µ01

 LIBER PRIMVS

    Bella per Emathios plus quam ciuilia campos
    iusque datum sceleri canimus, populumque potentem
    in sua uictrici conuersum uiscera dextra
    cognatasque acies, et rupto foedere regni
    certatum totis concussi uiribus orbis                  5
    in commune nefas, infestisque obuia signis
    signa, pares aquilas et pila minantia pilis.
          quis furor, o ciues, quae tanta licentia ferri?
    gentibus inuisis Latium praebere cruorem
    cumque superba foret Babylon spolianda tropaeis                  10
    Ausoniis umbraque erraret Crassus inulta
    bella geri placuit nullos habitura triumphos?
    heu, quantum terrae potuit pelagique parari
    hoc quem ciuiles hauserunt sanguine dextrae,
    unde uenit Titan et nox ubi sidera condit                  15
    quaque dies medius flagrantibus aestuat horis
    et qua bruma rigens ac nescia uere remitti
    astringit Scythico glacialem frigore pontum!
    sub iuga iam Seres, iam barbarus isset Araxes
    et gens siqua iacet nascenti conscia Nilo.                  20
    tum, si tantus amor belli tibi, Roma, nefandi,
    totum sub Latias leges cum miseris orbem,
    in te uerte manus: nondum tibi defuit hostis.
    at nunc semirutis pendent quod moenia tectis
    urbibus Italiae lapsisque ingentia muris                  25
    saxa iacent nulloque domus custode tenentur
    rarus et antiquis habitator in urbibus errat,
    horrida quod dumis multosque inarata per annos
    Hesperia est desuntque manus poscentibus aruis,
    non tu, Pyrrhe ferox, nec tantis cladibus auctor                  30
    Poenus erit: nulli penitus descendere ferro
    contigit; alta sedent ciuilis uolnera dextrae.
          quod si non aliam uenturo fata Neroni
    inuenere uiam magnoque aeterna parantur
    regna deis caelumque suo seruire Tonanti                  35
    non nisi saeuorum potuit post bella gigantum,
    iam nihil, o superi, querimur; scelera ipsa nefasque
    hac mercede placent. diros Pharsalia campos
    inpleat et Poeni saturentur sanguine manes,
    ultima funesta concurrant proelia Munda,                  40
    his, Caesar, Perusina fames Mutinaeque labores
    accedant fatis et quas premit aspera classes
    Leucas et ardenti seruilia bella sub Aetna,
    multum Roma tamen debet ciuilibus armis
    quod tibi res acta est. te, cum statione peracta                  45
    astra petes serus, praelati regia caeli
    excipiet gaudente polo: seu sceptra tenere
    seu te flammigeros Phoebi conscendere currus
    telluremque nihil mutato sole timentem
    igne uago lustrare iuuet, tibi numine ab omni                  50
    cedetur, iurisque tui natura relinquet
    quis deus esse uelis, ubi regnum ponere mundi.
    sed neque in Arctoo sedem tibi legeris orbe
    nec polus auersi calidus qua uergitur Austri,
    unde tuam uideas obliquo sidere Romam.                  55
    aetheris inmensi partem si presseris unam,
    sentiet axis onus. librati pondera caeli
    orbe tene medio; pars aetheris illa sereni
    tota uacet nullaeque obstent a Caesare nubes.
    tum genus humanum positis sibi consulat armis                  60
    inque uicem gens omnis amet; pax missa per orbem
    ferrea belligeri conpescat limina Iani.
    sed mihi iam numen; nec, si te pectore uates
    accipio, Cirrhaea uelim secreta mouentem
    sollicitare deum Bacchumque auertere Nysa:                  65
    tu satis ad uires Romana in carmina dandas.
          fert animus causas tantarum expromere rerum,
    inmensumque aperitur opus, quid in arma furentem
    inpulerit populum, quid pacem excusserit orbi.
    inuida fatorum series summisque negatum                  70
    stare diu nimioque graues sub pondere lapsus
    nec se Roma ferens. sic, cum conpage soluta
    saecula tot mundi suprema coegerit hora
    antiquum repetens iterum chaos, [omnia mixtis
    sidera sideribus concurrent,] ignea pontum                   75
    astra petent, tellus extendere litora nolet
    excutietque fretum, fratri contraria Phoebe
    ibit et obliquum bigas agitare per orbem
    indignata diem poscet sibi, totaque discors
    machina diuolsi turbabit foedera mundi.                  80
    in se magna ruunt: laetis hunc numina rebus
    crescendi posuere modum. nec gentibus ullis
    commodat in populum terrae pelagique potentem
    inuidiam Fortuna suam. tu causa malorum
    facta tribus dominis communis, Roma, nec umquam                  85
    in turbam missi feralia foedera regni.
    o male concordes nimiaque cupidine caeci,
    quid miscere iuuat uires orbemque tenere
    in medio? dum terra fretum terramque leuabit
    aer et longi uoluent Titana labores                  90
    noxque diem caelo totidem per signa sequetur,
    nulla fides regni sociis, omnisque potestas
    inpatiens consortis erit. nec gentibus ullis
    credite nec longe fatorum exempla petantur:
    fraterno primi maduerunt sanguine muri.                  95
    nec pretium tanti tellus pontusque furoris
    tunc erat: exiguum dominos commisit asylum.
          temporis angusti mansit concordia discors
    paxque fuit non sponte ducum; nam sola futuri
    Crassus erat belli medius mora. qualiter undas                  100
    qui secat et geminum gracilis mare separat Isthmos
    nec patitur conferre fretum, si terra recedat,
    Ionium Aegaeo frangat mare, sic, ubi saeua
    arma ducum dirimens miserando funere Crassus
    Assyrias Latio maculauit sanguine Carrhas,                  105
    Parthica Romanos soluerunt damna furores.
    plus illa uobis acie, quam creditis, actum est,
    Arsacidae: bellum uictis ciuile dedistis.
    diuiditur ferro regnum, populique potentis,
    quae mare, quae terras, quae totum possidet orbem,                  110
    non cepit fortuna duos. nam pignora iuncti
    sanguinis et diro ferales omine taedas
    abstulit ad manes Parcarum Iulia saeua
    intercepta manu. quod si tibi fata dedissent
    maiores in luce moras, tu sola furentem                  115
    inde uirum poteras atque hinc retinere parentem
    armatasque manus excusso iungere ferro,
    ut generos soceris mediae iunxere Sabinae.
    morte tua discussa fides bellumque mouere
    permissum ducibus. stimulos dedit aemula uirtus.                  120
    tu, noua ne ueteres obscurent acta triumphos
    et uictis cedat piratica laurea Gallis,
    Magne, times; te iam series ususque laborum
    erigit inpatiensque loci fortuna secundi;
    nec quemquam iam ferre potest Caesarue priorem                  125
    Pompeiusue parem. quis iustius induit arma
    scire nefas: magno se iudice quisque tuetur;
    uictrix causa deis placuit sed uicta Catoni.
    nec coiere pares. alter uergentibus annis
    in senium longoque togae tranquillior usu                  130
    dedidicit iam pace ducem, famaeque petitor
    multa dare in uolgus, totus popularibus auris
    inpelli plausuque sui gaudere theatri,
    nec reparare nouas uires, multumque priori
    credere fortunae. stat magni nominis umbra,                  135
    qualis frugifero quercus sublimis in agro
    exuuias ueteris populi sacrataque gestans
    dona ducum nec iam ualidis radicibus haerens
    pondere fixa suo est, nudosque per aera ramos
    effundens trunco, non frondibus, efficit umbram,                  140
    et quamuis primo nutet casura sub Euro,
    tot circum siluae firmo se robore tollant,
    sola tamen colitur. sed non in Caesare tantum
    nomen erat nec fama ducis, sed nescia uirtus
    stare loco, solusque pudor non uincere bello.                  145
    acer et indomitus, quo spes quoque ira uocasset,
    ferre manum et numquam temerando parcere ferro,
    successus urguere suos, instare fauori
    numinis, inpellens quidquid sibi summa petenti
    obstaret gaudensque uiam fecisse ruina,                  150
    qualiter expressum uentis per nubila fulmen
    aetheris inpulsi sonitu mundique fragore
    emicuit rupitque diem populosque pauentes
    terruit obliqua praestringens lumina flamma:
    in sua templa furit, nullaque exire uetante                  155
    materia magnamque cadens magnamque reuertens
    dat stragem late sparsosque recolligit ignes.
    &&&hae ducibus causae; suberant sed publica belli
    semina, quae populos semper mersere potentis.
    namque, ut opes nimias mundo fortuna subacto                  160
    intulit et rebus mores cessere secundis
    praedaque et hostiles luxum suasere rapinae,
    non auro tectisue modus, mensasque priores
    aspernata fames; cultus gestare decoros
    uix nuribus rapuere mares; fecunda uirorum                  165
    paupertas fugitur totoque accersitur orbe
    quo gens quaeque perit; tum longos iungere fines
    agrorum, et quondam duro sulcata Camilli
    uomere et antiquos Curiorum passa ligones
    longa sub ignotis extendere rura colonis.                  170
    non erat is populus quem pax tranquilla iuuaret,
    quem sua libertas inmotis pasceret armis.
    inde irae faciles et, quod suasisset egestas,
    uile nefas, magnumque decus ferroque petendum
    plus patria potuisse sua, mensuraque iuris                  175
    uis erat: hinc leges et plebis scita coactae
    et cum consulibus turbantes iura tribuni;
    hinc rapti fasces pretio sectorque fauoris
    ipse sui populus letalisque ambitus urbi
    annua uenali referens certamina Campo;                  180
    hinc usura uorax auidumque in tempora fenus
    et concussa fides et multis utile bellum.
          iam gelidas Caesar cursu superauerat Alpes
    ingentisque animo motus bellumque futurum
    ceperat. ut uentum est parui Rubiconis ad undas,                  185
    ingens uisa duci patriae trepidantis imago
    clara per obscuram uoltu maestissima noctem
    turrigero canos effundens uertice crines
    caesarie lacera nudisque adstare lacertis
    et gemitu permixta loqui: 'quo tenditis ultra?                  190
    quo fertis mea signa, uiri? si iure uenitis,
    si ciues, huc usque licet.' tum perculit horror
    membra ducis, riguere comae gressumque coercens
    languor in extrema tenuit uestigia ripa.
    mox ait 'o magnae qui moenia prospicis urbis                  195
    Tarpeia de rupe Tonans Phrygiique penates
    gentis Iuleae et rapti secreta Quirini
    et residens celsa Latiaris Iuppiter Alba
    Vestalesque foci summique o numinis instar
    Roma, faue coeptis. non te furialibus armis                  200
    persequor: en, adsum uictor terraque marique
    Caesar, ubique tuus (liceat modo, nunc quoque) miles.
    ille erit ille nocens, qui me tibi fecerit hostem.'
    inde moras soluit belli tumidumque per amnem
    signa tulit propere: sicut squalentibus aruis                  205
    aestiferae Libyes uiso leo comminus hoste
    subsedit dubius, totam dum colligit iram;
    mox, ubi se saeuae stimulauit uerbere caudae
    erexitque iubam et uasto graue murmur hiatu
    infremuit, tum torta leuis si lancea Mauri                  210
    haereat aut latum subeant uenabula pectus,
    per ferrum tanti securus uolneris exit.
          fonte cadit modico paruisque inpellitur undis
    puniceus Rubicon, cum feruida canduit aestas,
    perque imas serpit ualles et Gallica certus                  215
    limes ab Ausoniis disterminat arua colonis.
    tum uires praebebat hiemps atque auxerat undas
    tertia iam grauido pluuialis Cynthia cornu
    et madidis Euri resolutae flatibus Alpes.
    primus in obliquum sonipes opponitur amnem                  220
    excepturus aquas; molli tum cetera rumpit
    turba uado faciles iam fracti fluminis undas.
    Caesar, ut aduersam superato gurgite ripam
    attigit, Hesperiae uetitis et constitit aruis,
    'hic' ait 'hic pacem temerataque iura relinquo;                  225
    te, Fortuna, sequor. procul hinc iam foedera sunto;
    credidimus satis <his>, utendum est iudice bello.'
    sic fatus noctis tenebris rapit agmina ductor
    inpiger, et torto Balearis uerbere fundae
    ocior et missa Parthi post terga sagitta,                  230
    uicinumque minax inuadit Ariminum, et ignes
    solis Lucifero fugiebant astra relicto.
    iamque dies primos belli uisura tumultus
    exoritur; sed sponte deum, seu turbidus Auster
    inpulerat, maestam tenuerunt nubila lucem.                  235
    constitit ut capto iussus deponere miles
    signa foro, stridor lituum clangorque tubarum
    non pia concinuit cum rauco classica cornu.
    rupta quies populi, stratisque excita iuuentus
    deripuit sacris adfixa penatibus arma                  240
    quae pax longa dabat: nuda iam crate fluentis
    inuadunt clipeos curuataque cuspide pila
    et scabros nigrae morsu robiginis enses.
    ut notae fulsere aquilae Romanaque signa
    et celsus medio conspectus in agmine Caesar,                  245
    deriguere metu, gelidos pauor occupat artus,
    et tacito mutos uoluunt in pectore questus.
    'o male uicinis haec moenia condita Gallis,
    o tristi damnata loco! pax alta per omnes
    et tranquilla quies populos: nos praeda furentum                  250
    primaque castra sumus. melius, Fortuna, dedisses
    orbe sub Eoo sedem gelidaque sub Arcto
    errantisque domos, Latii quam claustra tueri.
    nos primi Senonum motus Cimbrumque ruentem
    uidimus et Martem Libyes cursumque furoris                  255
    Teutonici: quotiens Romam fortuna lacessit,
    hac iter est bellis.' gemitu sic quisque latenti,
    non ausus timuisse palam: uox nulla dolori
    credita, sed quantum, uolucres cum bruma coercet,
    rura silent, mediusque tacet sine murmure pontus,                  260
    tanta quies. noctis gelidas lux soluerat umbras:
    ecce, faces belli dubiaeque in proelia menti
    urguentes addunt stimulos cunctasque pudoris
    rumpunt fata moras: iustos Fortuna laborat
    esse ducis motus et causas inuenit armis.                   265
    expulit ancipiti discordes urbe tribunos
    uicto iure minax iactatis curia Gracchis.
    hos iam mota ducis uicinaque signa petentes
    audax uenali comitatur Curio lingua,
    uox quondam populi libertatemque tueri                  270
    ausus et armatos plebi miscere potentes.
    utque ducem uarias uoluentem pectore curas
    conspexit 'dum uoce tuae potuere iuuari,
    Caesar,' ait 'partes, quamuis nolente senatu
    traximus imperium, tum cum mihi rostra tenere                  275
    ius erat et dubios in te transferre Quirites.
    at postquam leges bello siluere coactae
    pellimur e patriis laribus patimurque uolentes
    exilium: tua nos faciet uictoria ciues.
    dum trepidant nullo firmatae robore partes,                  280
    tolle moras: semper nocuit differre paratis.
    [par labor atque metus pretio maiore petuntur.]
    bellantem geminis tenuit te Gallia lustris,
    pars quota terrarum! facili si proelia pauca
    gesseris euentu, tibi Roma subegerit orbem.                  285
    nunc neque te longi remeantem pompa triumphi
    excipit aut sacras poscunt Capitolia laurus:
    liuor edax tibi cuncta negat, gentesque subactas
    uix inpune feres. socerum depellere regno
    decretum genero est: partiri non potes orbem,                  290
    solus habere potes.' sic postquam fatus, et ipsi
    in bellum prono tantum tamen addidit irae
    accenditque ducem, quantum clamore iuuatur
    Eleus sonipes, quamuis iam carcere clauso
    inmineat foribus pronusque repagula laxet.                  295
    conuocat armatos extemplo ad signa maniplos,
    utque satis trepidum turba coeunte tumultum
    conposuit uoltu dextraque silentia iussit
    'bellorum o socii, qui mille pericula Martis
    mecum' ait 'experti decimo iam uincitis anno,                  300
    hoc cruor Arctois meruit diffusus in aruis
    uolneraque et mortes hiemesque sub Alpibus actae?
    non secus ingenti bellorum Roma tumultu
    concutitur, quam si Poenus transcenderit Alpes
    Hannibal: inplentur ualidae tirone cohortes,                  305
    in classem cadit omne nemus, terraque marique
    iussus Caesar agi. quid, si mihi signa iacerent
    Marte sub aduerso ruerentque in terga feroces
    Gallorum populi? nunc, cum fortuna secundis
    mecum rebus agat superique ad summa uocantes,                  310
    temptamur. ueniat longa dux pace solutus
    milite cum subito partesque in bella togatae
    Marcellusque loquax et nomina uana Catones.
    scilicet extremi Pompeium emptique clientes
    continuo per tot satiabunt tempora regno?                  315
    ille reget currus nondum patientibus annis,
    ille semel raptos numquam dimittet honores?
    quid iam rura querar totum suppressa per orbem
    ac iussam seruire famem? quis castra timenti
    nescit mixta foro, gladii cum triste micantes                  320
    iudicium insolita trepidum cinxere corona
    atque auso medias perrumpere milite leges
    Pompeiana reum clauserunt signa Milonem?
    nunc quoque, ne lassum teneat priuata senectus,
    bella nefanda parat suetus ciuilibus armis                  325
    et docilis Sullam scelerum uicisse magistrum.
    utque ferae tigres numquam posuere furorem,
    quas, nemore Hyrcano matrum dum lustra secuntur,
    altus caesorum pauit cruor armentorum,
    sic et Sullanum solito tibi lambere ferrum                  330
    durat, magne, sitis. nullus semel ore receptus
    pollutas patitur sanguis mansuescere fauces.
    quem tamen inueniet tam longa potentia finem?
    quis scelerum modus est? ex hoc iam te, inprobe, regno
    ille tuus saltem doceat descendere Sulla.                  335
    post Cilicasne uagos et lassi Pontica regis
    proelia barbarico uix consummata ueneno
    ultima Pompeio dabitur prouincia Caesar,
    quod non uictrices aquilas deponere iussus
    paruerim? mihi si merces erepta laborum est,                  340
    his saltem longi non cum duce praemia belli
    reddantur; miles sub quolibet iste triumphet.
    conferet exanguis quo se post bella senectus?
    quae sedes erit emeritis? quae rura dabuntur
    quae noster ueteranus aret, quae moenia fessis?                  345
    an melius fient piratae, Magne, coloni?
    tollite iam pridem uictricia tollite signa:
    uiribus utendum est quas fecimus. arma tenenti
    omnia dat, qui iusta negat. nec numina derunt;
    nam neque praeda meis neque regnum quaeritur armis:                  350
    detrahimus dominos urbi seruire paratae.'
          dixerat; at dubium non claro murmure uolgus
    secum incerta fremit. pietas patriique penates
    quamquam caede feras mentes animosque tumentes
    frangunt; sed diro ferri reuocantur amore                  355
    ductorisque metu. summi tum munera pili
    Laelius emeritique gerens insignia doni,
    seruati ciuis referentem praemia quercum,
    'si licet,' exclamat 'Romani maxime rector
    nominis, et ius est ueras expromere uoces,                  360
    quod tam lenta tuas tenuit patientia uires
    conquerimur. deratne tibi fiducia nostri?
    dum mouet haec calidus spirantia corpora sanguis
    et dum pila ualent fortes torquere lacerti,
    degenerem patiere togam regnumque senatus?                   365
    usque adeo miserum est ciuili uincere bello?
    duc age per Scythiae populos, per inhospita Syrtis
    litora, per calidas Libyae sitientis harenas:
    haec manus, ut uictum post terga relinqueret orbem,
    Oceani tumidas remo conpescuit undas                  370
    fregit et Arctoo spumantem uertice Rhenum:
    iussa sequi tam posse mihi quam uelle necesse est.
    nec ciuis meus est, in quem tua classica, Caesar,
    audiero. per signa decem felicia castris
    perque tuos iuro quocumque ex hoste triumphos,                  375
    pectore si fratris gladium iuguloque parentis
    condere me iubeas plenaeque in uiscera partu
    coniugis, inuita peragam tamen omnia dextra;
    si spoliare deos ignemque inmittere templis,
    numina miscebit castrensis flamma monetae;                  380
    castra super Tusci si ponere Thybridis undas,
    Hesperios audax ueniam metator in agros.
    tu quoscumque uoles in planum effundere muros,
    his aries actus disperget saxa lacertis,
    illa licet, penitus tolli quam iusseris urbem,                   385
    Roma sit.' his cunctae simul adsensere cohortes
    elatasque alte, quaecumque ad bella uocaret,
    promisere manus. it tantus ad aethera clamor,
    quantus, piniferae Boreas cum Thracius Ossae
    rupibus incubuit, curuato robore pressae                  390
    fit sonus aut rursus redeuntis in aethera siluae.
          Caesar, ut acceptum tam prono milite bellum
    fataque ferre uidet, nequo languore moretur
    fortunam, sparsas per Gallica rura cohortes
    euocat et Romam motis petit undique signis.                  395
    deseruere cauo tentoria fixa Lemanno
    castraque quae Vosegi curuam super ardua ripam
    pugnaces pictis cohibebant Lingonas armis.
    hi uada liquerunt Isarae, qui, gurgite ductus
    per tam multa suo, famae maioris in amnem                  400
    lapsus ad aequoreas nomen non pertulit undas.
    soluuntur flaui longa statione Ruteni;
    mitis Atax Latias gaudet non ferre carinas
    finis et Hesperiae, promoto limite, Varus;
    quaque sub Herculeo sacratus nomine portus                  405
    urguet rupe caua pelagus: non Corus in illum
    ius habet aut Zephyrus, solus sua litora turbat
    Circius et tuta prohibet statione Monoeci:
    quaque iacet litus dubium quod terra fretumque
    uindicat alternis uicibus, cum funditur ingens                  410
    Oceanus uel cum refugis se fluctibus aufert.
    uentus ab extremo pelagus sic axe uolutet
    destituatque ferens, an sidere mota secundo
    Tethyos unda uagae lunaribus aestuet horis,
    flammiger an Titan, ut alentes hauriat undas,                  415
    erigat Oceanum fluctusque ad sidera ducat,
    quaerite, quos agitat mundi labor; at mihi semper
    tu, quaecumque moues tam crebros causa meatus,
    ut superi uoluere, late. tum rura Nemetis
    qui tenet et ripas Atyri, qua litore curuo                  420
    molliter admissum claudit Tarbellicus aequor,
    signa mouet, gaudetque amoto Santonus hoste
    et Biturix longisque leues Suessones in armis,
    optimus excusso Leucus Remusque lacerto,
    optima gens flexis in gyrum Sequana frenis,                  425
    et docilis rector monstrati Belga couinni,
    Aruernique, ausi Latio se fingere fratres
    sanguine ab Iliaco populi, nimiumque rebellis
    Neruius et caesi pollutus foedere Cottae,
    et qui te laxis imitantur, Sarmata, bracis                   430
    Vangiones, Batauique truces, quos aere recuruo
    stridentes acuere tubae; qua Cinga pererrat
    gurgite, qua Rhodanus raptum uelocibus undis
    in mare fert Ararim, qua montibus ardua summis
    gens habitat cana pendentes rupe Cebennas.                  435
    tu quoque laetatus conuerti proelia, Treuir,                  441
    et nunc tonse Ligur, quondam per colla decore
    crinibus effusis toti praelate Comatae,
    et quibus inmitis placatur sanguine diro
    Teutates horrensque feris altaribus Esus                  445
    et Taranis Scythicae non mitior ara Dianae.
    uos quoque, qui fortes animas belloque peremptas
    laudibus in longum uates dimittitis aeuum,
    plurima securi fudistis carmina, Bardi.
    et uos barbaricos ritus moremque sinistrum                  450
    sacrorum, Dryadae, positis repetistis ab armis.
    solis nosse deos et caeli numina uobis
    aut solis nescire datum; nemora alta remotis
    incolitis lucis; uobis auctoribus umbrae
    non tacitas Erebi sedes Ditisque profundi                  455
    pallida regna petunt: regit idem spiritus artus
    orbe alio; longae, canitis si cognita, uitae
    mors media est. certe populi quos despicit Arctos
    felices errore suo, quos ille timorum
    maximus haut urguet leti metus. inde ruendi                  460
    in ferrum mens prona uiris animaeque capaces
    mortis, et ignauum rediturae parcere uitae.
    et uos, crinigeros Belgis arcere Caycos
    oppositi, petitis Romam Rhenique feroces
    deseritis ripas et apertum gentibus orbem.                  465
          Caesar, ut inmensae conlecto robore uires
    audendi maiora fidem fecere, per omnem
    spargitur Italiam uicinaque moenia conplet.
    uana quoque ad ueros accessit fama timores
    inrupitque animos populi clademque futuram                  470
    intulit et uelox properantis nuntia belli
    innumeras soluit falsa in praeconia linguas.
    est qui tauriferis ubi se Meuania campis
    explicat audaces ruere in certamina turmas
    adferat, et qua Nar Tiberino inlabitur amni                  475
    barbaricas saeui discurrere Caesaris alas;
    ipsum omnes aquilas conlataque signa ferentem
    agmine non uno densisque incedere castris.
    nec qualem meminere uident: maiorque ferusque
    mentibus occurrit uictoque inmanior hoste.                  480
    hunc inter Rhenum populos Albimque iacentes
    finibus Arctois patriaque a sede reuolsos
    pone sequi, iussamque feris a gentibus urbem
    Romano spectante rapi. sic quisque pauendo
    dat uires famae, nulloque auctore malorum                  485
    quae finxere timent. nec solum uolgus inani
    percussum terrore pauet, sed curia et ipsi
    sedibus exiluere patres, inuisaque belli
    consulibus fugiens mandat decreta senatus.
    tum, quae tuta petant et quae metuenda relinquant                  490
    incerti, quo quemque fugae tulit impetus urguent
    praecipitem populum, serieque haerentia longa
    agmina prorumpunt. credas aut tecta nefandas
    corripuisse faces aut iam quatiente ruina
    nutantes pendere domos, sic turba per urbem                  495
    praecipiti lymphata gradu, uelut unica rebus
    spes foret adflictis patrios excedere muros,
    inconsulta ruit. qualis, cum turbidus Auster
    reppulit a Libycis inmensum Syrtibus aequor
    fractaque ueliferi sonuerunt pondera mali,                  500
    desilit in fluctus deserta puppe magister
    nauitaque et nondum sparsa conpage carinae
    naufragium sibi quisque facit, sic urbe relicta
    in bellum fugitur. nullum iam languidus aeuo
    eualuit reuocare parens coniunxue maritum                  505
    fletibus, aut patrii, dubiae dum uota salutis
    conciperent, tenuere lares; nec limine quisquam
    haesit et extremo tunc forsitan urbis amatae
    plenus abit uisu: ruit inreuocabile uolgus.
    o faciles dare summa deos eademque tueri                  510
    difficiles! urbem populis uictisque frequentem
    gentibus et generis, coeat si turba, capacem
    humani facilem uenturo Caesare praedam
    ignauae liquere manus. cum pressus ab hoste
    clauditur externis miles Romanus in oris,                  515
    effugit exiguo nocturna pericula uallo,
    et subitus rapti munimine caespitis agger
    praebet securos intra tentoria somnos:
    tu tantum audito bellorum nomine, Roma,
    desereris; nox una tuis non credita muris.                  520
    danda tamen uenia est tantorum danda pauorum:
    Pompeio fugiente timent. tum, nequa futuri
    spes saltem trepidas mentes leuet, addita fati
    peioris manifesta fides, superique minaces
    prodigiis terras inplerunt, aethera, pontum.                   525
    ignota obscurae uiderunt sidera noctes
    ardentemque polum flammis caeloque uolantes
    obliquas per inane faces crinemque timendi
    sideris et terris mutantem regna cometen.
    fulgura fallaci micuerunt crebra sereno,                  530
    et uarias ignis denso dedit aere formas,
    nunc iaculum longo, nunc sparso lumine lampas.
    emicuit caelo tacitum sine nubibus ullis
    fulmen et Arctois rapiens de partibus ignem
    percussit Latiare caput, stellaeque minores                  535
    per uacuum solitae noctis decurrere tempus
    in medium uenere diem, cornuque coacto
    iam Phoebe toto fratrem cum redderet orbe
    terrarum subita percussa expalluit umbra.
    ipse caput medio Titan cum ferret Olympo                  540
    condidit ardentis atra caligine currus
    inuoluitque orbem tenebris gentesque coegit
    desperare diem; qualem fugiente per ortus
    sole Thyesteae noctem duxere Mycenae.
    ora ferox Siculae laxauit Mulciber Aetnae,                  545
    nec tulit in caelum flammas sed uertice prono
    ignis in Hesperium cecidit latus. atra Charybdis
    sanguineum fundo torsit mare; flebile saeui
    latrauere canes. Vestali raptus ab ara
    ignis, et ostendens confectas flamma Latinas                  550
    scinditur in partes geminoque cacumine surgit
    Thebanos imitata rogos. tum cardine tellus
    subsedit, ueteremque iugis nutantibus Alpes
    discussere niuem. Tethys maioribus undis
    Hesperiam Calpen summumque inpleuit Atlanta.                  555
    indigetes fleuisse deos, urbisque laborem
    testatos sudore Lares, delapsaque templis
    dona suis, dirasque diem foedasse uolucres
    accipimus, siluisque feras sub nocte relictis
    audaces media posuisse cubilia Roma.                  560
    tum pecudum faciles humana ad murmura linguae,
    monstrosique hominum partus numeroque modoque
    membrorum, matremque suus conterruit infans;
    diraque per populum Cumanae carmina uatis
    uolgantur. tum, quos sectis Bellona lacertis                  565
    saeua mouet, cecinere deos, crinemque rotantes
    sanguineum populis ulularunt tristia Galli.
    conpositis plenae gemuerunt ossibus urnae.
    tum fragor armorum magnaeque per auia uoces
    auditae nemorum et uenientes comminus umbrae.                  570
    quique colunt iunctos extremis moenibus agros
    diffugiunt: ingens urbem cingebat Erinys
    excutiens pronam flagranti uertice pinum
    stridentisque comas, Thebanam qualis Agauen
    inpulit aut saeui contorsit tela Lycurgi                  575
    Eumenis, aut qualem iussu Iunonis iniquae
    horruit Alcides uiso iam Dite Megaeram.
    insonuere tubae et, quanto clamore cohortes
    miscentur, tantum nox atra silentibus auris
    edidit. e medio uisi consurgere Campo                  580
    tristia Sullani cecinere oracula manes,
    tollentemque caput gelidas Anienis ad undas
    agricolae fracto Marium fugere sepulchro.
          haec propter placuit Tuscos de more uetusto
    acciri uates. quorum qui maximus aeuo                  585
    Arruns incoluit desertae moenia Lucae,
    fulminis edoctus motus uenasque calentis
    fibrarum et monitus errantis in aere pinnae,
    monstra iubet primum quae nullo semine discors
    protulerat natura rapi sterilique nefandos                   590
    ex utero fetus infaustis urere flammis.
    mox iubet et totam pauidis a ciuibus urbem
    ambiri et festo purgantes moenia lustro
    longa per extremos pomeria cingere fines
    pontifices, sacri quibus est permissa potestas.                  595
    turba minor ritu sequitur succincta Gabino,
    Vestalemque chorum ducit uittata sacerdos
    Troianam soli cui fas uidisse Mineruam.
    tum, qui fata deum secretaque carmina seruant
    et lotam paruo reuocant Almone Cybeben,                  600
    et doctus uolucres augur seruare sinistras
    septemuirque epulis festus Titiique sodales
    et Salius laeto portans ancilia collo
    et tollens apicem generoso uertice flamen.
    dumque illi effusam longis anfractibus urbem                  605
    circumeunt Arruns dispersos fulminis ignes
    colligit et terrae maesto cum murmure condit
    datque locis numen; sacris tunc admouet aris
    electa ceruice marem. iam fundere Bacchum
    coeperat obliquoque molas inducere cultro,                  610
    inpatiensque diu non grati uictima sacri,
    cornua succincti premerent cum torua ministri,
    deposito uictum praebebat poplite collum.
    nec cruor emicuit solitus, sed uolnere laxo
    diffusum rutilo dirum pro sanguine uirus.                  615
    palluit attonitus sacris feralibus Arruns
    atque iram superum raptis quaesiuit in extis.
    terruit ipse color uatem; nam pallida taetris
    uiscera tincta notis gelidoque infecta cruore
    plurimus asperso uariabat sanguine liuor.                  620
    cernit tabe iecur madidum, uenasque minaces
    hostili de parte uidet. pulmonis anheli
    fibra latet, paruusque secat uitalia limes.
    cor iacet, et saniem per hiantis uiscera rimas
    emittunt, produntque suas omenta latebras.                  625
    quodque nefas nullis inpune apparuit extis,
    ecce, uidet capiti fibrarum increscere molem
    alterius capitis. pars aegra et marcida pendet,
    pars micat et celeri uenas mouet inproba pulsu.
    his ubi concepit magnorum fata malorum                  630
    exclamat 'uix fas, superi, quaecumque mouetis,
    prodere me populis; nec enim tibi, summe, litaui,
    Iuppiter, hoc sacrum, caesique in pectora tauri
    inferni uenere dei. non fanda timemus,
    sed uenient maiora metu. di uisa secundent,                  635
    et fibris sit nulla fides, sed conditor artis
    finxerit ista Tages.' flexa sic omina Tuscus
    inuoluens multaque tegens ambage canebat.
          at Figulus, cui cura deos secretaque caeli
    nosse fuit, quem non stellarum Aegyptia Memphis                  640
    aequaret uisu numerisque <seque>ntibus astra,
    'aut hic errat' ait 'nulla cum lege per aeuum
    mundus et incerto discurrunt sidera motu,
    aut, si fata mouent, urbi generique paratur
    humano matura lues. terraene dehiscent                  645
    subsidentque urbes, an tollet feruidus aer
    temperiem? segetes tellus infida negabit,
    omnis an infusis miscebitur unda uenenis?
    quod cladis genus, o superi, qua peste paratis
    saeuitiam? extremi multorum tempus in unum                  650
    conuenere dies. summo si frigida caelo
    stella nocens nigros Saturni accenderet ignis,
    Deucalioneos fudisset Aquarius imbres
    totaque diffuso latuisset in aequore tellus.
    si saeuum radiis Nemeaeum, Phoebe, Leonem                  655
    nunc premeres, toto fluerent incendia mundo
    succensusque tuis flagrasset curribus aether.
    hi cessant ignes. tu, qui flagrante minacem
    Scorpion incendis cauda chelasque peruris,
    quid tantum, Gradiue, paras? nam mitis in alto                  660
    Iuppiter occasu premitur, Venerisque salubre
    sidus hebet, motuque celer Cyllenius haeret,
    et caelum Mars solus habet. cur signa meatus
    deseruere suos mundoque obscura feruntur,
    ensiferi nimium fulget latus Orionis?                  665
    inminet armorum rabies, ferrique potestas
    confundet ius omne manu, scelerique nefando
    nomen erit uirtus, multosque exibit in annos
    hic furor. et superos quid prodest poscere finem?
    cum domino pax ista uenit. duc, Roma, malorum                  670
    continuam seriem clademque in tempora multa
    extrahe ciuili tantum iam libera bello.'
          terruerant satis haec pauidam praesagia plebem,
    sed maiora premunt. nam, qualis uertice Pindi
    Edonis Ogygio decurrit plena Lyaeo,                  675
    talis et attonitam rapitur matrona per urbem
    uocibus his prodens urguentem pectora Phoebum:
    'quo feror, o Paean? qua me super aethera raptam
    constituis terra? uideo Pangaea niuosis
    cana iugis latosque Haemi sub rupe Philippos.                  680
    quis furor hic, o Phoebe, doce, quo tela manusque
    Romanae miscent acies bellumque sine hoste est.
    quo diuersa feror? primos me ducis in ortus,
    qua mare Lagei mutatur gurgite Nili:
    hunc ego, fluminea deformis truncus harena                  685
    qui iacet, agnosco. dubiam super aequora Syrtim
    arentemque feror Libyen, quo tristis Enyo
    transtulit Emathias acies. nunc desuper Alpis
    nubiferae colles atque aeriam Pyrenen
    abripimur. patriae sedes remeamus in urbis,                   690
    inpiaque in medio peraguntur bella senatu.
    consurgunt partes iterum, totumque per orbem
    rursus eo. noua da mihi cernere litora ponti
    telluremque nouam: uidi iam, Phoebe, Philippos.'
    haec ait, et lasso iacuit deserta furore.  695


