[1]  Aetna mihi ruptique cauis fornacibus ignes  
et quae tam fortes uoluant incendia causae,  
quid fremat imperium, quid raucos torqueat aestus,  
carmen erit. Dexter uenias mihi carminis auctor  
5 seu te Cynthos habet seu Delo est gratior Hyla      
seu tibi Dodone potior, tecumque fauentes  
in noua Pierio properent a fonte sorores  
uota: per insolitum Phoebo duce tutius itur.  
Aurea securi quis nescit saecula regis?  

[10] Cum domitis nemo Cererem iactaret in aruis      
uenturisque malas prohiberet fructibus herbas,  
annua sed saturae complerent horrea messes,  
ipse suo flueret Bacchus pede mellaque lentis  
penderent foliis et pinguis Pallas oliuae,  
15 secretos amnis ageret cum gratia ruris?      
Non cessit cuiquam melius sua tempora nosse.  
Ultima quis tacuit iuuenum certamina Colchos?  
Quis non Argolico defleuit Pergamon igni  
impositam et tristi natorum funere matrem  

[20] auersumque diem sparsumue in semina dentem?      
Quis non periurae doluit mendacia puppis  
desertam uacuo Minoida litore questus?  
Quidquid et antiquom iactata est fabula carmen.  
Fortius ignotas molimur pectore curas:  
25 qui tanto motus operi quae causa perenni      
explicet in densum flammas et trudat ab imo  
ingenti sonitu moles et proxima quaeque  
ignibus irriguis urat mens carminis haec est.  
Principio ne quem capiat fallacia uatum  

[30] sedes esse dei tumidisque e faucibus ignem      
Volcani ruere et clausis resonare cauernis  
festinantis opus: non est tam sordida diuis  
cura neque extremas ius est dimittere in artes  
sidera; subducto regnant sublimia caelo  
35 illa neque artificum curant tractare laborem.      
Discrepat a prima facies haec altera uatum:  
illis Cyclopas memorant fornacibus usos,  
cum super incudem numerosa in uerbera fortes  
horrendum magno quaterent sub pondere fulmen  

[40] armarentque Iouem: turpe et sine pignore carmen.      
Proxima uiuaces Aetnaei uerticis ignes  
impia sollicitat Phlegraeis fabula castris.  
Temptauere (nefas) olim detrudere mundo  
sidera captiuique Iouis transferre gigantes  
45 imperium et uicto leges imponere caelo.      
(Hos natura sua est aluo tenus, ima per orbes  
squameus intortos sinuat uestigia serpens).  
Construitur magnis ad proelia montibus agger:  
Pelion Ossa creat, summus premit Ossan Olympus.  

[50] Iam coaceruatas nituntur scandere moles,      
impius et miles metuentia comminus astra  
prouocat infestus: cunctos ad praelia Diuos.
Iuppiter e caelo mittit, dextramque corusca  
55 armatus flamma remouet caligine mundum.      
Incursant uasto primum clamore gigantes:  
hic magno tonat ore pater geminantque fauentes  
undique discordes comitum simul agmine uenti.  
Densa per attonitas rumpuntur flumina nubes.

[60] Quin et in arma ruit quaecumque potentia Diuum;  
iam Mars saeuus erat, iam cetera turba deorum,  
stant utrimque deus: ualidos tum Iuppiter ignis  
increpat et iacto proturbat fulmine montes.  
65 Illinc deuictae uerterunt terga ruinae      
infertae diuis acies atque impius hostis  
praeceps cum castris agitur materque iacentes  
impellens uictos. Tum pax est reddita mundo,  
tum liber cessata uenit per sidera, caelum  

[70] defensique decus mundi nunc redditur astris.      
Gurgite Trinacrio morientem iuppiter Aetna  
obruit Enceladon, uasto qui pondere montis  
aestuat et petulans exspirat faucibus ignem.  
Haec est mendosae uolgata licentia famae.  
75 Vatibus ingenium est: hinc audit nobile carmen.      
Plurima pars scaenae rerum est fallacia: uates  
sub terris nigros uiderunt carmine manes  
atque inter cineres Ditis pallentia regna,  
mentiti uates Stygias undasque canesque.  

