est : post haec, quod 
adhuc quidem liquidum, sed iam usque ad tactus offensam 
corpulentum erat, in aquae fluxum coagulatum est. 
Iam uero, quod de omni siluestri tumultu uastum, impenetrabile, 
densatum, ex defaecatis abrasum resedit elementis, 
haesit in imo : quod demersum est stringente perpetuo gelu, 
quod eliminatum in ultimam mundi partem, 
longinquitas solis coaceruauit. Quod ergo ita concretum
est, terrae nomen accepit. Hanc spissus aer, et terreno frigori 
propior, quam solis calori, stupore spiraminis densioris 
undique uersum fulcit et continet : nec in recessum 
aut accessum moueri eam patitur uel uis circumuallantis 
et ex omni parte uigore simili librantis aurae, uel ipsa 
sphaeralis extremitas; quae, si paululum a medio deuiauerit, 
fit cuicunque uertici proprior, et imum relinquit. Quod 
ideo in solo medio est, quia ipsa sola pars a quouis sphaerae 
uertice pari spatio resedit. In hanc igitur, quae et ima 
est, et quasi media, et non mouetur, quia centron est, 
omnia pondera ferri necesse est : quia et ipsa in hunc locum, 
quasi pondus, relapsa est. Argumento sunt cum alia 
innumera, tum praecipue imbres, qui in terram ex omni 
aeris parte labuntur. Nec enim in hanc solam, quam habitamus, 
superficiem decidunt : sed et in latera, quibus 
in terra globositas sphaeralis efficitur, et in partem alteram, 
quae ad nos habetur inferior, idem imbrium casus 
est. Nam si aer terreni frigoris exhalatione densatus in nubem 
cogitur, et ita abrumpit in imbres; aer autem uniuersam 
terram circumfusus ambit : procul dubio ex omni 
parte aeris, praeter ustam calore perpetuo, liquor pluuialis 
emanat, qui undique in terram, quae unica est sedes 
ponderum, defluit. Quod qui respuit, superest, ut aestimet 
extra hanc unam superficiem, quam incolimus, quidquid 
niuium, imbriumue, uel grandinum cadit, hoc totum 
in coelum de aere defluere. Coelum enim ab omni parte 
terrae aequabiliter distat; et ut a nostra habitatione, ita 
et a lateribus, et a parte, quae ad nos habetur inferior, 
pari altitudinis immensitate suspicitur. Nisi ergo omnia 
pondera ferrentur in terram; imbres, qui extra latera terrae 
defluunt, non in terram, sed in coelum caderent : quod 
uilitatem ioci scurrilis excedit. Esto enim terrae sphaera, 
cui adscripta sunt A, B, C, D, circa hanc sit aeris orbis, 
cui adscripta sunt E, F, G, L, M, et utrumque orbem, id 
est, terrae et aeris, diuidat linea ducta ab E, usque ad L, 
erit superior ista, quam possidemus, et illa sub pedibus. 
Nisi ergo caderet omne pondus in terram; paruam nimis 
imbrium partem terra susciperet ab A, usque ad C; latera 
uero aeris, id est, ab F, usque ad E , et a G, usque ad L, 
humorem suum in aerem coelumque deiicerent : de inferiore 
autem coeli hemisphaerio pluuia in exteriora et ideo 
naturae incognita deflueret, sicut ostendit subiecta descriptio. 
Sed hoc uel refellere dedignatur sermo sobrius :
quod sic absurdum est, ut sine argumentorum patrocinio 
subruatur. Restat ergo, ut indubitabili ratione monstratum 
sit, in terram ferri omnia nutu suo pondera. Ista autem, 
quae de hoc dicta sunt, opitulantur nobis et ad illius 
loci disputationem, quae, antipodas esse, commemorat. 
Sed hic inhibita continuatione tractatus, ad secundi commentarii 
uolumen disputationem sequentium reseruemus.