             µ02

 LIBER SECVNDVS

    Iamque irae patuere deum manifestaque belli
    signa dedit mundus legesque et foedera rerum
    praescia monstrifero uertit natura tumultu
    indixitque nefas. cur hanc tibi, rector Olympi,
    sollicitis uisum mortalibus addere curam,                  5
    noscant uenturas ut dira per omina clades?
    siue parens rerum, cum primum informia regna
    materiamque rudem flamma cedente recepit,
    fixit in aeternum causas, qua cuncta coercet
    se quoque lege tenens, et saecula iussa ferentem                  10
    fatorum inmoto diuisit limite mundum,
    siue nihil positum est, sed fors incerta uagatur
    fertque refertque uices et habet mortalia casus,
    sit subitum quodcumque paras; sit caeca futuri
    mens hominum fati; liceat sperare timenti.                  15
         ergo, ubi concipiunt quantis sit cladibus orbi
    constatura fides superum, ferale per urbem
    iustitium; latuit plebeio tectus amictu
    omnis honos, nullos comitata est purpura fasces.
    tum questus tenuere suos magnusque per omnis                  20
    errauit sine uoce dolor. sic funere primo
    attonitae tacuere domus, cum corpora nondum
    conclamata iacent nec mater crine soluto
    exigit ad saeuos famularum bracchia planctus,
    sed cum membra premit fugiente rigentia uita                  25
    uoltusque exanimes oculosque in morte minaces,
    necdum est ille dolor nec iam metus: incubat amens
    miraturque malum. cultus matrona priores
    deposuit maestaeque tenent delubra cateruae:
    hae lacrimis sparsere deos, hae pectora duro                  30
    adflixere solo, lacerasque in limine sacro
    attonitae fudere comas uotisque uocari
    adsuetas crebris feriunt ululatibus aures.
    nec cunctae summi templo iacuere Tonantis:
    diuisere deos, et nullis defuit aris                  35
    inuidiam factura parens. quarum una madentis
    scissa genas, planctu liuentis atra lacertos,
    'nunc', ait 'o miserae, contundite pectora, matres,
    nunc laniate comas neue hunc differte dolorem
    et summis seruate malis. nunc flere potestas                  40
    dum pendet fortuna ducum: cum uicerit alter
    gaudendum est.' his se stimulis dolor ipse lacessit.
    nec non bella uiri diuersaque castra petentes
    effundunt iustas in numina saeua querellas.
    'o miserae sortis, quod non in Punica nati                  45
    tempora Cannarum fuimus Trebiaeque iuuentus.
    non pacem petimus, superi: date gentibus iras,
    nunc urbes excite feras; coniuret in arma
    mundus, Achaemeniis decurrant Medica Susis
    agmina, Massageten Scythicus non adliget Hister,                   50
    fundat ab extremo flauos Aquilone Suebos
    Albis et indomitum Rheni caput; omnibus hostes
    reddite nos populis: ciuile auertite bellum.
    hinc Dacus, premat inde Getes; occurrat Hiberis
    alter, ad Eoas hic uertat signa pharetras;                  55
    nulla uacet tibi, Roma, manus. uel, perdere nomen
    si placet Hesperium, superi, conlatus in ignes
    plurimus ad terram per fulmina decidat aether.
    saeue parens, utrasque simul partesque ducesque,
    dum nondum meruere, feri. tantone nouorum                  60
    prouentu scelerum quaerunt uter imperet urbi?
    uix tanti fuerat ciuilia bella mouere
    ut neuter.' talis pietas peritura querellas
    egerit. at miseros angit sua cura parentes,
    oderuntque grauis uiuacia fata senectae                  65
    seruatosque iterum bellis ciuilibus annos.
    atque aliquis magno quaerens exempla timori
    'non alios' inquit 'motus tum fata parabant
    cum post Teutonicos uictor Libycosque triumphos
    exul limosa Marius caput abdidit ulua.                  70
    stagna auidi texere soli laxaeque paludes
    depositum, Fortuna, tuum; mox uincula ferri
    exedere senem longusque in carcere paedor.
    consul et euersa felix moriturus in urbe
    poenas ante dabat scelerum. mors ipsa refugit                  75
    saepe uirum, frustraque hosti concessa potestas
    sanguinis inuisi, primo qui caedis in actu
    deriguit ferrumque manu torpente remisit.
    uiderat inmensam tenebroso in carcere lucem
    terribilisque deos scelerum Mariumque futurum,                  80
    audieratque pauens "fas haec contingere non est
    colla tibi; debet multas hic legibus aeui
    ante suam mortes: uanum depone furorem."
    si libet ulcisci deletae funera gentis,
    hunc, Cimbri, seruate senem. non ille fauore                  85
    numinis, ingenti superum protectus ab ira,
    uir ferus et Romam cupienti perdere fato
    sufficiens. idem pelago delatus iniquo
    hostilem in terram uacuisque mapalibus actus
    nuda triumphati iacuit per regna Iugurthae                  90
    et Poenos pressit cineres. solacia fati
    Carthago Mariusque tulit, pariterque iacentes
    ignouere deis. Libycas ibi colligit iras.
    ut primum fortuna redit, seruilia soluit
    agmina, conflato saeuas ergastula ferro                  95
    exeruere manus. nulli gestanda dabantur
    signa ducis, nisi qui scelerum iam fecerat usum
    adtuleratque in castra nefas. pro fata, quis ille,
    quis fuit ille dies, Marius quo moenia uictor
    corripuit, quantoque gradu mors saeua cucurrit!                  100
    nobilitas cum plebe perit, lateque uagatus
    ensis, et a nullo reuocatum pectore ferrum.
    stat cruor in templis multaque rubentia caede
    lubrica saxa madent. nulli sua profuit aetas:
    non senis extremum piguit uergentibus annis                  105
    praecepisse diem, nec primo in limine uitae
    infantis miseri nascentia rumpere fata.
    crimine quo parui caedem potuere mereri?
    sed satis est iam posse mori. trahit ipse furoris
    impetus, et uisum lenti quaesisse nocentem.                  110
    in numerum pars magna perit, rapuitque cruentus
    uictor ab ignota uoltus ceruice recisos
    dum uacua pudet ire manu. spes una salutis
    oscula pollutae fixisse trementia dextrae.
    mille licet gladii mortis noua signa sequantur,                  115
    degener o populus, uix saecula longa decorum
    sic meruisse uiris, nedum breue dedecus aeui
    et uitam dum Sulla redit. cui funera uolgi
    flere uacet? uix te sparsum per viscera, Baebi,
    innumeras inter carpentis membra coronae                  120
    discessisse manus, aut te, praesage malorum
    Antoni, cuius laceris pendentia canis
    ora ferens miles festae rorantia mensae
    inposuit. truncos lacerauit Fimbria Crassos;
    saeua tribunicio maduerunt robora tabo.                  125
    te quoque neclectum uiolatae, Scaeuola, Vestae
    ante ipsum penetrale deae semperque calentis
    mactauere focos; paruom set fessa senectus
    sanguinis effudit iugulo flammisque pepercit.
    septimus haec sequitur repetitis fascibus annus.                  130
    ille fuit uitae Mario modus, omnia passo
    quae peior fortuna potest, atque omnibus uso
    quae melior, mensoque hominis quid fata paterent.
    iam quot apud Sacri cecidere cadauera Portum
    aut Collina tulit stratas quot porta cateruas,                  135
    tum cum paene caput mundi rerumque potestas
    mutauit translata locum, Romanaque Samnis
    ultra Caudinas sperauit uolnera Furcas!
    Sulla quoque inmensis accessit cladibus ultor.
    ille quod exiguum restabat sanguinis urbi                  140
    hausit; dumque nimis iam putria membra recidit
    excessit medicina modum, nimiumque secuta est,
    qua morbi duxere, manus. periere nocentes,
    sed cum iam soli possent superesse nocentes.
    tum data libertas odiis, resolutaque legum                  145
    frenis ira ruit. non uni cuncta dabantur
    sed fecit sibi quisque nefas: semel omnia uictor
    iusserat. infandum domini per uiscera ferrum
    exegit famulus, nati maduere paterno
    sanguine, certatum est cui ceruix caesa parentis                  150
    cederet, in fratrum ceciderunt praemia fratres.
    busta repleta fuga, permixtaque uiua sepultis
    corpora, nec populum latebrae cepere ferarum.
    hic laqueo fauces elisaque guttura fregit,
    hic se praecipiti iaculatus pondere dura                  155
    dissiluit percussus humo, mortesque cruento
    uictori rapuere suas; hic robora busti
    exstruit ipse sui necdum omni sanguine fuso
    desilit in flammas et, dum licet, occupat ignes.
    colla ducum pilo trepidam gestata per urbem                  160
    et medio congesta foro: cognoscitur illic
    quidquid ubique iacet. scelerum non Thracia tantum
    uidit Bistonii stabulis pendere tyranni,
    postibus Antaei Libye, nec Graecia maerens
    tot laceros artus Pisaea fleuit in aula.                  165
    cum iam tabe fluunt confusaque tempore multo
    amisere notas, miserorum dextra parentum
    colligit et pauido subducit cognita furto.
    meque ipsum memini, caesi deformia fratris
    ora rogo cupidum uetitisque inponere flammis,                  170
    omnia Sullanae lustrasse cadauera pacis
    perque omnis truncos, cum qua ceruice recisum
    conueniat, quaesisse, caput. quid sanguine manes
    placatos Catuli referam? cum uictima tristis
    inferias Marius forsan nolentibus umbris                  175
    pendit inexpleto non fanda piacula busto,
    cum laceros artus aequataque uolnera membris
    uidimus et toto quamuis in corpore caeso
    nil animae letale datum, moremque nefandae
    dirum saeuitiae, pereuntis parcere morti.                  180
    auolsae cecidere manus exsectaque lingua
    palpitat et muto uacuum ferit aera motu.
    hic aures, alius spiramina naris aduncae
    amputat, ille cauis euoluit sedibus orbes
    ultimaque effodit spectatis lumina membris.                  185
    uix erit ulla fides tam saeui criminis, unum
    tot poenas cepisse caput. sic mole ruinae
    fracta sub ingenti miscentur pondere membra,
    nec magis informes ueniunt ad litora trunci
    qui medio periere freto. quid perdere fructum                  190
    iuuit et, ut uilem, Marii confundere uoltum?
    ut scelus hoc Sullae caedesque ostensa placeret
    agnoscendus erat. uidit Fortuna colonos
    Praenestina suos cunctos simul ense recepto
    unius populum pereuntem tempore mortis.                  195
    tum flos Hesperiae, Latii iam sola iuuentus,
    concidit et miserae maculauit ouilia Romae.
    tot simul infesto iuuenes occumbere leto
    saepe fames pelagique furor subitaeque ruinae
    aut terrae caelique lues aut bellica clades,                  200
    numquam poena fuit. densi uix agmina uolgi
    inter et exangues inmissa morte cateruas
    uictores mouere manus; uix caede peracta
    procumbunt, dubiaque labant ceruice; sed illos
    magna premit strages peraguntque cadauera partem                  205
    caedis: uiua graues elidunt corpora trunci.
    intrepidus tanti sedit securus ab alto
    spectator sceleris: miseri tot milia uolgi
    non timuit iussisse mori. congesta recepit
    omnia Tyrrhenus Sullana cadauera gurges.                  210
    in fluuium primi cecidere, in corpora summi.
    praecipites haesere rates, et strage cruenta
    interruptus aquae fluxit prior amnis in aequor,
    ad molem stetit unda sequens. iam sanguinis alti
    uis sibi fecit iter campumque effusa per omnem                  215
    praecipitique ruens Tiberina in flumina riuo
    haerentis adiuuit aquas; nec iam alueus amnem
    nec retinent ripae, redditque cadauera campo.
    tandem Tyrrhenas uix eluctatus in undas
    sanguine caeruleum torrenti diuidit aequor.                  220
    hisne salus rerum, felix his Sulla uocari,
    his meruit tumulum medio sibi tollere Campo?
    haec rursus patienda manent, hoc ordine belli
    ibitur, hic stabit ciuilibus exitus armis.
    quamquam agitant grauiora metus, multumque coitur                  225
    humani generis maiore in proelia damno.
    exulibus Mariis bellorum maxima merces
    Roma recepta fuit, nec plus uictoria Sullae
    praestitit inuisas penitus quam tollere partes:
    hos alio, Fortuna, uocas, olimque potentes                  230
    concurrunt. neuter ciuilia bella moueret
    contentus quo Sulla fuit.' sic maesta senectus
    praeteritique memor flebat metuensque futuri.
         at non magnanimi percussit pectora Bruti
    terror et in tanta pauidi formidine motus                  235
    pars populi lugentis erat, set nocte sopora,
    Parrhasis obliquos Helice cum uerteret axes,
    atria cognati pulsat non ampla Catonis.
    inuenit insomni uoluentem publica cura
    fata uirum casusque urbis cunctisque timentem                  240
    securumque sui, farique his uocibus orsus:
    'omnibus expulsae terris olimque fugatae
    uirtutis iam sola fides, quam turbine nullo
    excutiet fortuna tibi, tu mente labantem
    derige me, dubium certo tu robore firma.                  245
    namque alii Magnum uel Caesaris arma sequantur,
    dux Bruto Cato solus erit. pacemne tueris
    inconcussa tenens dubio uestigia mundo,
    an placuit ducibus scelerum populique furentis
    cladibus inmixtum ciuile absoluere bellum?                  250
    quemque suae rapiunt scelerata in proelia causae:
    hos polluta domus legesque in pace timendae,
    hos ferro fugienda fames mundique ruinae
    permiscenda fides. nullum furor egit in arma;
    castra petunt magna uicti mercede: tibi uni                  255
    per se bella placent? quid tot durare per annos
    profuit inmunem corrupti moribus aeui?
    hoc solum longae pretium uirtutis habebis:
    accipient alios, facient te bella nocentem.
    ne tantum, o superi, liceat feralibus armis,                  260
    has etiam mouisse manus. nec pila lacertis
    missa tuis caeca telorum in nube ferentur:
    ne tanta in cassum uirtus eat, ingeret omnis
    se belli fortuna tibi. quis nolet in isto
    ense mori, quamuis alieno uolnere labens,                  265
    et scelus esse tuum? melius tranquilla sine armis
    otia solus ages, sicut caelestia semper
    inconcussa suo uoluuntur sidera lapsu.
    fulminibus propior terrae succenditur aer,
    imaque telluris uentos tractusque coruscos                  270
    flammarum accipiunt; nubes excedit Olympus.
    lege deum minimas rerum discordia turbat,
    pacem magna tenent. quam laetae Caesaris aures
    accipient tantum uenisse in proelia ciuem!
    nam praelata suis numquam diuersa dolebit                  275
    castra ducis Magni. nimium placet ipse Catoni,
    si bellum ciuile placet. pars magna senatus
    et duce priuato gesturus proelia consul
    sollicitant proceresque alii; quibus adde Catonem
    sub iuga Pompei, toto iam liber in orbe                  280
    solus Caesar erit. quod si pro legibus arma
    ferre iuuat patriis libertatemque tueri
    nunc neque Pompei Brutum neque Caesaris hostem,
    post bellum uictoris habes.' sic fatur; at illi
    arcano sacras reddit Cato pectore uoces.                  285
    'summum, Brute, nefas ciuilia bella fatemur,
    sed quo fata trahunt uirtus secura sequetur.
    crimen erit superis et me fecisse nocentem.
    sidera quis mundumque uelit spectare cadentem
    expers ipse metus? quis, cum ruat arduus aether,                  290
    terra labet mixto coeuntis pondere mundi,
    complossas tenuisse manus? gentesne furorem
    Hesperium ignotae Romanaque bella sequentur
    diductique fretis alio sub sidere reges,
    otia solus agam? procul hunc arcete furorem,                  295
    o superi, motura Dahas ut clade Getasque
    securo me Roma cadat. ceu morte parentem
    natorum orbatum longum producere funus
    ad tumulos iubet ipse dolor, iuuat ignibus atris
    inseruisse manus constructoque aggere busti                  300
    ipsum atras tenuisse faces, non ante reuellar
    exanimem quam te conplectar, Roma; tuumque
    nomen, Libertas, et inanem persequar umbram.
    sic eat: inmites Romana piacula diui
    plena ferant, nullo fraudemus sanguine bellum.                  305
    o utinam caelique deis Erebique liceret
    hoc caput in cunctas damnatum exponere poenas!
    deuotum hostiles Decium pressere cateruae:
    me geminae figant acies, me barbara telis
    Rheni turba petat, cunctis ego peruius hastis                  310
    excipiam medius totius uolnera belli.
    hic redimat sanguis populos, hac caede luatur
    quidquid Romani meruerunt pendere mores.
    ad iuga cur faciles populi, cur saeua uolentes
    regna pati pereunt? me solum inuadite ferro,                  315
    me frustra leges et inania iura tuentem.
    hic dabit hic pacem iugulus finemque malorum
    gentibus Hesperiis: post me regnare uolenti
    non opus est bello. quin publica signa ducemque
    Pompeium sequimur? nec, si fortuna fauebit,                  320
    hunc quoque totius sibi ius promittere mundi
    non bene conpertum est: ideo me milite uincat
    ne sibi se uicisse putet.' sic fatur, et acris
    irarum mouit stimulos iuuenisque calorem
    excitat in nimios belli ciuilis amores,                  325
         interea Phoebo gelidas pellente tenebras
    pulsatae sonuere fores, quas sancta relicto
    Hortensi maerens inrupit Marcia busto.
    quondam uirgo toris melioris iuncta mariti,
    mox, ubi conubii pretium mercesque soluta est                  330
    tertia iam suboles, alios fecunda penates
    inpletura datur geminas et sanguine matris
    permixtura domos; sed, postquam condidit urna
    supremos cineres, miserando concita uoltu,
    effusas laniata comas contusaque pectus                  335
    uerberibus crebris cineresque ingesta sepulchri,
    non aliter placitura uiro, sic maesta profatur:
    'dum sanguis inerat, dum uis materna, peregi
    iussa, Cato, et geminos excepi feta maritos:
    uisceribus lassis partuque exhausta reuertor                  340
    iam nulli tradenda uiro. da foedera prisci
    inlibata tori, da tantum nomen inane
    conubii; liceat tumulo scripsisse "Catonis
    Marcia", nec dubium longo quaeratur in aeuo
    mutarim primas expulsa an tradita taedas.                  345
    non me laetorum sociam rebusque secundis
    accipis: in curas uenio partemque laborum.
    da mihi castra sequi: cur tuta in pace relinquar
    et sit ciuili propior Cornelia bello?'
         hae flexere uirum uoces, et, tempora quamquam                  350
    sint aliena toris iam fato in bella uocante,
    foedera sola tamen uanaque carentia pompa
    iura placent sacrisque deos admittere testes.
    festa coronato non pendent limine serta,
    infulaque in geminos discurrit candida postes,                  355
    legitimaeque faces, gradibusque adclinis eburnis
    stat torus et picto uestes discriminat auro,
    turritaque premens frontem matrona corona
    translata uitat contingere limina planta;
    non timidum nuptae leuiter tectura pudorem                  360
    lutea demissos uelarunt flammea uoltus,
    balteus aut fluxos gemmis astrinxit amictus,
    colla monile decens umerisque haerentia primis
    suppara nudatos cingunt angusta lacertos.
    sicut erat, maesti seruat lugubria cultus                  365
    quoque modo natos hoc est amplexa maritum.
    obsita funerea celatur purpura lana,
    non soliti lusere sales, nec more Sabino
    excepit tristis conuicia festa maritus.
    pignora nulla domus, nulli coiere propinqui:                  370
    iunguntur taciti contentique auspice Bruto.
    ille nec horrificam sancto dimouit ab ore
    caesariem duroque admisit gaudia uoltu
    (ut primum tolli feralia uiderat arma,
    intonsos rigidam in frontem descendere canos                  375
    passus erat maestamque genis increscere barbam:
    uni quippe uacat studiis odiisque carenti
    humanum lugere genus), nec foedera prisci
    sunt temptata tori: iusto quoque robur amori
    restitit. hi mores, haec duri inmota Catonis                  380
    secta fuit, seruare modum finemque tenere
    naturamque sequi patriaeque inpendere uitam
    nec sibi sed toti genitum se credere mundo.
    huic epulae uicisse famem, magnique penates
    summouisse hiemem tecto, pretiosaque uestis                  385
    hirtam membra super Romani more Quiritis
    induxisse togam, Venerisque hic us usus,
    progenies: urbi pater est urbique maritus,
    iustitiae cultor, rigidi seruator honesti,
    in commune bonus; nullosque Catonis in actus                  390
    subrepsit partemque tulit sibi nata uoluptas.
         interea trepido discedens agmine Magnus
    moenia Dardanii tenuit Campana coloni.
    haec placuit belli sedes, hinc summa mouentem
    hostis in occursum sparsas extendere partis,                  395
    umbrosis mediam qua collibus Appenninus
    erigit Italiam nulloque a uertice tellus
    altius intumuit propiusque accessit Olympo.
    mons inter geminas medius se porrigit undas
    inferni superique maris, collesque coercent                  400
    hinc Tyrrhena uado frangentes aequora Pisae,
    illinc Dalmaticis obnoxia fluctibus Ancon.
    fontibus hic uastis inmensos concipit amnes
    fluminaque in gemini spargit diuortia ponti
    (in laeuum cecidere latus ueloxque Metaurus                   405
    Crustumiumque rapax et iuncto Sapis Isauro
    Senaque et Hadriacas qui uerberat Aufidus undas;
    quoque magis nullum tellus se soluit in amnem
    Eridanus fractas deuoluit in aequora siluas
    Hesperiamque exhaurit aquis. hunc fabula primum                  410
    populea fluuium ripas umbrasse corona,
    cumque diem pronum transuerso limite ducens
    succendit Phaethon flagrantibus aethera loris,
    gurgitibus raptis penitus tellure perusta,
    hunc habuisse pares Phoebeis ignibus undas.                  415
    non minor hic Nilo, si non per plana iacentis
    Aegypti Libycas Nilus stagnaret harenas;
    non minor hic Histro, nisi quod, dum permeat orbem,
    Hister casuros in quaelibet aequora fontes
    accipit et Scythicas exit non solus in undas.                  420
    dexteriora petens montis decliuia Thybrim
    unda facit Rutubamque cauum. delabitur inde
    Vulturnusque celer nocturnaeque editor aurae
    Sarnus et umbrosae Liris per regna Maricae
    Vestinis inpulsus aquis radensque Salerni                  425
    tesca Siler nullasque uado qui Macra moratus
    alnos uicinae procurrit in aequora Lunae).
    longior educto qua surgit in aera dorso,
    Gallica rura uidet deuexasque excipit Alpes.
    tunc Vmbris Marsisque ferax domitusque Sabello                  430
    uomere, piniferis amplexus rupibus omnis
    indigenas Latii populos, non deserit ante
    Hesperiam, quam cum Scyllaeis clauditur undis,
    extenditque suas in templa Lacinia rupes,
    longior Italia, donec confinia pontus                  435
    solueret incumbens terrasque repelleret aequor,
    at, postquam gemino tellus elisa profundo est,
    extremi colles Siculo cessere Peloro.
         Caesar in arma furens nullas nisi sanguine fuso
    gaudet habere uias, quod non terat hoste uacantis                  440
    Hesperiae fines uacuosque inrumpat in agros
    atque ipsum non perdat iter consertaque bellis
    bella gerat. non tam portas intrare patentis
    quam fregisse iuuat, nec tam patiente colono
    arua premi quam si ferro populetur et igni.                  445
    concessa pudet ire uia ciuemque uideri.
    tunc urbes Latii dubiae uarioque fauore
    ancipites, quamquam primo terrore ruentis
    cessurae belli, denso tamen aggere firmant
    moenia et abrupto circumdant undique uallo,                  450
    saxorumque orbes et quae super eminus hostem
    tela petant altis murorum turribus aptant.
    pronior in Magnum populus, pugnatque minaci
    cum terrore fides, ut, cum mare possidet Auster
    flatibus horrisonis, hunc aequora tota secuntur,                  455
    si rursus tellus pulsu laxata tridentis
    Aeolii tumidis inmittat fluctibus Eurum,
    quamuis icta nouo, uentum tenuere priorem
    aequora, nubiferoque polus cum cesserit Euro
    uindicat unda Notum. facilis sed uertere mentes                  460
    terror erat, dubiamque fidem fortuna ferebat.
         gens Etrusca fuga trepidi nudata Libonis,
    iusque sui pulso iam perdidit Vmbria Thermo.
    nec gerit auspiciis ciuilia bella paternis
    Caesaris audito conuersus nomine Sulla.                   465
    Varus, ut admotae pulsarunt Auximon alae,
    per diuersa ruens neclecto moenia tergo,
    qua siluae, qua saxa, fugit. depellitur arce
    Lentulus Asculea; uictor cedentibus instat
    deuertitque acies, solusque ex agmine tanto                  470
    dux fugit et nullas ducentia signa cohortes.
    tu quoque nudatam commissae deseris arcem,
    Scipio, Nuceriae, quamquam firmissima pubes
    his sedeat castris, iam pridem Caesaris armis
    Parthorum seducta metu, qua Gallica damna                  475
    suppleuit Magnus, dumque ipse ad bella uocaret
    donauit socero Romani sanguinis usum.
         at te Corfini ualidis circumdata muris
    tecta tenent, pugnax Domiti; tua classica seruat
    oppositus quondam polluto tiro Miloni.                  480
    ut procul inmensam campo consurgere nubem
    ardentisque acies percussis sole corusco
    conspexit telis, 'socii, decurrite' dixit
    'fluminis ad ripas undaeque inmergite pontem.
    et tu montanis totus nunc fontibus exi                  485
    atque omnis trahe, gurges, aquas, ut spumeus alnos
    discussa conpage feras. hoc limite bellum
    haereat, hac hostis lentus terat otia ripa.
    praecipitem cohibete ducem: uictoria nobis
    hic primum stans Caesar erit.' nec plura locutus                  490
    deuoluit rapidum nequiquam moenibus agmen.
    nam prior e campis ut conspicit amne soluto
    rumpi Caesar iter calida prolat ab ira
    'non satis est muris latebras quaesisse pauori?
    obstruitis campos fluuiisque arcere paratis,                  495
    ignaui? non, si tumido me gurgite Ganges
    summoueat, stabit iam flumine Caesar in ullo
    post Rubiconis aquas. equitum properate cateruae,
    ite simul pedites, ruiturum ascendite pontem.'
    haec ubi dicta, leuis totas accepit habenas                  500
    in campum sonipes, crebroque simillima nimbo
    trans ripam ualidi torserunt tela lacerti.
    ingreditur pulsa fluuium statione uacantem
    Caesar, et ad tutas hostis conpellitur arces.
    et iam moturas ingentia pondera turris                  505
    erigit, et mediis subrepit uinea muris:
    ecce, nefas belli, reseratis agmina portis
    captiuum traxere ducem, ciuisque superbi
    constitit ante pedes. uoltu tamen alta minaci
    nobilitas recta ferrum ceruice poposcit.                  510
    scit Caesar poenamque peti ueniamque timeri.
    'uiue, licet nolis, et nostro munere' dixit
    'cerne diem. uictis iam spes bona partibus esto
    exemplumque mei. uel, si libet, arma retempta,
    et nihil hac uenia, si uiceris, ipse paciscor.'                  515
    fatur et astrictis laxari uincula palmis
    imperat. heu, quanto melius uel caede peracta
    parcere Romano potuit fortuna pudori!
    poenarum extremum ciui, quod castra secutus
    sit patriae Magnumque ducem totumque senatum,                   520
    ignosci. premit ille grauis interritus iras,
    et secum 'Romamne petes pacisque recessus
    degener? in medios belli non ire furores
    iam dudum moriture paras? rue certus et omnis
    lucis rumpe moras et Caesaris effuge munus.'                  525
         nescius interea capti ducis arma parabat
    Magnus, ut inmixto firmaret robore partis.
    iamque secuturo iussurus classica Phoebo
    temptandasque ratus moturi militis iras
    adloquitur tacitas ueneranda uoce cohortes.                  530
    'o scelerum ultores melioraque signa secuti,
    o uere Romana manus, quibus arma senatus
    non priuata dedit, uotis deposcite pugnam,
    ardent Hesperii saeuis populatibus agri,
    Gallica per gelidas rabies ecfunditur Alpes,                  535
    iam tetigit sanguis pollutos Caesaris enses.
    di melius, belli tulimus quod damna priores:
    coeperit inde nefas, iam iam me praeside Roma
    supplicium poenamque petat. neque enim ista uocari
    proelia iusta decet, patriae sed uindicis iram;                  540
    nec magis hoc bellum est, quam quom Catilina parauit
    arsuras in tecta faces sociusque furoris
    Lentulus exertique manus uaesana Cethegi.
    o rabies miseranda ducis! cum fata Camillis
    te, Caesar, magnisque uelint miscere Metellis,                  545
    ad Cinnas Mariosque uenis. sternere profecto
    ut Catulo iacuit Lepidus, nostrasque securis
    passus Sicanio tegitur qui Carbo sepulchro,
    quique feros mouit Sertorius exul Hiberos.
    quamquam, siqua fides, his te quoque iungere, Caesar,                  550
    inuideo nostrasque manus quod Roma furenti
    opposuit. Parthorum utinam post proelia sospes
    et Scythicis Crassus uictor remeasset ab oris,
    ut simili causa caderes, quoi Spartacus, hosti.
    te quoque si superi titulis accedere nostris                  555
    iusserunt, ualet, en, torquendo dextera pilo,
    feruidus haec iterum circa praecordia sanguis
    incaluit; disces non esse ad bella fugaces
    qui pacem potuere pati. licet ille solutum
    defectumque uocet, ne uos mea terreat aetas:                  560
    dux sit in his castris senior, dum miles in illis.
    quo potuit ciuem populus perducere liber
    ascendi, supraque nihil nisi regna reliqui.
    non priuata cupis, Romana quisquis in urbe
    Pompeium transire paras. hinc consul uterque,                  565
    hinc acies statura ducum est. Caesarne senatus
    uictor erit? non tam caeco trahis omnia cursu
    teque nihil, Fortuna, pudet. multisne rebellis
    Gallia iam lustris aetasque inpensa labori
    dant animos? Rheni gelidis quod fugit ab undis                   570
    Oceanumque uocans incerti stagna profundi
    territa quaesitis ostendit terga Britannis?
    an uanae tumuere minae quod fama furoris
    expulit armatam patriis e sedibus urbem?
    heu demens, non te fugiunt, me cuncta secuntur.                  575
    qui cum signa tuli toto fulgentia ponto,
    ante bis exactum quam Cynthia conderet orbem,
    omne fretum metuens pelagi pirata reliquit
    angustaque domum terrarum in sede poposcit.
    idem per Scythici profugum diuortia ponti                  580
    indomitum regem Romanaque fata morantem
    ad mortem Sulla felicior ire coegi.
    pars mundi mihi nulla uacat, sed tota tenetur
    terra meis, quocumque iacet sub sole, tropaeis:
    hinc me uictorem gelidas ad Phasidos undas                  585
    Arctos habet, calida medius mihi cognitus axis
    Aegypto atque umbras nusquam flectente Syene,
    occasus mea iura timent Tethynque fugacem
    qui ferit Hesperius post omnia flumina Baetis,
    me domitus cognouit Arabs, me Marte feroces                  590
    Heniochi notique erepto uellere Colchi,
    Cappadoces mea signa timent et dedita sacris
    incerti Iudaea dei mollisque Sophene,
    Armenios Cilicasque feros Taurumque subegi:
    quod socero bellum praeter ciuile reliqui?'                  595
         uerba ducis nullo partes clamore secuntur
    nec matura petunt promissae classica pugnae.
    sensit et ipse metum Magnus, placuitque referri
    signa nec in tantae discrimina mittere pugnae
    iam uictum fama non uisi Caesaris agmen.                  600
    pulsus ut armentis primo certamine taurus
    siluarum secreta petit uacuosque per agros
    exul in aduersis explorat cornua truncis
    nec redit in pastus, nisi cum ceruice recepta
    excussi placuere tori, mox reddita uictor                  605
    quoslibet in saltus comitantibus agmina tauris
    inuito pastore trahit, sic uiribus inpar
    tradidit Hesperiam profugusque per Apula rura
    Brundisii tutas concessit Magnus in arces.
         urbs est Dictaeis olim possessa colonis,                  610
    quos Creta profugos uexere per aequora puppes
    Cecropiae uictum mentitis Thesea uelis.
    hinc latus angustum iam se cogentis in artum
    Hesperiae tenuem producit in aequora linguam,
    Hadriacas flexis claudit quae cornibus undas.                  615
    nec tamen hoc artis inmissum faucibus aequor
    portus erat, si non uiolentos insula Coros
    exciperet saxis lassasque refunderet undas.
    hinc illinc montes scopulosae rupis aperto
    opposuit natura mari flatusque remouit,                  620
    ut tremulo starent contentae fune carinae.
    hinc late patet omne fretum, seu uela ferantur
    in portus, Corcyra, tuos, seu laeua petatur
    Illyris Ionias uergens Epidamnos in undas.
    hoc fuga nautarum, cum totas Hadria uires                  625
    mouit et in nubes abiere Ceraunia cumque
    spumoso Calaber perfunditur aequore Sason.
         ergo, ubi nulla fides rebus post terga relictis
    nec licet ad duros Martem conuertere Hiberos,
    cum mediae iaceant inmensis tractibus Alpes,                  630
    tum subole e tanta natum cui firmior aetas
    adfatur. 'mundi iubeo temptare recessus:
    Euphraten Nilumque moue, quo nominis usque
    nostri fama uenit, quas est uolgata per urbes
    post me Roma ducem. sparsos per rura colonos                  635
    redde mari Cilicas; Pharios hinc concute reges
    Tigranemque meum; nec Pharnacis arma relinquas
    admoneo nec tu populos utraque uagantis
    Armenia Pontique feras per litora gentis
    Riphaeasque manus et quas tenet aequore denso                  640
    pigra palus Scythici patiens Maeotia plaustri
    et—quid plura moror? totos mea, nate, per ortus
    bella feres totoque urbes agitabis in orbe
    perdomitas; omnes redeant in castra triumphi.
    at uos, qui Latios signatis nomine fastos,                   645
    primus in Epirum Boreas agat; inde per arua
    Graiorum Macetumque nouas adquirite uires
    dum paci dat tempus hiemps.' sic fatur, et omnes
    iussa gerunt soluuntque cauas a litore puppes.
         at numquam patiens pacis longaeque quietis                  650
    armorum, nequid fatis mutare liceret,
    adsequitur generique premit uestigia Caesar.
    sufficerent aliis primo tot moenia cursu
    rapta, tot oppressae depulsis hostibus arces,
    ipsa, caput mundi, bellorum maxima merces,                  655
    Roma capi facilis; sed Caesar in omnia praeceps,
    nil actum credens cum quid superesset agendum,
    instat atrox et adhuc, quamuis possederit omnem
    Italiam, extremo sedeat quod litore Magnus,
    communem tamen esse dolet; nec rursus aperto                  660
    uult hostes errare freto, sed molibus undas
    obstruit et latum deiectis rupibus aequor.
    cedit in inmensum cassus labor; omnia pontus
    haurit saxa uorax montesque inmiscet harenis,
    ut, maris Aeolii medias si celsus in undas                   665
    depellatur Eryx, nullae tamen aequore rupes
    emineant, uel si conuolso uertice Gaurus
    decidat in fundum penitus stagnantis Auerni.
    ergo, ubi nulla uado tenuit sua pondera moles,
    tunc placuit caesis innectere uincula siluis                  670
    roboraque inmensis late religare catenis.
    talis fama canit tumidum super aequora Persen
    construxisse uias, multum cum pontibus ausis
    Europamque Asiae Sestonque admouit Abydo
    incessitque fretum rapidi super Hellesponti,                  675
    non Eurum Zephyrumque timens, cum uela ratisque
    in medium deferret Athon. sic ora profundi
    artantur casu nemorum; tunc aggere multo
    surgit opus longaeque tremunt super aequora turres.
         Pompeius tellure noua conpressa profundi                  680
    ora uidens curis animum mordacibus angit,
    ut reseret pelagus spargatque per aequora bellum.
    saepe Noto plenae tensisque rudentibus actae
    ipsa maris per claustra rates fastigia molis
    discussere salo spatiumque dedere carinis                  685
    tortaque per tenebras ualidis ballista lacertis
    multifidas iaculata faces. ut tempora tandem
    furtiuae placuere fugae, ne litora clamor
    nauticus exagitet neu bucina diuidat horas
    neu tuba praemonitos perducat ad aequora nautas                  690
    praecepit sociis. iam coeperat ultima Virgo
    Phoebum laturas ortu praecedere Chelas,
    cum tacitas soluere rates. non anchora uoces
    mouit, dum spissis auellitur uncus harenis;
    dum iuga curuantur mali dumque ardua pinus                  695
    erigitur, pauidi classis siluere magistri,
    strictaque pendentes deducunt carbasa nautae
    nec quatiunt ualidos, ne sibilet aura, rudentes.
    dux etiam uotis hoc te, Fortuna, precatur,
    quam retinere uetas, liceat sibi perdere saltem                  700
    Italiam. uix fata sinunt; nam murmure uasto
    inpulsum rostris sonuit mare, fluctuat unda,
    totque carinarum permixtis aequora sulcis
    <Eruta feruescunt litusque frementia pulsant.>                  703a
         ergo hostes portis, quas omnis soluerat urbis
    cum fato conuersa fides, murisque recepti
    praecipiti cursu flexi per cornua portus
    ora petunt pelagusque dolent contingere classi.
    heu pudor, exigua est fugiens uictoria Magnus.
    angustus puppes mittebat in aequora limes
    artior Euboica, qua Chalcida uerberat, unda.                  710
    hic haesere rates geminae, classique paratae
    excepere manus, tractoque in litora bello
    hic primum rubuit ciuili sanguine Nereus,
    cetera classis abit summis spoliata carinis:
    ut, Pagasaea ratis peteret cum Phasidos undas,                  715
    Cyaneas tellus emisit in aequora cautes;
    rapta puppe minor subducta est montibus Argo
    uanaque percussit pontum Symplegas inanem
    et statura redit. iam Phoebum urguere monebat
    non idem Eoi color aetheris, albaque nondum                  720
    lux rubet et flammas propioribus eripit astris,
    et iam Plias hebet, flexi iam plaustra Bootae
    in faciem puri redeunt languentia caeli,
    maioresque latent stellae, calidumque refugit
    Lucifer ipse diem. pelagus iam, Magne, tenebas                  725
    non ea fata ferens quae cum super aequora toto
    praedonem sequerere mari: lassata triumphis
    desciuit Fortuna tuis. cum coniuge pulsus
    et natis totosque trahens in bella penates
    uadis adhuc ingens populis comitantibus exul.                  730
    quaeritur indignae sedes longinqua ruinae.
    non quia te superi patrio priuare sepulchro
    maluerint Phariae busto damnantur harenae:
    parcitur Hesperiae. procul hoc et in orbe remoto
    abscondat Fortuna nefas, Romanaque tellus                  735
    inmaculata sui seruetur sanguine Magni.