[80] Hi Tityon poena strauere in iugera foedum;      
sollicitant illi te circum, Tantale, poena  
sollicitanque siti; Minos, tuaque, Aeace, in umbris  
iura canunt idemque rotant Ixionis orbem,  
quicquid et interius, falsi sibi conscia terra est.  
85 Nec tu, terra, satis: speculantur numina diuom      
nec metuont oculos alieno admittere caelo.  
Norunt bella deum, norunt abscondita nobis  
coniugia et falsa quotiens sub imagine peccent,  
taurus in Europen, in Ledam candidus ales  

[90] Iuppiter, ut Danaae pretiosus fluxerit imber.      
Debita carminibus libertas ista, sed omnis  
in uero mihi cura: canam, quo feruida motu  
aestuet Aetna nouosque rapax sibi congerat ignis.  
Quacumque immensus se terrae porrigit orbis  
95 extremique maris curuis incingitur undis,      
non totum e solido densum; namque omnis hiatu  
secta est intus humus penitusque cauata latebris  
exiles suspensa uias agit; utque animanti  
per tota errantes percurrunt corpora uenae,  

[100] ad uitam sanguis omnis qua commeat, isdem      
terra uoraginibus conceptas derigit auras.  
Scilicet aut olim diuiso corpore mundi  
in maria ac terras et sidera, sors data caelo  
prima, secuta maris deseditque infima tellus,  
105 sed tortis rimosa cauis et, qualis aceruos      
exsilit imparibus iactis ex tempore saxis,  
ut crebro introrsus spatio uacefacta charybdis  
pendeat in sese, simili quoque terra figura  
in tenuis laxata uias non omnis in artum  

[110] nec stipata coit - siue illi causa uetusta est      
nec nata est facies, sed liber spiritus intrat  
et fugiens molitur iter, seu nympha perenni  
edit humum limo furtimque obstantia mollit  
aut etiam inclusi solidum uicere uapores  
115 atque igni quaesita uia est siue omnia certis      
pugnauere locis non est hic causa docenda,  
dum stet opus causae. Quis enim non credit inanis  
esse sinus penitus, tantos emergere fontes  
cum uidet ac totiens uno se mergere hiatu?  

[120] Non ille ex tenui quocumque agat, apta necesse est      
confluuia errantes arcessant undique uenas  
et trahat ex pleno quo fortem contrahat amnem.  
Flumina quin etiam latis currentia riuis  
occasus habuere suos: aut illa uorago  
125 derepta in praeceps fatali condidit ore,      
aut occulta fluont tectis adoperta cauernis  
atque inopinatos referunt procul edita cursus.  
Quod nisi diuersos emittat terra canales  
hospitium fluuiis, haut semita, nulla profecto  

[130] fontibus et riuis constet uia pigraque tellus      
conferta in solidum segni sub pondere cesset.  
Quod si praecipiti conduntur flumina terra,  
condita si redeunt, si qua et iam incondita surgunt,  
haud mirum, clausis etiam si libera uentis  
135 spiramenta latent. Certis tibi pignera rebus      
atque oculis haesura tuis dabit ordine tellus.  
Immensos plerumque sinus et iugera pessum  
intercepta licet densaque abscondita nocte  
prospectare procul, chaos ac sine fine ruinas.  

[140] Cernis et in siluis spatiosa cubilia retro      
antraque demersas penitus fodisse latebras:  
incomperta uia est, aer tantum effugit ultra.  
Argumenta dabunt ignoti uera profundi,  
tu modo subtiles animo duce percipe curas  
145 occultamque fidem manifestis abstrahe rebus.      
Nam quo liberior quoque est animosior ignis  
semper in inclusis, nec uentis segnior ira est  
sub terra penitusque mouent hoc plura: necesse est  
uincla magis soluant, magis hoc obstantia pellant.  

[150] Nec tamen in rigidos exit contenta canales      
uis animae flammaeue: ruit qua proxima cedunt  
obliquomque secat qua uisa tenerrima causa est.  
Hin terrae tremor, hinc motus, ubi densus hiantes  
spiritus exagitat uenas cessantiaque urget.  
155 Quod si spissa foret, solido si staret in omni,      
nulla daret miranda sui spectacula tellus  
pigraque et in pondus conferta immobilis esset.  
Sed summis si forte putas concrescere causis  
tantum opus et subitis alimentum uiribus ora,  

[160] quae patula in promptu cernis, uastosque recessus,      
falleris et nondum certo tibi lumine res est.  
Namque illis quaecumque uagantur hiatibus, omnes  
et sese introitu soluont adituque patenti  
conceptae languent uires animosque remittunt.  
165 Quippe ubi quod teneat uentos acuatque morantis      
in uacuo defit, cessant tantumque profundi  
explicat errantis et in ipso limine tardant:  
angustis opus est turbanti faucibus, illic  
feruet opus densaque premit premiturque ruina  