               µ03

 LIBER TERTIVS

    Propulit ut classem uelis cedentibus Auster
    incumbens mediumque rates mouere profundum,
    omnis in Ionios spectabat nauita fluctus:
    solus ab Hesperia non flexit lumina terra
    Magnus, dum patrios portus, dum litora numquam                  5
    ad uisus reditura suos tectumque cacumen
    nubibus et dubios cernit uanescere montis.
    inde soporifero cesserunt languida somno
    membra ducis; diri tum plena horroris imago
    uisa caput maestum per hiantis Iulia terras                  10
    tollere et accenso furialis stare sepulchro.
    'sedibus Elysiis campoque expulsa piorum
    ad Stygias' inquit 'tenebras manesque nocentis
    post bellum ciuile trahor. uidi ipsa tenentis
    Eumenidas quaterent quas uestris lampadas armis;                  15
    praeparat innumeras puppes Acherontis adusti
    portitor; in multas laxantur Tartara poenas;
    uix operi cunctae dextra properante sorores
    sufficiunt, lassant rumpentis stamina Parcas.
    coniuge me laetos duxisti, Magne, triumphos:                  20
    fortuna est mutata toris, semperque potentis
    detrahere in cladem fato damnata maritos
    innupsit tepido paelex Cornelia busto.
    haereat illa tuis per bella per aequora signis,
    dum non securos liceat mihi rumpere somnos                  25
    et nullum uestro uacuum sit tempus amori
    sed teneat Caesarque dies et Iulia noctes.
    me non Lethaeae, coniunx, obliuia ripae
    inmemorem fecere tui, regesque silentum
    permisere sequi. ueniam te bella gerente                  30
    in medias acies. numquam tibi, Magne, per umbras
    perque meos manes genero non esse licebit;
    abscidis frustra ferro tua pignora: bellum
    te faciet ciuile meum.' sic fata refugit
    umbra per amplexus trepidi dilapsa mariti.                  35
         ille, dei quamuis cladem manesque minentur,
    maior in arma ruit certa cum mente malorum,
    et 'quid' ait 'uani terremur imagine uisus?
    aut nihil est sensus animis a morte relictum
    aut mors ipsa nihil.' Titan iam pronus in undas                  40
    ibat et igniferi tantum demerserat orbis
    quantum desse solet lunae, seu plena futura est
    seu iam plena fuit: tunc obtulit hospita tellus
    puppibus accessus faciles; legere rudentes
    et posito remis petierunt litora malo.                  45
         Caesar, ut emissas uenti rapuere carinas,
    absconditque fretum classes, et litore solus
    dux stetit Hesperio, non illum gloria pulsi
    laetificat Magni: queritur quod tuta per aequor
    terga ferant hostes. neque enim iam sufficit ulla                  50
    praecipiti fortuna uiro, nec uincere tanti,
    ut bellum differret, erat. tum pectore curas
    expulit armorum pacique intentus agebat
    quoque modo uanos populi conciret amores,
    gnarus et irarum causas et summa fauoris                  55
    annona momenta trahi. namque adserit urbes
    sola fames, emiturque metus, cum segne potentes
    uolgus alunt: nescit plebes ieiuna timere.
    Curio Sicanias transcendere iussus in urbes,
    qua mare tellurem subitis aut obruit undis                  60
    aut scidit, et medias fecit sibi litora terras:
    uis illic ingens pelagi, semperque laborant
    aequora ne rupti repetant confinia montes.
    bellaque Sardoas etiam sparguntur in oras.
    utraque frugiferis est insula nobilis aruis,                  65
    nec prius Hesperiam longinquis messibus ullae
    nec Romana magis conplerunt horrea terrae.
    ubere uix glaebae superat, cessantibus Austris
    cum medium nubes Borea cogente sub axem
    effusis magnum Libye tulit imbribus annum.                  70
         haec ubi sunt prouisa duci, tunc agmina uictor
    non armata trahens sed pacis habentia uoltum
    tecta petit patriae. pro, si remeasset in urbem
    Gallorum tantum populis Arctoque subacta,
    quam seriem rerum longa praemittere pompa,                  75
    quas potuit belli facies! ut uincula Rheno
    Oceanoque daret, celsos ut Gallia currus
    nobilis et flauis sequeretur mixta Britannis.
    perdidit o qualem uincendo plura triumphum!
    non illum laetis uadentem coetibus urbes                   80
    sed tacitae uidere metu, nec constitit usquam
    obuia turba duci. gaudet tamen esse timori
    tam magno populis et se non mallet amari.
         iamque et praecipitis superauerat Anxuris arces,
    et qua Pomptinas uia diuidit uda paludes,                  85
    qua sublime nemus, Scythicae qua regna Dianae,
    quaque iter est Latiis ad summam fascibus Albam;
    excelsa de rupe procul iam conspicit urbem
    Arctoi toto non uisam tempore belli
    miratusque suae sic fatur moenia Romae:                  90
    'tene, deum sedes, non ullo Marte coacti
    deseruere uiri? pro qua pugnabitur urbe?
    di melius, quod non Latias Eous in oras
    nunc furor incubuit nec iuncto Sarmata uelox
    Pannonio Dacisque Getes admixtus: habenti                  95
    tam pauidum tibi, Roma, ducem fortuna pepercit,
    quod bellum ciuile fuit.' sic fatur et urbem
    attonitam terrore subit. namque ignibus atris
    creditur, ut captae, rapturus moenia Romae
    sparsurusque deos. fuit haec mensura timoris:                  100
    uelle putant quodcumque potest. non omina festa,
    non fictas laeto uoces simulare tumultu,
    uix odisse uacat. Phoebea Palatia conplet
    turba patrum nullo cogendi iure senatus
    e latebris educta suis; non consule sacrae                  105
    fulserunt sedes, non, proxima lege potestas,
    praetor adest, uacuaeque loco cessere curules.
    omnia Caesar erat: priuatae curia uocis
    testis adest. sedere patres censere parati,
    si regnum, si templa sibi iugulumque senatus                  110
    exiliumque petat. melius, quod plura iubere
    erubuit quam Roma pati. tamen exit in iram,
    uiribus an possint obsistere iura, per unum
    Libertas experta uirum; pugnaxque Metellus,
    ut uidet ingenti Saturnia templa reuelli                  115
    mole, rapit gressus et Caesaris agmina rumpens
    ante fores nondum reseratae constitit aedis
    (usque adeo solus ferrum mortemque timere
    auri nescit amor, pereunt discrimine nullo
    amissae leges set, pars uilissima rerum,                  120
    certamen mouistis, opes), prohibensque rapina
    uictorem clara testatur uoce tribunus.
    'non nisi per nostrum uobis percussa patebunt
    templa latus, nullasque feres nisi sanguine sacro
    sparsas, raptor, opes. certe uiolata potestas                  125
    inuenit ista deos; Crassumque in bella secutae
    saeua tribuniciae uouerunt proelia dirae.
    detege iam ferrum; neque enim tibi turba uerenda est
    spectatrix scelerum: deserta stamus in urbe.
    non feret e nostro sceleratus praemia miles:                  130
    sunt quos prosternas populi, quae moenia dones.
    pacis ad exutae spolium non cogit egestas:
    bellum, Caesar, habes.' his magnam uictor in iram
    uocibus accensus 'uanam spem mortis honestae
    concipis: haud' inquit 'iugulo se polluet isto                  135
    nostra, Metelle, manus; dignum te Caesaris ira
    nullus honor faciet. te uindice tuta relicta est
    libertas? non usque adeo permiscuit imis
    longus summa dies ut non, si uoce Metelli
    seruantur leges, malint a Caesare tolli.'                  140
         dixerat, et nondum foribus cedente tribuno
    acrior ira subit: saeuos circumspicit enses
    oblitus simulare togam; cum Cotta Metellum
    conpulit audaci nimium desistere coepto.
    'libertas' inquit 'populi quem regna coercent                  145
    libertate perit; cuius seruaueris umbram,
    si quidquid iubeare uelis. tot rebus iniquis
    paruimus uicti; uenia est haec sola pudoris
    degenerisque metus, nullam potuisse negari.
    ocius auertat diri mala semina belli.                  150
    damna mouent populos siquos sua iura tuentur:
    non sibi sed domino grauis est quae seruit egestas.'
    protinus abducto patuerunt templa Metello.
    tunc rupes Tarpeia sonat magnoque reclusas
    testatur stridore fores; tum conditus imo                  155
    eruitur templo multis non tactus ab annis
    Romani census populi, quem Punica bella,
    quem dederat Perses, quem uicti praeda Philippi,
    quod tibi, Roma, fuga llus trepidante reliquit,
    quo te Fabricius regi non uendidit auro,                  160
    quidquid parcorum mores seruastis auorum,
    quod dites Asiae populi misere tributum
    uictorique dedit Minoia Creta Metello,
    quod Cato longinqua uexit super aequora Cypro.
    tunc Orientis opes captorumque ultima regum                  165
    quae Pompeianis praelata est gaza triumphis
    egeritur; tristi spoliantur templa rapina,
    pauperiorque fuit tum primum Caesare Roma.
         interea totum Magni fortuna per orbem
    secum casuras in proelia mouerat urbes.                  170
    proxima uicino uires dat Graecia bello.
    Phocaicas Amphissa manus scopulosaque Cirrha
    Parnasosque iugo misit desertus utroque.
    Boeoti coiere duces, quos inpiger ambit
    fatidica Cephisos aqua Cadmeaque Dirce,                  175
    Pisaeaeque manus populisque per aequora mittens
    Sicaniis Alpheos aquas. tum Maenala liquit
    Arcas et Herculeam miles Trachinius Oeten.
    Thesproti Dryopesque ruunt, quercusque silentis
    Chaonio ueteres liquerunt uertice Selloe.                  180
    exhausit totas quamuis dilectus Athenas,
    exiguae Phoebea tenent naualia puppes
    tresque petunt ueram credi Salamina carinae.
    iam dilecta Ioui centenis uenit in arma
    Creta uetus populis Cnososque agitare pharetras                  185
    docta nec Eois peior Gortyna sagittis;
    tunc qui Dardaniam tenet Oricon et uagus altis
    dispersus siluis Athaman et nomine prisco
    Encheliae uersi testantes funera Cadmi,
    Colchis et Hadriaca spumans Apsyrtos in unda;                  190
    Penei qui rura colunt, quorumque labore
    Thessalus Haemoniam uomer proscindit Iolcon.
    inde lacessitum primo mare, cum rudis Argo
    miscuit ignotas temerato litore gentes
    primaque cum uentis pelagique furentibus undis                  195
    conposuit mortale genus, fatisque per illam
    accessit mors una ratem. tum linquitur Haemus
    Thracius et populum Pholoe mentita biformem.
    deseritur Strymon tepido committere Nilo
    Bistonias consuetus aues et barbara Cone,                  200
    Sarmaticas ubi perdit aquas sparsamque profundo
    multifidi Peucen unum caput adluit Histri,
    Mysiaque et gelido tellus perfusa Caico
    Idalis et nimium glaebis exilis Arisbe,
    quique colunt Pitanen, et quae tua munera, Pallas,                  205
    lugent damnatae Phoebo uictore Celaenae,
    qua celer et rectis descendens Marsya ripis
    errantem Maeandron adit mixtusque refertur,
    passaque ab auriferis tellus exire metallis
    Pactolon, qua culta secat non uilior Hermus.                  210
    Iliacae quoque signa manus perituraque castra
    ominibus petiere suis, nec fabula Troiae
    continuit Phrygiique ferens se Caesar Iuli.
    accedunt Syriae populi; desertus Orontes
    et felix, sic fama, Ninos, uentosa Damascos                  215
    Gazaque et arbusto palmarum diues Idume
    et Tyros in stabilis pretiosaque murice Sidon.
    has ad bella rates non flexo limite ponti
    certior haud ullis duxit Cynosura carinis.
    (Phoenices primi, famae si creditur, ausi                  220
    mansuram rudibus uocem signare figuris:
    nondum flumineas Memphis contexere biblos
    nouerat, et saxis tantum uolucresque feraeque
    sculptaque seruabant magicas animalia linguas.)
    deseritur Taurique nemus Perseaque Tarsos                  225
    Coryciumque patens exesis rupibus antrum;
    Mallos et extremae resonant naualibus Aegae,
    itque Cilix iusta iam non pirata carina.
         mouit et Eoos bellorum fama recessus,
    qua colitur Ganges, toto qui solus in orbe                  230
    ostia nascenti contraria soluere Phoebo
    audet et aduersum fluctus inpellit in Eurum,
    hic ubi Pellaeus post Tethyos aequora ductor
    constitit et magno uinci se fassus ab orbe est;
    quaque ferens rapidum diuiso gurgite fontem                  235
    uastis Indus aquis mixtum non sentit Hydaspen;
    quique bibunt tenera dulcis ab harundine sucos,
    et qui tinguentes croceo medicamine crinem
    fluxa coloratis astringunt carbasa gemmis,
    quique suas struxere pyras uiuique calentis                  240
    conscendere rogos. pro, quanta est gloria genti
    iniecisse manum fatis uitaque repletos
    quod superest donasse deis! uenere feroces
    Cappadoces, duri populus non cultor Amani,
    Armeniusque tenens uoluentem saxa Niphaten.                  245
    aethera tangentis siluas liquere Choatrae.
    ignotum uobis, Arabes, uenistis in orbem
    umbras mirati nemorum non ire sinistras.
    tum furor extremos mouit Romanus Orestas
    Carmanosque duces, quorum iam flexus in Austrum                   250
    aether non totam mergi tamen aspicit Arcton
    lucet et exigua uelox ibi nocte Bootes,
    Aethiopumque solum, quod non premeretur ab ulla
    signiferi regione poli, nisi poplite lapso
    ultima curuati procederet ungula Tauri,                  255
    quaque caput rapido tollit cum Tigride magnus
    Euphrates, quos non diuersis fontibus edit
    Persis, et incertum, tellus si misceat amnes,
    quod potius sit nomen aquis. sed sparsus in agros
    fertilis Euphrates Phariae uice fungitur undae;                  260
    at Tigrim subito tellus absorbet hiatu
    occultosque tegit cursus rursusque renatum
    fonte nouo flumen pelagi non abnegat undis.
    inter Caesareas acies diuersaque signa
    pugnaces dubium Parthi tenuere fauorem                  265
    contenti fecisse duos. tinxere sagittas
    errantes Scythiae populi, quos gurgite Bactros
    includit gelido uastisque Hyrcania siluis;
    hinc Lacedaemonii, moto gens aspera freno,
    Heniochi saeuisque adfinis Sarmata Moschis;                  270
    Colchorum qua rura secat ditissima Phasis,
    qua Croeso fatalis Halys, qua uertice lapsus
    Riphaeo Tanais diuersi nomina mundi
    inposuit ripis Asiaeque et terminus idem
    Europae, mediae dirimens confinia terrae,                  275
    nunc hunc nunc illum, qua flectitur, ampliat orbem;
    quaque, fretum torrens, Maeotidos egerit undas
    Pontus, et Herculeis aufertur gloria metis,
    Oceanumque negant solas admittere Gadis;
    hinc Essedoniae gentes auroque ligatas                  280
    substringens Arimaspe comas; hinc fortis Arius
    longaque Sarmatici soluens ieiunia belli
    Massagetes, quo fugit, equo uolucresque Geloni.
    non, cum Memnoniis deducens agmina regnis
    Cyrus et effusis numerato milite telis                  285
    descendit Perses, fraternique ultor amoris
    aequora cum tantis percussit classibus, unum
    tot reges habuere ducem, coiere nec umquam
    tam uariae cultu gentes, tam dissona uolgi
    ora. tot inmensae comites missura ruinae                  290
    exciuit populos et dignas funere Magni
    exequias Fortuna dedit. non corniger Hammon
    mittere Marmaricas cessauit in arma cateruas,
    quidquid ab occiduis Libye patet arida Mauris
    usque Paraetonias Eoa ad litora Syrtis.                  295
    acciperet felix ne non semel omnia Caesar,
    uincendum pariter Pharsalia praestitit orbem.
         ille ubi deseruit trepidantis moenia Romae
    agmine nubiferam rapto super euolat Alpem;
    cumque alii famae populi terrore pauerent                  300
    Phocais in dubiis ausa est seruare iuuentus
    non Graia leuitate fidem signataque iura,
    et causas, non fata, sequi. tamen ante furorem
    indomitum duramque uiri deflectere mentem
    pacifico sermone parant hostemque propinquum                  305
    orant Cecropiae praelata fronde Mineruae.
         'semper in externis populo communia uestro
    Massiliam bellis testatur fata tulisse
    conprensa est Latiis quaecumque annalibus aetas.
    et nunc, ignoto siquos petis orbe triumphos,                  310
    accipe deuotas externa in proelia dextras.
    at, si funestas acies, si dira paratis
    proelia discordes, lacrimas ciuilibus armis
    secretumque damus. tractentur uolnera nulla
    sacra manu. si caelicolis furor arma dedisset                  315
    aut si terrigenae temptarent astra gigantes,
    non tamen auderet pietas humana uel armis
    uel uotis prodesse Ioui, sortisque deorum
    ignarum mortale genus per fulmina tantum
    sciret adhuc caelo solum regnare Tonantem.                  320
    adde quod innumerae concurrunt undique gentes,
    nec sic horret iners scelerum contagia mundus
    ut gladiis egeant ciuilia bella coactis.
    sit mens ista quidem cunctis, ut uestra recusent
    fata, nec haec alius committat proelia miles.                  325
    cui non conspecto languebit dextra parente
    telaque diuersi prohibebunt spargere fratres?
    finis adest elerum, si non committitis ullis
    arma quibus fas est. nobis haec summa precandi:
    terribilis aquilas infestaque signa relinquas                  330
    urbe procul nostrisque uelis te credere muris
    excludique sinas admisso Caesare bellum.
    sit locus exceptus sceleri, Magnoque tibique
    tutus, ut, inuictae fatum si consulat urbi,
    foedera si placeant, sit quo ueniatis inermes.                  335
    uel, cum tanta uocent discrimina Martis Hiberi,
    quid rapidum deflectis iter? non pondera rerum
    nec momenta sumus, numquam felicibus armis
    usa manus, patriae primis a sedibus exul,
    et post translatas exustae Phocidos arces                  340
    moenibus exiguis alieno in litore tuti,
    inlustrat quos sola fides. si claudere muros
    obsidione paras et ui perfringere portas,
    excepisse faces tectis et tela parati,
    undarum raptos auersis fontibus haustus                  345
    quaerere et effossam sitientes lambere terram
    et, desit si larga Ceres, tunc horrida cerni
    foedaque contingi maculato attingere morsu.
    nec pauet hic populus pro libertate subire
    obsessum Poeno gessit quae Marte Saguntum.                  350
    pectoribus rapti matrum frustraque trahentes
    ubera sicca fame medios mittentur in ignis
    uxor et a caro poscet sibi fata marito,
    uolnera miscebunt fratres bellumque coacti
    hoc potius ciuile gerent.' sic Graia iuuentus                  355
    finierat, cum turbato iam prodita uoltu
    ira ducis tandem testata est uoce dolorem.
         'uana mouet Graios nostri fiducia cursus.
    quamuis Hesperium mundi properemus ad axem
    Massiliam delere uacat. gaudete, cohortes:                  360
    obuia praebentur fatorum munere bella.
    uentus ut amittit uires, nisi robore densae
    occurrunt siluae, spatio diffusus inani,
    utque perit magnus nullis obstantibus ignis,
    sic hostes mihi desse nocet, damnumque putamus                  365
    armorum, nisi qui uinci potuere rebellant.
    sed, si solus eam dimissis degener armis,
    tunc mihi tecta patent. iam non excludere tantum,
    inclusisse uolunt. at enim contagia belli
    dira fugant. dabitis poenas pro pace petita,                  370
    et nihil esse meo discetis tutius aeuo
    quam duce me bellum.' sic postquam fatus, ad urbem
    haud trepidam conuertit iter; cum moenia clausa
    conspicit et densa iuuenum uallata corona.
         haut procul a muris tumulus surgentis in altum                  375
    telluris paruum diffuso uertice campum
    explicat: haec patiens longo munimine cingi
    uisa duci rupes tutisque aptissima castris.
    proxima pars urbis celsam consurgit in arcem
    par tumulo, mediisque sedent conuallibus arua.                  380
    tunc res inmenso placuit statura labore,
    aggere diuersos uasto committere colles.
    sed prius, ut totam, qua terra cingitur, urbem
    clauderet, a summis perduxit ad aequora castris
    longum Caesar opus, fontesque et pabula campi                  385
    amplexus fossa densas tollentia pinnas
    caespitibus crudaque extruxit bracchia terra.
         iam satis hoc Graiae memorandum contigit urbi
    aeternumque decus, quod non inpulsa nec ipso
    strata metu tenuit flagrantis in omnia belli                  390
    praecipitem cursum, raptisque a Caesare cunctis
    uincitur una mora. quantum est quod fata tenentur
    quodque uirum toti properans inponere mundo
    hos perdit Fortuna dies! tunc omnia late
    procumbunt nemora et spoliantur robore siluae,                  395
    ut, cum terra leuis mediam uirgultaque molem
    suspendant, structa laterum conpage ligatam
    artet humum, pressus ne cedat turribus agger.
         lucus erat longo numquam uiolatus ab aeuo
    obscurum cingens conexis aera ramis                  400
    et gelidas alte summotis solibus umbras.
    hunc non ruricolae Panes nemorumque potentes
    Siluani Nymphaeque tenent, sed barbara ritu
    sacra deum; structae diris altaribus arae
    omnisque humanis lustrata cruoribus arbor.                  405
    siqua fidem meruit superos mirata uetustas,
    illis et uolucres metuunt insistere ramis
    et lustris recubare ferae; nec uentus in illas
    incubuit siluas excussaque nubibus atris
    fulgura: non ulli frondem praebentibus aurae                  410
    arboribus suus horror inest. tum plurima nigris
    fontibus unda cadit, simulacraque maesta deorum
    arte carent caesisque extant informia truncis.
    ipse situs putrique facit iam robore pallor
    attonitos; non uolgatis sacrata figuris                  415
    numina sic metuunt: tantum terroribus addit,
    quos timeant, non nosse, deos. iam fama ferebat
    saepe cauas motu terrae mugire cauernas,
    et procumbentis iterum consurgere taxos,
    et non ardentis fulgere incendia siluae,                  420
    roboraque amplexos circum fluxisse dracones.
    non illum cultu populi propiore frequentant
    sed cessere deis. medio cum Phoebus in axe est
    aut caelum nox atra tenet, pauet ipse sacerdos
    accessus dominumque timet deprendere luci.                  425
         hanc iubet inmisso siluam procumbere ferro;
    nam uicina operi belloque intacta priore
    inter nudatos stabat densissima montis.
    sed fortes tremuere manus, motique uerenda
    maiestate loci, si robora sacra ferirent,                  430
    in sua credebant redituras membra securis.
    inplicitas magno Caesar torpore cohortes
    ut uidit, primus raptam librare bipennem
    ausus et aeriam ferro proscindere quercum
    effatur merso uiolata in robora ferro                  435
    'iam nequis uestrum dubitet subuertere siluam
    credite me fecisse nefas'. tum paruit omnis
    imperiis non sublato secura pauore
    turba, sed expensa superorum et Caesaris ira.
    procumbunt orni, nodosa inpellitur ilex,                  440
    siluaque Dodones et fluctibus aptior alnus
    et non plebeios luctus testata cupressus
    tum primum posuere comas et fronde carentes
    admisere diem, propulsaque robore denso
    sustinuit se silua cadens. gemuere uidentes                  445
    Gallorum populi, muris sed clausa iuuentus
    exultat; quis enim laesos inpune putaret
    esse deos? seruat multos fortuna nocentis
    et tantum miseris irasci numina possunt.
    utque satis caesi nemoris, quaesita per agros                  450
    plaustra ferunt, curuoque soli cessantis aratro
    agricolae raptis annum fleuere iuuencis.
         dux tamen inpatiens haesuri ad moenia Martis
    uersus ad Hispanas acies extremaque mundi
    iussit bella geri. stellatis axibus agger                  455
    erigitur geminasque aequantis moenia turris
    accipit; hae nullo fixerunt robore terram
    sed per iter longum causa repsere latenti.
    cum tantum nutaret onus, telluris inanis
    concussisse sinus quaerentem erumpere uentum                  460
    credidit et muros mirata est stare iuuentus.
    illinc tela cadunt excelsas urbis in arces.
    sed maior Graio Romana in corpora ferro
    uis inerat. neque enim solis excussa lacertis
    lancea, sed tenso ballistae turbine rapta,                  465
    haut unum contenta latus transire quiescit,
    sed pandens perque arma uiam perque ossa relicta
    morte fugit: superest telo post uolnera cursus.
    at saxum quotiens ingenti uerberis actu
    excutitur, qualis rupes quam uertice montis                  470
    abscidit inpulsu uentorum adiuta uetustas,
    frangit cuncta ruens, nec tantum corpora pressa
    exanimat, totos cum sanguine dissipat artus.
    ut tamen hostiles densa testudine muros
    tecta subit uirtus, armisque innexa priores                  475
    arma ferunt, galeamque extensus protegit umbo,
    quae prius ex longo nocuerunt missa recessu
    iam post terga cadunt. nec Grais flectere iactum
    aut facilis labor est longinqua ad tela parati
    tormenti mutare modum; sed pondere solo                  480
    contenti nudis euoluunt saxa lacertis.
    dum fuit armorum series, ut grandine tecta
    innocua percussa sonant, sic omnia tela
    respuit; at postquam uirtus incerta uirorum
    perpetuam rupit defesso milite cratem                  485
    singula continuis cesserunt ictibus arma.
    tunc adoperta leui procedit uinea terra,
    sub cuius pluteis et tecta fronte latentes
    moliri nunc iam parant et uertere ferro
    moenia; nunc aries suspenso fortior ictu                  490
    incussus densi conpagem soluere muri
    temptat et inpositis unum subducere saxis.
    sed super et flammis et magnae fragmine molis
    et sudibus crebris et adusti roboris ictu
    percussae cedunt crates, frustraque labore                  495
    exhausto fessus repetit tentoria miles.
         summa fuit Grais, starent ut moenia, uoti:
    ultro acies inferre parant, armisque coruscas
    nocturni texere faces, audaxque iuuentus
    erupit. non hasta uiris, non letifer arcus,                  500
    telum flamma fuit, rapiensque incendia uentus
    per Romana tulit celeri munimina cursu.
    nec, quamuis uiridi luctetur robore, lentas
    ignis agit uires, taeda sed raptus ab omni
    consequitur nigri spatiosa uolumina fumi,                  505
    nec solum siluas sed saxa ingentia soluit,
    et crudae putri fluxerunt puluere cautes.
    procubuit maiorque iacens apparuit agger.
         spes uictis telluris abit, placuitque profundo
    fortunam temptare maris. non robore picto                  510
    ornatas decuit fulgens tutela carinas,
    sed rudis et qualis procumbit montibus arbor
    conseritur, stabilis naualibus area bellis.
    et iam turrigeram Bruti comitata carinam
    uenerat in fluctus Rhodani cum gurgite classis                  515
    Stoechados arua tenens. nec non et Graia iuuentus
    omne suum fatis uoluit committere robur
    grandaeuosque senes mixtis armauit ephebis.
    accepit non sola uiros, quae stabat in undis,
    classis: et emeritas repetunt naualibus alnos.                  520
    ut matutinos spargens super aequora Phoebus
    fregit aquis radios et liber nubibus aether
    et posito Borea pacemque tenentibus Austris
    seruatum bello iacuit mare, mouit ab omni
    quisque suam statione ratem, paribusque lacertis                  525
    Caesaris hinc puppes, hinc Graio remige classis
    tollitur: inpulsae tonsis tremuere carinae
    crebraque sublimes conuellunt uerbera puppes.
    cornua Romanae classis ualidaeque triremes
    quasque quater surgens extructi remigis ordo                   530
    commouet et plures quae mergunt aequore pinus
    multiplices cinxere rates. hoc robur aperto
    oppositum pelago: lunata classe recedunt
    ordine contentae gemino creuisse Liburnae.
    celsior at cunctis Bruti praetoria puppis                  535
    uerberibus senis agitur molemque profundo
    inuehit et summis longe petit aequora remis.
         ut tantum medii fuerat maris, utraque classis
    quod semel excussis posset transcurrere tonsis,
    innumerae uasto miscentur in aethere uoces,                  540
    remorumque sonus premitur clamore, nec ullae
    audiri potuere tubae. tum caerula uerrunt
    atque in transtra cadunt et remis pectora pulsant.
    ut primum rostris crepuerunt obuia rostra,
    in puppem rediere rates, emissaque tela                  545
    aera texerunt uacuumque cadentia pontum.
    et iam diductis extendunt cornua proris
    diuersaeque rates laxata classe receptae.
    ut, quotiens aestus Zephyris Eurisque repugnat,
    huc abeunt fluctus, illo mare, sic, ubi puppes                  550
    sulcato uarios duxerunt gurgite tractus,
    quod tulit illa ratis remis, haec rettulit aequor.
    sed Grais habiles pugnamque lacessere pinus
    et temptare fugam nec longo frangere gyro
    cursum nec tarde flectenti cedere clauo;                  555
    at Romana ratis stabilem praebere carinam
    certior et terrae similem bellantibus usum.
    tunc in signifera residenti puppe magistro
    Brutus ait 'paterisne acies errare profundo
    artibus et certas pelagi? iam consere bellum,                  560
    Phocaicis medias rostris oppone carinas.'
    paruit, obliquas et praebuit hostibus alnos.
    tum quaecumque ratis temptauit robora Bruti
    ictu uicta suo percussae capta cohaesit;
    ast alias manicaeque ligant teretesque catenae,                  565
    seque tenent remis: tecto stetit aequore bellum.
         iam non excussis torquentur tela lacertis
    nec longinqua cadunt iaculato uolnera ferro,
    miscenturque manus. nauali plurima bello
    ensis agit. stat quisque suae de robore puppis                  570
    pronus in aduersos ictus, nullique perempti
    in ratibus cecidere suis. cruor altus in unda
    spumat, et obducti concreto sanguine fluctus.
    et, quas inmissi traxerunt uincula ferri,
    has prohibent iungi conferta cadauera puppes.                  575
    semianimes alii uastum subiere profundum
    hauseruntque suo permixtum sanguine pontum;
    hi luctantem animam lenta cum morte trahentes
    fractarum subita ratium periere ruina.
    inrita tela suas peragunt in gurgite caedes,                   580
    et quodcumque cadit frustrato pondere ferrum
    exceptum mediis inuenit uolnus in undis.
         Phocaicis Romana ratis uallata carinis
    robore diducto dextrum laeuumque tuetur
    aequo Marte latus; cuius dum pugnat ab alta                  585
    puppe Catus Graiumque audax aplustre retentat,
    terga simul pariter missis et pectora telis
    transigitur: medio concurrit corpore ferrum,
    et stetit incertus, flueret quo uolnere, sanguis,
    donec utrasque simul largus cruor expulit hastas                  590
    diuisitque animam sparsitque in uolnera letum.
    derigit huc puppem miseri quoque dextra Telonis,
    qua nullam melius pelago turbante carinae
    audiuere manum, nec lux est notior ulli
    crastina, seu Phoebum uideat seu cornua lunae,                  595
    semper uenturis conponere carbasa uentis.
    hic Latiae rostro conpagem ruperat alni,
    pila sed in medium uenere trementia pectus
    auertitque ratem morientis dextra magistri.
    dum cupit in sociam Gyareus erepere puppem,                  600
    excipit inmissum suspensa per ilia ferrum
    adfixusque rati telo retinente pependit.
         stant gemini fratres, fecundae gloria matris,
    quos eadem uariis genuerunt uiscera fatis:
    discreuit mors saeua uiros, unumque relictum                  605
    agnorunt miseri sublato errore parentes,
    aeternis causam lacrimis; tenet ille dolorem
    semper et amissum fratrem lugentibus offert.
    quorum alter mixtis obliquo pectine remis
    ausus Romanae Graia de puppe carinae                  610
    iniectare manum; sed eam grauis insuper ictus
    amputat; illa tamen nisu, quo prenderat, haesit
    deriguitque tenens strictis inmortua neruis.
    creuit in aduersis uirtus: plus nobilis irae
    truncus habet fortique instaurat proelia laeua                  615
    rapturusque suam procumbit in aequora dextram.
    haec quoque cum toto manus est abscisa lacerto.
    iam clipeo telisque carens, non conditus ima
    puppe sed expositus fraternaque pectore nudo
    arma tegens, crebra confixus cuspide perstat                  620
    telaque multorum leto casura suorum
    emerita iam morte tenet. tum uolnere multo
    effugientem animam lassos collegit in artus
    membraque contendit toto, quicumque manebat,
    sanguine et hostilem defectis robore neruis                   625
    insiluit solo nociturus pondere puppem.
    strage uirum cumulata ratis multoque cruore
    plena per obliquum crebros latus accipit ictus
    et, postquam ruptis pelagus conpagibus hausit,
    ad summos repleta foros descendit in undas                  630
    uicinum inuoluens contorto uertice pontum.
    aequora discedunt mersa diducta carina
    inque locum puppis cecidit mare. multaque ponto
    praebuit ille dies uarii miracula fati.
         ferrea dum puppi rapidos manus inserit uncos                  635
    adfixit Lycidan. mersus foret ille profundo,
    sed prohibent socii suspensaque crura retentant.
    scinditur auolsus, nec, sicut uolnere, sanguis
    emicuit lentus: ruptis cadit undique uenis,
    discursusque animae diuersa in membra meantis                  640
    interceptus aquis. nullius uita perempti
    est tanta dimissa uia. pars ultima trunci
    tradidit in letum uacuos uitalibus artus;
    at tumidus qua pulmo iacet, qua uiscera feruent,
    haeserunt ibi fata diu, luctataque multum                  645
    hac cum parte uiri uix omnia membra tulerunt.
         dum nimium pugnax unius turba carinae
    incumbit prono lateri uacuamque relinquit,
    qua caret hoste, ratem, congesto pondere puppis
    uersa caua texit pelagus nautasque carina,                  650
    bracchia nec licuit uasto iactare profundo
    sed clauso periere mari. tunc unica diri
    conspecta est leti facies, cum forte natantem
    diuersae rostris iuuenem fixere carinae.
    discessit medium tam uastos pectus ad ictus,                   655
    nec prohibere ualent obtritis ossibus artus
    quo minus aera sonent; eliso uentre per ora
    eiectat saniem permixtus uiscere sanguis.
    postquam inhibent remis puppes ac rostra reducunt,
    deiectum in pelagus perfosso pectore corpus                  660
    uolneribus transmisit aquas. pars maxima turbae
    naufraga iactatis morti obluctata lacertis
    puppis ad auxilium sociae concurrit; at illis,
    robora cum uetitis prensarent altius ulnis
    nutaretque ratis populo peritura recepto,                  665
    inpia turba super medios ferit ense lacertos.
    bracchia linquentes Graia pendentia puppe
    a manibus cecidere suis: non amplius undae
    sustinuere graues in summo gurgite truncos.
         iamque omni fusis nudato milite telis                  670
    inuenit arma furor: remum contorsit in hostem
    alter, at hi totum ualidis aplustre lacertis
    auolsasque rotant expulso remige sedes.
    in pugnam fregere rates. sidentia pessum
    corpora caesa tenent spoliantque cadauera ferro.                  675
    multi inopes teli iaculum letale reuolsum
    uolneribus traxere suis et uiscera laeua
    oppressere manu, ualidos dum praebeat ictus
    sanguis et, hostilem cum torserit, exeat, hastam.
         nulla tamen plures hoc edidit aequore clades                   680
    quam pelago diuersa lues. nam pinguibus ignis
    adfixus taedis et tecto sulpure uiuax
    spargitur; at faciles praebere alimenta carinae
    nunc pice, nunc liquida rapuere incendia cera.
    nec flammas superant undae, sparsisque per aequor                  685
    iam ratibus fragmenta ferus sibi uindicat ignis.
    hic recipit fluctus, extinguat ut aequore flammas,
    hi, ne mergantur, tabulis ardentibus haerent.
    mille modos inter leti mors una timori est
    qua coepere mori. nec cessat naufraga uirtus:                  690
    tela legunt deiecta mari ratibusque ministrant
    incertasque manus ictu languente per undas
    exercent; nunc, rara datur si copia ferri,
    utuntur pelago: saeuus conplectitur hostem
    hostis, et inplicitis gaudent subsidere membris                  695
    mergentesque mori. pugna fuit unus in illa
    eximius Phoceus animam seruare sub undis
    scrutarique fretum, siquid mersisset harenis,
    et nimis adfixos unci conuellere morsus,
    adductum quotiens non senserat anchora funem.                  700
    hic, ubi conprensum penitus deduxerat hostem,
    uictor et incolumis summas remeabat in undas;
    sed, se per uacuos credit dum surgere fluctus,
    puppibus occurrit tandemque sub aequore mansit.
    hi super hostiles iecerunt bracchia remos                  705
    et ratium tenuere fugam. non perdere letum
    maxima cura fuit: multus sua uolnera puppi
    adfixit moriens et rostris abstulit ictus.
         stantem sublimi Tyrrhenum culmine prorae
    Lygdamus excussa Balearis tortor habenae                  710
    glande petens solido fregit caua tempora plumbo.
    sedibus expulsi, postquam cruor omnia rupit
    uincula, procurrunt oculi; stat lumine rapto
    attonitus mortisque illas putat esse tenebras.
    at postquam membris sensit constare uigorem                  715
    'uos', ait 'o socii, sicut tormenta soletis,
    me quoque mittendis rectum conponite telis.
    egere quod superest animae, Tyrrhene, per omnis
    bellorum casus. ingentem militis usum
    hoc habet ex magna defunctum parte cadauer:                  720
    uiuentis feriere loco.' sic fatus in hostem
    caeca tela manu sed non tamen inrita mittit.
    excipit haec iuuenis generosi sanguinis Argus
    qua iam non medius descendit in ilia uenter,
    adiuuitque suo procumbens pondere ferrum.                  725
    stabat diuersa uictae iam parte carinae
    infelix Argi genitor, non ille iuuentae
    tempore Phocaicis ulli cessurus in armis:
    uictum aeuo robur cecidit, fessusque senecta
    exemplum, non miles erat; qui funere uiso                  730
    saepe cadens longae senior per transtra carinae
    peruenit ad puppim spirantisque inuenit artus.
    non lacrimae cecidere genis, non pectora tundit,
    distentis toto riguit sed corpore palmis.
    nox subit atque oculos uastae obduxere tenebrae,                  735
    et miserum cernens agnoscere desinit Argum.
    ille caput labens et iam languentia colla
    uiso patre leuat; uox faucis nulla solutas
    prosequitur, tacito tantum petit oscula uoltu
    inuitatque patris claudenda ad lumina dextram.                   740
    ut torpore senex caruit uiresque cruentus
    coepit habere dolor, 'non perdam tempora' dixit
    'a saeuis permissa deis, iugulumque senilem
    confodiam. ueniam misero concede parenti,
    Arge, quod amplexus, extrema quod oscula fugi.                  745
    nondum destituit calidus tua uolnera sanguis,
    semianimisque iaces et adhuc potes esse superstes.'
    sic fatus, quamuis capulum per uiscera missi
    polluerit gladii, tamen alta sub aequora tendit
    praecipiti saltu: letum praecedere nati                  750
    festinantem animam morti non credidit uni.
         inclinant iam fata ducum, nec iam amplius anceps
    belli casus erat. Graiae pars maxima classis
    mergitur, ast aliae mutato remige puppes
    uictores uexere suos; naualia paucae                  755
    praecipiti tenuere fuga. quis in urbe parentum
    fletus erat, quanti matrum per litora planctus!
    coniunx saepe sui confusis uoltibus unda
    credidit ora uiri Romanum amplexa cadauer,
    accensisque rogis miseri de corpore trunco                  760
    certauere patres. at Brutus in aequore uictor
    primus Caesareis pelagi decus addidit armis.


                 µ04

 LIBER QVARTVS

    At procul extremis terrarum Caesar in oris
    Martem saeuus agit non multa caede nocentem
    maxima sed fati ducibus momenta daturum.
    iure pari rector castris Afranius illis
    ac Petreius erat; concordia duxit in aequas                  5
    imperium commune uices, tutelaque ualli
    peruigil alterno paret custodia signo.
    his praeter Latias acies erat inpiger Astur
    Vettonesque leues profugique a gente uetusta
    Gallorum Celtae miscentes nomen Hiberis.                  10
         colle tumet modico lenique excreuit in altum
    pingue solum tumulo; super hunc fundata uetusta
    surgit Ilerda manu; placidis praelabitur undis
    Hesperios inter Sicoris non ultimus amnis,
    saxeus ingenti quem pons amplectitur arcu                  15
    hibernas passurus aquas. at proxima rupes
    signa tenet Magni, nec Caesar colle minore
    castra leuat; medius dirimit tentoria gurges.
    explicat hinc tellus campos effusa patentis
    uix oculo prendente modum, camposque coerces,                  20
    Cinga rapax, uetitus fluctus et litora cursu
    Oceani pepulisse tuo; nam gurgite mixto
    qui praestat terris aufert tibi nomen Hiberus.
         prima dies belli cessauit Marte cruento
    spectandasque ducum uires numerosaque signa                  25
    exposuit. piguit sceleris; pudor arma furentum
    continuit, patriaeque et ruptis legibus unum
    donauere diem; prono cum Caesar Olympo
    in noctem subita circumdedit agmina fossa,
    dum primae perstant acies, hostemque fefellit                  30
    et prope consertis obduxit castra maniplis.
    luce noua collem subito conscendere cursu,
    qui medius tutam castris dirimebat Ilerdam,
    imperat. huc hostem pariter terrorque pudorque
    inpulit, et rapto tumulum prior agmine cepit.                  35
    his uirtus ferrumque locum promittit, at illis
    ipse locus. miles rupes oneratus in altas
    nititur, aduersoque acies in monte supina
    haeret et in tergum casura umbone sequentis
    erigitur. nulli telum uibrare uacauit,                  40
    dum labat et fixo firmat uestigia pilo,
    dum scopulos stirpesque tenent atque hoste relicto
    caedunt ense uiam. uidit lapsura ruina
    agmina dux equitemque iubet succedere bello
    munitumque latus laeuo praeducere gyro.                  45
    sic pedes ex facili nulloque urguente receptus,
    inritus et uictor subducto Marte pependit.
         hactenus armorum discrimina: cetera bello
    fata dedit uariis incertus motibus aer.
    pigro bruma gelu siccisque Aquilonibus haerens                  50
    aethere constricto pluuias in nube tenebat.
    urebant montana niues camposque iacentis
    non duraturae conspecto sole pruinae,
    atque omnis propior mergenti sidera caelo
    aruerat tellus hiberno dura sereno.                   55
    sed postquam uernus calidum Titana recepit
    sidera respiciens delapsae portitor Helles,
    atque iterum aequatis ad iustae pondera Librae
    temporibus uicere dies, tum sole relicto
    Cynthia, quo primum cornu dubitanda refulsit,                  60
    exclusit Borean flammasque accepit in Euro.
    ille suo nubes quascumque inuenit in axe
    torsit in occiduum Nabataeis flatibus orbem,
    et quas sentit Arabs et quas Gangetica tellus
    exhalat nebulas, quidquid concrescere primus                  65
    sol patitur, quidquid caeli fuscator Eoi
    inpulerat Corus, quidquid defenderat Indos.
    incendere diem nubes oriente remotae
    nec medio potuere graues incumbere mundo
    sed nimbos rapuere fuga. uacat imbribus Arctos                  70
    et Notos, in solam Calpen fluit umidus aer.
    hic, ubi iam Zephyri fines, et summus Olympi
    cardo tenet Tethyn, uetitae transcurrere densos
    inuoluere globos, congestumque aeris atri
    uix recipit spatium quod separat aethere terram.                   75
    iamque polo pressae largos densantur in imbres
    spissataeque fluunt; nec seruant fulmina flammas
    quamuis crebra micent: extinguunt fulgura nimbi.
    hinc inperfecto conplectitur aera gyro
    arcus uix ulla uariatus luce colorem                  80
    Oceanumque bibit raptosque ad nubila fluctus
    pertulit et caelo defusum reddidit aequor.
    iamque Pyrenaeae, quas numquam soluere Titan
    eualuit, fluxere niues, fractoque madescunt
    saxa gelu. tum quae solitis e fontibus exit                  85
    non habet unda uias, tam largas alueus omnis
    a ripis accepit aquas. iam naufraga campo
    Caesaris arma natant, inpulsaque gurgite multo
    castra labant; alto restagnant flumina uallo.
    non pecorum raptus faciles, non pabula mersi                  90
    ulla ferunt sulci; tectarum errore uiarum
    fallitur occultis sparsus populator in agris.
    iamque comes semper magnorum prima malorum
    saeua fames aderat, nulloque obsessus ab hoste
    miles eget: toto censu non prodigus emit                  95
    exiguam Cererem. pro lucri pallida tabes!
    non dest prolato ieiunus uenditor auro.
    iam tumuli collesque latent, iam flumina cuncta
    condidit una palus uastaque uoragine mersit,
    absorpsit penitus rupes ac tecta ferarum                  100
    detulit atque ipsas hausit, subitisque frementis
    uerticibus contorsit aquas et reppulit aestus
    fortior Oceani. nec Phoebum surgere sentit
    nox subtexta polo: rerum discrimina miscet
    deformis caeli facies iunctaeque tenebrae.                  105
    sic mundi pars ima iacet, quam zona niualis
    perpetuaeque premunt hiemes: non sidera caelo
    ulla uidet, sterili non quicquam frigore gignit
    sed glacie medios signorum temperat ignes.
    sic, o summe parens mundi, sic, sorte secunda                  110
    aequorei rector, facias, Neptune tridentis,
    et tu perpetuis inpendas aera nimbis,
    tu remeare uetes quoscumque emiseris aestus.
    non habeant amnes decliuem ad litora cursum
    sed pelagi referantur aquis, concussaque tellus                  115
    laxet iter fluuiis: hos campos Rhenus inundet,
    hos Rhodanus; uastos obliquent flumina fontes.
    Riphaeas huc solue niues, huc stagna lacusque
    et pigras, ubicumque iacent, effunde paludes
    et miseras bellis ciuilibus eripe terras.                  120
         sed paruo Fortuna uiri contenta pauore
    plena redit, solitoque magis fauere secundi
    et ueniam meruere dei. iam rarior aer,
    et par Phoebus aquis densas in uellera nubes
    sparserat, et noctes uentura luce rubebant,                  125
    seruatoque loco rerum discessit ab astris
    umor, et ima petit quidquid pendebat aquarum.
    tollere silua comas, stagnis emergere colles
    incipiunt uisoque die durescere ualles.
    utque habuit ripas Sicoris camposque reliquit                  130
    primum cana salix madefacto uimine paruam
    texitur in puppem caesoque inducta iuuenco
    uectoris patiens tumidum super emicat amnem.
    sic Venetus stagnante Pado fusoque Britannus
    nauigat Oceano; sic, cum tenet omnia Nilus,                  135
    conseritur bibula Memphitis cumba papyro.
    his ratibus traiecta manus festinat utrimque
    succisum curuare nemus, fluuiique ferocis
    incrementa timens non primis robora ripis
    inposuit, medios pontem distendit in agros.                  140
    ac, nequid Sicoris repetitis audeat undis,
    spargitur in sulcos et scisso gurgite riuis
    dat poenas maioris aquae. postquam omnia fatis
    Caesaris ire uidet, celsam Petreius Ilerdam
    deserit et noti diffisus uiribus orbis                  145
    indomitos quaerit populos et semper in arma
    mortis amore feros et tendit in ultima mundi.
         nudatos Caesar colles desertaque castra
    conspiciens capere arma iubet nec quaerere pontem
    nec uada, sed duris fluuium superare lacertis.                  150
    paretur, rapuitque ruens in proelia miles
    quod fugiens timuisset iter. mox uda receptis
    membra fouent armis gelidosque a gurgite cursu
    restituunt artus, donec decresceret umbra
    in medium surgente die; iamque agmina summa                  155
    carpit eques, dubiique fugae pugnaeque tenentur.
         attollunt campo geminae iuga saxea rupes
    ualle caua media; tellus hinc ardua celsos
    continuat colles, tutae quos inter opaco
    anfractu latuere uiae; quibus hoste potito                  160
    faucibus emitti terrarum in deuia Martem
    inque feras gentes Caesar uidet. 'ite sine ullo
    ordine' ait 'raptumque fuga conuertite bellum
    et faciem pugnae uoltusque inferte minaces;
    nec liceat pauidis ignaua occumbere morte:                  165
    excipiant recto fugientes pectore ferrum.'
    dixit et ad montis tendentem praeuenit hostem.
    illic exiguo paulum distantia uallo
    castra locant. postquam spatio languentia nullo
    mutua conspicuos habuerunt lumina uoltus,                  170
    [hic fratres natosque suos uidere patresque]
    deprensum est ciuile nefas. tenuere parumper
    ora metu, tantum nutu motoque salutant
    ense suos. mox, ut stimulis maioribus ardens
    rupit amor leges, audet transcendere uallum                  175
    miles, in amplexus effusas tendere palmas.
    hospitis ille ciet nomen, uocat ille propinquum,
    admonet hunc studiis consors puerilibus aetas;
    nec Romanus erat, qui non agnouerat hostem.
    arma rigant lacrimis, singultibus oscula rumpunt,                  180
    et quamuis nullo maculatus sanguine miles
    quae potuit fecisse timet. quid pectora pulsas?
    quid, uaesane, gemis? fletus quid fundis inanis
    nec te sponte tua sceleri parere fateris?
    usque adeone times quem tu facis ipse timendum?                  185
    classica det bello, saeuos tu neclege cantus;
    signa ferat, cessa: iam iam ciuilis Erinys
    concidet et Caesar generum priuatus amabit.
         nunc ades, aeterno conplectens omnia nexu,
    o rerum mixtique salus Concordia mundi                  190
    et sacer orbis amor: magnum nunc saecula nostra
    uenturi discrimen habent. periere latebrae
    tot scelerum, populo uenia est erepta nocenti:
    agnouere suos. pro numine fata sinistro
    exigua requie tantas augentia clades!                  195
    pax erat, et castris miles permixtus utrisque
    errabat; duro concordes caespite mensas
    instituunt et permixto libamina Baccho;
    graminei luxere foci, iunctoque cubili
    extrahit insomnis bellorum fabula noctes,                  200
    quo primum steterint campo, qua lancea dextra
    exierit. dum quae gesserunt fortia iactant
    et dum multa negant, quod solum fata petebant,
    est miseris renouata fides, atque omne futurum
    creuit amore nefas. nam postquam foedera pacis                  205
    cognita Petreio, seque et sua tradita uenum
    castra uidet, famulas scelerata ad proelia dextras
    excitat atque hostis turba stipatus inermis
    praecipitat castris iunctosque amplexibus ense
    separat et multo disturbat sanguine pacem.                  210
    addidit ira ferox moturas proelia uoces.
    'inmemor o patriae, signorum obliorum,
    non potes hoc causae, miles, praestare, senatus
    adsertor uicto redeas ut Caesare? certe,
    ut uincare, potes. dum ferrum, incertaque fata,                  215
    quique fluat multo non derit uolnere sanguis,
    ibitis ad dominum damnataque signa feretis,
    utque habeat famulos nullo discrimine Caesar
    exorandus erit? ducibus quoque uita petita est?
    numquam nostra salus pretium mercesque nefandae                  220
    proditionis erit: non hoc ciuilia bella,
    ut uiuamus, agunt. trahimur sub nomine pacis.
    non chalybem gentes penitus fugiente metallo
    eruerent, nulli uallarent oppida muri,
    non sonipes in bella ferox, non iret in aequor                  225
    turrigeras classis pelago sparsura carinas,
    si bene libertas umquam pro pace daretur.
    hostes nempe meos sceleri iurata nefando
    sacramenta tenent; at uobis uilior hoc est
    uestra fides, quod pro causa pugnantibus aequa                  230
    et ueniam sperare licet. pro dira pudoris
    funera! nunc toto fatorum ignarus in orbe,
    Magne, paras acies mundique extrema tenentis
    sollicitas reges, cum forsan foedere nostro
    iam tibi sit promissa salus.' sic fatur et omnis                  235
    concussit mentes scelerumque reduxit amorem.
    sic, ubi desuetae siluis in carcere clauso
    mansueuere ferae et uoltus posuere minaces
    atque hominem didicere pati, si torrida paruos
    uenit in ora cruor, redeunt rabiesque furorque                  240
    admonitaeque tument gustato sanguine fauces;
    feruet et a trepido uix abstinet ira magistro.
    itur in omne nefas, et, quae fortuna deorum
    inuidia caeca bellorum in nocte tulisset,
    fecit monstra fides. inter mensasque torosque                  245
    quae modo conplexu fouerunt pectora caedunt;
    et quamuis primo ferrum strinxere gementes,
    ut dextrae iusti gladius dissuasor adhaesit,
    dum feriunt, odere suos, animosque labantis
    confirmant ictu. feruent iam castra tumultu,                  250
    ac, uelut occultum pereat scelus, omnia monstra                  252
    in facie posuere ducum: iuuat esse nocentis.
         tu, Caesar, quamuis spoliatus milite multo,
    agnoscis superos; neque enim tibi maior in aruis                  255
    Emathiis fortuna fuit nec Phocidos undis
    Massiliae, Phario nec tantum est aequore gestum,
    hoc siquidem solo ciuilis crimine belli
    dux causae melioris eris. polluta nefanda
    agmina caede duces iunctis committere castris                  260
    non audent, altaeque ad moenia rursus Ilerdae
    intendere fugam. campos eques obuius omnis
    abstulit et siccis inclusit collibus hostem.
    tunc inopes undae praerupta cingere fossa
    Caesar auet nec castra pati contingere ripas                  265
    aut circum largos curuari bracchia fontes.
         ut leti uidere uiam, conuersus in iram
    praecipitem timor est. miles non utile clausis
    auxilium mactauit equos, tandemque coactus
    spe posita damnare fugam casurus in hostes                  270
    fertur. ut effuso Caesar decurrere passu
    uidit et ad certam deuotos tendere mortem,
    'tela tene iam, miles', ait 'ferrumque ruenti
    subtrahe: non ullo constet mihi sanguine bellum.
    uincitur haut gratis iugulo qui prouocat hostem.                  275
    en, sibi uilis adest inuisa luce iuuentus
    iam damno peritura meo; non sentiet ictus,
    incumbet gladiis, gaudebit sanguine fuso.
    deserat hic feruor mentes, cadat impetus amens,
    perdant uelle mori.' sic deflagrare minaces                  280
    in cassum et uetito passus languescere bello,
    substituit merso dum nox sua lumina Phoebo.
    inde, ubi nulla data est miscendae copia mortis,
    paulatim cadit ira ferox mentesque tepescunt,
    saucia maiores animos ut pectora gestant,                  285
    dum dolor est ictusque recens et mobile neruis
    conamen calidus praebet cruor ossaque nondum
    adduxere cutem: si conscius ensis adacti
    stat uictor tenuitque manus, tum frigidus artus
    alligat atque animum subducto robore torpor,                  290
    postquam sicca rigens astrinxit uolnera sanguis.
    iamque inopes undae primum tellure refossa
    occultos latices abstrusaque flumina quaerunt;
    nec solum rastris durisque ligonibus arua
    sed gladiis fodere suis, puteusque cauati                  295
    montis ad inrigui premitur fastigia campi.
    non se tam penitus, tam longe luce relicta
    merserit Astyrici scrutator pallidus auri.
    non tamen aut tectis sonuerunt cursibus amnes
    aut micuere noui percusso pumice fontes,                  300
    antra nec exiguo stillant sudantia rore
    aut inpulsa leui turbatur glarea uena.
    tunc exhausta super multo sudore iuuentus
    extrahitur duris silicum lassata metallis;
    quoque minus possent siccos tolerare uapores                  305
    quaesitae fecistis aquae. nec languida fessi
    corpora sustentant epulis, mensasque perosi
    auxilium fecere famem. si mollius aruum
    prodidit umorem, pinguis manus utraque glaebas
    exprimit ora super; nigro si turbida limo                  310
    conluuies inmota iacet, cadit omnis in haustus
    certatim obscaenos miles moriensque recepit
    quas nollet uicturus aquas; rituque ferarum
    distentas siccant pecudes, et lacte negato
    sordidus exhausto sorbetur ab ubere sanguis.                  315
    tunc herbas frondesque terunt, et rore madentis
    destringunt ramos et siquos palmite crudo
    arboris aut tenera sucos pressere medulla.
         o fortunati, fugiens quos barbarus hostis
    fontibus inmixto strauit per rura ueneno.                  320
    hos licet in fluuios saniem tabemque ferarum,
    pallida Dictaeis, Caesar, nascentia saxis
    infundas aconita palam, Romana iuuentus
    non decepta bibet. torrentur uiscera flamma
    oraque sicca rigent squamosis aspera linguis;                  325
    iam marcent uenae, nulloque umore rigatus
    aeris alternos angustat pulmo meatus,
    rescissoque nocent suspiria dura palato;
    pandunt ora tamen nociturumque aera captant.
    expectant imbres, quorum modo cuncta natabant                  330
    inpulsu, et siccis uoltus in nubibus haerent.
    quoque magis miseros undae ieiunia soluant
    non super arentem Meroen Cancrique sub axe,
    qua nudi Garamantes arant, sedere, sed inter
    stagnantem Sicorim et rapidum deprensus Hiberum                  335
    spectat uicinos sitiens exercitus amnes.
         iam domiti cessere duces, pacisque petendae
    auctor damnatis supplex Afranius armis
    semianimes in castra trahens hostilia turmas
    uictoris stetit ante pedes. seruata precanti                  340
    maiestas non fracta malis, interque priorem
    fortunam casusque nouos gerit omnia uicti,
    sed ducis, et ueniam securo pectore poscit.
    'si me degeneri strauissent fata sub hoste,
    non derat fortis rapiendo dextera leto;                  345
    at nunc causa mihi est orandae sola salutis
    dignum donanda, Caesar, te credere uita.
    non partis studiis agimur nec sumpsimus arma
    consiliis inimica tuis. nos denique bellum
    inuenit ciuile duces, causaeque priori,                  350
    dum potuit, seruata fides. nil fata moramur:
    tradimus Hesperias gentes, aperimus Eoas,
    securumque orbis patimur post terga relicti.
    nec cruor effusus campis tibi bella peregit
    nec ferrum lassaeque manus: hoc hostibus unum,                   355
    quod uincas, ignosce tuis. nec magna petuntur:
    otia des fessis, uitam patiaris inermis
    degere quam tribuis. campis prostrata iacere
    agmina nostra putes; nec enim felicibus armis
    misceri damnata decet, partemque triumphi                  360
    captos ferre tui: turba haec sua fata peregit.
    hoc petimus, uictos ne tecum uincere cogas.'
         dixerat; at Caesar facilis uoltuque serenus
    flectitur atque usus belli poenamque remittit.
    ut primum iustae placuerunt foedera pacis,                  365
    incustoditos decurrit miles ad amnes,
    incumbit ripis permissaque flumina turbat.
    continuus multis subitarum tractus aquarum
    aera non passus uacuis discurrere uenis
    artauit clausitque animam; nec feruida pestis                  370
    cedit adhuc, sed morbus egens iam gurgite plenis
    uisceribus sibi poscit aquas. mox robora neruis
    et uires rediere uiris. o prodiga rerum
    luxuries numquam paruo contenta paratis
    et quaesitorum terra pelagoque ciborum                  375
    ambitiosa fames et lautae gloria mensae,
    discite quam paruo liceat producere uitam
    et quantum natura petat. non erigit aegros
    nobilis ignoto diffusus consule Bacchus,
    non auro murraque bibunt, sed gurgite puro                  380
    uita redit. satis est populis fluuiusque Ceresque.
         heu miseri qui bella gerunt! tunc arma relinquens
    uictori miles spoliato pectore tutus
    innocuusque suas curarum liber in urbes
    spargitur. o quantum donata pace potitos                  385
    excussis umquam ferrum uibrasse lacertis
    paenituit, tolerasse sitim frustraque rogasse
    prospera bella deos! nempe usis Marte secundo
    tot dubiae restant acies, tot in orbe labores;
    ut numquam fortuna labet successibus anceps,                  390
    uincendum totiens; terras fundendus in omnis
    est cruor et Caesar per tot sua fata sequendus.
    felix qui potuit mundi nutante ruina
    quo iaceat iam scire loco. non proelia fessos
    ulla uocant, certos non rumpunt classica somnos.                  395
    iam coniunx natique rudes et sordida tecta
    et non deductos recipit sua terra colonos.
    hoc quoque securis oneris fortuna remisit,
    sollicitus menti quod abest fauor: ille salutis
    est auctor, dux ille fuit. sic proelia soli                  400
    felices nullo spectant ciuilia uoto.
         non eadem belli totum fortuna per orbem
    constitit, in partes aliquid sed Caesaris ausa est.
    qua maris Hadriaci longas ferit unda Salonas
    et tepidum in molles Zephyros excurrit Iader,                  405
    illic bellaci confisus gente Curictum,
    quos alit Hadriaco tellus circumflua ponto,
    clauditur extrema residens Antonius ora
    cautus ab incursu belli, si sola recedat,
    expugnat quae tuta, fames. non pabula tellus                  410
    pascendis summittit equis, non proserit ullam
    flaua Ceres segetem; spoliarat gramine campum
    miles et attonso miseris iam dentibus aruo
    castrorum siccas de caespite uolserat herbas.
    ut primum aduersae socios in litore terrae                  415
    et Basilum uidere ducem, noua furta per aequor
    exquisita fugae. neque enim de more carinas
    extendunt puppesque leuant, sed firma gerendis
    molibus insolito contexunt robora ductu.
    namque ratem uacuae sustentant undique cupae                  420
    quarum porrectis series constricta catenis
    ordinibus geminis obliquas excipit alnos;
    nec gerit expositum telis in fronte patenti
    remigium, sed, quod trabibus circumdedit aequor,
    hoc ferit et taciti praebet miracula cursus,                  425
    quod nec uela ferat nec apertas uerberet undas.
    tum freta seruantur, dum se declinibus undis
    aestus agat refluoque mari nudentur harenae.
    iamque relabenti crescebant litora ponto:
    missa ratis prono defertur lapsa profundo                  430
    et geminae comites. cunctas super ardua turris
    eminet et tremulis tabulata minantia pinnis.
    noluit Illyricae custos Octauius undae
    confestim temptare ratem, celeresque carinas
    continuit, cursu crescat dum praeda secundo,                  435
    et temere ingressos repetendum inuitat ad aequor
    pace maris. sic, dum pauidos formidine ceruos
    claudat odoratae metuentis aera pinnae
    aut dum dispositis attollat retia uaris,
    uenator tenet ora leuis clamosa Molossi,                  440
    Spartanos Cretasque ligat, nec creditur ulli
    silua cani, nisi qui presso uestigia rostro
    colligit et praeda nescit latrare reperta
    contentus tremulo monstrasse cubilia loro.
    nec mora, conplentur moles, auideque petitis                  445
    insula deseritur ratibus, quo tempore primas
    inpedit ad noctem iam lux extrema tenebras.
    at Pompeianus fraudes innectere ponto
    antiqua parat arte Cilix, passusque uacare
    summa freti medio suspendit uincula ponto                  450
    et laxe fluitare sinit, religatque catenas
    rupis ab Illyricae scopulis. nec prima nec illam
    quae sequitur tardata ratis, sed tertia moles
    haesit et ad cautes adducto fune secuta est.
    inpendent caua saxa mari, ruituraque semper                  455
    stat, mirum, moles et siluis aequor inumbrat.
    huc fractas Aquilone rates summersaque pontus
    corpora saepe tulit caecisque abscondit in antris;
    restituit raptus tectum mare, cumque cauernae
    euomuere fretum contorti uerticis undae                  460
    Tauromenitanam uincunt feruore Charybdim.
    hic Opiterginis moles onerata colonis
    constitit; hanc omni puppes statione solutae
    circumeunt, alii rupes ac litora conplent.
    Vulteius tacitas sensit sub gurgite fraudes                  465
    (dux erat ille ratis); frustra qui uincula ferro
    rumpere conatus poscit spe proelia nulla
    incertus qua terga daret, qua pectora bello.
    hoc tamen in casu quantum deprensa ualebat
    effecit uirtus: inter tot milia captae                  470
    circumfusa rati et plenam uix inde cohortem
    pugna fuit, non longa quidem; nam condidit umbra
    nox lucem dubiam pacemque habuere tenebrae.
         tum sic attonitam uenturaque fata pauentem
    rexit magnanima Vulteius uoce cohortem:                  475
    'libera non ultra parua quam nocte iuuentus,
    consulite extremis angusto in tempore rebus.
    uita breuis nulli superest qui tempus in illa
    quaerendae sibi mortis habet; nec gloria leti
    inferior, iuuenes, admoto occurrere fato.                  480
    omnibus incerto uenturae tempore uitae
    par animi laus est et, quos speraueris, annos
    perdere et extremae momentum abrumpere lucis,
    accersas dum fata manu: non cogitur ullus
    uelle mori. fuga nulla patet, stant undique nostris                  485
    intenti ciues iugulis: decernite letum,
    et metus omnis abest. cupias quodcumque necesse est.
    non tamen in caeca bellorum nube cadendum est
    aut cum permixtas acies sua tela tenebris
    inuoluent. conferta iacent cum corpora campo,                  490
    in medium mors omnis abit, perit obruta uirtus:
    nos in conspicua sociis hostique carina
    constituere dei; praebebunt aequora testes,
    praebebunt terrae, summis dabit insula saxis,
    spectabunt geminae diuerso litore partes.                  495
    nescio quod nostris magnum et memorabile fatis
    exemplum, Fortuna, paras. quaecumque per aeuum
    exhibuit monimenta fides seruataque ferro
    militiae pietas, transisset nostra iuuentus.
    namque suis pro te gladiis incumbere, Caesar,                  500
    esse parum scimus; sed non maiora supersunt
    obsessis tanti quae pignora demus amoris.
    abscidit nostrae multum fors inuida laudi,
    quod non cum senibus capti natisque tenemur.
    indomitos sciat esse uiros timeatque furentis                  505
    et morti faciles animos et gaudeat hostis
    non plures haesisse rates. temptare parabunt
    foederibus turpique uolent corrumpere uita.
    o utinam, quo plus habeat mors unica famae,
    promittant ueniam, iubeant sperare salutem,                  510
    ne nos, cum calido fodiemus uiscera ferro,
    desperasse putent. magna uirtute merendum est,
    Caesar ut amissis inter tot milia paucis
    hoc damnum clademque uocet. dent fata recessum
    emittantque licet, uitare instantia nolim.                  515
    proieci uitam, comites, totusque futurae
    mortis agor stimulis: furor est. agnoscere solis
    permissum, quos iam tangit uicinia fati,
    uicturosque dei celant, ut uiuere durent,
    felix esse mori.' sic cunctas sustulit ardor                  520
    mobilium mentes iuuenum. cum sidera caeli
    ante ducis uoces oculis umentibus omnes
    aspicerent flexoque Vrsae temone pauerent,
    idem, cum fortes animos praecepta subissent,
    optauere diem. nec segnis uergere ponto                  525
    tunc erat astra polus; nam sol Ledaea tenebat
    sidera, uicino cum lux altissima Cancro est;
    nox tum Thessalicas urguebat parua sagittas.
         detegit orta dies stantis in rupibus Histros
    pugnacesque mari Graia cum classe Liburnos.                  530
    temptauere prius suspenso uincere bello
    foederibus, fieret captis si dulcior ipsa
    mortis uita mora. stabat deuota iuuentus
    damnata iam luce ferox securaque pugnae
    promisso sibi fine manu, nullique tumultus                  535
    excussere uiris mentes ad summa paratas;
    innumerasque simul pauci terraque marique
    sustinuere manus: tanta est fiducia mortis.
    utque satis bello uisum est fluxisse cruoris
    uersus ab hoste furor. primus dux ipse carinae                  540
    Vulteius iugulo poscens iam fata retecto
    'ecquis' ait 'iuuenum est cuius sit dextra cruore
    digna meo certaque fide per uolnera nostra
    testetur se uelle mori?' nec plura locuto
    uiscera non unus iam dudum transigit ensis.                  545
    conlaudat cunctos, sed eum cui uolnera prima
    debebat grato moriens interficit ictu.
    concurrunt alii totumque in partibus unis
    bellorum fecere nefas. sic semine Cadmi
    emicuit Dircaea cohors ceciditque suorum                  550
    uolneribus, dirum Thebanis fratribus omen;
    Phasidos et campis insomni dente creati
    terrigenae missa magicis e cantibus ira
    cognato tantos inplerunt sanguine sulcos,
    ipsaque inexpertis quod primum fecerat herbis                  555
    expauit Medea nefas. sic mutua pacti
    fata cadunt iuuenes, minimumque in morte uirorum
    mors uirtutis habet. pariter sternuntque caduntque
    uolnere letali, nec quemquam dextra fefellit
    cum feriat moriente manu. nec uolnus adactis                  560
    debetur gladiis: percussum est pectore ferrum
    et iuguli pressere manum. cum sorte cruenta
    fratribus incurrunt fratres natusque parenti,
    haud trepidante tamen toto cum pondere dextra
    exegere enses. pietas ferientibus una                  565
    non repetisse fuit. iam latis uiscera lapsa
    semianimes traxere foris multumque cruorem
    infudere mari. despectam cernere lucem
    uictoresque suos uoltu spectare superbo
    et mortem sentire iuuat. iam strage cruenta                  570
    conspicitur cumulata ratis, bustisque remittunt
    corpora uictores, ducibus mirantibus ulli
    esse ducem tanti. nullam maiore locuta est
    ore ratem totum discurrens Fama per orbem.
    non tamen ignauae post haec exempla uirorum                  575
    percipient gentes quam sit non ardua uirtus
    seruitium fugisse manu, sed regna timentur
    ob ferrum et saeuis libertas uritur armis,
    ignorantque datos, ne quisquam seruiat, enses.
    mors, utinam pauidos uitae subducere nolles,                  580
    sed uirtus te sola daret.
         non segnior illo
    Marte fuit, qui tum Libycis exarsit in aruis.
    namque rates audax Lilybaeo litore soluit
    Curio, nec forti uelis Aquilone recepto
    inter semirutas magnae Carthaginis arces                  585
    et Clipeam tenuit stationis litora notae,
    primaque castra locat cano procul aequore, qua se
    Bagrada lentus agit siccae sulcator harenae.
    inde petit tumulos exesasque undique rupes,
    Antaei quas regna uocat non uana uetustas.                  590
    nominis antiqui cupientem noscere causas
    cognita per multos docuit rudis incola patres.
         'nondum post genitos Tellus ecfeta gigantas
    terribilem Libycis partum concepit in antris.
    nec tam iusta fuit terrarum gloria Typhon                  595
    aut Tityos Briareusque ferox; caeloque pepercit
    quod non Phlegraeis Antaeum sustulit aruis.
    hoc quoque tam uastas cumulauit munere uires
    Terra sui fetus, quod, cum tetigere parentem,
    iam defecta uigent renouato robore membra.                  600
    haec illi spelunca domus; latuisse sub alta
    rupe ferunt, epulas raptos habuisse leones;
    ad somnos non terga ferae praebere cubile
    adsuerunt, non silua torum, uiresque resumit
    in nuda tellure iacens. periere coloni                  605
    aruorum Libyae, pereunt quos appulit aequor;
    auxilioque diu uirtus non usa cadendi
    terrae spernit opes: inuictus robore cunctis,
    quamuis staret, erat. tandem uolgata cruenti
    fama mali terras monstris aequorque leuantem                  610
    magnanimum Alciden Libycas exciuit in oras.
    ille Cleonaei proiecit terga leonis,
    Antaeus Libyci; perfudit membra liquore
    hospes Olympiacae seruato more palaestrae,
    ille parum fidens pedibus contingere matrem                  615
    auxilium membris calidas infudit harenas.
    conseruere manus et multo bracchia nexu;
    colla diu grauibus frustra temptata lacertis,
    inmotumque caput fixa cum fronte tenetur,
    miranturque habuisse parem. nec uiribus uti                  620
    Alcides primo uoluit certamine totis,
    exhausitque uirum, quod creber anhelitus illi
    prodidit et gelidus fesso de corpore sudor.
    tum ceruix lassata quati, tum pectore pectus
    urgueri, tunc obliqua percussa labare                  625
    crura manu. iam terga uiri cedentia uictor
    alligat et medium conpressis ilibus artat
    inguinaque insertis pedibus distendit et omnem
    explicuit per membra uirum. rapit arida tellus
    sudorem; calido conplentur sanguine uenae,                  630
    intumuere tori, totosque induruit artus
    Herculeosque nouo laxauit corpore nodos.
    constitit Alcides stupefactus robore tanto,
    nec sic Inachiis, quamuis rudis esset, in undis
    desectam timuit reparatis anguibus hydram.                  635
    conflixere pares, Telluris uiribus ille,
    ille suis. numquam saeuae sperare nouercae
    plus licuit: uidet exhaustos sudoribus artus
    ceruicemque uiri, siccam cum ferret Olympum.
    utque iterum fessis iniecit bracchia membris                  640
    non expectatis Antaeus uiribus hostis
    sponte cadit maiorque accepto robore surgit.
    quisquis inest terris in fessos spiritus artus
    egeritur, Tellusque uiro luctante laborat.
    ut tandem auxilium tactae prodesse parentis                  645
    Alcides sensit, 'standum est tibi,' dixit 'et ultra
    non credere solo, sternique uetabere terra.
    haerebis pressis intra mea pectora membris:
    huc, Antaee, cades.' sic fatus sustulit alte
    nitentem in terras iuuenem. morientis in artus                  650
    non potuit nati Tellus permittere uires:
    Alcides medio tenuit iam pectora pigro
    stricta gelu terrisque diu non credidit hostem.
    hinc, aeui ueteris custos, famosa uetustas,
    miratrixque sui, signauit nomine terras.                  655
    sed maiora dedit cognomina collibus istis
    Poenum qui Latiis reuocauit ab arcibus hostem
    Scipio; nam sedes Libyca tellure potito
    haec fuit. en, ueteris cernis uestigia ualli.
    Romana hos primum tenuit uictoria campos.'                  660
         Curio laetatus, tamquam fortuna locorum
    bella gerat seruetque ducum sibi fata priorum,
    felici non fausta loco tentoria ponens
    indulsit castris et collibus abstulit omen
    sollicitatque feros non aequis uiribus hostis.                   665
         omnis Romanis quae cesserat Africa signis
    tum Vari sub iure fuit; qui robore quamquam
    confisus Latio regis tamen undique uires
    exciuit, Libycas gentis, extremaque mundi
    signa suum comitata Iubam. non fusior ulli                  670
    terra fuit domino: qua sunt longissima, regna
    cardine ab occiduo uicinus Gadibus Atlans
    terminat, a medio confinis Syrtibus Hammon;
    at, qua lata iacet, uasti plaga feruida regni
    distinet Oceanum zonaeque exusta calentis.                  675
    sufficiunt spatio populi: tot castra secuntur,
    Autololes Numidaeque uagi semperque paratus
    inculto Gaetulus equo, tum concolor Indo
    Maurus, inops Nasamon, mixti Garamante perusto
    Marmaridae uolucres, aequaturusque sagittas                  680
    Medorum, tremulum cum torsit missile, Mazax,
    et gens quae nudo residens Massylia dorso
    ora leui flectit frenorum nescia uirga,
    et solitus uacuis errare mapalibus Afer
    uenator ferrique simul fiducia non est                  685
    uestibus iratos laxis operire leones.
    nec solum studiis ciuilibus arma parabat
    priuatae sed bella dabat Iuba concitus irae.
    hunc quoque quo superos humanaque polluit anno
    lege tribunicia solio depellere auorum                  690
    Curio temptarat, Libyamque auferre tyranno
    dum regnum te, Roma, facit. memor ille doloris
    hoc bellum sceptri fructum putat esse retenti.
    hac igitur regis trepidat iam Curio fama
    et quod Caesareis numquam deuota iuuentus                  695
    illa nimis castris nec Rheni miles in undis
    exploratus erat, Corfini captus in arce,
    infidusque nouis ducibus dubiusque priori
    fas utrumque putat. sed, postquam languida segni
    cernit cuncta metu nocturnaque munera ualli                  700
    desolata fuga, trepida sic mente profatur:
         'audendo magnus tegitur timor; arma capessam
    ipse prior. campum miles descendat in aequum
    dum meus est; uariam semper dant otia mentem.
    eripe consilium pugna: cum dira uoluptas                  705
    ense subit presso, galeae texere pudorem,
    quis conferre duces meminit, quis pendere causas?
    qua stetit inde fauet; ueluti fatalis harenae
    muneribus non ira uetus concurrere cogit
    productos, odere pares.' sic fatus apertis                  710
    instruxit campis acies; quem blanda futuris
    deceptura malis belli fortuna recepit.
    nam pepulit Varum campo nudataque foeda
    terga fuga, donec uetuerunt castra, cecidit.
         tristia sed postquam superati proelia Vari                  715
    sunt audita Iubae, laetus quod gloria belli
    sit rebus seruata suis, rapit agmina furtim,
    obscuratque suam per iussa silentia famam
    hoc solum incauto metuentis ab hoste, timeri.
    mittitur, exigua qui proelia prima lacessat                  720
    eliciatque manu, Numidis a rege secundus,
    ut sibi commissi simulator Sabbura belli;
    ipse caua regni uires in ualle retentat:
    aspidas ut Pharias cauda sollertior hostis
    ludit et iratas incerta prouocat umbra                  725
    obliquusque caput uanas serpentis in auras
    effusae tuto conprendit guttura morsu
    letiferam citra saniem; tunc inrita pestis
    exprimitur faucesque fluunt pereunte ueneno.
    fraudibus euentum dederat fortuna, feroxque                  730
    non exploratis occulti uiribus hostis
    Curio nocturnum castris erumpere cogit
    ignotisque equitem late decurrere campis.
    ipse sub aurorae primos excedere motus
    signa iubet castris, multum frustraque rogatus                  735
    ut Libycas metuat fraudes infectaque semper
    Punica bella dolis. leti fortuna propinqui
    tradiderat fatis iuuenem, bellumque trahebat
    auctorem ciuile suum. super ardua ducit
    saxa, super cautes, abrupto limite signa;                  740
    cum procul e summis conspecti collibus hostes
    fraude sua cessere parum, dum colle relicto
    effusam patulis aciem committeret aruis.
    ille fugam credens simulatae nescius artis,
    ut uictor, mersos aciem deiecit in agros.                  745
    ut primum patuere doli, Numidaeque fugaces
    undique conpletis clauserunt montibus agmen,
    obstipuit dux ipse simul perituraque turba.
    non timidi petiere fugam, non proelia fortes,
    quippe ubi non sonipes motus clangore tubarum                  750
    saxa quatit pulsu rigidos uexantia frenos
    ora terens spargitque iubas et subrigit auris
    incertoque pedum pugnat non stare tumultu:
    fessa iacet ceruix, fumant sudoribus artus
    oraque proiecta squalent arentia lingua,                  755
    pectora rauca gemunt, quae creber anhelitus urguet,
    et defecta grauis longe trahit ilia pulsus
    siccaque sanguineis durescit spuma lupatis.
    iamque gradum neque uerberibus stimulisque coacti
    nec quamuis crebris iussi calcaribus addunt:                  760
    uolneribus coguntur equi; nec profuit ulli
    cornipedis rupisse moras, neque enim impetus ille
    incursusque fuit: tantum perfertur ad hostis
    et spatium iaculis oblato uolnere donat.
    at, uagus Afer equos ut primum emisit in agmen,                   765
    tum campi tremuere sono, terraque soluta,
    quantus Bistonio torquetur turbine, puluis
    aera nube sua texit traxitque tenebras.
    ut uero in pedites fatum miserabile belli
    incubuit, nullo dubii discrimine Martis                  770
    ancipites steterunt casus, set tempora pugnae
    mors tenuit; neque enim licuit procurrere contra
    et miscere manus. sic undique saepta iuuentus
    comminus obliquis et rectis eminus hastis
    obruitur, non uolneribus nec sanguine solum,                  775
    telorum nimbo peritura et pondere ferri.
    ergo acies tantae paruum spissantur in orbem,
    ac, siquis metuens medium correpsit in agmen,
    uix inpune suos inter conuertitur enses;
    densaturque globus, quantum pede prima relato                  780
    constrinxit gyros acies. non arma mouendi
    iam locus est pressis, stipataque membra teruntur;
    frangitur armatum conliso pectore pectus.
    non tam laeta tulit uictor spectacula Maurus
    quam Fortuna dabat; fluuios non ille cruoris                  785
    membrorumque uidet lapsum et ferientia terram
    corpora: conpressum turba stetit omne cadauer.
         excitet inuisas dirae Carthaginis umbras
    inferiis fortuna nouis, ferat ista cruentus
    Hannibal et Poeni tam dira piacula manes.                  790
    Romanam, superi, Libyca tellure ruinam
    Pompeio prodesse nefas uotisque senatus.
    Africa nos potius uincat sibi. Curio, fusas
    ut uidit campis acies et cernere tantas
    permisit clades conpressus sanguine puluis,                  795
    non tulit adflictis animam producere rebus
    aut sperare fugam, ceciditque in strage suorum
    inpiger ad letum et fortis uirtute coacta.
         quid nunc rostra tibi prosunt turbata forumque
    unde tribunicia plebeius signifer arce                  800
    arma dabas populis? quid prodita iura senatus
    et gener atque socer bello concurrere iussi?
    ante iaces quam dira duces Pharsalia confert,
    spectandumque tibi bellum ciuile negatum est.
    has urbi miserae uestro de sanguine poenas                  805
    ferre datis, luitis iugulo sic arma, potentes.
    felix Roma quidem ciuisque habitura beatos,
    si libertatis superis tam cura placeret
    quam uindicta placet. Libycas, en, nobile corpus,
    pascit aues nullo contectus Curio busto.                  810
    at tibi nos, quando non proderit ista silere
    a quibus omne aeui senium sua fama repellit,
    digna damus, iuuenis, meritae praeconia uitae.
    haut alium tanta ciuem tulit indole Roma
    aut cui plus leges deberent recta sequenti;                  815
    perdita tunc urbi nocuerunt saecula, postquam
    ambitus et luxus et opum metuenda facultas
    transuerso mentem dubiam torrente tulerunt,
    momentumque fuit mutatus Curio rerum
    Gallorum captus spoliis et Caesaris auro.                  820
    ius licet in iugulos nostros sibi fecerit ensis
    Sulla potens Mariusque ferox et Cinna cruentus
    Caesareaeque domus series, cui tanta potestas
    concessa est? emere omnes, hic uendidit urbem. 824