[170] nunc Euri Boreaeque Notus, nunc huius uterque.      
Hinc uenti rabies, hinc saeuo quassat hiatu  
fundamenta soli, trepidant urbesque caducae  
inde, neque est aliud, si fas est credere mundo  
uenturam antiqui faciem, ueracius omen.  
175 Haec imo cum sit species naturaque terrae,      
introrsus cessante solo trahit undique uenas  
Aetna sui: manifesta fides et proxima uero est.  
Non illi duce me occultas scrutabere causas,  
occurrent oculis ipsae cogentque fateri.  

[180] Plurima namque patent illi miracula monti.      
Hinc uasti terrent aditus merguntque profundo,  
porrigit hinc artos penitusque exaestuat ultra.  
Hinc scissae rupes obstant discordiaque ingens  
inter opus, nectunt aliae mediumque coercent,  
185 pars igni domitae, pars ignes ferre coactae,      
ut maior species Aetnae succurrat inanis.  
Haec illi sedes tantarumque area rerum est,  
haec operis uisenda sacri faciesque domusque.  
Nunc opus artificem incendi causamque reposcit.  

[190] Non illam paruo aut tenui discrimine signes,      
mille sub exiguom uenient tibi pignora tempus:  
res oculos ducent, res ipsae credere cogent.  
. . . . . . . . . . . . . . . . . . lacuna colmabile!  
Quin etiam: prohibent flammae custodiaque ignis  
195 illi operi est arcens aditus diuinaque rerum      
cura sine arbitrio est: eadem procul omnia cernes.  
Nec tamen est dubium, penitus quis torreat Aetnam  
aut quis mirandus tantae faber imperet arti.  
Pellitur exustae glomeratim nimbus harenae,  

[200] flagrantes properant moles, uoluontur ab imo      
fundamenta fragor tota nunc rumpitur Aetna,  
nunc fusca pallent incendia mixta ruina.  
Ipse procul tantos miratur Iuppiter ignes,  
neue sepulta noui surgant in bella Gigantes  
205 neu Ditem regni pudeat neu Tartara caelo      
uertat: in occulto tantum premit omniaque extra  
congeries operit saxorum et putris harenae.  
Quae nec sponte sua ueniunt nec corporis ulli  
sustentata cadunt robustis uiribus: omnes  

[210] exagitant uenti turbas ac uertice saeuo      
in densum collecta rotant uoluontque profundo.  
Haec causae spectanda ferunt incendia montis;  
spiritus inflatis nomen, languentibus aer.  
Nam prope, nequaquam par est uiolentia flammae;  
215 ingenium uelox illi motusque perennis,      
uerum opus auxilium est ut pellat corpora: nullus  
impetus est ipsi: qua spiritus imperat, audet:  
hic princeps magnoque sub hoc duce militata ignis.  
Nunc quoniam in promptu est operis natura solique,  

[220] unde ipsi uenti, quae res incendia pascit,      
cur subito cohibent uires, quae causa silenti,  
subsequar: immensus labor est, sed fertilis idem:  
digna laboratis respondent praemia curis.  
Non oculis solum pecudum miranda tueri  
225 more nec effusos in humum graue pascere corpus,      
nosse fidem rerum dubiasque exquirere causas,  
ingenium sacrare caputque attollere caelo,  
scire quot et quae sint magno fatalia mundo  
principia (occasus metuont, ad saecula pergunt,  

[230] et firma aeterno religata est machina uinclo),      
solis scire modum et quanto minor orbita lunae est  
(haec breuior cursu bis senos peruolat orbes,  
annuos ille mouet), quae certo sidera currant  
ordine quaeue suos seruent incondita motus,  
235 scire uices etiam signorum tradita iura      
(sex cum nocte rapi, totidem cum luce referri),  
nubila cur Panope caelo denuntiet imbres,  
quo rubeat Phoebe, quo frater palleat igni,  
tempora cur uarient anni (uer, prima iuuenta  