                  µ05

LIBER QVINTVS

    Sic alterna duces bellorum uolnera passos
    in Macetum terras miscens aduersa secundis
    seruauit fortuna pares. iam sparserat Haemo
    bruma niues gelidoque cadens Atlantis Olympo,
    instabatque dies qui dat noua nomina fastis                  5
    quique colit primus ducentem tempora Ianum.
    dum tamen emeriti remanet pars ultima iuris
    consul uterque uagos belli per munia patres
    elicit Epirum. peregrina ac sordida sedes
    Romanos cepit proceres, secretaque rerum                  10
    hospes in externis audiuit curia tectis.
    nam quis castra uocet tot strictas iure securis,
    tot fasces? docuit populos uenerabilis ordo
    non Magni partes sed Magnum in partibus esse.
         ut primum maestum tenuere silentia coetum,                  15
    Lentulus e celsa sublimis sede profatur.
    'indole si dignum Latia, si sanguine prisco
    robur inest animis, non qua tellure coacti
    quamque procul tectis captae sedeamus ab urbis
    cernite, sed uestrae faciem cognoscite turbae,                  20
    cunctaque iussuri primum hoc decernite, patres,
    quod regnis populisque liquet, nos esse senatum.
    nam uel Hyperboreae plaustrum glaciale sub Vrsae
    uel plaga qua torrens claususque uaporibus axis
    nec patitur noctes nec iniquos crescere soles,                  25
    si fortuna ferat, rerum nos summa sequetur
    imperiumque comes. Tarpeia sede perusta
    Gallorum facibus Veiosque habitante Camillo
    illic Roma fuit. non umquam perdidit ordo
    mutato sua iura solo. maerentia tecta                  30
    Caesar habet uacuasque domos legesque silentis
    clausaque iustitio tristi fora; curia solos
    illa uidet patres plena quos urbe fugauit:
    ordine de tanto quisquis non exulat hic est.
    ignaros scelerum longaque in pace quietos                  35
    bellorum primus sparsit furor: omnia rursus
    membra loco redeunt. en, totis uiribus orbis
    Hesperiam pensant superi: iacet hostis in undis
    obrutus Illyricis, Libyae squalentibus aruis
    Curio Caesarei cecidit pars magna senatus.                  40
    tollite signa, duces, fatorum inpellite cursum,
    spem uestram praestate deis, fortunaque tantos
    det uobis animos quantos fugientibus hostem
    causa dabat. nostrum exhausto ius clauditur anno:
    uos, quorum finem non est sensura potestas,                  45
    consulite in medium, patres, Magnumque iubete
    esse ducem.' laeto nomen clamore senatus
    excipit et Magno fatum patriaeque suumque
    inposuit. tunc in reges populosque merentis
    sparsus honor, pelagique potens Phoebeia donis                  50
    exornata Rhodos gelidique inculta iuuentus
    Taygeti, fama ueteres laudantur Athenae,
    Massiliaeque suae donatur libera Phocis;
    tum Sadalam fortemque Cotyn fidumque per arma
    Deiotarum et gelidae dominum Rhascypolin orae                  55
    conlaudant, Libyamque iubent auctore senatu
    sceptrifero parere Iubae. pro tristia fata!
    et tibi, non fidae gentis dignissime regno,
    fortunae, Ptolemaee, pudor crimenque deorum,
    cingere Pellaeo pressos diademate crinis                  60
    permissum. saeuum in populos puer accipis ensem,
    atque utinam in populos! donata est regia Lagi,
    accessit Magni iugulus, regnumque sorori
    ereptum est soceroque nefas. iam turba soluto
    arma petit coetu; quae cum populique ducesque                  65
    casibus incertis et caeca sorte pararent,
    solus in ancipites metuit descendere Martis
    Appius euentus, finemque expromere rerum
    sollicitat superos multosque obducta per annos
    Delphica fatidici reserat penetralia Phoebi.                  70
         Hesperio tantum quantum summotus Eoo
    cardine Parnasos gemino petit aethera colle,
    mons Phoebo Bromioque sacer, cui numine mixto
    Delphica Thebanae referunt trieterica Bacchae.
    hoc solum fluctu terras mergente cacumen                  75
    eminuit pontoque fuit discrimen et astris.
    tu quoque uix summam, seductus ab aequore, rupem
    extuleras, unoque iugo, Parnase, latebas.
    ultor ibi expulsae, premeret cum uiscera partus,
    matris adhuc rudibus Paean Pythona sagittis                  80
    explicuit, cum regna Themis tripodasque teneret.
    ut uidit Paean uastos telluris hiatus
    diuinam spirare fidem uentosque loquaces
    exhalare solum, sacris se condidit antris,
    incubuitque adyto uates ibi factus Apollo.                  85
         quis latet hic superum? quod numen ab aethere pressum
    dignatur caecas inclusum habitare cauernas?
    quis terram caeli patitur deus, omnia cursus
    aeterni secreta tenens mundoque futuri
    conscius, ac populis sese proferre paratus                  90
    contactumque ferens hominis, magnusque potensque,
    siue canit fatum seu, quod iubet ille canendo,
    fit fatum? forsan, terris inserta regendis
    aere libratum uacuo quae sustinet orbem,
    totius pars magna Iouis Cirrhaea per antra                  95
    exit et aetherio trahitur conexa Tonanti.
    hoc ubi uirgineo conceptum est pectore numen,
    humanam feriens animam sonat oraque uatis
    soluit, ceu Siculus flammis urguentibus Aetnam
    undat apex, Campana fremens ceu saxa uaporat                   100
    conditus Inarimes aeterna mole Typhoeus.
         hoc tamen expositum cunctis nullique negatum
    numen ab humani solum se labe furoris
    uindicat. haud illic tacito mala uota susurro
    concipiunt, nam fixa canens mutandaque nulli                  105
    mortales optare uetat; iustisque benignus
    saepe dedit sedem totas mutantibus urbes,
    ut Tyriis, dedit ille minas inpellere belli,
    ut Salaminiacum meminit mare; sustulit iras
    telluris sterilis monstrato fine, resoluit                  110
    aera tabificum. non ullo saecula dono
    nostra carent maiore deum, quam Delphica sedes
    quod siluit, postquam reges timuere futura
    et superos uetuere loqui. nec uoce negata
    Cirrhaeae maerent uates, templique fruuntur                  115
    iustitio. nam, siqua deus sub pectora uenit,
    numinis aut poena est mors inmatura recepti
    aut pretium; quippe stimulo fluctuque furoris
    conpages humana labat, pulsusque deorum
    concutiunt fragiles animas. sic tempore longo                  120
    inmotos tripodas uastaeque silentia rupis
    Appius Hesperii scrutator ad ultima fati
    sollicitat. iussus sedes laxare uerendas
    antistes pauidamque deis inmittere uatem
    Castalios circum latices nemorumque recessus                  125
    Phemonoen errore uagam curisque uacantem
    corripuit cogitque fores inrumpere templi.
    limine terrifico metuens consistere Phoebas
    absterrere ducem noscendi ardore futura
    cassa fraude parat. 'quid spes' ait 'inproba ueri                   130
    te, Romane, trahit? muto Parnasos hiatu
    conticuit pressitque deum, seu spiritus istas
    destituit fauces mundique in deuia uersum
    duxit iter, seu, barbarica cum lampade Python
    arsit, in inmensas cineres abiere cauernas                  135
    et Phoebi tenuere uiam, seu sponte deorum
    Cirrha silet farique sat est arcana futuri
    carmina longaeuae uobis conmissa Sibyllae,
    seu Paean solitus templis arcere nocentis,
    ora quibus soluat, nostro non inuenit aeuo.'                  140
         uirginei patuere doli, fecitque negatis
    numinibus metus ipse fidem. tum torta priores
    stringit uitta comas, crinesque in terga solutos
    candida Phocaica conplectitur infula lauro.
    haerentem dubiamque premens in templa sacerdos                  145
    inpulit. illa pauens adyti penetrale remoti
    fatidicum prima templorum in parte resistit
    atque deum simulans sub pectore ficta quieto
    uerba refert, nullo confusae murmure uocis
    instinctam sacro mentem testata furore,                  150
    haud aeque laesura ducem cui falsa canebat
    quam tripodas Phoebique fidem. non rupta trementi
    uerba sono nec uox antri conplere capacis
    sufficiens spatium nulloque horrore comarum
    excussae laurus inmotaque limina templi                  155
    securumque nemus ueritam se credere Phoebo
    prodiderant. sensit tripodas cessare furensque
    Appius 'et nobis meritas dabis, impia, poenas
    et superis, quos fingis,' ait 'nisi mergeris antris
    deque orbis trepidi tanto consulta tumultu                   160
    desinis ipsa loqui'. tandem conterrita uirgo
    confugit ad tripodas uastisque adducta cauernis
    haesit et insueto concepit pectore numen,
    quod non exhaustae per tot iam saecula rupis
    spiritus ingessit uati; tandemque potitus                  165
    pectore Cirrhaeo non umquam plenior artus
    Phoebados inrupit Paean mentemque priorem
    expulit atque hominem toto sibi cedere iussit
    pectore. bacchatur demens aliena per antrum
    colla ferens, uittasque dei Phoebeaque serta                  170
    erectis discussa comis per inania templi
    ancipiti ceruice rotat spargitque uaganti
    obstantis tripodas magnoque exaestuat igne
    iratum te, Phoebe, ferens. nec uerbere solo
    uteris et stimulis flammasque in uiscera mergis:                  175
    accipit et frenos, nec tantum prodere uati
    quantum scire licet. uenit aetas omnis in unam
    congeriem, miserumque premunt tot saecula pectus,
    tanta patet rerum series, atque omne futurum
    nititur in lucem, uocemque petentia fata                  180
    luctantur; non prima dies, non ultima mundi,
    non modus Oceani, numerus non derat harenae.
    qualis in Euboico uates Cumana recessu
    indignata suum multis seruire furorem
    gentibus ex tanta fatorum strage superba                  185
    excerpsit Romana manu, sic plena laborat
    Phemonoe Phoebo, dum te, consultor operti
    Castalia tellure dei, uix inuenit, Appi,
    inter fata diu quaerens tam magna latentem.
    spumea tum primum rabies uaesana per ora                  190
    effluit et gemitus et anhelo clara meatu
    murmura, tum maestus uastis ululatus in antris
    extremaeque sonant domita iam uirgine uoces:
    'effugis ingentes, tanti discriminis expers,
    bellorum, Romane, minas, solusque quietem                  195
    Euboici uasta lateris conualle tenebis'.
    cetera suppressit faucesque obstruxit Apollo.
         custodes tripodes fatorum arcanaque mundi
    tuque, potens ueri Paean nullumque futuri
    a superis celate diem, suprema ruentis                  200
    imperii caesosque duces et funera regum
    et tot in Hesperio conlapsas sanguine gentis
    cur aperire times? an nondum numina tantum
    decreuere nefas et adhuc dubitantibus astris
    Pompei damnare caput tot fata tenentur?                  205
    uindicis an gladii facinus poenasque furorum
    regnaque ad ultores iterum redeuntia Brutos,
    ut peragat fortuna, taces? tum pectore uatis
    inpactae cessere fores, expulsaque templis
    prosiluit; perstat rabies, nec cuncta locutae                  210
    quem non emisit, superest deus. illa feroces
    torquet adhuc oculos totoque uagantia caelo
    lumina, nunc uoltu pauido, nunc torua minaci;
    stat numquam facies; rubor igneus inficit ora
    liuentisque genas; nec, qui solet esse timenti,                  215
    terribilis sed pallor inest; nec fessa quiescunt
    corda, sed, ut tumidus Boreae post flamina pontus
    rauca gemit, sic muta leuant suspiria uatem.
    dumque a luce sacra, qua uidit fata, refertur
    ad uolgare iubar mediae uenere tenebrae.                  220
    inmisit Stygiam Paean in uiscera Lethen,
    quae raperet secreta deum. tum pectore uerum
    fugit et ad Phoebi tripodas rediere futura,
    uixque refecta cadit. nec te uicinia leti
    territat ambiguis frustratum sortibus, Appi;                  225
    iure sed incerto mundi subsidere regnum
    Chalcidos Euboicae uana spe rapte parabas.
    heu demens, nullum belli sentire fragorem,
    tot mundi caruisse malis, praestare deorum
    excepta quis Morte potest? secreta tenebis                   230
    litoris Euboici memorando condite busto,
    qua maris angustat fauces saxosa Carystos
    et, tumidis infesta colit quae numina, Rhamnus,
    artatus rapido feruet qua gurgite pontus
    Euripusque trahit, cursum mutantibus undis,                  235
    Chalcidicas puppes ad iniquam classibus Aulin.
         interea domitis Caesar remeabat Hiberis
    uictrices aquilas alium laturus in orbem,
    cum prope fatorum tantos per prospera cursus
    auertere dei. nullo nam Marte subactus                  240
    intra castrorum timuit tentoria ductor
    perdere successus scelerum, cum paene fideles
    per tot bella manus satiatae sanguine tandem
    destituere ducem, seu maesto classica paulum
    intermissa sono claususque et frigidus ensis                  245
    expulerat belli furias, seu, praemia miles
    dum maiora petit, damnat causamque ducemque
    et scelere inbutos etiamnunc uenditat enses.
    haud magis expertus discrimine Caesar in ullo est
    quam non e stabili tremulo sed culmine cuncta                  250
    despiceret staretque super titubantia fultus.
    tot raptis truncus manibus gladioque relictus
    paene suo, qui tot gentis in bella trahebat,
    scit non esse ducis strictos sed militis enses.
    non pauidum iam murmur erat nec pectore tecto                  255
    ira latens; nam quae dubias constringere mentes
    causa solet, dum quisque pauet, quibus ipse timori est,
    seque putat solum regnorum iniusta grauari,
    haud retinet. quippe ipsa metus exsoluerat audax
    turba suos: quidquid multis peccatur inultum est.                  260
    effudere minas. 'liceat discedere, Caesar,
    a rabie scelerum. quaeris terraque marique
    his ferrum iugulis animasque effundere uiles
    quolibet hoste paras; partem tibi Gallia nostri
    eripuit, partem duris Hispania bellis,                  265
    pars iacet Hesperia, totoque exercitus orbe
    te uincente perit. terris fudisse cruorem
    quid iuuat Arctois Rhodano Rhenoque subactis?
    tot mihi pro bellis bellum ciuile dedisti.
    cepimus expulso patriae cum tecta senatu,                  270
    quos hominum uel quos licuit spoliare deorum?
    imus in omne nefas manibus ferroque nocentes,
    paupertate pii. finis quis quaeritur armis?
    quid satis est, si Roma parum est? iam respice canos
    inualidasque manus et inanis cerne lacertos.                  275
    usus abit uitae, bellis consumpsimus aeuum:
    ad mortem dimitte senes. en inproba uota:
    non duro liceat morientia caespite membra
    ponere, non anima galeam fugiente ferire
    atque oculos morti clausuram quaerere dextram,                  280
    coniugis inlabi lacrimis, unique paratum
    scire rogum; liceat morbis finire senectam;
    sit praeter gladios aliquod sub Caesare fatum.
    quid uelut ignaros ad quae portenta paremur
    spe trahis? usque adeo soli ciuilibus armis                  285
    nescimus cuius sceleris sit maxima merces?
    nil actum est bellis, si nondum conperit istas
    omnia posse manus. nec fas nec uincula iuris
    hoc audere uetant: Rheni mihi Caesar in undis
    dux erat, hic socius; facinus quos inquinat aequat.                  290
    adde quod ingrato meritorum iudice uirtus
    nostra perit: quidquid gerimus fortuna uocatur.
    nos fatum sciat esse suum. licet omne deorum
    obsequium speres, irato milite, Caesar,
    pax erit.' haec fatus totis discurrere castris                  295
    coeperat infestoque ducem deposcere uoltu.
    sic eat, o superi: quando pietasque fidesque
    destituunt moresque malos sperare relictum est,
    finem ciuili faciat discordia bello.
         quem non ille ducem potuit terrere tumultus?                  300
    fata sed in praeceps solitus demittere Caesar
    fortunamque suam per summa pericula gaudens
    exercere uenit; nec dum desaeuiat ira
    expectat: medios properat temptare furores.
    non illis urbes spoliandaque templa negasset                  305
    Tarpeiamque Iouis sedem matresque senatus
    passurasque infanda nurus. uult omnia certe
    a se saeua peti, uult praemia Martis amari;
    militis indomiti tantum mens sana timetur.
    non pudet, heu, Caesar, soli tibi bella placere                  310
    iam manibus damnata tuis? hos ante pigebit
    sanguinis? his ferri graue ius erit, ipse per omne
    fasque nefasque rues? lassare et disce sine armis
    posse pati; liceat scelerum tibi ponere finem.
    saeue, quid insequeris? quid iam nolentibus instas?                  315
    bellum te ciuile fugit. stetit aggere fulti
    caespitis intrepidus uoltu meruitque timeri
    non metuens, atque haec ira dictante profatur:
    'qui modo in absentem uoltu dextraque furebas,
    miles, habes nudum promptumque ad uolnera pectus.                  320
    hic fuge, si belli finis placet, ense relicto.
    detegit inbelles animas nil fortiter ausa
    seditio tantumque fugam meditata iuuentus
    ac ducis inuicti rebus lassata secundis.
    uadite meque meis ad bella relinquite fatis.                  325
    inuenient haec arma manus, uobisque repulsis
    tot reddet Fortuna uiros quot tela uacabunt.
    anne fugam Magni tanta cum classe secuntur
    Hesperiae gentes, nobis uictoria turbam
    non dabit, inpulsi tantum quae praemia belli                  330
    auferat et uestri rapta mercede laboris
    lauriferos nullo comitetur uolnere currus?
    uos despecta senes exhaustaque sanguine turba
    cernetis nostros iam plebs Romana triumphos.
    Caesaris an cursus uestrae sentire putatis                  335
    damnum posse fugae? ueluti, si cuncta minentur
    flumina quos miscent pelago subducere fontes,
    non magis ablatis umquam descenderit aequor,
    quam nunc crescit, aquis. an uos momenta putatis
    ulla dedisse mihi? numquam sic cura deorum                  340
    se premet, ut uestrae morti uestraeque saluti
    fata uacent: procerum motus haec cuncta secuntur;
    humanum paucis uiuit genus. orbis Hiberi
    horror et Arctoi nostro sub nomine miles
    Pompeio certe fugeres duce. fortis in armis                  345
    Caesareis Labienus erat: nunc transfuga uilis
    cum duce praelato terras atque aequora lustrat.
    nec melior mihi uestra fides, si bella nec hoste
    nec duce me geritis. quisquis mea signa relinquens
    non Pompeianis tradit sua partibus arma,                  350
    hic numquam uult esse meus. sunt ista profecto
    curae castra deis, qui me committere tantis
    non nisi mutato uoluerunt milite bellis.
    heu, quantum Fortuna umeris iam pondere fessis
    amolitur onus! sperantis omnia dextras                  355
    exarmare datur, quibus hic non sufficit orbis:
    iam certe mihi bella geram. discedite castris,
    tradite nostra uiris ignaui signa Quirites.
    at paucos, quibus haec rabies auctoribus arsit,
    non Caesar sed poena tenet. procumbite terra                  360
    infidumque caput feriendaque tendite colla.
    et tu, quo solo stabunt iam robore castra,
    tiro rudis, specta poenas et disce ferire,
    disce mori.' tremuit saeua sub uoce minantis
    uolgus iners, unumque caput tam magna iuuentus                  365
    priuatum factura timet, uelut ensibus ipsis
    imperet inuito moturus milite ferrum.
    ipse pauet ne tela sibi dextraeque negentur
    ad scelus hoc Caesar: uicit patientia saeui
    spem ducis, et iugulos, non tantum praestitit ensis.                  370
    nil magis adsuetas sceleri quam perdere mentis
    atque perire tenet. tam diri foederis ictu
    parta quies, poenaque redit placata iuuentus.
         Brundisium decumis iubet hanc attingere castris
    et cunctas reuocare rates quas auius Hydrus                  375
    antiquosque Taras secretaque litora Leucae,
    quas recipit Salpina palus et subdita Sipus
    montibus, Ausoniam qua torquens frugifer oram
    Delmatico Boreae Calabroque obnoxius Austro
    Apulus Hadriacas exit Garganus in undas.                  380
    ipse petit trepidam tutus sine milite Romam
    iam doctam seruire togae, populoque precanti
    scilicet indulgens summo dictator honori
    contigit et laetos fecit se consule fastos.
    namque omnis uoces, per quas iam tempore tanto                  385
    mentimur dominis, haec primum repperit aetas
    qua, sibi ne ferri ius ullum, Caesar, abesset,
    Ausonias uoluit gladiis miscere secures
    addidit et fasces aquilis et nomen inane
    imperii rapiens signauit tempora digna                  390
    maesta nota; nam quo melius Pharsalicus annus
    consule notus erit? fingit sollemnia Campus
    et non admissae dirimit suffragia plebis
    decantatque tribus et uana uersat in urna.
    nec caelum seruare licet: tonat augure surdo,                  395
    et laetae iurantur aues bubone sinistro.
    inde perit primum quondam ueneranda potestas
    iuris inops; tantum careat ne nomine tempus
    menstruus in fastos distinguit saecula consul.
    nec non Iliacae numen quod praesidet Albae,                  400
    haud meritum Latio sollemnia sacra subacto,
    uidit flammifera confectas nocte Latinas.
         inde rapit cursus et, quae piger Apulus arua
    deseruit rastris et inerti tradidit herbae,
    ocior et caeli flammis et tigride feta                  405
    transcurrit, curuique tenens Minoia tecta
    Brundisii clausas uentis brumalibus undas
    inuenit et pauidas hiberno sidere classes.
    turpe duci uisum rapiendi tempora belli
    in segnes exisse moras, portuque teneri                  410
    dum pateat tutum uel non felicibus aequor.
    expertis animos pelagi sic robore conplet:
    'fortius hiberni flatus caelumque fretumque,
    cum cepere, tenent, quam quos incumbere certos
    perfida nubiferi uetat inconstantia ueris.                  415
    nec maris anfractus lustrandaque litora nobis,
    sed recti fluctus soloque Aquilone secandi.
    hic utinam summi curuet carchesia mali
    incumbatque furens et Graia ad moenia perflet,
    ne Pompeiani Phaeacum e litore toto                  420
    languida iactatis conprendant carbasa remis.
    rumpite quae retinent felices uincula proras:
    iam dudum nubes et saeuas perdimus undas.'
         sidera prima poli Phoebo labente sub undas
    exierant et luna suas iam fecerat umbras,                  425
    cum pariter soluere rates, totosque rudentes
    laxauere sinus et flexo nauita cornu
    obliquat laeuo pede carbasa summaque pandens
    sipara uelorum perituras colligit auras.
    uix primum leuior propellere lintea uentus                  430
    incipit exiguumque tument, et reddita malo
    in mediam cecidere ratem, terraque relicta
    non ualet ipsa sequi puppes quae uexerat aura.
    aequora lenta iacent, alto torpore ligatae
    pigrius inmotis haesere paludibus undae.                  435
    sic stat iners Scythicas astringens Bosporos undas,
    cum glacie retinente fretum non inpulit Hister,
    inmensumque gelu tegitur mare; conprimit unda
    deprendit quascumque rates, nec peruia uelis
    aequora frangit eques, fluctuque latente sonantem                  440
    orbita migrantis scindit Maeotida Bessi.
    saeua quies pelagi, maestoque ignaua profundo
    stagna iacentis aquae; ueluti deserta regente
    aequora natura cessant, pontusque uetustas
    oblitus seruare uices non commeat aestu,                  445
    non horrore tremit, non solis imagine uibrat.
    casibus innumeris fixae patuere carinae.
    illinc infestae classes et inertia tonsis
    aequora moturae, grauis hinc languore profundi
    obsessis uentura fames. noua uota timori                  450
    sunt inuenta nouo, fluctus nimiasque precari
    uentorum uires, dum se torpentibus unda
    excutiat stagnis et sit mare. nubila nusquam
    undarumque minae; caelo languente fretoque
    naufragii spes omnis abit. sed nocte fugata                  455
    laesum nube dies iubar extulit imaque sensim
    concussit pelagi mouitque Ceraunia nautis.
    inde rapi coepere rates atque aequora classem
    curua sequi, quae iam uento fluctuque secundo
    lapsa Palaestinas uncis confixit harenas.                  460
         prima duces iunctis uidit consistere castris
    tellus, quam uolucer Genusus, quam mollior Hapsus
    circumeunt ripis. Hapso gestare carinas
    causa palus, leni quam fallens egerit unda;
    at Genusum nunc sole niues nunc imbre solutae                  465
    praecipitant. neuter longo se gurgite lassat,
    sed minimum terrae uicino litore nouit.
    hoc fortuna loco tantae duo nomina famae
    conposuit, miserique fuit spes inrita mundi
    posse duces parua campi statione diremptos                  470
    admotum damnare nefas; nam cernere uoltus
    et uoces audire datur, multosque per annos
    dilectus tibi, Magne, socer post pignora tanta,
    sanguinis infausti subolem mortemque nepotum,
    te nisi Niliaca propius non uidit harena.                  475
         Caesaris attonitam miscenda ad proelia mentem
    ferre moras scelerum partes iussere relictae.
    ductor erat cunctis audax Antonius armis
    iam tum ciuili meditatus Leucada bello.
    illum saepe minis Caesar precibusque morantem                  480
    euocat. 'o mundi tantorum causa laborum,
    quid superos et fata tenes? sunt cetera cursu
    acta meo, summam rapti per prospera belli
    te poscit fortuna manum. non rupta uadosis
    Syrtibus incerto Libye nos diuidit aestu.                  485
    numquid inexperto tua credimus arma profundo
    inque nouos traheris casus? ignaue, uenire
    te Caesar, non ire iubet. prior ipse per hostes
    percussi medios alieni iuris harenas:
    tu mea castra times? pereuntia tempora fati                  490
    conqueror, in uentos inpendo uota fretumque.
    ne retine dubium cupientis ire per aequor:
    si bene nota mihi est, ad Caesaris arma iuuentus
    naufragio uenisse uolet. iam uoce doloris
    utendum est: non ex aequo diuisimus orbem;                  495
    Epirum Caesarque tenet totusque senatus,
    Ausoniam tu solus habes.' his terque quaterque
    uocibus excitum postquam cessare uidebat,
    dum se desse deis ac non sibi numina credit,
    sponte per incautas audet temptare tenebras                  500
    quod iussi timuere fretum, temeraria prono
    expertus cessisse deo, fluctusque uerendos
    classibus exigua sperat superare carina.
         soluerat armorum fessas nox languida curas,
    parua quies miseris, in quorum pectora somno                  505
    dat uires fortuna minor; iam castra silebant,
    tertia iam uigiles commouerat hora secundos:
    Caesar sollicito per uasta silentia gressu
    uix famulis audenda parat, cunctisque relictis
    sola placet Fortuna comes. tentoria postquam                  510
    egressus uigilum somno cedentia membra
    transsiluit questus tacite, quod fallere posset,
    litora curua legit, primisque inuenit in undis
    rupibus exesis haerentem fune carinam.
    rectorem dominumque ratis secura tenebat                  515
    haud procul inde domus, non ullo robore fulta
    sed sterili iunco cannaque intexta palustri
    et latus inuersa nudum munita phaselo.
    haec Caesar bis terque manu quassantia tectum
    limina commouit. molli consurgit Amyclas                  520
    quem dabat alga toro. 'quisnam mea naufragus' inquit
    'tecta petit, aut quem nostrae fortuna coegit
    auxilium sperare casae?' sic fatus ab alto
    aggere iam tepidae sublato fune fauillae
    scintillam tenuem commotos pauit in ignes,                  525
    securus belli: praedam ciuilibus armis
    scit non esse casas. o uitae tuta facultas
    pauperis angustique lares! o munera nondum
    intellecta deum! quibus hoc contingere templis
    aut potuit muris, nullo trepidare tumultu                  530
    Caesarea pulsante manu? tum poste recluso
    dux ait 'expecta uotis maiora modestis
    spesque tuas laxa, iuuenis: si iussa secutus
    me uehis Hesperiam, non ultra cuncta carinae
    debebis manibusque <inportunamue fereris                  535
    pauperiem deflens> inopem duxisse senectam.                  535a
    ne cessa praebere deo tua fata uolenti
    angustos opibus subitis inplere penates.'
    sic fatur, quamquam plebeio tectus amictu,
    indocilis priuata loqui. tum pauper Amyclas
    'multa quidem prohibent nocturno credere ponto.                  540
    nam sol non rutilas deduxit in aequora nubes
    concordesque tulit radios: Noton altera Phoebi,
    altera pars Borean diducta luce uocabat.
    orbe quoque exhaustus medio languensque recessit
    spectantis oculos infirmo lumine passus.                  545
    lunaque non gracili surrexit lucida cornu
    aut orbis medii puros exesa recessus,
    nec duxit recto tenuata cacumina cornu,
    uentorumque notam rubuit; tum lurida pallens
    ora tulit uoltu sub nubem tristis ituro.                  550
    sed mihi nec motus nemorum nec litoris ictus
    nec placet incertus qui prouocat aequora delphin,
    aut siccum quod mergus amat, quodque ausa uolare
    ardea sublimis pinnae confisa natanti,
    quodque caput spargens undis, uelut occupet imbrem,                  555
    instabili gressu metitur litora cornix.
    sed, si magnarum poscunt discrimina rerum,
    haud dubitem praebere manus: uel litora tangam
    iussa, uel hoc potius pelagus flatusque negabunt.'
    haec fatur, soluensque ratem dat carbasa uentis;                  560
    ad quorum motus non solum lapsa per altum
    aera dispersos traxere cadentia sulcos
    sidera, sed summis etiam quae fixa tenentur
    astra polis sunt uisa quati. niger inficit horror
    terga maris, longo per multa uolumina tractu                  565
    aestuat unda minax, flatusque incerta futuri
    turbida testantur conceptos aequora uentos.
    tum rector trepidae fatur ratis 'aspice saeuum
    quanta paret pelagus: Zephyros intendat an Austros
    incertum est; puppem dubius ferit undique pontus.                  570
    nubibus et caelo Notus est; si murmura ponti
    consulimus, Cori ueniet mare. gurgite tanto
    nec ratis Hesperias tanget nec naufragus oras:
    desperare uiam et uetitos conuertere cursus
    sola salus. liceat uexata litora puppe                   575
    prendere, ne longe nimium sit proxima tellus.'
         fisus cuncta sibi cessura pericula Caesar
    'sperne minas' inquit 'pelagi uentoque furenti
    trade sinum. Italiam si caelo auctore recusas
    me pete. sola tibi causa est haec iusta timoris,                  580
    uectorem non nosse tuum, quem numina numquam
    destituunt, de quo male tunc fortuna meretur
    cum post uota uenit. medias perrumpe procellas
    tutela secure mea. caeli iste fretique,
    non puppis nostrae labor est: hanc Caesare pressam                  585
    a fluctu defendet onus. nec longa furori
    uentorum saeuo dabitur mora: proderit undis
    ista ratis. ne flecte manum, fuge proxima uelis
    litora; tum Calabro portu te crede potitum
    cum iam non poterit puppi nostraeque saluti                  590
    altera terra dari. quid tanta strage paretur
    ignoras: quaerit pelagi caelique tumultu
    quod praestet Fortuna mihi.' non plura locuto
    auolsit laceros percussa puppe rudentis
    turbo rapax fragilemque super uolitantia malum                  595
    uela tulit; sonuit uictis conpagibus alnus.
         inde ruunt toto concita pericula mundo.
    primus ab oceano caput exeris Atlanteo,
    Core, mouens aestus. iam te tollente furebat
    pontus et in scopulos totas erexerat undas:                  600
    occurrit gelidus Boreas pelagusque retundit,
    et dubium pendet, uento cui concidat, aequor.
    sed Scythici uicit rabies Aquilonis et undas
    torsit et abstrusas penitus uada fecit harenas.
    nec perfert pontum Boreas ad saxa, suumque                  605
    in fluctus Cori frangit mare, motaque possunt
    aequora subductis etiam concurrere uentis.
    non Euri cessasse minas, non imbribus atrum
    Aeolii iacuisse Notum sub carcere saxi
    crediderim; cunctos solita de parte ruentis                  610
    defendisse suas uiolento turbine terras,
    sic pelagus mansisse loco. nam priua procellis
    aequora rapta ferunt; Aegaeas transit in undas
    Tyrrhenum, sonat Ionio uagus Hadria ponto.
    a quotiens frustra pulsatos aequore montis                  615
    obruit ille dies! quam celsa cacumina pessum
    tellus uicta dedit! non ullo litore surgunt
    tam ualidi fluctus, alioque ex orbe uoluti
    a magno uenere mari, mundumque coercens
    monstriferos agit unda sinus. sic rector Olympi                  620
    cuspide fraterna lassatum in saecula fulmen
    adiuuit, regnoque accessit terra secundo,
    cum mare conuoluit gentes, cum litora Tethys
    noluit ulla pati caelo contenta teneri.
    tum quoque tanta maris moles creuisset in astra                  625
    ni superum rector pressisset nubibus undas.
    non caeli nox illa fuit: latet obsitus aer
    infernae pallore domus nimbisque grauatus
    deprimitur, fluctusque in nubibus accipit imbrem.
    lux etiam metuenda perit, nec fulgura currunt                  630
    clara, sed obscurum nimbosus dissilit aer.
    tum superum conuexa tremunt atque arduus axis
    intonuit motaque poli conpage laborant.
    extimuit natura chaos; rupisse uidentur
    concordes elementa moras rursusque redire                  635
    nox manes mixtura deis. spes una salutis,
    quod tanta mundi nondum periere ruina.
    quantum Leucadio placidus de uertice pontus
    despicitur, tantum nautae uidere trementes
    fluctibus e summis praeceps mare; cumque tumentes                  640
    rursus hiant undae uix eminet aequore malus.
    nubila tanguntur uelis et terra carina.
    nam pelagus, qua parte sedet, non celat harenas
    exhaustum in cumulos, omnisque in fluctibus unda est.
    artis opem uicere metus, nescitque magister                  645
    quam frangat, cui cedat aquae. discordia ponti
    succurrit miseris, fluctusque euertere puppem
    non ualet in fluctum: uictum latus unda repellens
    erigit, atque omni surgit ratis ardua uento.
    non humilem Sasona uadis [non litora curuae                  650
    Thessaliae saxosa pauent] oraeque malignos
    Ambraciae portus, scopulosa Ceraunia nautae
    summa timent. credit iam digna pericula Caesar
    fatis esse suis. 'quantusne euertere' dixit
    'me superis labor est, parua quem puppe sedentem                  655
    tam magno petiere mari! si gloria leti
    est pelago donata mei bellisque negamur,
    intrepidus quamcumque datis mihi, numina, mortem
    accipiam. licet ingentis abruperit actus
    festinata dies fatis, sat magna peregi.                  660
    Arctoas domui gentes, inimica subegi
    arma metu, uidit Magnum mihi Roma secundum,
    iussa plebe tuli fasces per bella negatos;
    nulla meis aberit titulis Romana potestas,
    nec sciet hoc quisquam nisi tu, quae sola meorum                  665
    conscia uotorum es, me, quamuis plenus honorum
    et dictator eam Stygias et consul ad umbras,
    priuatum, Fortuna, mori. mihi funere nullo
    est opus, o superi: lacerum retinete cadauer
    fluctibus in mediis, desint mihi busta rogusque,                  670
    dum metuar semper terraque expecter ab omni.'
    haec fatum decumus, dictu mirabile, fluctus
    inualida cum puppe leuat, nec rursus ab alto
    aggere deiecit pelagi sed pertulit unda
    scruposisque angusta uacant ubi litora saxis                  675
    inposuit terrae. pariter tot regna, tot urbes
    fortunamque suam tacta tellure recepit.
         sed non tam remeans Caesar iam luce propinqua
    quam tacita sua castra fuga comitesque fefellit.
    circumfusa duci fleuit gemituque suorum                  680
    et non ingratis incessit turba querellis.
    'quo te, dure, tulit uirtus temeraria, Caesar,
    aut quae nos uiles animas in fata relinquens
    inuitis spargenda dabas tua membra procellis?
    cum tot in hac anima populorum uita salusque                  685
    pendeat et tantus caput hoc sibi fecerit orbis,
    saeuitia est uoluisse mori. nullusne tuorum
    emeruit comitum fatis non posse superstes
    esse tuis? cum te raperet mare, corpora segnis
    nostra sopor tenuit. pudet, heu! tibi causa petendae                  690
    haec fuit Hesperiae, uisum est quod mittere quemquam
    tam saeuo crudele mari. sors ultima rerum
    in dubios casus et prona pericula morti
    praecipitare solet: mundi iam summa tenentem
    permisisse mari tantum! quid numina lassas?                  695
    sufficit ad fatum belli fauor iste laborque
    Fortunae, quod te nostris inpegit harenis?
    hine usus placuere deum, non rector ut orbis
    nec dominus rerum, sed felix naufragus esses?'
    talia iactantis discussa nocte serenus                  700
    oppressit cum sole dies, fessumque tumentis
    conposuit pelagus uentis patientibus undas.
         nec non Hesperii lassatum fluctibus aequor
    ut uidere duces, purumque insurgere caelo
    fracturum pelagus Borean, soluere carinas.                  705
    quas uentus doctaeque pari moderamine dextrae
    permixtas habuere diu, latumque per aequor,
    ut terrestre, coit consertis puppibus agmen.
    sed nox saeua modum uenti uelique tenorem
    eripuit nautis excussitque ordine puppes.                  710
    Strymona sic gelidum bruma pellente relinquunt
    poturae te, Nile, grues, primoque uolatu
    effingunt uarias casu monstrante figuras;
    mox, ubi percussit tensas Notus altior alas,
    confusos temere inmixtae glomerantur in orbes,                  715
    et turbata perit dispersis littera pinnis.
    cum primum redeunte die uiolentior aer
    puppibus incubuit Phoebeo concitus ortu,
    praetereunt frustra temptati litora Lissi
    Nymphaeumque tenent: nudas Aquilonibus undas                  720
    succedens Boreae iam portum fecerat Auster.
         undique conlatis in robur Caesaris armis
    summa uidens duri Magnus discrimina Martis
    iam castris instare suis seponere tutum
    coniugii decreuit onus Lesboque remota                  725
    te procul a saeui strepitu, Cornelia, belli
    occulere. heu, quantum mentes dominatur in aequas
    iusta Venus! dubium trepidumque ad proelia, Magne,
    te quoque fecit amor; quod nolles stare sub ictu
    fortunae quo mundus erat Romanaque fata,                  730
    coniunx sola fuit. mentem iam uerba paratam
    destituunt, blandaeque iuuat uentura trahentem
    indulgere morae et tempus subducere fatis.
    nocte sub extrema pulso torpore quietis
    dum fouet amplexu grauidum Cornelia curis                  735
    pectus et auersi petit oscula grata mariti,
    umentis mirata genas percussaque caeco
    uolnere non audet flentem deprendere Magnum.
    ille gemens 'non nunc uita mihi dulcior,' inquit
    'cum taedet uitae, laeto sed tempore, coniunx,                  740
    uenit maesta dies et quam nimiumque parumque
    distulimus; iam totus adest in proelia Caesar.
    cedendum est bellis, quorum tibi tuta latebra
    Lesbos erit. desiste preces temptare: negaui
    iam mihi. non longos a me patiere recessus;                  745
    praecipites aderunt casus: properante ruina
    summa cadunt. satis est audisse pericula Magni;
    meque tuus decepit amor, ciuilia bella
    si spectare potes. nam me iam Marte parato
    securos cepisse pudet cum coniuge somnos,                  750
    eque tuo, quatiunt miserum cum classica mundum,
    surrexisse sinu. uereor ciuilibus armis
    Pompeium nullo tristem committere damno.
    tutior interea populis et tutior omni
    rege late, positamque procul fortuna mariti                  755
    non tota te mole premat. si numina nostras
    inpulerint acies, maneat pars optima Magni,
    sitque mihi, si fata prement uictorque cruentus,
    quo fugisse uelim.' uix tantum infirma dolorem
    cepit, et attonito cesserunt pectore sensus.                  760
    tandem uox maestas potuit proferre querellas.
    'nil mihi de fatis thalami superisque relictum est,
    Magne, queri: nostros non rumpit funus amores
    nec diri fax summa rogi, sed sorte frequenti
    plebeiaque nimis careo dimissa marito.                   765
    hostis ad aduentum rumpamus foedera taedae,
    placemus socerum. sic est tibi cognita, Magne,
    nostra fides? credisne aliquid mihi tutius esse
    quam tibi? non olim casu pendemus ab uno?
    fulminibus me, saeue, iubes tantaeque ruinae                  770
    absentem praestare caput? secura uidetur
    sors tibi, cum facias etiamnunc uota, perisse?
    ut nolim seruire malis sed morte parata
    te sequar ad manes, feriat dum maesta remotas
    fama procul terras, uiuam tibi nempe superstes.                  775
    adde quod adsuescis fatis tantumque dolorem,
    crudelis, me ferre doces. ignosce fatenti,
    posse pati timeo. quod si sunt uota, deisque
    audior, euentus rerum sciet ultima coniunx.
    sollicitam rupes iam te uictore tenebunt,                  780
    et puppem quae fata feret tam laeta timebo.
    nec soluent audita metus mihi prospera belli,
    cum uacuis proiecta locis a Caesare possim
    uel fugiente capi. notescent litora clari
    nominis exilio, positaque ibi coniuge Magni                  785
    quis Mytilenaeas poterit nescire latebras?
    hoc precor extremum: si nil tibi uicta relinquent
    tutius arma fuga, cum te commiseris undis,
    quolibet infaustam potius deflecte carinam:
    litoribus quaerere meis.' sic fata relictis                  790
    exiluit stratis amens tormentaque nulla
    uult differre mora. non maesti pectora Magni
    sustinet amplexu dulci, non colla tenere,
    extremusque perit tam longi fructus amoris,
    praecipitantque suos luctus, neuterque recedens                  795
    sustinuit dixisse uale, uitamque per omnem
    nulla fuit tam maesta dies; nam cetera damna
    durata iam mente malis firmaque tulerunt.
         labitur infelix manibusque excepta suorum
    fertur ad aequoreas, ac se prosternit, harenas,                  800
    litoraque ipsa tenet, tandemque inlata carinaest.
    non sic infelix patriam portusque reliquit
    Hesperios, saeui premerent cum Caesaris arma.
    fida comes Magni uadit duce sola relicto
    Pompeiumque fugit. quae nox tibi proxima uenit,                  805
    insomnis; uiduo tum primum frigida lecto
    atque insueta quies uni, nudumque marito
    non haerente latus. somno quam saepe grauata
    deceptis uacuum manibus conplexa cubile est
    atque oblita fugae quaesiuit nocte maritum!                  810
    nam quamuis flamma tacitas urente medullas
    non iuuat in toto corpus iactae cubili:
    seruatur pars illa tori. caruisse timebat
    Pompeio; sed non superi tam laeta parabant:
    instabat miserae, Magnum quae redderet, hora. 815