[240] cur aestate perit, cur aestas ipsa senescit      
autumnoque obrepit hiemps et in orbe recurrit?);  
axem scire Helices et tristem nosse cometem,  
Lucifer unde micet quaue Hesperus, unde Bootes,  
Saturni quae stella tenax, quae Martia pugnax,  
245 quo rapiant nautae, quo sidere lintea pandant;      
scire uias maris et caeli praediscere cursus,  
quo uocet Orion, quo Sirius excubet index,  
et quaecumque iacent tanto miracula mundo  
non congesta pati nec aceruo condita rerum,  

[250] sed manifesta notis certa disponere sede      
singula diuina est animi ac iucunda uoluptas.  
Sed prior haec homini cura est, cognoscere terram  
quaeque in ea miranda tulit natura notare:  
haec nobis magis affinis caelestibus astris.  
255 Nam quae mortali cuiquam est amentia maior,      
in Iouis errantem regno perquirere diuos,  
tantum opus ante pedes transire ac perdere segnem?  
Torquemur miseri in paruis terimurque labore.  
Scrutamur rimas et uertimus omne profundum,  

[260] quaeritur argenti semen, nunc aurea uena,      
torquentur flamma terrae ferroque domantur,  
dum sese pretio redimant, uerumque professae  
tum demum uilesque iacent inopesque relictae.  
Noctes atque dies festinant arua coloni,  
265 callent rure manus, glebarum expandimus usum:      
fertilis haec segetique feracior, altera uiti,  
haec plantis humus, haec herbis dignissima tellus,  
haec duro melior pecori siluisque fidelis,  
aridiora tenent oleae, sucosior ulmis  

[270] grata leues cruciant animos et corpora curae,      
horreaque ut saturent tumeant et dolia musto  
plenaque desecto surgant faenilia campo:  
sic auidis semper quaeuis est carior ipsis.  
Implendus sibi quisque bonis est artibus: illae  
275 sunt animi fruges, haec rerum est optima merces:      
scire quid occulto terrae natura coercet,  
nullum fallere opus, non mutum cernere sacros  
Aetnaei montis fremitus animosque furentis,  
non subito pallere sono, non credere subter  

[280] caelestis migrasse minas aut Tartara rumpi,      
nosse quid intendat uentos, quid nutriat ignes,  
unde repente quies et iuncto foedere pax sit.  
Concrescant animae penitus, seu forte cauernae  
introitusque ipsi sorbent, seu terra minutis  
285 rara foraminibus tenuis in se abstrahit auras      
(plenius hoc etiam, rigido quia uertice surgens  
illinc infestis atque hinc obnoxia uentis  
undique diuersas admittere cogitur auras,  
et coniuratis addit concordia uires),  

[290] siue introrsus agunt nubes et nubilus Auster      
si forte inflexere caput tergoque feruntur,  
praecipiti deiecta sono premit una fugatque  
torrentis auras pulsataque corpora denset.  
Nam ueluti sonat ora diu Tritone canoro  
295 (pellit opus collectus aquae uinctusque mouere      
spiritus et longas emugit bucina uoces)  
carmineque irriguo magnis cortina theatris  
imparibus numerosa modis canit arte regentis,  
quae tenuem impellens animam subremigat unda:  

[300] haud aliter summota furens torrentibus aura      
pugnat in angusto et magnum commurmurat Aetna.  
Credendum est etiam uentorum exsistere causas  
sub terra similis harum quas cernimus extra,  
ut, cum densa premunt inter se corpora, turba  
305 elisa in uacuom fugiant et proxima secum      
nomina tota trahant tutaque in sede resistant.  
Quod si forte mihi quaedam discordia tecum est,  
principiis aliis credas consurgere uentos:  
non dubium rupis aliquas penitusque cauernas  

[310] prouehere ingenti sonitu casuque propinquas      
diffugere impellique animas, hinc crescere uentos;  
aut umore etiam nebulas effundere largo,  
ut campis agrisque solent, quos alluit amnis:  
uallibus exoriens caligat nubilus aer,  
315 flumina parua ferunt auras, uis proxima uento est,      
eminus adspirat fortis et uerberat umor.  
Atque haec in uacuo si tanta potentia rerum est,  
hoc plura efficiant infra clusaeque necesse est.  
His agitur causis extra penitusque: coactus  

[320] exagitant uentos, pugnant in faucibus, arte      
pugnantis suffocat iter. Velut unda profundo  
terque quaterque exhausta grauis ubi perbibit Euros,  
ingeminant fluctus et primos ultimus urget:  
haud secus adstrictus certamine tangitur ictu  
325 spiritus inuoluensque suo sibi pondera uires      
densa per ardentes exercet corpora uires  
et quacumque iter est, properat transitque morantem,  
donec confluuio ueluti siphonibus actus  
exilit atque furens tota uomit igneus Aetna.  

[330] Quod si forte putas isdem decurrere uentos      
faucibus atque isdem pulsos remeare, notandas  
res oculis locus ipse dabit cogetque negare.  
Quamuis caeruleo siccus Ioue fulgeat aether  
purpureoque rubens surgat iubar aureus ostro,  
335 illinc obscura semper caligine nubes      
pigraque defuso circumstupet umida uoltu  
prospectans sublimis opus uastosque receptus.  
Non illam uidet Aetna nec ullo intercipit aestu:  
obsequitur quacumque iubet leuis aura, reditque.  

[340] Placantis etiam caelestia numina ture      
summo cerne iugo uel qua liberrimus Aetnae  
introspectus hiat, tantarum semina rerum,  
si nihil irritet flammas stupeatque profundum.  
Huic igitur credis, torrens ut spiritus ille,  
345 qui rupis terramque notat, qui fulminant ignis,      
cum rexit uires et praeceps flexit habenas,  
praesertim ipsa suo declinia pondere numquam  
corpora deripiat ualidoque absorbeat aestu?  
Quod si fallor, adest species tantusque ruentis  

[350] impetus attentos oculorum transfugit ictus.      
Nec leuitas tantos igitur ferit aura mouetque.  
Sparsa liquore manus sacros ubi uentilat ignis,  
uerberat ora tamen, pulsatque corpora nostris  
incursant: adeo in tenui uim causa repellit.  
355 Non cinerem stipulamue leuem, non arida sorbet      
gramina, non tenuis plantis humus excita praeda est,  
surgit odoratis sublimis fumus ab aris:  
tanta quies illi est et pax innoxia rapti.  
Siue peregrinis igitur propriisue potentes  

[360] coniurant animae causis, ille impetus ignes      
et montis partes atra subuectat harena  
uastaque concursu trepidantia saxa fragoris  
ardentisque simul flammas ac fulmina rumpunt:  
haud aliter quam, cum prono iacuere sub Austro  
365 aut Aquilone fremunt siluae, dant bracchia nodo      
implicitae et serpunt iunctis incendia ramis.  
Nec te decipiant stolidi mendacia uolgi,  
exhaustos cessare sinus, dare tempora, rursus  
ut rapiant uires repetantque in proelia uicti.  

[370] Pelle nefas animo mendacemque exue famam:      
non est diuinis tam sordida rebus egestas  
nec paruas mendicat opes nec corrogat auras.  
Praesto sunt operae uentorum examina semper:  
causa latet, quae rumpat iter cogatque morari.  
375 Saepe premit fauces magnis exstructa ruinis      
congeries clauditque uias luctamine ab imo  
et, spisso ueluti tecto, sub pondere pressat  
haud similis teneros cursu: tum frigida monti  
desidia est tutoque licet discedere montes.  

[380] Post, ubi concreuere mora, uelocius urgent,      
pellunt oppositi moles ac uincula rumpunt;  
quicquid in obliquom est, frangunt iter, acrior ictu  
impetus exoritur; magnis operata rapinis  
flamma micat latosque ruens exundat in agros:  
385 sic cessata diu referunt spectacula uenti.      
Nunc superant quaecumque regant incendia siluae,  
quae flammas alimenta uocent, quid nutriat Aetnam.  
Incendi poterunt illis uernacula causis  
materia appositumque igni genus utile terrae.  

[390] Uritur assidue calidus nunc sulpuris umor,      
nunc spissus crebro praebetur alumine sucus;  
pingue bitumen adest et quicquid comminus acris  
irritat flammas, illius corporis Aetna est.  
Atque hanc materiem penitus discurrere, fontes  
395 infectae eripiantur aquae radice sub ipsa;      
pars oculis manifesta iacet, quae robore dura est  
ac lapis: in pingui feruent incendia suco.  
Quin etiam uarie quaedam sine nomine saxa  
toto monte liquent: illis custodia flammae  

[400] uera tenaxque data est, sed maxima causa molaris      
illius incendi lapis est, sibi uindicat Aetnam.  
Quem si forte manu teneas ac robore cernas,  
nec feruere putes ignem nec spargere posse;  
sed simul ac ferro quaeras, respondet et ictu  
405 scintillat dolor. Hunc multis circum inice flammis      
et patere extorquere animos atque exue robur:  
fundetur ferro citius, nam mobilis illi  
et metuens natura mali est, ubi coritur ignis.  
Sed simul atque hausit flammas, non tutior haustis  