                   µ06

 LIBER SEXTVS

    Postquam castra duces pugnae iam mente propinquis
    inposuere iugis admotaque comminus arma
    parque suum uidere dei, capere omnia Caesar
    moenia Graiorum spernit Martemque secundum
    iam nisi de genero fatis debere recusat.                  5
    funestam mundo uotis petit omnibus horam
    in casum quae cuncta ferat; placet alea fati
    alterutrum mersura caput. ter collibus omnis
    explicuit turmas et signa minantia pugnam
    testatus numquam Latiae se desse ruinae.                  10
    ut uidet ad nullos exciri posse tumultus
    in pugnam generum sed clauso fidere uallo,
    signa mouet tectusque uia dumosa per arua
    Dyrrachii praeceps rapiendas tendit ad arcis.
    hoc iter aequoreo praecepit limite Magnus,                  15
    quemque uocat collem Taulantius incola Petram
    insedit castris Ephyraeaque moenia seruat
    defendens tutam uel solis turribus urbem.
    non opus hanc ueterum nec moles structa tuetur
    humanusque labor facilis, licet ardua tollat,                  20
    cedere uel bellis uel cuncta mouentibus annis,
    sed munimen habet nullo quassabile ferro
    naturam sedemque loci; nam clausa profundo
    undique praecipiti scopulisque uomentibus aequor
    exiguo debet, quod non est insula, colli.                  25
    terribiles ratibus sustentant moenia cautes,
    Ioniumque furens, rapido cum tollitur Austro,
    templa domosque quatit, spumatque in culmina pontus.
         hic auidam belli rapuit spes inproba mentem
    Caesaris, ut uastis diffusum collibus hostem                  30
    cingeret ignarum ducto procul aggere ualli.
    metatur terras oculis, nec caespite tantum
    contentus fragili subitos attollere muros
    ingentis cautes auolsaque saxa metallis
    Graiorumque domos direptaque moenia transfert.                  35
    extruitur quod non aries inpellere saeuus,
    quod non ulla queat uiolenti machina belli.
    franguntur montes, planumque per ardua Caesar
    ducit opus; pandit fossas turritaque summis
    disponit castella iugis magnoque recessu                  40
    amplexus fines saltus nemorosaque tesqua
    et siluas uastaque feras indagine claudit.
    non desunt campi, non desunt pabula Magno,
    castraque Caesareo circumdatus aggere mutat:
    flumina tot cursus illic exorta fatigant,                  45
    illic mersa suos; operumque ut summa reuisat
    defessus Caesar mediis intermanet agris.
         nunc uetus Iliacos attollat fabula muros
    ascribatque deis; fragili circumdata testa
    moenia mirentur refugi Babylonia Parthi.                  50
    en, quantum Tigris, quantum celer ambit Orontes,
    Assyriis quantum populis telluris Eoae
    sufficit in regnum, subitum bellique tumultu
    raptum clausit opus. tanti periere labores.
    tot potuere manus aut iungere Seston Abydo                  55
    ingestoque solo Phrixeum elidere pontum,
    aut Pelopis latis Ephyren abrumpere regnis
    et ratibus longae flexus donare Maleae,
    aut aliquem mundi, quamuis natura negasset,
    in melius mutare locum. coit area belli:                  60
    hic alitur sanguis terras fluxurus in omnis,
    hic et Thessalicae clades Libycaeque tenentur;
    aestuat angusta rabies ciuilis harena.
         prima quidem surgens operum structura fefellit
    Pompeium, ueluti mediae qui tutus in aruis                  65
    Sicaniae rabidum nescit latrare Pelorum,
    aut, uaga cum Tethys Rutupinaque litora feruent,
    unda Caledonios fallit turbata Britannos.
    ut primum uasto saeptas uidet aggere terras,
    ipse quoque a tuta deducens agmina Petra                  70
    diuersis spargit tumulis, ut Caesaris arma
    laxet et effuso claudentem milite tendat;
    ac tantum saepti uallo sibi uindicat agri,
    parua Mycenaeae quantum sacrata Dianae
    distat ab excelsa nemoralis Aricia Roma,                  75
    quoque modo terrae praelapsus moenia Thybris
    in mare descendit, si nusquam torqueat amnem.
    classica nulla sonant iniussaque tela uagantur
    et fit saepe nefas iaculum temptante lacerto.
    maior cura duces miscendis abstrahit armis:                  80
    Pompeium exhaustae praebenda ad gramina terrae,
    quae currens obtriuit eques gradibusque citatis
    ungula frondentem discussit cornea campum.
    belliger attonsis sonipes defessus in aruis,
    aduectos cum plena ferant praesepia culmos,                  85
    ore nouas poscens moribundus labitur herbas
    et tremulo medios abrumpit poplite gyros.
    corpora dum soluit tabes et digerit artus,
    traxit iners caelum fluuidae contagia pestis
    obscuram in nubem. tali spiramine Nesis                  90
    emittit Stygium nebulosis aera saxis
    antraque letiferi rabiem Typhonis anhelant.
    inde labant populi, caeloque paratior unda
    omne pati uirus durauit uiscera caeno.
    iam riget arta cutis distentaque lumina rumpit,                  95
    igneaque in uoltus et sacro feruida morbo
    pestis abit, fessumque caput se ferre recusat.
    iam magis atque magis praeceps agit omnia fatum,
    nec medii dirimunt morbi uitamque necemque,
    sed languor cum morte uenit; turbaque cadentum                  100
    aucta lues, dum mixta iacent incondita uiuis
    corpora; nam miseros ultra tentoria ciues
    spargere funus erat. tamen hos minuere labores
    a tergo pelagus pulsusque Aquilonibus aer
    litoraque et plenae peregrina messe carinae.                  105
    at liber terrae spatiosis collibus hostis
    aere non pigro nec inertibus angitur undis,
    sed patitur saeuam, ueluti circumdatus arta
    opsidione, famem. nondum turgentibus altam
    in segetem culmis cernit miserabile uolgus                  110
    in pecudum cecidisse cibos et carpere dumos
    et foliis spoliare nemus letumque minantis
    uellere ab ignotis dubias radicibus herbas.
    quae mollire queunt flamma, quae frangere morsu,
    quaeque per abrasas utero demittere fauces,                  115
    plurimaque humanis ante hoc incognita mensis
    diripiens miles saturum tamen obsidet hostem.
         ut primum libuit ruptis euadere claustris
    Pompeio cunctasque sibi permittere terras,
    non obscura petit latebrosae tempora noctis,                  120
    et raptum furto soceri cessantibus armis
    dedignatur iter: latis exire ruinis
    quaerit, et inpulso turres confringere uallo,
    perque omnis gladios et qua uia caede paranda est.
    opportuna tamen ualli pars uisa propinqui,                  125
    qua Minici castella uacant, et confraga densis
    arboribus dumeta tegunt. hic puluere nullo
    proditus agmen agit subitusque in moenia uenit.
    tot simul e campis Latiae fulsere uolucres,
    tot cecinere tubae. nequid uictoria ferro                  130
    deberet, pauor attonitos confecerat hostes.
    quod solum ualuit uirtus, iacuere perempti
    debuerant quo stare loco. qui uolnera ferrent
    iam derant, et nimbus agens tot tela peribat.
    tum piceos uoluunt inmissae lampades ignes,                  135
    tum quassae nutant turres lapsumque minantur,
    roboris inpacti crebros gemit agger ad ictus.
    iam Pompeianae celsi super ardua ualli
    exierant aquilae, iam mundi iura patebant:
    quem non mille simul turmis nec Caesare toto                  140
    auferret Fortuna locum uictoribus unus
    eripuit uetuitque capi, seque arma tenente
    ac nondum strato Magnum uicisse negauit.
    Scaeua uiro nomen: castrorum in plebe merebat
    ante feras Rhodani gentes; ibi sanguine multo                  145
    promotus Latiam longo gerit ordine uitem,
    pronus ad omne nefas et qui nesciret in armis
    quam magnum uirtus crimen ciuilibus esset.
    hic ubi quaerentis socios iam Marte relicto
    tuta fugae cernit, 'quo uos pauor' inquit 'adegit                  150
    inpius et cunctis ignotus Caesaris armis?
    terga datis morti? cumulo uos desse uirorum                  153
    non pudet et bustis interque cadauera quaeri?
    non ira saltem, iuuenes, pietate remota
    stabitis? e cunctis, per quos erumperet hostis,
    nos sumus electi. non paruo sanguine Magni
    iste dies ierit. peterem felicior umbras
    Caesaris in uoltu: testem hunc fortuna negauit:
    Pompeio laudante cadam. confringite tela                  160
    pectoris inpulsu iugulisque retundite ferrum.
    iam longinqua petit puluis sonitusque ruinae,
    securasque fragor concussit Caesaris aures.
    uincimus, o socii: ueniet qui uindicet arces
    dum morimur.' mouit tantum uox illa furorem,                  165
    quantum non primo succendunt classica cantu,
    mirantesque uirum atque auidi spectare secuntur
    scituri iuuenes, numero deprensa locoque
    an plus quam mortem uirtus daret. ille ruenti
    aggere consistit, primumque cadauera plenis                  170
    turribus euoluit subeuntisque obruit hostis
    corporibus, totaeque uiro dant tela ruinae,
    roboraque et moles hosti seque ipse minatur.
    nunc sude nunc duro contraria pectora conto
    detrudit muris, et ualli summa tenentis                  175
    amputat ense manus; caput obterit ossaque saxo
    ac male defensum fragili conpage cerebrum
    dissipat; alterius flamma crinesque genasque
    succendit, strident oculis ardentibus ignes.
         ut primum cumulo crescente cadauera murum                  180
    admouere solo, non segnior extulit illum
    saltus et in medias iecit super arma cateruas,
    quam per summa rapit celerem uenabula pardum.
    tunc densos inter cuneos conpressus et omni
    uallatus bello uincit, quem respicit, hostem.                  185
    iamque hebes et crasso non asper sanguine mucro
    [percussum Scaeuae frangit, non uolnerat, hostem;]
    perdidit ensis opus, frangit sine uolnere membra.
    illum tota premit moles, illum omnia tela,
    nulla fuit non certa manus, non lancea felix;                  190
    parque nouum Fortuna uidet concurrere, bellum
    atque uirum. fortis crebris sonat ictibus umbo,
    et galeae fragmenta cauae conpressa perurunt
    tempora, nec quicquam nudis uitalibus obstat
    iam praeter stantis in summis ossibus hastas.                  195
         quid nunc, uaesani, iaculis leuibusue sagittis
    perditis haesuros numquam uitalibus ictus?
    hunc aut tortilibus uibrata falarica neruis
    obruat aut uasti muralia pondera saxi,
    hunc aries ferro ballistaque limine portae                   200
    promoueat. stat non fragilis pro Caesare murus
    Pompeiumque tenet. iam pectora non tegit armis,
    ac ueritus credi clipeo laeuaque uacasse
    aut culpa uixisse sua tot uolnera belli
    solus obit densamque ferens in pectore siluam                  205
    iam gradibus fessis, in quem cadat, eligit hostem.
    [par pelagi monstris Libycae sic belua terrae]
    sic Libycus densis elephans oppressus ab armis
    omne repercussum squalenti missile tergo
    frangit et haerentis mota cute discutit hastas:                  210
    uiscera tuta latent penitus, citraque cruorem
    confixae stant tela ferae: tot facta sagittis,
    tot iaculis unam non explent uolnera mortem.
    Dictaea procul, ecce, manu Gortynis harundo
    tenditur in Scaeuam, quae uoto certior omni                  215
    in caput atque oculi laeuom descendit in orbem.
    ille moras ferri neruorum et uincula rumpit
    adfixam uellens oculo pendente sagittam
    intrepidus, telumque suo cum lumine calcat.
    Pannonis haud aliter post ictum saeuior ursa,                  220
    cum iaculum parua Libys ammentauit habena,
    se rotat in uolnus telumque irata receptum
    inpetit et secum fugientem circumit hastam.
    perdiderat uoltum rabies, stetit imbre cruento
    informis facies. laetus fragor aethera pulsat                  225
    uictorum: maiora uiris e sanguine paruo
    gaudia non faceret conspectum in Caesare uolnus.
    ille tegens alta suppressum mente furorem,
    mitis et a uoltu penitus uirtute remota,
    'parcite', ait 'ciues; procul hinc auertite ferrum.                  230
    conlatura meae nil sunt iam uolnera morti:
    non eget ingestis sed uolsis pectore telis.
    tollite et in Magni uiuentem ponite castris.
    hoc uestro praestate duci: sit Scaeua relicti
    Caesaris exemplum potius quam mortis honestae.'                  235
    credidit infelix simulatis uocibus Aulus
    nec uidit recto gladium mucrone tenentem,
    membraque captiui pariter laturus et arma
    fulmineum mediis excepit faucibus ensem.
    incaluit uirtus, atque una caede refectus                  240
    'soluat' ait 'poenas, Scaeuam quicumque subactum
    sperauit. pacem gladio si quaerit ab isto
    Magnus, adorato summittat Caesare signa.
    an similem uestri segnemque ad fata putatis?
    Pompei uobis minor est causaeque senatus                  245
    quam mihi mortis amor.' simul haec effatur, et altus
    Caesareas puluis testatur adesse cohortes.
    dedecus hic belli Magno crimenque remisit,
    ne solum totae fugerent, te Scaeua, cateruae.
    subducto qui Marte ruis; nam sanguine fuso                  250
    uires pugna dabat. labentem turba suorum
    excipit atque umeris defectum inponere gaudet;
    ac uelut inclusum perfosso in pectore numen
    et uiuam magnae speciem Virtutis adorant;
    telaque confixis certant euellere membris,                  255
    exornantque deos ac nudum pectore Martem
    armis, Scaeua, tuis: felix hoc nomine famae,
    si tibi durus Hiber aut si tibi terga dedisset
    Cantaber exiguis aut longis Teutonus armis.
    non tu bellorum spoliis ornare Tonantis                  260
    templa potes, non tu laetis ululare triumphis.
    infelix, quanta dominum uirtute parasti!
         nec magis hac Magnus castrorum parte repulsus
    intra claustra piger dilato Marte quieuit,
    quam mare lassatur, cum se tollentibus Euris                  265
    frangentem fluctus scopulum ferit aut latus alti
    montis adest seramque sibi parat unda ruinam.
    hinc uicina petens placido castella profundo
    incursu gemini Martis rapit, armaque late
    spargit et effuso laxat tentoria campo,                  270
    mutandaeque iuuat permissa licentia terrae.
    sic pleno Padus ore tumens super aggere tutas
    excurrit ripas et totos concutit agros;
    succubuit siqua tellus cumuloque furentem
    undarum non passa ruit, tum flumine toto                  275
    transit et ignotos operit sibi gurgite campos:
    illos terra fugit dominos, his rura colonis
    accedunt donante Pado. uix proelia Caesar
    senserat, elatus specula quae prodidit ignis:
    inuenit inpulsos presso iam puluere muros,                  280
    frigidaque, ut ueteris, deprendit signa ruinae.
    accendit pax ipsa loci, mouitque furorem
    Pompeiana quies et uicto Caesare somnus.
    ire uel in clades properat dum gaudia turbet.
    Torquato ruit inde minax, qui Caesaris arma                  285
    segnius haud uidit, quam malo nauta tremente
    omnia subducit Circaeae uela procellae;
    agminaque interius muro breuiore recepit,
    densius ut parua disponeret arma corona.
    transierat primi Caesar munimina ualli,                  290
    cum super e totis immisit collibus arma
    effuditque acies obsaeptum Magnus in hostem.
    non sic Hennaeis habitans in uallibus horret
    Enceladum spirante Noto, cum tota cauernas
    egerit et torrens in campos defluit Aetna,                  295
    Caesaris ut miles glomerato puluere uictus
    ante aciem caeci trepidus sub nube timoris
    hostibus occurrit fugiens inque ipsa pauendo
    fata ruit. totus mitti ciuilibus armis
    usque uel in pacem potuit cruor: ipse furentis                  300
    dux tenuit gladios. felix ac libera regum,
    Roma, fores iurisque tui, uicisset in illo
    si tibi Sulla loco. dolet, heu, semperque dolebit
    quod scelerum, Caesar, prodest tibi summa tuorum,
    cum genero pugnasse pio. pro tristia fata!                  305
    non Vticae Libye clades, Hispania Mundae
    flesset et infando pollutus sanguine Nilus
    nobilius Phario gestasset rege cadauer,
    nec Iuba Marmaricas nudus pressisset harenas
    Poenorumque umbras placasset sanguine fuso                  310
    Scipio, nec sancto caruisset uita Catone.
    ultimus esse dies potuit tibi Roma malorum,
    exire e mediis potuit Pharsalia fatis.
         deserit auerso possessam numine sedem
    Caesar et Emathias lacero petit agmine terras.                   315
    arma secuturum soceri, quacumque fugasset,
    temptauere suo comites deuertere Magnum
    hortatu, patrias sedes atque hoste carentem
    Ausoniam peteret. 'numquam me Caesaris' inquit
    'exemplo reddam patriae, numquamque uidebit                  320
    me nisi dimisso redeuntem milite Roma.
    Hesperiam potui motu surgente tenere,
    si uellem patriis aciem committere templis
    ac medio pugnare foro. dum bella relegem,
    extremum Scythici transcendam frigoris orbem                  325
    ardentisque plagas. uictor tibi, Roma, quietem
    eripiam, qui, ne premerent te proelia, fugi?
    a potius, nequid bello patiaris in isto,
    te Caesar putet esse suam.' sic fatus in ortus
    Phoebeos condixit iter, terraeque secutus                  330
    deuia, qua uastos aperit Candauia saltus,
    contigit Emathiam, bello quam fata parabant.
         Thessaliam, qua parte diem brumalibus horis
    attollit Titan, rupes Ossaea coercet;
    cum per summa poli Phoebum trahit altior aestas,                  335
    Pelion opponit radiis nascentibus umbras;
    at medios ignes caeli rapidique Leonis
    solstitiale caput nemorosus summouet Othrys.
    excipit aduersos Zephyros et Iapyga Pindus
    et maturato praecidit uespere lucem;                  340
    nec metuens imi Borean habitator Olympi
    lucentem totis ignorat noctibus Arcton.
    hos inter montis media qui ualle premuntur,
    perpetuis quondam latuere paludibus agri,
    flumina dum campi retinent nec peruia Tempe                  345
    dant aditus pelagi, stagnumque inplentibus unum
    crescere cursus erat. postquam discessit Olympo
    Herculea grauis Ossa manu subitaeque ruinam
    sensit aquae Nereus, melius mansura sub undis
    Emathis aequorei regnum Pharsalos Achillis                  350
    eminet et, prima Rhoeteia litora pinu
    quae tetigit, Phylace Pteleosque et Dorion ira
    flebile Pieridum; Trachin pretioque nefandae
    lampados Herculeis fortis Meliboea pharetris
    atque olim Larisa potens; ubi nobile quondam                  355
    nunc super Argos arant, ueteres ubi fabula Thebas
    monstrat Echionias, ubi quondam Pentheos exul
    colla caputque ferens supremo tradidit igni
    questa quod hoc solum nato rapuisset Agaue.
    ergo abrupta palus multos discessit in amnes.                  360
    purus in occasus, parui sed gurgitis, Aeas
    Ionio fluit inde mari, nec fortior undis
    labitur auectae pater Isidis, et tuus, Oeneu,
    paene gener crassis oblimat Echinadas undis,
    et Meleagream maculatus sanguine Nessi                  365
    Euhenos Calydona secat. ferit amne citato
    Maliacas Spercheos aquas, et flumine puro
    inrigat Amphrysos famulantis pascua Phoebi.
    accipit Asopos cursus Phoenixque Melasque                  374
    quique nec umentis nebulas nec rore madentem                  369
    aera nec tenues uentos suspirat Anauros,
    et quisquis pelago per se non cognitus amnis
    Peneo donauit aquas: it gurgite rapto
    Apidanos numquamque celer nisi mixtus Enipeus;
    solus, in alterius nomen cum uenerit undae,                  375
    defendit Titaresos aquas lapsusque superne
    gurgite Penei pro siccis utitur aruis.
    hunc fama est Stygiis manare paludibus amnem
    et capitis memorem fluuii contagia uilis
    nolle pati superumque sibi seruare timorem.                  380
         ut primum emissis patuerunt amnibus arua,
    pinguis Bebrycio discessit uomere sulcus;
    mox Lelegum dextra pressum descendit aratrum,
    Aeolidae Dolopesque solum fregere coloni
    et Magnetes equis, Minyae gens cognita remis.                  385
    illic semiferos Ixionidas Centauros
    feta Pelethroniis nubes effudit in antris:
    aspera te Pholoes frangentem, Monyche, saxa,
    teque sub Oetaeo torquentem uertice uolsas,
    Rhoece ferox, quas uix Boreas inuerteret ornos,                  390
    hospes et Alcidae magni Phole, teque, per amnem
    inprobe Lernaeas uector passure sagittas,
    teque, senex Chiron, gelido qui sidere fulgens
    inpetis Haemonio maiorem Scorpion arcu.
         hac tellure feri micuerunt semina Martis.                   395
    primus ab aequorea percussis cuspide saxis
    Thessalicus sonipes, bellis feralibus omen,
    exiluit, primus chalybem frenosque momordit
    spumauitque nouis Lapithae domitoris habenis.
    prima fretum scindens Pagasaeo litore pinus                  400
    terrenum ignotas hominem proiecit in undas.
    primus Thessalicae rector telluris Ionos
    in formam calidae percussit pondera massae
    fudit et argentum flammis aurumque moneta
    fregit et inmensis coxit fornacibus aera.                  405
    illic, quod populos scelerata inpegit in arma,
    diuitias numerare datum est. hinc maxima serpens
    descendit Python Cirrhaeaque fluxit in arua,
    unde et Thessalicae ueniunt ad Pythia laurus.
    inpius hinc prolem superis inmisit Aloeus,                  410
    inseruit celsis prope se cum Pelion astris
    sideribusque uias incurrens abstulit Ossa.
         hac ubi damnata fatis tellure locarunt
    castra duces, cunctos belli praesaga futuri
    mens agitat, summique grauem discriminis horam                  415
    aduentare palam est, propius iam fata moueri.
    degeneres trepidant animi peioraque uersant;
    ad dubios pauci praesumpto robore casus
    spemque metumque ferunt. turbae sed mixtus inerti
    Sextus erat, Magno proles indigna parente,                  420
    cui mox Scyllaeis exul grassatus in undis
    polluit aequoreos Siculus pirata triumphos.
    qui stimulante metu fati praenoscere cursus,
    inpatiensque morae uenturisque omnibus aeger,
    non tripodas Deli, non Pythia consulit antra,                  425
    nec quaesisse libet primis quid frugibus altrix
    aere Iouis Dodona sonet, quis noscere fibra
    fata queat, quis prodat aues, quis fulgura caeli
    seruet et Assyria scrutetur sidera cura,
    aut siquid tacitum sed fas erat. ille supernis                  430
    detestanda deis saeuorum arcana magorum
    nouerat et tristis sacris feralibus aras,
    umbrarum Ditisque fidem, miseroque liquebat
    scire parum superos. uanum saeuumque furorem
    adiuuat ipse locus uicinaque moenia castris                  435
    Haemonidum, ficti quas nulla licentia monstri
    transierit, quarum quidquid non creditur ars est.
    Thessala quin etiam tellus herbasque nocentes
    rupibus ingenuit sensuraque saxa canentes
    arcanum ferale magos. ibi plurima surgunt                  440
    uim factura deis, et terris hospita Colchis
    legit in Haemoniis quas non aduexerat herbas.
    inpia tot populis, tot surdas gentibus aures
    caelicolum dirae conuertunt carmina gentis.
    una per aetherios exit uox illa recessus                  445
    uerbaque ad inuitum perfert cogentia numen,
    quod non cura poli caelique uolubilis umquam
    auocat. infandum tetigit cum sidera murmur,
    tum, Babylon Persea licet secretaque Memphis
    omne uetustorum soluat penetrale magorum,                  450
    abducet superos alienis Thessalis aris.
    carmine Thessalidum dura in praecordia fluxit
    non fatis adductus amor, flammisque seueri
    inlicitis arsere senes. nec noxia tantum
    pocula proficiunt aut cum turgentia suco                  455
    frontis amaturae subducunt pignora fetae:
    mens hausti nulla sanie polluta ueneni
    excantata perit. quos non concordia mixti
    alligat ulla tori blandaeque potentia formae
    traxerunt torti magica uertigine fili.                  460
    cessauere uices rerum, dilataque longa
    haesit nocte dies. legi non paruit aether,
    torpuit et praeceps audito carmine mundus,
    axibus et rapidis inpulsos Iuppiter urguens
    miratur non ire polos. nunc omnia conplent                  465
    imbribus et calido praeducunt nubila Phoebo,
    et tonat ignaro caelum Ioue: uocibus isdem
    umentis late nebulas nimbosque solutis
    excussere comis. uentis cessantibus aequor
    intumuit, rursus uetitum sentire procellas                  470
    conticuit turbante Noto; puppemque ferentes
    in uentum tumuere sinus. de rupe pependit
    abscisa fixus torrens, amnisque cucurrit
    non qua pronus erat. Nilum non extulit aestas,
    Maeander derexit aquas, Rhodanumque morantem                  475
    praecipitauit Arar. summisso uertice montes
    explicuere iugum, nubes suspexit Olympus,
    solibus et nullis Scythicae, cum bruma rigeret,
    dimaduere niues. inpulsam sidere Tethyn
    reppulit Haemonium defenso litore carmen.                  480
    terra quoque inmoti concussit ponderis axes,
    et medium uergens titubauit nisus in orbem.
    tantae molis onus percussum uoce recessit
    perspectumque dedit circum labentis Olympi.
    omne potens animal leti genitumque nocere                  485
    et pauet Haemonias et mortibus instruit artes.
    has auidae tigres et nobilis ira leonum
    ore fouent blando; gelidos his explicat orbes
    inque pruinoso coluber distenditur aruo;
    uiperei coeunt abrupto corpore nodi,                  490
    humanoque cadit serpens adflata ueneno.
    quis labor hic superis cantus herbasque sequendi
    spernendique timor? cuius commercia pacti
    obstrictos habuere deos? parere necesse est,
    an iuuat? ignota tantum pietate merentur,                  495
    an tacitis ualuere minis? hoc iuris in omnis
    est illis superos, an habent haec carmina certum
    imperiosa deum, qui mundum cogere quidquid
    cogitur ipse potest? illis et sidera primum
    praecipiti deducta polo, Phoebeque serena                  500
    non aliter diris uerborum obsessa uenenis
    palluit et nigris terrenisque ignibus arsit,
    quam si fraterna prohiberet imagine tellus
    insereretque suas flammis caelestibus umbras;
    et patitur tantos cantu depressa labores                  505
    donec suppositas propior despumet in herbas.
         hos scelerum ritus, haec dirae crimina gentis
    effera damnarat nimiae pietatis Erictho
    inque nouos ritus pollutam duxerat artem.
    illi namque nefas urbis summittere tecto                  510
    aut laribus ferale caput, desertaque busta
    incolit et tumulos expulsis obtinet umbris
    grata deis Erebi. coetus audire silentum,
    nosse domos Stygias arcanaque Ditis operti
    non superi, non uita uetat. tenet ora profanae                  515
    foeda situ macies, caeloque ignota sereno
    terribilis Stygio facies pallore grauatur
    inpexis onerata comis: si nimbus et atrae
    sidera subducunt nubes, tunc Thessala nudis
    egreditur bustis nocturnaque fulmina captat.                  520
    semina fecundae segetis calcata perussit
    et non letiferas spirando perdidit auras.
    nec superos orat nec cantu supplice numen
    auxiliare uocat nec fibras illa litantis
    nouit: funereas aris inponere flammas                  525
    gaudet et accenso rapuit quae tura sepulchro.
    omne nefas superi prima iam uoce precantis
    concedunt carmenque timent audire secundum.
    uiuentis animas et adhuc sua membra regentis
    infodit busto, fatis debentibus annos                  530
    mors inuita subit; peruersa funera pompa
    rettulit a tumulis, fugere cadauera letum.
    fumantis iuuenum cineres ardentiaque ossa
    e mediis rapit illa rogis ipsamque parentes
    quam tenuere facem, nigroque uolantia fumo                  535
    feralis fragmenta tori uestesque fluentis
    colligit in cineres et olentis membra fauillas.
    ast, ubi seruantur saxis, quibus intimus umor
    ducitur, et tracta durescunt tabe medullae
    corpora, tunc omnis auide desaeuit in artus                   540
    inmergitque manus oculis gaudetque gelatos
    effodisse orbes et siccae pallida rodit
    excrementa manus. laqueum nodosque nocentis
    ore suo rupit, pendentia corpora carpsit
    abrasitque cruces percussaque uiscera nimbis                  545
    uolsit et incoctas admisso sole medullas.
    insertum manibus chalybem nigramque per artus
    stintis tabi saniem uirusque coactum
    sustulit et neruo morsus retinente pependit.
    et, quodcumque iacet nuda tellure cadauer,                  550
    ante feras uolucresque sedet; nec carpere membra
    uolt ferro manibusque suis, morsusque luporum
    expectat siccis raptura e faucibus artus.
    nec cessant a caede manus, si sanguine uiuo
    est opus, erumpat iugulo qui primus aperto,                  555
    [nec refugit caedes, uiuum si sacra cruorem]
    extaque funereae poscunt trepidantia mensae.
    uolnere sic uentris, non qua natura uocabat,
    extrahitur partus calidis ponendus in aris;
    et quotiens saeuis opus est ac fortibus umbris                  560
    ipsa facit manes. hominum mors omnis in usu est.
    illa genae florem primaeuo corpore uolsit,
    illa comam laeua morienti abscidit ephebo.
    saepe etiam caris cognato in funere dira
    Thessalis incubuit membris atque oscula figens                  565
    truncauitque caput conpressaque dentibus ora
    laxauit siccoque haerentem gutture linguam
    praemordens gelidis infudit murmura labris
    arcanumque nefas Stygias mandauit ad umbras.
         hanc ut fama loci Pompeio prodidit, alta                  570
    nocte poli, Titan medium quo tempore ducit
    sub nostra tellure diem, deserta per arua
    carpit iter. fidi scelerum suetique ministri
    effractos circum tumulos ac busta uagati
    conspexere procul praerupta in caute sedentem,                  575
    qua iuga deuexus Pharsalica porrigit Haemus.
    illa magis magicisque deis incognita uerba
    temptabat carmenque nouos fingebat in usus.
    namque timens, ne Mars alium uagus iret in orbem
    Emathis et tellus tam multa caede careret,                  580
    pollutos cantu dirisque uenefica sucis
    conspersos uetuit transmittere bella Philippos,
    tot mortes habitura suas usuraque mundi
    sanguine: caesorum truncare cadauera regum
    sperat et Hesperiae cineres auertere gentis                  585
    ossaque nobilium tantosque adquirere manes.
    hic ardor solusque labor, quid corpore Magni
    proiecto rapiat, quos Caesaris inuolet artus.
         quam prior adfatur Pompei ignaua propago.
    'o decus Haemonidum, populis quae pandere fata                  590
    quaeque suo uentura potes deuertere cursu,
    te precor ut certum liceat mihi noscere finem
    quem belli fortuna paret. non ultima turbae
    pars ego Romanae, Magni clarissima proles,
    uel dominus rerum uel tanti funeris heres.                  595
    mens dubiis perculsa pauet rursusque parata est
    certos ferre metus: hoc casibus eripe iuris,
    ne subiti caecique ruant. uel numina torque
    uel tu parce deis et manibus exprime uerum.
    Elysias resera sedes ipsamque uocatam,                  600
    quos petat e nobis, Mortem mihi coge fateri.
    non humilis labor est: dignum, quod quaerere cures
    uel tibi, quo tanti praeponderet alea fati.'
    inpia laetatur uulgato nomine famae
    Thessalis, et contra 'si fata minora moueres,                  605
    pronum erat, o iuuenis, quos uelles' inquit 'in actus
    inuitos praebere deos. conceditur arti,
    unam cum radiis presserunt sidera mortem,
    inseruisse moras; et, quamuis fecerit omnis
    stella senem, medios herbis abrumpimus annos.                  610
    at, simul a prima descendit origine mundi
    causarum series, atque omnia fata laborant
    si quicquam mutare uelis, unoque sub ictu
    stat genus humanum, tum, Thessala turba fatemur,
    plus Fortuna potest. sed, si praenoscere casus                  615
    contentus, facilesque aditus multique patebunt
    ad uerum: tellus nobis aetherque chaosque
    aequoraque et campi Rhodopaeaque saxa loquentur.
    sed pronum, cum tanta nouae sit copia mortis,
    Emathiis unum campis attollere corpus,                  620
    ut modo defuncti tepidique cadaueris ora
    plena uoce sonent, nec membris sole perustis
    auribus incertum feralis strideat umbra.'
         dixerat, et noctis geminatis arte tenebris
    maestum tecta caput squalenti nube pererrat                  625
    corpora caesorum tumulis proiecta negatis.
    continuo fugere lupi, fugere reuolsis
    unguibus inpastae uolucres, dum Thessala uatem
    eligit et gelidas leto scrutata medullas
    pulmonis rigidi stantis sine uolnere fibras                  630
    inuenit et uocem defuncto in corpore quaerit.
    fata peremptorum pendent iam multa uirorum,
    quem superis reuocasse uelit. si tollere totas
    temptasset campis acies et reddere bello,
    cessissent leges Erebi, monstroque potenti                  635
    extractus Stygio populus pugnasset Auerno.
    electum tandem traiecto gutture corpus
    ducit, et inserto laqueis feralibus unco
    per scopulos miserum trahitur per saxa cadauer
    uicturum, montisque caui, quem tristis Erictho                  640
    damnarat sacris, alta sub rupe locatur.
         haud procul a Ditis caecis depressa cauernis
    in praeceps subsedit humus, quam pallida pronis
    urguet silua comis et nullo uertice caelum
    suspiciens Phoebo non peruia taxus opacat.                  645
    marcentes intus tenebrae pallensque sub antris
    longa nocte situs numquam nisi carmine factum
    lumen habet. non Taenariis sic faucibus aer
    sedit iners, maestum mundi confine latentis
    ac nostri, quo non metuant admittere manes                  650
    Tartarei reges. nam, quamuis Thessala uates
    uim faciat fatis, dubium est, quod traxerit illuc
    aspiciat Stygias an quod descenderit umbras.
    discolor et uario furialis cultus amictu
    induitur, uoltusque aperitur crine remoto,                  655
    et coma uipereis substringitur horrida sertis.
    ut pauidos iuuenis comites ipsumque trementem
    conspicit exanimi defixum lumina uoltu,
    'ponite' ait 'trepida conceptos mente timores:
    iam noua, iam uera reddetur uita figura,                  660
    ut quamuis pauidi possint audire loquentem.
    si uero Stygiosque lacus ripamque sonantem
    ignibus ostendam, si me praebente uideri
    Eumenides possint uillosaque colla colubris
    Cerberus excutiens et uincti terga gigantes,                  665
    quis timor, ignaui, metuentis cernere manes?'
         pectora tum primum feruenti sanguine supplet
    uolneribus laxata nouis taboque medullas
    abluit et uirus large lunare ministrat.
    huc quidquid fetu genuit natura sinistro                  670
    miscetur: non spuma canum quibus unda timori est,
    uiscera non lyncis, non durae nodus hyaenae
    defuit et cerui pastae serpente medullae,
    non puppem retinens Euro tendente rudentis
    in mediis echenais aquis oculique draconum                  675
    quaeque sonant feta tepefacta sub alite saxa,
    non Arabum uolucer serpens innataque rubris
    aequoribus custos pretiosae uipera conchae
    aut uiuentis adhuc Libyci membrana cerastae
    aut cinis Eoa positi phoenicis in ara.                  680
    quo postquam uiles et habentis nomina pestis
    contulit, infando saturatas carmine frondis
    et, quibus os dirum nascentibus inspuit, herbas
    addidit et quidquid mundo dedit ipsa ueneni.
    tum uox Lethaeos cunctis pollentior herbis                  685
    excantare deos confundit murmura primum
    dissona et humanae multum discordia linguae.
    latratus habet illa canum gemitusque luporum,
    quod trepidus bubo, quod strix nocturna queruntur,
    quod strident ululantque ferae, quod sibilat anguis;                  690
    exprimit et planctus inlisae cautibus undae
    siluarumque sonum fractaeque tonitrua nubis:
    tot rerum uox una fuit. mox cetera cantu
    explicat Haemonio penetratque in Tartara lingua.
    'Eumenides Stygiumque nefas Poenaeque nocentum                  695
    et Chaos innumeros auidum confundere mundos
    et rector terrae, quem longa in saecula torquet
    mors dilata deum; Styx et quos nulla meretur
    Thessalis Elysios; caelum matremque perosa
    Persephone, nostraeque Hecates pars ultima, per quam                  700
    manibus et mihi sunt tacitae commercia linguae,
    ianitor et sedis laxae, qui uiscera saeuo
    spargis nostra cani, repetitaque fila sorores
    tracturae, tuque o flagrantis portitor undae,
    iam lassate senex ad me redeuntibus umbris,                  705
    exaudite preces. si uos satis ore nefando
    pollutoque uoco, si numquam haec carmina fibris
    humanis ieiuna cano, si pectora plena
    saepe deo laui calido prosecta cerebro,
    si quisquis uestris caput extaque lancibus infans                  710
    inposuit uicturus erat, parete precanti.
    non in Tartareo latitantem poscimus antro
    adsuetamque diu tenebris, modo luce fugata
    descendentem animam; primo pallentis hiatu
    haeret adhuc Orci, licet has exaudiat herbas,                  715
    ad manes uentura semel. ducis omnia nato
    Pompeiana canat nostri modo militis umbra,
    si bene de uobis ciuilia bella merentur.'
         haec ubi fata caput spumantiaque ora leuauit,
    aspicit astantem proiecti corporis umbram,                  720
    exanimis artus inuisaque claustra timentem
    carceris antiqui. pauet ire in pectus apertum
    uisceraque et ruptas letali uolnere fibras.
    a miser, extremum cui mortis munus inique
    eripitur, non posse mori. miratur Erictho                   725
    has fatis licuisse moras, irataque morti
    uerberat inmotum uiuo serpente cadauer,
    perque cauas terrae, quas egit carmine, rimas
    manibus inlatrat regnique silentia rumpit.
    'Tisiphone uocisque meae secura Megaera,                  730
    non agitis saeuis Erebi per inane flagellis
    infelicem animam? iam uos ego nomine uero
    eliciam Stygiasque canes in luce superna
    destituam; per busta sequar per funera custos,
    expellam tumulis, abigam uos omnibus urnis.                  735
    teque deis, ad quos alio procedere uoltu
    ficta soles, Hecate pallenti tabida forma,
    ostendam faciemque Erebi mutare uetabo.
    eloquar inmenso terrae sub pondere quae te
    contineant, Hennaea, dapes, quo foedere maestum                  740
    regem noctis ames, quae te contagia passam
    noluerit reuocare Ceres. tibi, pessime mundi
    arbiter, inmittam ruptis Titana cauernis,
    et subito feriere die. paretis, an ille
    conpellandus erit, quo numquam terra uocato                  745
    non concussa tremit, qui Gorgona cernit apertam
    uerberibusque suis trepidam castigat Erinyn,
    indespecta tenet uobis qui Tartara, cuius
    uos estis superi, Stygias qui perierat undas?'
    protinus astrictus caluit cruor atraque fouit                  750
    uolnera et in uenas extremaque membra cucurrit.
    percussae gelido trepidant sub pectore fibrae,
    et noua desuetis subrepens uita medullis
    miscetur morti. tunc omnis palpitat artus,
    tenduntur nerui; nec se tellure cadauer                  755
    paulatim per membra leuat, terraque repulsum est
    erectumque semel. distento lumina rictu
    nudantur. nondum facies uiuentis in illo,
    iam morientis erat: remanet pallorque rigorque,
    et stupet inlatus mundo. set murmure nullo                  760
    ora astricta sonant: uox illi linguaque tantum
    responsura datur. 'dic' inquit Thessala 'magna,
    quod iubeo, mercede mihi; nam uera locutum
    inmunem toto mundi praestabimus aeuo
    artibus Haemoniis: tali tua membra sepulchro,                  765
    talibus exuram Stygio cum carmine siluis,
    ut nullos cantata magos exaudiat umbra.
    sit tanti uixisse iterum: nec uerba nec herbae
    audebunt longae somnum tibi soluere Lethes
    a me morte data. tripodas uatesque deorum                  770
    sors obscura decet: certus discedat, ab umbris
    quisquis uera petit duraeque oracula mortis
    fortis adit. ne parce, precor: da nomina rebus,
    da loca; da uocem qua mecum fata loquantur.'
    addidit et carmen, quo, quidquid consulit, umbram                  775
    scire dedit. maestum fletu manante cadauer
    'tristia non equidem Parcarum stamina' dixit
    'aspexi tacitae reuocatus ab aggere ripae;
    quod tamen e cunctis mihi noscere contigit umbris
    effera Romanos agitat discordia manes                  780
    inpiaque infernam ruperunt arma quietem;
    Elysias Latii sedes ac Tartara maesta
    diuersi liquere duces. quid fata pararent
    hi fecere palam. tristis felicibus umbris
    uoltus erat: uidi Decios natumque patremque,                  785
    lustrales bellis animas, flentemque Camillum
    et Curios, Sullam de te, Fortuna, querentem;
    deplorat Libycis perituram Scipio terris
    infaustam subolem; maior Carthaginis hostis
    non seruituri maeret Cato fata nepotis:                  790
    solum te, consul depulsis prime tyrannis
    Brute, pias inter gaudentem uidimus umbras.
    abruptis Catilina minax fractisque catenis
    exultat Mariique truces nudique Cethegi;
    uidi ego laetantis, popularia nomina, Drusos                  795
    legibus inmodicos ausosque ingentia Gracchos;
    aeternis chalybis nodis et carcere Ditis
    constrictae plausere manus, camposque piorum
    poscit turba nocens. regni possessor inertis
    pallentis aperit sedes, abruptaque saxa                  800
    asperat et durum uinclis adamanta, paratque
    poenam uictori. refer haec solacia tecum,
    o iuuenis, placido manes patremque domumque
    expectare sinu regnique in parte serena
    Pompeis seruare locum. nec gloria paruae                  805
    sollicitet uitae: ueniet quae misceat omnis
    hora duces. properate mori, magnoque superbi
    quamuis e paruis animo descendite bustis
    et Romanorum manes calcate deorum.
    quem tumulum Nili, quem Thybridis adluat unda                  810
    quaeritur, et ducibus tantum de funere pugna est.
    tu fatum ne quaere tuum: cognoscere Parcae
    me reticente dabunt; tibi certior omnia uates
    ipse canet Siculis genitor Pompeius in aruis,
    ille quoque incertus quo te uocet, unde repellat,                  815
    quas iubeat uitare plagas, quae sidera mundi.
    Europam, miseri, Libyamque Asiamque timete:
    distribuit tumulos uestris fortuna triumphis.
    o miseranda domus, toto nil orbe uidebis
    tutius Emathia.' sic postquam fata peregit,                  820
    stat uoltu maestus tacito mortemque reposcit.
    carminibus magicis opus est herbisque, cadauer
    ut cadat, et nequeunt animam sibi reddere fata
    consumpto iam iure semel. tunc robore multo
    extruit illa rogum; uenit defunctus ad ignes.                  825
    accensa iuuenem positum strue liquit Erictho
    tandem passa mori, Sextoque ad castra parentis
    it comes; et caelo lucis ducente colorem,
    dum ferrent tutos intra tentoria gressus,
    iussa tenere diem densas nox praestitit umbras.                  830