[410] ulla domus seruans aciem duransque tenaci      
saepta fide: tanta est illi patientia uicto;  
uix umquam redit in uires atque euomit ignem.  
Totus enim denso stipatur robore, tarde  
per tenuis admissa uias incendia nutrit  
415 cunctanterque eadem et pigre concepta remittit.      
Nec tandem hoc uno, quod montis plurima pars est,  
uincit et incendi causam tenet ille (profecto  
miranda est lapidum uiuax animosaque uirtus):  
cetera materies, quaecumque est fertilis igni,  

[420] ut semel accensa est, moritur nec restat in illa      
quod repetas, tantum cinis et sine semine terra est:  
hic semel atque iterum patiens ac mille perhaustis  
ignibus instaurat uires nec desinit ante  
quam leuis excocto defectus robore pumex  
425 in cinerem putrisque iacet dilapsus harenas.      
Cerne locis etiam, similis assiste cauernas:  
illic materiae pascentis copia maior,  
sed genus hoc lapidis (certissima signa coloris)  
quod nullas adiunxit opes, et languit ignis.  

[430] Dicitur insidiis flagrasse Aenaria quondam      
nunc exstincta super, testisque Neapolin inter  
et Cumas locus est, multis iam frigidus annis  
quamuis aeterno pingue scatet ubere sulpur:  
in mercem legitur, tanto est fecundius Aetna  
435 insula, cui nomen facies dedit ipsa rotunda,      
sulpure non solum nec obesa bitumine terra est,  
et lapis adiutat generandis ignibus aptus,  
sed raro fumat, quin uix si accenditur ardet,  
in breue mortalis flammas quod copia nutrit.  

[440] Insula durat <et> a Volcani nomine sacra,      
pars tamen incendi maior refrixit et alto  
iactatas recipit classes portuque tuetur;  
quae restat minor, et diues satis ubere terra est,  
sed non Aetnaei uires quae conferat igni.  
445 Atque haec ipsa tamen iam quondam exstincta fuisset,      
ni furtim adgereret Siculi uicinia montis  
materiem siluamque suam pressoue canali  
huc illuc ageret uentos et pasceret ignes.  
Sed melius res ipsa notis spectataque ueris  

[450] occurrit signis nec temptat fallere testem.      
Nam circa latera atque imis radicibus Aetnae  
candentes efflant lapides disiectaque saxa  
intereunt uenis, manifesto ut credere possis,  
pabula et ardendi causam lapidem esse molarem,  
455 cuius defectus ieiunos colligit ignes.      
Ille ubi collegit flammas iacit et simul ictu  
materiam accendit cogitque liquescere secum.  
Haud equidem mirum, <in> facie quae cernimus extra,  
si lenitur opus, restat: magis uritur illic  

[460] sollicitatque magis uicina incendia saxum      
certaque uenturae praemittit pignora flammae.  
Nam simul atque mouet uiris turbamque minatur,  
diffugit extemploque solum trahit: ictaque ramis  
et graue sub terra murmur demonstrat et ignis.  
465 Tum pauidum fugere et sacris concedere rebus      
par rere: e tuto speculaberis omnia collis.  
Nam subito efferuent onerosa incendia raptis,  
accensae subeunt moles truncaeque ruinae  
prouoluont atque atra sonant examina harenae.  

[470] Illinc incertae facies hominumque figurae:      
pars lapidum domita, stanti pars robora pugnae  
nec recipit flammas; hinc defessus anhelat  
atque aperit se hosti, decrescit spiritus illic -  
haud aliter quam cum leto deuicta tropaeo  
475 prona iacet campis acies et castra sub ipsa.      
Tum si quis lapidum summo pertabuit igni,  
asperior sopito et quaedam sordida faex est,  
qualem purgato cernes desidere ferro.  
Verum ubi paulatim exsiluit sublata caducis  

[480] congeries saxis, angusto uertice surgens,      
sic ueluti in fornace lapis torretur et omnis  
exustus penitus uenis subit altius umor,  
amissis opibus leuis et sine pondere pumex  
excutitur, liquor ille magis feruere magisque  
485 fluminis in speciem mitis procedere tandem      
incipit ac primis demittit collibus undas.  
Illae paulatim bis sena in milia pergunt,  
quippe nihil reuocat, curuis nihil ignibus obstat,  
nulla tenet (frustra) moles, simul omnia pugnant:  

[490] nunc siluas rupesque notant haec tela, solumque      
ipsum adiutat opus facilesque sibi induit amnis.  
Quod si forte cauis cunctatus uallibus haesit  
(utpote inaequalis uoluens perpascitur agros),  
ingeminant fluctus et stantibus increpat undis;  
495 sicut cum rapidum turbo mare cernulus aestu      
ac primum tenuis imas agit, ulteriores  
progrediens late diffunditur et succernens.  
Flumina consistunt ripis ac frigore durant  
paulatimque ignes coeunt ac flammea massis  

[500] exuitur facies: tum prima ut quaeque rigescit      
effumat moles atque ipso pondere tracta  
uoluitur ingenti strepitu praecepsque sonanti  
cum solido inflicta est, pulsatos dissipat ignes  
et qua disclusa est, candenti robore fulget.  
505 Emicat examen plagis, ardentia saxa      
(scintillas procul ecce uides, procul esse ruentis)  
incolumi feruore cadunt, fert impetus ignes,  
Symaethi quondam ut ripas traiecerit amnis;  
uix iunctis quisquam fixo dimouerit illas,  

[510] uicenos persaepe dies iacet obruta moles.      
Sed frustra certis disponere singula causis  
temptamus, si firma manet tibi fabula mendax,  
materiam ut credas aliam fluere igne, fauillae  
flumina proprietate simul concrescere, siue  
515 commixtum lento flagrare bitumine sulpur:      
nam posse exusto cretam quoque robore fundi  
et figulos huic esse fidem, dein frigoris usu  
duritiem reuocare suam et constringere uenas.  
Sed signum commune leue est atque irrita causa  

[520] quae trepidat: certo uerum tibi pignore constat.      
Nam uelut arguti natura est aeris et igni  
cum domitum est, constans eademque et robore saluo  
ultraque ut possis aeris cognoscere portam.  
haud aliter lapis ille tenet, seu forte madentes  
525 effluit in flammas siue est securus ab illis,      
conseruatque notas nec uoltum perdidit ignis.  
Quin etiam alternans multis color ipse fefellit  
aut odor aut leuitas: putris magis ille magisque,  
una operis facies eadem perque omnia terra est.  

[530] Nec tamen infitior lapides ardescere certos,      
interius furere accensos: haec propria uirtus.  
Quin ipsis quaedam Siculi cognomina saxis  
imposuere firdicas et iam ipso nomine signant  
fusilis esse notae: numquam tamen illa liquescunt,  
535 quamuis materies foueat sucosior intus,      
ni penitus uenae fuerint commissa molari.  
Quod si quis lapidis miratur fusile robur,  
cogitet obscuri uerissima dicta libelli,  
Heraclite tui: nihil insuperabile gigni  

[540] omnia quae rerum natura semina iacta.      
Sed nimium hoc mirum. Densissima corpora saepe  
et solido uicina tamen compescimus igni.  
Non animos aeris flammis succumbere cernis?  
Lentitiem plumbi non exuit ipsaque ferri  
545 materies praedura tamen subuertitur igni      
spissaque suspensis fornacibus aurea saxa  
exsudant pretium? Et quaedam fortasse profundo  
incomperta iacent similique obnoxia sorti.  
Nec locus ingenio est, oculi te iudice uincent.  

[550] Nam lapis ille riget praeclususque ignibus obstat,      
si paruis torrere uelis caeloque patenti;  
candenti pressoque agedum fornace coerce:  
nec sufferre potest nec saeuom durat in hostem,  
uincitur et soluit uires captusque liquescit.  
555 Quae maiora putas autem tormenta mouere      
posse manu? Quae tanta putas incendia nostris  
sustentare opibus, quantis fornacibus Aetna  
uritur? A, sacro numquam non fertilis igni <est>,  
sed non qui nostro feruet moderatior usu,  

[560] sed caelo propiore et quali Iuppiter ipse      
armatus flamma est: his uiribus additur ingens  
spiritus adstrictis elisus faucibus, ut cum  
fabriles operae rudibus contendere massis  
festinant, ignes quatiunt follesque trementes  
565 exanimant pressoque instigant agmine uentum.      
Haec operis forma est, sic nobilis uritur Aetna:  
terra foraminibus uires trahit, urget in artum  
spiritus incendi, uiuit per maxima saxa.  
Magnificas laudes operosaque uisere templa,  