              µ07

 LIBER SEPTIMVS

    Segnior, Oceano quam lex aeterna uocabat,
    luctificus Titan numquam magis aethera contra
    egit equos cursumque polo rapiente retorsit,
    defectusque pati uoluit raptaeque labores
    lucis, et attraxit nubes, non pabula flammis                  5
    sed ne Thessalico purus luceret in orbe.
         at nox felicis Magno pars ultima uitae
    sollicitos uana decepit imagine somnos.
    nam Pompeiani uisus sibi sede theatri
    innumeram effigiem Romanae cernere plebis                  10
    attollique suum laetis ad sidera nomen
    uocibus et plausu cuneos certare sonantes;
    qualis erat populi facies clamorque fauentis
    olim, cum iuuenis primique aetate triumphi,
    post domitas gentes quas torrens ambit Hiberus                  15
    et quaecumque fugax Sertorius inpulit arma,
    Vespere pacato, pura uenerabilis aeque
    quam currus ornante toga, plaudente senatu
    sedit adhuc Romanus eques; seu fine bonorum
    anxia mens curis ad tempora laeta refugit,                  20
    siue per ambages solitas contraria uisis
    uaticinata quies magni tulit omina planctus,
    seu uetito patrias ultra tibi cernere sedes
    sic Romam Fortuna dedit. ne rumpite somnos,
    castrorum uigiles, nullas tuba uerberet aures.                  25
    crastina dira quies et imagine maesta diurna
    undique funestas acies feret, undique bellum.
    unde pares somnos populi noctemque beatam?
    o felix, si te uel sic tua Roma uideret!
    donassent utinam superi patriaeque tibique                  30
    unum, Magne, diem, quo fati certus uterque
    extremum tanti fructum raperetis amoris.
    tu uelut Ausonia uadis moriturus in urbe,
    illa rati semper de te sibi conscia uoti
    hoc scelus haud umquam fatis haerere putauit,                  35
    sic se dilecti tumulum quoque perdere Magni.
    te mixto flesset luctu iuuenisque senexque
    iniussusque puer; lacerasset crine soluto
    pectora femineum ceu Bruti funere uolgus.
    nunc quoque, tela licet paueant uictoris iniqui,                  40
    nuntiet ipse licet Caesar tua funera, flebunt,
    sed dum tura ferunt, dum laurea serta Tonanti.
    o miseri, quorum gemitus edere dolorem,
    qui te non pleno pariter planxere theatro.
         uicerat astra iubar, cum mixto murmure turba                  45
    castrorum fremuit fatisque trahentibus orbem
    signa petit pugnae. miseri pars maxima uolgi
    non totum uisura diem tentoria circum
    ipsa ducis queritur magnoque accensa tumultu
    mortis uicinae properantis admouet horas.                  50
    dira subit rabies: sua quisque ac publica fata
    praecipitare cupit; segnis pauidusque uocatur
    ac nimium patiens soceri Pompeius, et orbis
    indulgens regno, qui tot simul undique gentis
    iuris habere sui uellet pacemque timeret.                  55
    nec non et reges populique queruntur Eoi
    bella trahi patriaque procul tellure teneri.
    hoc placet, o superi, cum uobis uertere cuncta
    propositum, nostris erroribus addere crimen?
    cladibus inruimus nocituraque poscimus arma;                  60
    in Pompeianis uotum est Pharsalia castris.
    cunctorum uoces Romani maximus auctor
    Tullius eloquii, cuius sub iure togaque
    pacificas saeuos tremuit Catilina securis,
    pertulit iratus bellis, cum rostra forumque                  65
    optaret passus tam longa silentia miles.
    addidit inualidae robur facundia causae.
         'hoc pro tot meritis solum te, Magne, precatur
    uti se Fortuna uelis, proceresque tuorum
    castrorum regesque tui cum supplice mundo                  70
    adfusi uinci socerum patiare rogamus.
    humani generis tam longo tempore bellum
    Caesar erit? merito Pompeium uincere lente
    gentibus indignum est a transcurrente subactis.
    quo tibi feruor abit aut quo fiducia fati?                  75
    de superis, ingrate, times causamque senatus
    credere dis dubitas? ipsae tua signa reuellent
    prosilientque acies: pudeat uicisse coactum.
    si duce te iusso, si nobis bella geruntur,
    sit iuris, quocumque uelint, concurrere campo.                  80
    quid mundi gladios a sanguine Caesaris arces?
    uibrant tela manus, uix signa morantia quisquam
    expectat: propera, ne te tua classica linquant.
    scire senatus auet, miles te, Magne, sequatur
    an comes.' ingemuit rector sensitque deorum                  85
    esse dolos et fata suae contraria menti.
    'si placet hoc' inquit 'cunctis, si milite Magno,
    non duce tempus eget, nil ultra fata morabor:
    inuoluat populos una fortuna ruina
    sitque hominum magnae lux ista nouissima parti.                  90
    testor, Roma, tamen Magnum quo cuncta perirent
    accepisse diem. potuit tibi uolnere nullo
    stare labor belli; potui sine caede subactum
    captiuumque ducem uiolatae tradere paci.
    quis furor, o caeci, scelerum? ciuilia bella                  95
    gesturi metuunt ne non cum sanguine uincant.
    abstulimus terras, exclusimus aequore toto,
    ad praematuras segetum ieiuna rapinas
    agmina conpulimus, uotumque effecimus hosti
    ut mallet sterni gladiis mortemque suorum                  100
    permiscere meis. belli pars magna peracta est
    his, quibus effectum est ne pugnam tiro paueret,
    si modo uirtutis stimulis iraeque calore
    signa petunt. multos in summa pericula misit
    uenturi timor ipse mali. fortissimus ille est                  105
    qui, promptus metuenda pati, si comminus instent,
    et differre potest. placet haec tam prospera rerum
    tradere fortunae, gladio permittere mundi
    discrimen; pugnare ducem quam uincere malunt.
    res mihi Romanas dederas, Fortuna, regendas:                  110
    accipe maiores et caeco in Marte tuere.
    Pompei nec crimen erit nec gloria bellum.
    uincis apud superos uotis me, Caesar, iniquis:
    pugnatur. quantum scelerum quantumque malorum
    in populos lux ista feret! quot regna iacebunt!                  115
    sanguine Romano quam turbidus ibit Enipeus!
    prima uelim caput hoc funesti lancea belli,
    si sine momento rerum partisque ruina
    casurum est, feriat; neque enim uictoria Magno
    laetior. aut populis inuisum hac clade peracta                  120
    aut hodie Pompeius erit miserabile nomen:
    omne malum uicti, quod sors feret ultima rerum,
    omne nefas uictoris erit.' sic fatur et arma
    permittit populis frenosque furentibus ira
    laxat et ut uictus uiolento nauita Coro                  125
    dat regimen uentis ignauumque arte relicta
    puppis onus trahitur. trepido confusa tumultu
    castra fremunt, animique truces sua pectora pulsant
    ictibus incertis. multorum pallor in ore
    mortis uenturae faciesque simillima fato.                  130
    aduenisse diem qui fatum rebus in aeuum
    conderet humanis, et quaeri, Roma quid esset,
    illo Marte, palam est. sua quisque pericula nescit
    attonitus maiore metu. quis litora ponto
    obruta, quis summis cernens in montibus aequor                  135
    aetheraque in terras deiecto sole cadentem,
    tot rerum finem, timeat sibi? non uacat ullos
    pro se ferre metus: urbi Magnoque timetur.
    nec gladiis habuere fidem, nisi cautibus asper
    exarsit mucro; tunc omnis lancea saxo                  140
    erigitur, tendunt neruis melioribus arcus,
    cura fuit lectis pharetras inplere sagittis,
    auget eques stimulos frenorumque artat habenas.
    si liceat superis hominum conferre labores,
    non aliter Phlegra rabidos tollente gigantas                  145
    Martius incaluit Siculis incudibus ensis
    et rubuit flammis iterum Neptunia cuspis
    spiculaque extenso Paean Pythone recoxit,
    Pallas Gorgoneos diffudit in aegida crines,
    Pallenaea Ioui mutauit fulmina Cyclops.                  150
         non tamen abstinuit uenturos prodere casus
    per uarias Fortuna notas. nam, Thessala rura
    cum peterent, totus uenientibus obstitit aether
    [inque oculis hominum fregerunt fulmina nubes]
    aduersasque faces inmensoque igne columnas                   155
    et trabibus mixtis auidos typhonas aquarum
    detulit atque oculos ingesto fulgure clausit;
    excussit cristas galeis capulosque solutis
    perfudit gladiis ereptaque pila liquauit,
    aetherioque nocens fumauit sulpure ferrum;                  160
    [nec non innumero cooperta examine signa]
    uixque reuolsa solo maiori pondere pressum
    signiferi mersere caput rorantia fletu
    usque ad Thessaliam Romana et publica signa.
    admotus superis discussa fugit ab ara                  165
    taurus et Emathios praeceps se iecit in agros,
    nullaque funestis inuenta est uictima sacris.
    (at tu quos scelerum superos, quas rite uocasti
    Eumenidas, Caesar? Stygii quae numina regni
    infernumque nefas et mersos nocte furores                  170
    inpia tam saeue gesturus bella litasti?)
    iam (dubium, monstrisne deum, nimione pauore
    crediderint) multis concurrere uisus Olympo
    Pindus et abruptis mergi conuallibus Haemus,
    edere nocturnas belli Pharsalia uoces,                  175
    ire per Ossaeam rapidus Boebeida sanguis;
    inque uicem uoltus tenebris mirantur opertos
    et pallere diem galeisque incumbere noctem
    defunctosque patres et iuncti sanguinis umbras
    ante oculos uolitare suos. sed mentibus unum                  180
    hoc solamen erat, quod uoti turba nefandi
    conscia, quae patrum iugulos, quae pectora fratrum
    sperabat, gaudet monstris, mentisque tumultum
    atque omen scelerum subitos putat esse furores.
         quid mirum populos quos lux extrema manebat                  185
    lymphato trepidasse metu, praesaga malorum
    si data mens homini est? Tyriis qui Gadibus hospes
    adiacet Armeniumque bibit Romanus Araxen,
    sub quocumque die, quocumque est sidere mundi,
    maeret et ignorat causas animumque dolentem                  190
    corripit, Emathiis quid perdat nescius aruis.
    Euganeo, si uera fides memorantibus, augur
    colle sedens, Aponus terris ubi fumifer exit
    atque Antenorei dispergitur unda Timaui,
    'uenit summa dies, geritur res maxima,' dixit                  195
    'inpia concurrunt Pompei et Caesaris arma',
    seu tonitrus ac tela Iouis praesaga notauit,
    aethera seu totum discordi obsistere caelo
    perspexitque polos, seu numen in aethere maestum
    solis in obscuro pugnam pallore notauit.                  200
    dissimilem certe cunctis quos explicat egit
    Thessalicum natura diem: si cuncta perito
    augure mens hominum caeli noua signa notasset,
    spectari toto potuit Pharsalia mundo.
    o summos hominum, quorum fortuna per orbem                  205
    signa dedit, quorum fatis caelum omne uacauit!
    haec et apud seras gentes populosque nepotum,
    siue sua tantum uenient in saecula fama
    siue aliquid magnis nostri quoque cura laboris
    nominibus prodesse potest, cum bella legentur,                  210
    spesque metusque simul perituraque uota mouebunt,
    attonitique omnes ueluti uenientia fata,
    non transmissa, legent et adhuc tibi, Magne, fauebunt.
         miles, ut aduerso Phoebi radiatus ab ictu
    descendens totos perfudit lumine colles,                  215
    non temere inmissus campis: stetit ordine certo
    infelix acies. cornus tibi cura sinistri,
    Lentule, cum prima, quae tum fuit optima bello,
    et quarta legione datur. tibi, numine pugnax
    aduerso Domiti, dextri frons tradita Martis.                  220
    at medii robur belli fortissima densant
    agmina, quae Cilicum terris deducta tenebat
    Scipio, miles in hoc, Libyco dux primus in orbe.
    at iuxta fluuios et stagna undantis Enipei
    Cappadocum montana cohors et largus habenae                  225
    Ponticus ibat eques. sicci sed plurima campi
    tetrarchae regesque tenent magnique tyranni
    atque omnis Latio quae seruit purpura ferro.
    illuc et Libye Numidas et Creta Cydonas
    misit, Ityraeis cursus fuit inde sagittis,                  230
    inde, truces Galli, solitum prodistis in hostem,
    illic pugnaces commouit Hiberia caetras.
    eripe uictori gentis et sanguine mundi
    fuso, Magne, semel totos consume triumphos.
         illo forte die Caesar statione relicta                  235
    ad segetum raptus moturus signa repente
    conspicit in planos hostem descendere campos,
    oblatumque uidet uotis sibi mille petitum
    tempus, in extremos quo mitteret omnia casus.
    aeger quippe morae flagransque cupidine regni                  240
    coeperat exiguo tractu ciuilia bella
    ut lentum damnare nefas. discrimina postquam
    aduentare ducum supremaque proelia uidit
    casuram <et> fatis sensit nutare ruinam,
    illa quoque in ferrum rabies promptissima paulum                  245
    languit, et casus audax spondere secundos
    mens stetit in dubio, quam nec sua fata timere
    nec Magni sperare sinunt. formidine mersa
    prosilit hortando melior fiducia uolgo.
    'o domitor mundi, rerum fortuna mearum,                  250
    miles, adest totiens optatae copia pugnae.
    nil opus est uotis, iam fatum accersite ferro.
    in manibus uestris, quantus sit Caesar, habetis.
    haec est illa dies mihi quam Rubiconis ad undas
    promissam memini, cuius spe mouimus arma,                  255
    in quam distulimus uetitos remeare triumphos,
    [haec eadem est hodie quae pignora quaeque penates
    reddat et emerito faciat uos Marte colonos]
    haec, fato quae teste probet, quis iustius arma
    sumpserit; haec acies uictum factura nocentem est.                  260
    si pro me patriam ferro flammisque petistis,
    nunc pugnate truces gladioque exsoluite culpam:
    nulla manus, belli mutato iudice, pura est.
    non mihi res agitur, sed, uos ut libera sitis
    turba, precor gentes ut ius habeatis in omnes.                  265
    ipse ego priuatae cupidus me reddere uitae
    plebeiaque toga modicum conponere ciuem,
    omnia dum uobis liceant, nihil esse recuso.
    inuidia regnate mea. nec sanguine multo
    spem mundi petitis: Grais delecta iuuentus                  270
    gymnasiis aderit studioque ignaua palaestrae
    et uix arma ferens, aut mixtae dissona turbae
    barbaries, non illa tubas, non agmine moto
    clamorem latura suum. ciuilia paucae
    bella manus facient: pugnae pars magna leuabit                  275
    his orbem populis Romanumque obteret hostem.
    ite per ignauas gentes famosaque regna
    et primo ferri motu prosternite mundum;
    sitque palam, quas tot duxit Pompeius in urbem
    curribus, unius gentes non esse triumphi.                  280
    Armeniosne mouet Romana potentia cuius
    sit ducis, aut emptum minimo uolt sanguine quisquam
    barbarus Hesperiis Magnum praeponere rebus?
    Romanos odere omnes, dominosque grauantur,
    quos nouere, magis. sed me fortuna meorum                  285
    commisit manibus, quarum me Gallia testem
    tot fecit bellis. cuius non militis ensem
    agnoscam? caelumque tremens cum lancea transit
    dicere non fallar quo sit uibrata lacerto.
    quod si, signa ducem numquam fallentia uestrum,                  290
    conspicio faciesque truces oculosque minaces,
    uicistis. uideor fluuios spectare cruoris
    calcatosque simul reges sparsumque senatus
    corpus et inmensa populos in caede natantis.
    sed mea fata moror, qui uos in tela furentis                  295
    uocibus his teneo. ueniam date bella trahenti:
    spe trepido; haud umquam uidi tam magna daturos
    tam prope me superos; camporum limite paruo
    absumus a uotis. ego sum cui Marte peracto
    quae populi regesque tenent donare licebit.                  300
    quone poli motu, quo caeli sidere uerso
    Thessalicae tantum, superi, permittitis orae?
    aut merces hodie bellorum aut poena parata.
    Caesareas spectate cruces, spectate catenas,
    et caput hoc positum rostris effusaque membra                  305
    Saeptorumque nefas et clausi proelia Campi.
    cum duce Sullano gerimus ciuilia bella.
    uestri cura mouet; nam me secura manebit
    sors quaesita manu: fodientem uiscera cernet
    me mea qui nondum uicto respexerit hoste.                  310
    di, quorum curas abduxit ab aethere tellus
    Romanusque labor, uincat quicumque necesse
    non putat in uictos saeuum destringere ferrum
    quique suos ciues, quod signa aduersa tulerunt,
    non credit fecisse nefas. Pompeius in arto                  315
    agmina uestra loco uetita uirtute moueri
    cum tenuit, quanto satiauit sanguine ferrum!
    uos tamen hoc oro, iuuenes, ne caedere quisquam
    hostis terga uelit: ciuis qui fugerit esto.
    sed, dum tela micant, non uos pietatis imago                  320
    ulla nec aduersa conspecti fronte parentes
    commoueant; uoltus gladio turbate uerendos.
    siue quis infesto cognata in pectora ferro
    ibit, seu nullum uiolarit uolnere pignus,
    ignoti iugulum tamquam scelus inputet hostis.                  325
    sternite iam uallum fossasque inplete ruina,
    exeat ut plenis acies non sparsa maniplis.
    parcite ne castris: uallo tendetis in illo
    unde acies peritura uenit.' uix cuncta locuto
    Caesare quemque suum munus trahit, armaque raptim                  330
    sumpta Ceresque uiris. capiunt praesagia belli
    calcatisque ruunt castris; stant ordine nullo,
    arte ducis nulla, permittuntque omnia fatis.
    si totidem Magni soceros totidemque petentis
    urbis regna suae funesto in Marte locasses,                  335
    non tam praecipiti ruerent in proelia cursu.
         uidit ut hostiles in rectum exire cateruas
    Pompeius nullasque moras permittere bello
    sed superis placuisse diem, stat corde gelato
    attonitus; tantoque duci sic arma timere                  340
    omen erat. premit inde metus, totumque per agmen
    sublimi praeuectus equo 'quem flagitat' inquit
    'uestra diem uirtus, finis ciuilibus armis,
    quem quaesistis, adest. totas effundite uires:
    extremum ferri superest opus, unaque gentis                  345
    hora trahit. quisquis patriam carosque penates,
    qui subolem ac thalamos desertaque pignora quaerit,
    ense petat: medio posuit deus omnia campo.
    causa iubet melior superos sperare secundos:
    ipsi tela regent per uiscera Caesaris, ipsi                  350
    Romanas sancire uolent hoc sanguine leges.
    si socero dare regna meo mundumque pararent,
    praecipitare meam fatis potuere senectam:
    non iratorum populis urbique deorum est
    Pompeium seruare ducem. quae uincere possent                  355
    omnia contulimus. subiere pericula clari
    sponte uiri sacraque antiquus imagine miles.
    si Curios his fata darent reducesque Camillos
    temporibus Deciosque caput fatale uouentis,
    hinc starent. primo gentes oriente coactae                  360
    innumeraeque urbes, quantas in proelia numquam,
    exciuere manus. toto simul utimur orbe.
    quidquid signiferi conprensum limite caeli
    sub Noton et Borean hominum sumus, arma mouemus.
    nonne superfusis collectum cornibus hostem                  365
    in medium dabimus? paucas uictoria dextras
    exigit, at plures tantum clamore cateruae
    bella gerent: Caesar nostris non sufficit armis.
    credite pendentes e summis moenibus urbis
    crinibus effusis hortari in proelia matres;                  370
    credite grandaeuum uetitumque aetate senatum
    arma sequi sacros pedibus prosternere canos
    atque ipsam domini metuentem occurrere Romam;
    credite qui nunc est populus populumque futurum
    permixtas adferre preces: haec libera nasci,                  375
    haec uolt turba mori. siquis post pignora tanta
    Pompeio locus est, cum prole et coniuge supplex,
    imperii salua si maiestate liceret,
    uoluerer ante pedes. Magnus, nisi uincitis, exul,
    ludibrium soceri, uester pudor, ultima fata                  380
    deprecor ac turpes extremi cardinis annos,
    ne discam seruire senex.' tam maesta locuti
    uoce ducis flagrant animi, Romanaque uirtus
    erigitur, placuitque mori, si uera timeret.
         ergo utrimque pari procurrunt agmina motu                  385
    irarum; metus hos regni, spes excitat illos.
    hae facient dextrae, quidquid nona explicat aetas,
    [ulla nec humanum reparet genus omnibus annis]
    ut uacet a ferro. gentes Mars iste futuras
    obruet et populos aeui uenientis in orbem                  390
    erepto natale feret. tunc omne Latinum
    fabula nomen erit; Gabios Veiosque Coramque
    puluere uix tectae poterunt monstrare ruinae
    Albanosque lares Laurentinosque penates,
    rus uacuum, quod non habitet nisi nocte coacta                  395
    inuitus questusque Numam iussisse senator.
    non aetas haec carpsit edax monimentaque rerum
    putria destituit: crimen ciuile uidemus
    tot uacuas urbes. generis quo turba redacta est
    humani! toto populi qui nascimur orbe                  400
    nec muros inplere uiris nec possumus agros:
    urbs nos una capit. uincto fossore coluntur
    Hesperiae segetes, stat tectis putris auitis
    in nullos ruitura domus, nulloque frequentem
    ciue suo Romam sed mundi faece repletam                  405
    cladis eo dedimus, ne tanto in corpore bellum
    iam possit ciuile geri. Pharsalia tanti
    causa mali. cedant feralia nomina Cannae
    et damnata diu Romanis Allia fastis.
    tempora signauit leuiorum Roma malorum,                  410
    hunc uoluit nescire diem. pro tristia fata!
    aera pestiferum tractu morbosque fluentis
    insanamque famem permissasque ignibus urbes
    moeniaque in praeceps laturos plena tremores
    hi possunt explere uiri, quos undique traxit                  415
    in miseram Fortuna necem, dum munera longi
    explicat eripiens aeui populosque ducesque
    constituit campis, per quos tibi, Roma, ruenti
    ostendat quam magna cadas. quae latius orbem
    possedit, citius per prospera fata cucurrit?                  420
    omne tibi bellum gentis dedit, omnibus annis
    te geminum Titan procedere uidit in axem;
    haud multum terrae spatium restabat Eoae.
    ut tibi nox, tibi tota dies, tibi curreret aether,
    omniaque errantes stellae Romana uiderent.                  425
    sed retro tua fata tulit par omnibus annis
    Emathiae funesta dies. hac luce cruenta
    effectum, ut Latios non horreat India fasces,
    nec uetitos errare Dahas in moenia ducat
    Sarmaticumque premat succinctus consul aratrum,                  430
    quod semper saeuas debet tibi Parthia poenas,
    quod fugiens ciuile nefas redituraque numquam
    libertas ultra Tigrim Rhenumque recessit
    ac, totiens nobis iugulo quaesita, uagatur
    Germanum Scythicumque bonum, nec respicit ultra                  435
    Ausoniam, uellem populis incognita nostris.
    uolturis ut primum laeuo fundata uolatu
    Romulus infami conpleuit moenia luco,
    usque ad Thessalicas seruisses, Roma, ruinas.
    de Brutis, Fortuna, queror. quid tempora legum                  440
    egimus aut annos a consule nomen habentis?
    felices Arabes Medique Eoaque tellus,
    quam sub perpetuis tenuerunt fata tyrannis.
    ex populis qui regna ferunt sors ultima nostra est,
    quos seruire pudet. sunt nobis nulla profecto                  445
    numina: cum caeco rapiantur saecula casu,
    mentimur regnare Iouem. spectabit ab alto
    aethere Thessalicas, teneat cum fulmina, caedes?
    scilicet ipse petet Pholoen, petet ignibus Oeten
    inmeritaeque nemus Rhodopes pinusque Mimantis,                  450
    Cassius hoc potius feriet caput? astra Thyestae
    intulit et subitis damnauit noctibus Argos:
    tot similis fratrum gladios patrumque gerenti
    Thessaliae dabit ille diem? mortalia nulli
    sunt curata deo. cladis tamen huius habemus                  455
    uindictam, quantam terris dare numina fas est:
    bella pares superis facient ciuilia diuos,
    fulminibus manes radiisque ornabit et astris
    inque deum templis iurabit Roma per umbras.
         ut rapido cursu fati suprema morantem                  460
    consumpsere locum, parua tellure dirempti,
    quo sua pila cadant aut quam sibi fata minentur                  463
    inde manum, spectant. uultus, quo noscere possent                   462
    facturi quae monstra forent, uidere parentum                  464
    frontibus aduersis fraternaque comminus arma,
    nec libuit mutare locum. tamen omnia torpor
    pectora constrinxit, gelidusque in uiscera sanguis
    percussa pietate coit, totaeque cohortes
    pila parata diu tensis tenuere lacertis.
    di tibi non mortem, quae cunctis poena paratur,                  470
    sed sensum post fata tuae dent, Crastine, morti,
    cuius torta manu commisit lancea bellum
    primaque Thessaliam Romano sanguine tinxit.
    o praeceps rabies! cum Caesar tela teneret,
    inuenta est prior ulla manus? tum stridulus aer                  475
    elisus lituis conceptaque classica cornu,
    tunc ausae dare signa tubae, tunc aethera tendit
    extremique fragor conuexa inrumpit Olympi,
    unde procul nubes, quo nulla tonitrua durant.
    excepit resonis clamorem uallibus Haemus                  480
    Peliacisque dedit rursus geminare cauernis,
    Pindus agit fremitus Pangaeaque saxa resultant
    Oetaeaeque gemunt rupes, uocesque furoris
    expauere sui tota tellure relatas.
    spargitur innumerum diuersis missile uotis:                  485
    uolnera pars optat, pars terrae figere tela
    ac puras seruare manus. rapit omnia casus
    atque incerta facit quos uolt fortuna nocentes.
    tunc et Ityraei Medique Arabesque soluti,                  514
    arcu turba minax, nusquam rexere sagittas,
    sed petitur solus qui campis inminet aer;
    inde cadunt mortes. sceleris sed crimine nullo
    externum maculant chalybem: stetit omne coactum
    circa pila nefas. ferro subtexitur aether
    noxque super campos telis conserta pependit.                  520
    set quota pars cladis iaculis ferroque uolanti                   489
    exacta est! odiis solus ciuilibus ensis
    sufficit, et dextras Romana in uiscera ducit.
    Pompei densis acies stipata cateruis
    iunxerat in seriem nexis umbonibus arma,
    uixque habitura locum dextras ac tela mouendi
    constiterat gladiosque suos conpressa timebat.                  495
    praecipiti cursu uaesanum Caesaris agmen
    in densos agitur cuneos, perque arma, per hostem
    quaerit iter. qua torta graues lorica catenas
    opponit tutoque latet sub tegmine pectus,
    hac quoque peruentum est ad uiscera, totque per arma                  500
    extremum est quod quisque ferit. ciuilia bella
    una acies patitur, gerit altera; frigidus inde
    stat gladius, calet omne nocens a Caesare ferrum.
    nec Fortuna diu rerum tot pondera uertens
    abstulit ingentis fato torrente ruinas.                  505
         ut primum toto diduxit cornua campo
    Pompeianus eques bellique per ultima fudit,
    sparsa per extremos leuis armatura maniplos
    insequitur saeuasque manus inmittit in hostem:
    illic quaeque suo miscet gens proelia telo,                   510
    Romanus cunctis petitur cruor; inde sagittae,
    inde faces et saxa uolant spatioque solutae
    aeris et calido liquefactae pondere glandes;
    cum Caesar, metuens ne frons sibi prima labaret                  521
    incursu, tenet obliquas post signa cohortes,
    inque latus belli, qua se uagus hostis agebat,
    emittit subitum non motis cornibus agmen.
    inmemores pugnae nulloque pudore timendi                  525
    praecipites fecere palam ciuilia bella
    non bene barbaricis umquam commissa cateruis.
    ut primum sonipes transfixus pectora ferro
    in caput effusi calcauit membra regentis,
    omnis eques cessit campis, glomerataque nubes                  530
    in sua conuersis praeceps ruit agmina frenis.
    perdidit inde modum caedes, ac nulla secutast
    pugna, sed hinc iugulis, hinc ferro bella geruntur;
    nec ualet haec acies tantum prosternere quantum
    inde perire potest. utinam, Pharsalia, campis                  535
    sufficiat cruor iste tuis, quem barbara fundunt
    pectora; non alio mutentur sanguine fontes;
    hic numerus totos tibi uestiat ossibus agros.
    aut, si Romano conpleri sanguine mauis,
    istis parce precor; uiuant Galataeque Syrique,                  540
    Cappadoces Gallique extremique orbis Hiberi,
    Armenii, Cilices; nam post ciuilia bella
    hic populus Romanus erit. semel ortus in omnis
    it timor, et fatis datus est pro Caesare cursus.
         uentum erat ad robur Magni mediasque cateruas.                  545
    quod totos errore uago perfuderat agros
    constitit hic bellum, fortunaque Caesaris haesit.
    non illic regum auxiliis collecta iuuentus
    bella gerit ferrumque manus mouere rogatae:
    ille locus fratres habuit, locus ille parentis.                  550
    hic furor, hic rabies, hic sunt tua crimina, Caesar.
    hanc fuge, mens, partem belli tenebrisque relinque,
    nullaque tantorum discat me uate malorum,
    quam multum bellis liceat ciuilibus, aetas.
    a potius pereant lacrimae pereantque querellae:                  555
    quidquid in hac acie gessisti, Roma, tacebo.
    hic Caesar, rabies populis stimulusque furorum,
    nequa parte sui pereat scelus, agmina circum
    it uagus atque ignes animis flagrantibus addit.
    inspicit et gladios, qui toti sanguine manent,                  560
    qui niteant primo tantum mucrone cruenti,
    quae presso tremat ense manus, quis languida tela,
    quis contenta ferat, quis praestet bella iubenti,
    quem pugnare iuuet, quis uoltum ciue perempto
    mutet; obit latis proiecta cadauera campis;                  565
    uolnera multorum totum fusura cruorem
    opposita premit ipse manu. quacumque uagatur,
    sanguineum ueluti quatiens Bellona flagellum
    Bistonas aut Mauors agitans si uerbere saeuo
    Palladia stimulet turbatos aegide currus,                  570
    nox ingens scelerum est; caedes oriuntur et instar
    inmensae uocis gemitus, et pondere lapsi
    pectoris arma sonant confractique ensibus enses.
    ipse manu subicit gladios ac tela ministrat
    aduersosque iubet ferro confundere uoltus,                   575
    promouet ipse acies, inpellit terga suorum,
    uerbere conuersae cessantis excitat hastae,
    in plebem uetat ire manus monstratque senatum:
    scit cruor imperii qui sit, quae uiscera rerum,
    unde petat Romam, libertas ultima mundi                  580
    quo steterit ferienda loco. permixta secundo
    ordine nobilitas uenerandaque corpora ferro
    urguentur; caedunt Lepidos caeduntque Metellos
    Coruinosque simul Torquataque nomina, rerum
    saepe duces summosque hominum te, Magne, remoto.                  585
    illic plebeia contectus casside uoltus
    ignotusque hosti quod ferrum, Brute, tenebas!
    o decus imperii, spes o suprema senatus,
    extremum tanti generis per saecula nomen,
    ne rue per medios nimium temerarius hostis,                  590
    nec tibi fatales admoueris ante Philippos,
    Thessalia periture tua. nil proficis istic
    Caesaris intentus iugulo: nondum attigit arcem,
    iuris et humani columen, quo cuncta premuntur,
    egressus meruit fatis tam nobile letum.                  595
    uiuat et, ut Bruti procumbat uictima, regnet.
         hic patriae perit omne decus: iacet aggere magno
    patricium campis non mixta plebe cadauer.
    mors tamen eminuit clarorum in strage uirorum
    pugnacis Domiti, quem clades fata per omnis                  600
    ducebant: nusquam Magni fortuna sine illo
    succubuit. uictus totiens a Caesare salua
    libertate perit: tunc mille in uolnera laetus
    labitur ac uenia gaudet caruisse secunda.
    uiderat in crasso uersantem sanguine membra                  605
    Caesar, et increpitans 'iam Magni deseris arma,
    successor Domiti; sine te iam bella geruntur'
    dixerat. ast illi suffecit pectora pulsans
    spiritus in uocem morientiaque ora resoluit.
    'non te funesta scelerum mercede potitum                  610
    sed dubium fati, Caesar, generoque minorem
    aspiciens Stygias Magno duce liber ad umbras
    et securus eo: te, saeuo Marte subactum,
    Pompeioque grauis poenas nobisque daturum,
    cum moriar, sperare licet.' non plura locutum                  615
    uita fugit, densaeque oculos uertere tenebrae.
         inpendisse pudet lacrimas in funere mundi
    mortibus innumeris, ac singula fata sequentem
    quaerere letiferum per cuius uiscera uolnus
    exierit, quis fusa solo uitalia calcet,                  620
    ore quis aduerso demissum faucibus ensem
    expulerit moriens anima, quis corruat ictus,
    quis steterit dum membra cadunt, qui pectore tela
    transmittant aut quos campis adfixerit hasta,
    quis cruor emissis perruperit aera uenis                   625
    inque hostis cadat arma sui, quis pectora fratris
    caedat et, ut notum possit spoliare cadauer,
    abscisum longe mittat caput, ora parentis
    quis laceret nimiaque probet spectantibus ira
    quem iugulat non esse patrem. mors nulla querella                  630
    digna sua est, nullosque hominum lugere uacamus.
    non istas habuit pugnae Pharsalia partes
    quas aliae clades: illic per fata uirorum,
    per populos hic Roma perit; quod militis illic,
    mors hic gentis erat: sanguis ibi fluxit Achaeus,                  635
    Ponticus, Assyrius; cunctos haerere cruores
    Romanus campisque uetat consistere torrens.
    maius ab hac acie quam quod sua saecula ferrent
    uolnus habent populi; plus est quam uita salusque
    quod perit: in totum mundi prosternimur aeuum.                  640
    uincitur his gladiis omnis quae seruiet aetas.
    proxima quid suboles aut quid meruere nepotes
    in regnum nasci? pauide num gessimus arma
    teximus aut iugulos? alieni poena timoris
    in nostra ceruice sedet. post proelia natis                  645
    si dominum, Fortuna, dabas, et bella dedisses.
         iam Magnus transisse deos Romanaque fata
    senserat infelix, tota uix clade coactus
    fortunam damnare suam. stetit aggere campi,
    eminus unde omnis sparsas per Thessala rura                  650
    aspiceret clades, quae bello obstante latebant.
    tot telis sua fata peti, tot corpora fusa
    ac se tam multo pereuntem sanguine uidit.
    nec, sicut mos est miseris, trahere omnia secum
    mersa iuuat gentesque suae miscere ruinae:                  655
    ut Latiae post se uiuat pars maxima turbae,
    sustinuit dignos etiamnunc credere uotis
    caelicolas, uouitque, sui solacia casus.
    'parcite,' ait 'superi, cunctas prosternere gentes.
    stante potest mundo Romaque superstite Magnus                  660
    esse miser. si plura iuuant mea uolnera, coniunx
    est mihi, sunt nati: dedimus tot pignora fatis.
    ciuiline parum est bello, si meque meosque
    obruit? exiguae clades sumus orbe remoto?
    omnia quid laceras? quid perdere cuncta laboras?                  665
    iam nihil est, Fortuna, meum.' sic fatur et arma
    signaque et adflictas omni iam parte cateruas
    circumit et reuocat matura in fata ruentis
    seque negat tanti. nec derat robur in enses
    ire duci iuguloque pati uel pectore letum.                  670
    sed timuit, strato miles ne corpore Magni
    non fugeret, supraque ducem procumberet orbis;
    Caesaris aut oculis uoluit subducere mortem.
    nequiquam, infelix: socero spectare uolenti
    praestandum est ubicumque caput. sed tu quoque, coniunx,                  
675
    causa fugae uoltusque tui fatisque negatum
    parte apsente mori. tum Magnum concitus aufert
    a bello sonipes non tergo tela pauentem
    ingentisque animos extrema in fata ferentem.
    non gemitus, non fletus erat, saluaque uerendus                  680
    maiestate dolor, qualem te, Magne, decebat
    Romanis praestare malis. non inpare uoltu
    aspicis Emathiam: nec te uidere superbum
    prospera bellorum nec fractum aduersa uidebunt;
    quamque fuit laeto per tres infida triumphos                  685
    tam misero Fortuna minor. iam pondere fati
    deposito securus abis; nunc tempora laeta
    respexisse uacat, spes numquam inplenda recessit;
    quid fueris nunc scire licet. fuge proelia dira
    ac testare deos nullum, qui perstet in armis,                  690
    iam tibi, Magne, mori. ceu flebilis Africa damnis
    et ceu Munda nocens Pharioque a gurgite clades,
    sic et Thessalicae post te pars maxima pugnae
    non iam Pompei nomen populare per orbem
    nec studium belli, sed par quod semper habemus,                  695
    libertas et Caesar, erit; teque inde fugato
    ostendit moriens sibi se pugnasse senatus.
         nonne iuuat pulsum bellis cessisse nec istud
    perspectasse nefas? spumantes caede cateruas
    respice, turbatos incursu sanguinis amnes,                  700
    et soceri miserere tui. quo pectore Romam
    intrabit factus campis felicior istis?
    quidquid in ignotis solus regionibus exul,
    quidquid sub Phario positus patiere tyranno,
    crede deis, longo fatorum crede fauori,                  705
    uincere peius erat. prohibe lamenta sonare,
    flere ueta populos, lacrimas luctusque remitte.
    tam mala Pompei quam prospera mundus adoret.
    aspice securus uoltu non supplice reges,
    aspice possessas urbes donataque regna,                  710
    Aegypton Libyamque, et terras elige morti.
         uidit prima tuae testis Larisa ruinae
    nobile nec uictum fatis caput. omnibus illa
    ciuibus effudit totas per moenia uires
    obuia ceu laeto: promittunt munera flentes,                  715
    pandunt templa, domos, socios se cladibus optant.
    scilicet inmenso superest ex nomine multum,
    teque minor solo cunctas inpellere gentes
    rursus in arma potes rursusque in fata redire.
    sed 'quid opus uicto populis aut urbibus?' inquit                  720
    'uictori praestate fidem'. tu, Caesar, in alto
    caedis adhuc cumulo patriae per uiscera uadis,
    at tibi iam populos donat gener. auehit inde
    Pompeium sonipes; gemitus lacrimaeque secuntur
    plurimaque in saeuos populi conuicia diuos.                  725
    nunc tibi uera fides quaesiti, Magne, fauoris
    contigit ac fructus: felix se nescit amari.
         Caesar, ut Hesperio uidit satis arua natare
    sanguine, parcendum ferro manibusque suorum
    iam ratus ut uiles animas perituraque frustra                  730
    agmina permisit uitae. sed, castra fugatos
    ne reuocent pellatque quies nocturna pauorem,
    protinus hostili statuit succedere uallo,
    dum fortuna calet, dum conficit omnia terror,
    non ueritus graue ne fessis aut Marte subactis                  735
    hoc foret imperium. non magno hortamine miles
    in praedam ducendus erat. 'uictoria nobis
    plena, uiri:' dixit 'superest pro sanguine merces,
    quam monstrare meum est; neque enim donare uocabo
    quod sibi quisque dabit. cunctis, en, plena metallis                  740
    castra patent; raptum Hesperiis e gentibus aurum
    hic iacet Eoasque premunt tentoria gazas.
    tot regum fortuna simul Magnique coacta
    expectat dominos: propera praecedere, miles,
    quos sequeris; quascumque tuas Pharsalia fecit                  745
    a uictis rapiuntur opes.' [nec plura locutus
    inpulit amentes aurique cupidine caecos
    ire super gladios supraque cadauera patrum
    et caesos calcare duces.] quae fossa, quis agger
    sustineat pretium belli scelerumque petentis?                  750
    scire ruunt, quanta fuerint mercede nocentes.
    inuenere quidem spoliato plurima mundo
    bellorum in sumptus congestae pondera massae,
    sed non inpleuit cupientis omnia mentes.
    quidquid fodit Hiber, quidquid Tagus expulit auri,                  755
    quod legit diues summis Arimaspus harenis,
    ut rapiant, paruo scelus hoc uenisse putabunt.
    cum sibi Tarpeias uictor desponderit arces,
    cum spe Romanae promiserit omnia praedae,
    decipitur quod castra rapit. capit inpia plebes                  760
    caespite patricio somnos, stratumque cubile
    regibus infandus miles premit, inque parentum
    inque toris fratrum posuerunt membra nocentes.
    quos agitat uaesana quies, somnique furentes
    Thessalicam miseris uersant in pectore pugnam.                  765
    inuigilat cunctis saeuum scelus, armaque tota
    mente agitant, capuloque manus absente mouentur.
    ingemuisse putem campos, terramque nocentem
    inspirasse animas, infectumque aera totum
    manibus et superam Stygia formidine noctem.                  770
    exigit a meritis tristes uictoria poenas,
    sibilaque et flammas infert sopor. umbra perempti
    ciuis adest; sua quemque premit terroris imago:
    ille senum uoltus, iuuenum uidet ille figuras,
    hunc agitant totis fraterna cadauera somnis,                  775
    pectore in hoc pater est, omnes in Caesare manes.
    haud alios nondum Scythica purgatus in ara
    Eumenidum uidit uoltus Pelopeus Orestes,
    nec magis attonitos animi sensere tumultus,
    cum fureret, Pentheus aut, cum desisset, Agaue.                  780
    hunc omnes gladii, quos aut Pharsalia uidit
    aut ultrix uisura dies stringente senatu,
    illa nocte premunt, hunc infera monstra flagellant.
    et quantum poenae misero mens conscia donat,
    quod Styga, quod manes ingestaque Tartara somnis                  785
    Pompeio uiuente uidet! tamen omnia passo,
    postquam clara dies Pharsalica damna retexit,
    nulla loci facies reuocat feralibus aruis
    haerentis oculos. cernit propulsa cruore
    flumina et excelsos cumulis aequantia colles                  790
    corpora, sidentis in tabem spectat aceruos
    et Magni numerat populos, epulisque patur
    ille locus, uoltus ex quo faciesque iacentum
    agnoscat. iuuat Emathiam non cernere terram
    et lustrare oculis campos sub clade latentes.                  795
    fortunam superosque suos in sanguine cernit.
    ac, ne laeta furens scelerum spectacula perdat,
    inuidet igne rogi miseris, caeloque nocenti
    ingerit Emathiam. non illum Poenus humator
    consulis et Libyca succensae lampade Cannae                  800
    conpellunt hominum ritus ut seruet in hoste,
    sed meminit nondum satiata caedibus ira
    ciues esse suos. petimus non singula busta
    discretosque rogos: unum da gentibus ignem,
    non interpositis urantur corpora flammis;                  805
    aut, generi si poena iuuat, nemus extrue Pindi,
    erige congestas Oetaeo robore siluas,
    Thessalicam uideat Pompeius ab aequore flammam.
    nil agis hac ira: tabesne cadauera soluat
    an rogus, haud refert; placido natura receptat                  810
    cuncta sinu, finemque sui sibi corpora debent.
    hos, Caesar, populos si nunc non usserit ignis,
    uret cum terris, uret cum gurgite ponti.
    communis mundo superest rogus ossibus astra
    mixturus. quocumque tuam fortuna uocabit,                  815
    hae quoque sunt animae: non altius ibis in auras,
    non meliore loco Stygia sub nocte iacebis.
    libera fortunae mors est; capit omnia tellus
    quae genuit; caelo tegitur qui non habet urnam.
    tu, cui dant poenas inhumato funere gentes,                  820
    quid fugis hanc cladem? quid olentis deseris agros?
    has trahe, Caesar, aquas, hoc, si potes, utere caelo.
    sed tibi tabentes populi Pharsalica rura
    eripiunt camposque tenent uictore fugato.
         non solum Haemonii funesta ad pabula belli                  825
    Bistonii uenere lupi tabemque cruentae
    caedis odorati Pholoen liquere leones.
    tunc ursae latebras, obscaeni tecta domosque
    deseruere canes, et quidquid nare sagaci
    aera non sanum motumque cadauere sentit.                  830
    iamque diu uolucres ciuilia castra secutae
    conueniunt. uos, quae Nilo mutare soletis
    Threicias hiemes, ad mollem serius Austrum
    istis, aues. numquam tanto se uolture caelum
    induit aut plures presserunt aera pinnae.                  835
    omne nemus misit uolucres omnisque cruenta
    alite sanguineis stillauit roribus arbor.
    saepe super uoltus uictoris et inpia signa
    aut cruor aut alto defluxit ab aethere tabes
    membraque deiecit iam lassis unguibus ales.                  840
    sic quoque non omnis populus peruenit ad ossa
    inque feras discerptus abit; non intima curant
    uiscera nec totas auidae sorbere medullas:
    degustant artus. Latiae pars maxima turbae
    fastidita iacet; quam sol nimbique diesque                  845
    longior Emathiis resolutam miscuit aruis.
         Thessalia, infelix, quo tantum crimine, tellus,
    laesisti superos, ut te tot mortibus unam,
    tot scelerum fatis premerent? quod sufficit aeuum
    inmemor ut donet belli tibi damna uetustas?                  850
    quae seges infecta surget non decolor herba?
    quo non Romanos uiolabis uomere manes?
    ante nouae uenient acies, scelerique secundo
    praestabis nondum siccos hoc sanguine campos.
    omnia maiorum uertamus busta licebit,                  855
    et stantis tumulos et qui radice uetusta
    effudere suas uictis conpagibus urnas,
    plus cinerum Haemoniae sulcis telluris aratur
    pluraque ruricolis feriuntur dentibus ossa.
    nullus ab Emathio religasset litore funem                  860
    nauita, nec terram quisquam mouisset arator,
    Romani bustum populi, fugerentque coloni
    umbrarum campos, gregibus dumeta carerent,
    nullusque auderet pecori permittere pastor
    uellere surgentem de nostris ossibus herbam,                  865
    ac, uelut inpatiens hominum uel solis iniqui
    limite uel glacie, nuda atque ignota iaceres,
    si non prima nefas belli sed sola tulisses.
    o superi, liceat terras odisse nocentis.
    quid totum premitis, quid totum absoluitis orbem?                  870
    Hesperiae clades et flebilis unda Pachyni
    et Mutina et Leucas puros fecere Philippos.