[570] diuitiis hominum aut sacras memorare uetustas      
traducti maria et terras per proxima fatis  
currimus atque auidi ueteris mendacia famae  
eruimus cunctasque libet percurrere gentes.  
Nunc iuuat Ogygiis circumdata moenia Thebis  
575 cernere, quae fratres (ille impiger, ille canorus),      
codere, felicesque alieno intersumus aeuo -  
inuitata piis nunc carmine saxa lyraque,  
nunc gemina ex uno fumantia saxa uapore  
miramur septemque duces raptumque profundo.  

[580] Detinet Eurotas illic et Sparta Lycurgi      
et sacer in bellum numerus, sua turba, trecenti;  
nunc hic Cecropiae uariis spectantur Athenae  
carminibus gaudentque soli uictrice Minerua:  
excidit hic reduci quondam tibi, perfide Theseu,  
585 candida sollicito praemittere uela parenti;      
tu quoque Athenarum carmen, iam nobile sidus,  
Erigone; sedes uestra est: Philomela canoris  
euocat in siluis et tu, soror, hospita tectis  
acciperis, solis Tereus ferus exsulat agris.  

[590] Miramur Troiae cineres et flebile uictis      
Pergamon exstinctosque suo Phrygas Hectore; paruom  
conspicimus magni tumulum ducis: hic et Achilles  
impiger et uictus magni iacet Hectoris ultor.  
Quin etiam Graiae fixos tenuere tabellae  
595 signaue: nunc Paphiae rorantes arte capilli      
sub truce nunc parui ludentes Colchide nati,  
nunc tristes circa subiecta altaria ceruae  
uelatusque pater, nunc gloria uiua Myronis  
et iam mille manus operum turbaeque morantur.  

[600] Haec uisenda putas terrae dubiusque marisque:      
artificis naturae ingens opus aspice, nulla  
cum tanta humanis rebus spectacula cernes,  
praecipueque uigil, feruens ubi Sirius ardet.  
Insequitur miranda tamen sua fabula montem,  
605 nec minus ille pio quamquam sors nobilis ignis.      
Nam quondam ruptis excanduit Aetna cauernis  
et uelut euersis penitus fornacibus ignes  
euecta in longum lapidis feruoribus unda,  
haud aliter quam cum saeuo Ioue fulgurat aether  

[610] et nitidum obscura caelum caligine torquet.      
Ardebant agris segetes et mitia cultu  
iugera, cum dominis siluae collesque ruebant.  
Vix, dum castra putant hostem mouisse, tremebant,  
et iam finitimae portas euaserat urbis.  
615 Tum uero ut cuique est animus uiresque rapinae,      
tutari conantur opes: gemit ille sub auro,  
colligit ille arma et stulta ceruice reponit,  
defectum raptis illum sua carmina tardant,  
hic uelox nimio properat sub pondere pauper,  

[620] et quod cuique fuit cari, fugit ipse sub illo.      
Sed non incolumis dominum sua praeda secuta est:  
cunctantis uorat ignis et undique torret auaros,  
consequitur fugisse ratis et praemia captis  
concrepat ac nullis parsura incendia pascunt  
625 uel solis parsura piis. Namque optima proles      
Amphion fraterque pari sub munere sortis,  
cum iam uicinis streperent incendia tectis,  
aspiciunt pigrumque patrem matremque senemque  
eheu defessos posuisse in limine membra.  

[630] Parcite, auara manus, dicens attollere praedas,      
illis diuitiae solae materque paterque:  
hanc rapies praedam mediumque exire per ignem  
ipso dante fidem properant. O maxima rerum  
et merito pietas homini tutissima uirtus.  
635 Erubuere pios iuuenes attingere flammae      
et quacumque ferunt illi uestigia, cedunt.  
Felix illa dies, illa est innoxia terra.  
Dextra saeua tenet laeuaque incendia: fertur  
ille per obliquos ignis fraterque triumphans,  

[640] tutus uterque pio sub pondere: suspicit illa      
et circa geminos auidus sibi temperat ignis.  
Incolumes abeunt tandem et sua numina secum  
salua ferunt. Illos mirantur carmina uatum,  
illos seposuit claro sub nomine Ditis  
645 nec sanctos iuuenes attingunt sordida fata,      
sed curae cessere domus et iura Piorum.