                  
                      µ08

L LIBER OCTAVVS

    Iam super Herculeas fauces nemorosaque Tempe
    Haemoniae deserta petens dispendia siluae
    cornipedem exhaustum cursu stimulisque negantem
    Magnus agens incerta fugae uestigia turbat
    inplicitasque errore uias. pauet ille fragorem                  5
    motorum uentis nemorum, comitumque suorum
    qui post terga redit trepidum laterique timentem
    exanimat. quamuis summo de culmine lapsus
    nondum uile sui pretium scit sanguinis esse,
    seque, memor fati, tantae mercedis habere                  10
    credit adhuc iugulum, quantam pro Caesaris ipse
    auolsa ceruice daret. deserta sequentem
    non patitur tutis fatum celare latebris
    clara uiri facies. multi, Pharsalica castra
    cum peterent nondum fama prodente ruinas,                  15
    occursu stupuere ducis uertigine rerum
    attoniti, cladisque suae uix ipse fidelis
    auctor erat. grauis est Magno quicumque malorum
    testis adest. cunctis ignotus gentibus esse
    mallet et obscuro tutus transire per urbes                  20
    nomine; sed poenas longi Fortuna fauoris
    exigit a misero, quae tanto pondere famae
    res premit aduersas fatisque prioribus urguet.
    nunc festinatos nimium sibi sentit honores
    actaque lauriferae damnat Sullana iuuentae,                  25
    nunc et Corycias classes et Pontica signa
    deiectum meminisse piget. sic longius aeuum
    destruit ingentis animos et uita superstes
    imperio. nisi summa dies cum fine bonorum
    adfuit et celeri praeuertit tristia leto,                  30
    dedecori est fortuna prior. quisquamne secundis
    tradere se fatis audet nisi morte parata?
         litora contigerat per quae Peneius amnis
    Emathia iam clade rubens exibat in aequor.
    inde ratis trepidum uentis ac fluctibus inpar,                  35
    flumineis uix tuta uadis, euexit in altum.
    cuius adhuc remis quatitur Corcyra sinusque
    Leucadii, Cilicum dominus terraeque Liburnae
    exiguam uector pauidus correpsit in alnum.
    conscia curarum secretae in litora Lesbi                  40
    flectere uela iubet, qua tunc tellure latebas
    maestior, in mediis quam si, Cornelia, campis
    Emathiae stares. tristis praesagia curas
    exagitant, trepida quatitur formidine somnus,
    Thessaliam nox omnis habet; tenebrisque remotis                  45
    rupis in abruptae scopulos extremaque curris
    litora; prospiciens fluctus nutantia longe
    semper prima uides uenientis uela carinae,
    quaerere nec quicquam de fato coniugis audes.
    en ratis, ad uestros quae tendit carbasa portus!                  50
    quid ferat ignoras, et nunc tibi summa pauoris
    nuntius armorum tristis rumorque sinister.
    uictus adest coniunx. quid perdis tempora luctus?
    cum possis iam flere times. tum puppe propinqua
    prosiluit crimenque deum crudele notauit,                  55
    deformem pallore ducem uoltusque prementem
    canitiem atque atro squalentis puluere uestes.
    obuia nox miserae caelum lucemque tenebris
    abstulit atque animam clausit dolor; omnia neruis
    membra relicta labant, riguerunt corda, diuque                  60
    spe mortis decepta iacet. iam fune ligato
    litoribus lustrat uacuas Pompeius harenas.
    quem postquam propius famulae uidere fideles,
    non ultra gemitus tacitos incessere fatum
    permisere sibi, frustraque attollere terra                  65
    semianimem conantur eram; quam pectore Magnus
    ambit et astrictos refouet conplexibus artus.
    coeperat in summum reuocato sanguine corpus
    Pompei sentire manus maestamque mariti
    posse pati faciem: prohibet succumbere fatis                  70
    Magnus et inmodicos castigat uoce dolores.
    'nobile cur robur fortunae uolnere primo
    femina tantorum titulis insignis auorum
    frangis? habes aditum mansurae in saecula famae.
    laudis in hoc sexu non legum iura nec arma,                  75
    unica materia est coniunx miser. erige mentem,
    et tua cum fatis pietas decertet, et ipsum
    quod sum uictus ama. nunc sum tibi gloria maior,
    a me quod fasces et quod pia turba senatus
    tantaque discessit regum manus. incipe Magnum                  80
    sola sequi. deformis adhuc uiuente marito
    summus et augeri uetitus dolor: ultima debet
    esse fides lugere uirum. tu nulla tulisti
    bello damna meo: uiuit post proelia Magnus
    sed fortuna perit. quod defles, illud amasti.'                  85
         uocibus his correpta uiri uix aegra leuauit
    membra solo talis gemitu rumpente querellas:
    'o utinam in thalamos inuisi Caesaris issem
    infelix coniunx et nulli laeta marito.
    bis nocui mundo: me pronuba ducit Erinys                  90
    Crassorumque umbrae, deuotaque manibus illis
    Assyrios in castra tuli ciuilia casus,
    praecipitesque dedi populos cunctosque fugaui
    a causa meliore deos. o maxime coniunx,
    o thalamis indigne meis, hoc iuris habebat                  95
    in tantum fortuna caput? cur inpia nupsi,
    si miserum factura fui? nunc accipe poenas,
    sed quas sponte luam: quo sit tibi mollius aequor,
    certa fides regum totusque paratior orbis,
    sparge mari comitem. mallem felicibus armis                  100
    dependisse caput: nunc clades denique lustra,
    Magne, tuas. ubicumque iaces ciuilibus armis
    nostros ulta toros, ades huc atque exige poenas,
    Iulia crudelis, placataque paelice caesa
    Magno parce tuo.' sic fata iterumque refusa                  105
    coniugis in gremium cunctorum lumina soluit
    in lacrimas. duri flectuntur pectora Magni,
    siccaque Thessalia confudit lumina Lesbos.
         tunc Mytilenaeum pleno iam litore uolgus
    adfatur Magnum. 'si maxima gloria nobis                  110
    semper erit tanti pignus seruasse mariti,
    tu quoque deuotos sacro tibi foedere muros
    oramus sociosque lares dignere uel una
    nocte tua: fac, Magne, locum, quem cuncta reuisant
    saecula, quem ueniens hospes Romanus adoret.                  115
    nulla tibi subeunda magis sunt moenia uicto:
    omnia uictoris possunt sperare fauorem,
    haec iam crimen habent. quid, quod iacet insula ponto,
    Caesar eget ratibus? procerum pars magna coibit
    certa loci; noto reparandum est litore fatum.                  120
    accipe templorum cultus aurumque deorum;
    accipe, si terris, si puppibus ista iuuentus
    aptior est; tota, quantum ualet, utere Lesbo.
    hoc solum crimen meritae bene detrahe terrae,                  125
    ne nostram uideare fidem felixque secutus
    et damnasse miser.' tali pietate uirorum
    laetus in aduersis et mundi nomine gaudens
    esse fidem 'nullum toto mihi' dixit 'in orbe
    gratius esse solum non paruo pignore uobis                  130
    ostendi: tenuit nostros hac obside Lesbos
    adfectus; hic sacra domus carique penates,
    hic mihi Roma fuit. non ulla in litora puppem
    ante dedi fugiens, saeui cum Caesaris iram
    iam scirem meritam seruata coniuge Lesbon,                  135
    non ueritus tantam ueniae committere uobis
    materiam. sed iam satis est fecisse nocentis:
    fata mihi totum mea sunt agitanda per orbem.
    heu nimium felix aeterno nomine Lesbos,
    siue doces populos regesque admittere Magnum,                   140
    seu praestas mihi sola fidem. nam quaerere certum est,
    fas quibus in terris, ubi sit scelus. accipe, numen
    siquod adhuc mecum es, uotorum extrema meorum:
    da similis Lesbo populos, qui Marte subactum
    non intrare suos infesto Caesare portus,                  145
    non exire uetent.' dixit, maestamque carinae
    inposuit comitem. cunctos mutare putares
    tellurem patriaeque solum: sic litore toto
    plangitur, infestae tenduntur in aethera dextrae.
    Pompeiumque minus, cuius fortuna dolorem                  150
    mouerat, ast illam, quam toto tempore belli
    ut ciuem uidere suam, discedere cernens
    ingemuit populus; quam uix, si castra mariti
    uictoris peteret, siccis dimittere matres
    iam poterant oculis: tanto deuinxit amore                  155
    hos pudor, hos probitas castique modestia uoltus,
    quod summissa <a>nimis, nulli grauis hospita turbae,
    stantis adhuc fati uixit quasi coniuge uicto.
         iam pelago medios Titan demissus ad ignes
    nec quibus abscondit nec siquibus exerit orbem                  160
    totus erat. uigiles Pompei pectore curae
    nunc socias adeunt Romani foederis urbes
    et uarias regum mentes, nunc inuia mundi
    arua super nimios soles Austrumque iacentis.
    saepe labor maestus curarum odiumque futuri                  165
    proiecit fessos incerti pectoris aestus,
    rectoremque ratis de cunctis consulit astris,
    unde notet terras, quae sit mensura secandi
    aequoris in caelo, Syriam quo sidere seruet
    aut quotus in Plaustro Libyam bene derigat ignis.                  170
    doctus ad haec fatur taciti seruator Olympi
    'signifero quaecumque fluunt labentia caelo,
    numquam stante polo miseros fallentia nautas,
    sidera non sequimur, sed, qui non mergitur undis
    axis inocciduus gemina clarissimus Arcto,                  175
    ille regit puppes. hic cum mihi semper in altum
    surget et instabit summis minor Vrsa ceruchis,
    Bosporon et Scythiae curuantem litora Pontum
    spectamus. quidquid descendet ab arbore summa
    Arctophylax propiorque mari Cynosura feretur,                  180
    in Syriae portus tendit ratis. inde Canopos
    excipit, Australi caelo contenta uagari
    stella, timens Borean: illa quoque perge sinistra
    trans Pharon, in medio tanget ratis aequore Syrtim.
    sed quo uela dari, quo nunc pede carbasa tendi                  185
    nostra iubes?' dubio contra cui pectore Magnus
    'hoc solum toto' respondit 'in aequore serua,
    ut sit ab Emathiis semper tua longius oris
    puppis et Hesperiam pelago caeloque relinquas:
    cetera da uentis. comitem pignusque recepi                  190
    depositum: tum certus eram quae litora uellem,
    nunc portum fortuna dabit'. sic fatur; at ille
    iusto uela modo pendentia cornibus aequis
    torsit et in laeuum puppim dedit, utque secaret
    quas Asinae cautes et quas Chios asperat undas                  195
    hos dedit in proram, tenet hos in puppe rudentes.
    aequora senserunt motus aliterque secante
    iam pelagus rostro nec idem spectante carina
    mutauere sonum. non sic moderator equorum,
    dexteriore rota laeuum cum circumit axem,                  200
    cogit inoffensae currus accedere metae.
         ostendit terras Titan et sidera texit.
    sparsus ab Emathia fugit quicumque procella,
    adsequitur Magnum; primusque a litore Lesbi
    occurrit gnatus, procerum mox turba fidelis.                  205
    nam neque deiecto fatis acieque fugato
    abstulerat Magno reges fortuna ministros:
    terrarum dominos et sceptra Eoa tenentis
    exul habet comites. iubet ire in deuia mundi
    Deiotarum, qui sparsa ducis uestigia legit.                  210
    'quando' ait 'Emathiis amissus cladibus orbis,
    qua Romanus erat, superest, fidissime regum,
    Eoam temptare fidem populosque bibentis
    Euphraten et adhuc securum a Caesare Tigrim.
    ne pigeat Magno quaerentem fata remotas                  215
    Medorum penetrare domos Scythicosque recessus
    et totum mutare diem, uocesque superbo
    Arsacidae perferre meas: "si foedera nobis
    prisca manent mihi per Latium iurata Tonantem,
    per uestros astricta magos, inplete pharetras                  220
    Armeniosque arcus Geticis intendite neruis,
    si uos, o Parthi, peterem cum Caspia claustra
    et sequerer duros aeterni Martis Alanos,
    passus Achaemeniis late decurrere campis
    in tutam trepidos numquam Babylona coegi.                  225
    arua super Cyri Chaldaeique ultima regni,
    qua rapidus Ganges et qua Nysaeus Hydaspes
    accedunt pelago, Phoebi surgentis ab igne
    iam propior quam Persis eram: tamen omnia uincens
    sustinui nostris uos tantum desse triumphis,                  230
    solusque e numero regum telluris Eoae
    ex aequo me Parthus adit. nec munere Magni
    stant semel Arsacidae; quis enim post uolnera cladis
    Assyriae iustas Latii conpescuit iras?
    tot meritis obstricta meis nunc Parthia ruptis                  235
    excedat claustris uetitam per saecula ripam
    Zeugmaque Pellaeum. Pompeio uincite, Parthi,
    uinci Roma uolet."' regem parere iubenti
    ardua non piguit, positisque insignibus aulae
    egreditur famulo raptos indutus amictus.                  240
    in dubiis tutum est inopem simulare tyranno;
    quanto igitur mundi dominis securius aeuum
    uerus pauper agit! dimisso in litore rege
    ipse per Icariae scopulos, Ephesonque relinquens
    et placidi Colophona maris, spumantia paruae                  245
    radit saxa Sami; spirat de litore Coo
    aura fluens; Cnidon inde fugit claramque relinquit
    sole Rhodon magnosque sinus Telmessidos undae
    conpensat medio pelagi. Pamphylia puppi
    occurrit tellus, nec se committere muris                  250
    ausus adhuc ullis te primum, parua Phaseli,
    Magnus adit; nam te metui uetat incola rarus
    exhaustaeque domus populis, maiorque carinae
    quam tua turba fuit. tendens hinc carbasa rursus
    iam Taurum Tauroque uidet Dipsunta cadentem.                  255
         crederet hoc Magnus, pacem cum praestitit undis,
    et sibi consultum? Cilicum per litora tutus
    parua puppe fugit. sequitur pars magna senatus
    ad profugum collecta ducem; paruisque Syhedris,
    quo portu mittitque rates recipitque Selinus,                  260
    in procerum coetu tandem maesta ora resoluit
    uocibus his Magnus: 'comites bellique fugaeque
    atque instar patriae, quamuis in litore nudo,
    in Cilicum terra, nullis circumdatus armis
    consultem rebusque nouis exordia quaeram,                  265
    ingentis praestate animos. non omnis in aruis
    Emathiis cecidi, nec sic mea fata premuntur
    ut nequeam releuare caput cladesque receptas
    excutere. an Libycae Marium potuere ruinae
    erigere in fasces et plenis reddere fastis,                   270
    me pulsum leuiore manu fortuna tenebit?
    mille meae Graio uoluuntur in aequore puppes,
    mille duces; sparsit potius Pharsalia nostras
    quam subuertit opes. sed me uel sola tueri
    fama potest rerum toto quas gessimus orbe                  275
    et nomen quod mundus amat. uos pendite regna
    uiribus atque fide, Libyam Parthosque Pharonque,
    quemnam Romanis deceat succurrere rebus.
    ast ego curarum uobis arcana mearum
    expromam mentisque meae quo pondera uergant.                  280
    aetas Niliaci nobis suspecta tyranni est,
    ardua quippe fides robustos exigit annos.
    hinc anceps dubii terret sollertia Mauri;
    namque memor generis Carthaginis inpia proles
    inminet Hesperiae, multusque in pectore uano est                  285
    Hannibal, obliquo maculat qui sanguine regnum
    et Numidas contingit auos. iam supplice Varo
    intumuit uiditque loco Romana secundo.
    quare agite Eoum, comites, properemus in orbem.
    diuidit Euphrates ingentem gurgite mundum                  290
    Caspiaque inmensos seducunt claustra recessus,
    et polus Assyrias alter noctesque diesque
    uertit, et abruptum est nostro mare discolor unda
    Oceanusque suus. regnandi sola uoluptas.
    celsior in campo sonipes et fortior arcus,                  295
    nec puer aut senior letalis tendere neruos
    segnis, et a nulla mors est incerta sagitta.
    primi Pellaeas arcu fregere sarisas
    Bactraque Medorum sedem murisque superbam
    Assyrias Babylona domos. nec pila timentur                  300
    nostra nimis Parthis, audentque in bella uenire
    experti Scythicas Crasso pereunte pharetras.
    spicula nec solo spargunt fidentia ferro,
    stridula sed multo saturantur tela ueneno;
    uolnera parua nocent fatumque in sanguine summo est.                  305
    o utinam non tanta mihi fiducia saeuis
    esset in Arsacidis! fatis nimis aemula nostris
    fata mouent Medos, multumque in gente deorum est.
    effundam populos alia tellure reuolsos
    excitosque suis inmittam sedibus ortus.                  310
    quod si nos Eoa fides et barbara fallent
    foedera, uolgati supra commercia mundi
    naufragium fortuna ferat: non regna precabor
    quae feci. sat magna feram solacia mortis
    orbe iacens alio, nihil haec in membra cruente,                  315
    nil socerum fecisse pie. sed, cuncta reuoluens
    uitae fata meae, semper uenerabilis illa
    orbis parte fui, quantus Maeotida supra,
    quantus apud Tanain toto conspectus in ortu!
    quas magis in terras nostrum felicibus actis                  320
    nomen abit, aut unde redi maiore triumpho?
    Roma, faue coeptis; quid enim tibi laetius umquam
    praestiterint superi, quam, si ciuilia Partho
    milite bella geras, tantam consumere gentem
    et nostris miscere malis? cum Caesaris arma                  325
    concurrent Medis, aut me fortuna necesse est
    uindicet aut Crassos.' sic fatus murmure sensit
    consilium damnasse uiros; quos Lentulus omnis
    uirtutis stimulis et nobilitate dolendi
    praecessit dignasque tulit modo consule uoces.                  330
    'sicine Thessalicae mentem fregere ruinae?
    una dies mundi damnauit fata? secundum
    Emathiam lis tanta datur? iacet omne cruenti
    uolneris auxilium? solos tibi, Magne, reliquit
    Parthorum fortuna pedes? quid transfuga mundi,                  335
    terrarum totos tractus caelumque perosus,
    auersosque polos alienaque sidera quaeris,
    Chaldaeos culture focos et barbara sacra
    Parthorum famulus? quid causa obtenditur armis
    libertatis amor? miserum quid decipis orbem,                  340
    si seruire potes? te, quem Romana regentem
    horruit auditu, quem captos ducere reges
    uidit ab Hyrcanis, Indoque a litore, siluis,
    deiectum fatis, humilem fractumque uidebit
    <r>ex tolletque animos Latium uaesanus in orbem                  345
    se simul et Romam Pompeio supplice mensus?
    nil animis fatisque tuis effabere dignum:
    exiget ignorans Latiae commercia linguae
    ut lacrimis se, Magne, roges. patimurne pudoris
    hoc uolnus, clades ut Parthia uindicet ante                   350
    Hesperias, quam Roma suas? ciuilibus armis
    elegit te nempe ducem: quid uolnera nostra
    in Scythicos spargis populos cladesque latentis?
    quid Parthos transire doces? solacia tanti
    perdit Roma mali, nullos admittere reges                  355
    sed ciui seruire suo? iuuat ire per orbem
    ducentem saeuas Romana in moenia gentes
    signaque ab Euphrate cum Crassis capta sequentem?
    qui solus regum fato celante fauorem
    defuit Emathiae, nunc tantas ille lacesset                  360
    auditi uictoris opes aut iungere fata
    tecum, Magne, uolet? non haec fiducia genti est.
    omnis, in Arctois populus quicumque pruinis
    nascitur, indomitus bellis et mortis amator:
    quidquid ad Eoos tractus mundique teporem                  365
    ibitur, emollit gentes clementia caeli.
    illic et laxas uestes et fluxa uirorum
    uelamenta uides. Parthus per Medica rura,
    Sarmaticos inter campos effusaque plano
    Tigridis arua solo, nulli superabilis hosti est                  370
    libertate fugae; sed non, ubi terra tumebit,
    aspera conscendet montis iuga, nec per opacas
    bella geret tenebras incerto debilis arcu,
    nec franget nando uiolenti uerticis amnem,
    nec tota in pugna perfusus sanguine membra                  375
    exiget aestiuum calido sub puluere solem.
    non aries illis, non ulla est machina belli
    aut fossas inplere ualent, Parthoque sequenti
    murus erit quodcumque potest opstare sagittae.
    pugna leuis bellumque fugax turmaeque uagantes,                  380
    et melior cessisse loco quam pellere miles;
    inlita tela dolis, nec Martem comminus usquam
    ausa pati uirtus, sed longe tendere neruos
    et quo ferre uelint permittere uolnera uentis.
    ensis habet uires, et gens quaecumque uirorum est                  385
    bella gerit gladiis. nam Medos proelia prima
    exarmant uacuaque iubent remeare pharetra.
    nulla manus illis, fiducia tota ueneni est.
    credis, Magne, uiros, quos in discrimina belli
    cum ferro misisse parum est? temptare pudendum                  390
    auxilium tanti est, toto diuisus ut orbe
    a terra moriare tua, tibi barbara tellus
    incumbat, te parua tegant ac uilia busta,
    inuidiosa tamen Crasso quaerente sepulchrum?
    sed tua sors leuior, quoniam mors ultima poena est                  395
    nec metuenda uiris. at non Cornelia letum
    infando sub rege timet. num barbara nobis
    est ignota Venus, quae ritu caeca ferarum
    polluit innumeris leges et foedera taedae
    coniugibus thalamique patent secreta nefandi                  400
    inter mille nurus? epulis uaesana meroque
    regia non ullis exceptos legibus audet
    concubitus: tot femineis conplexibus unum
    non lassat nox tota marem. iacuere sorores
    in regum thalamis sacrataque pignora matres.                  405
    damnat apud gentes sceleris non sponte peracti
    Oedipodionias infelix fabula Thebas:
    Parthorum dominus quotiens sic sanguine mixto
    nascitur Arsacides! cui fas inplere parentem,
    quid rear esse nefas? proles tam clara Metelli                  410
    stabit barbarico coniunx millesima lecto.
    quamquam non ulli plus regia, Magne, uacabit
    saeuitia stimulata Venus titulisque uirorum;
    nam, quo plura iuuent Parthum portenta, fuisse
    hanc sciet et Crassi: ceu pridem debita fatis                  415
    Assyriis trahitur cladis captiua uetustae.
    haereat Eoae uolnus miserabile sortis,
    non solum auxilium funesto ab rege petisse
    sed gessisse prius bellum ciuile pudebit.
    nam quod apud populos crimen socerique tuumque                  420
    maius erit, quam quod uobis miscentibus arma
    Crassorum uindicta perit? incurrere cuncti
    debuerant in Bactra duces et, nequa uacarent
    arma, uel Arctoum Dacis Rhenique cateruis
    imperii nudare latus, dum perfida Susa                  425
    in tumulos prolapsa ducum Babylonque iaceret.
    Assyriae paci finem, Fortuna, precamur;
    et, si Thessalia bellum ciuile peractum est,
    ad Parthos qui uicit eat. gens unica mundi est
    de qua Caesareis possim gaudere triumphis.                  430
    non tibi, cum primum gelidum transibis Araxen,
    umbra senis maesti Scythicis confixa sagittis
    ingeret has uoces? "tu, quem post funera nostra
    ultorem cinerum nudae sperauimus umbrae,
    ad foedus pacemque uenis?" tum plurima cladis                  435
    occurrent monimenta tibi: quae moenia trunci
    lustrarunt ceruice duces, ubi nomina tanta
    obruit Euphrates et nostra cadauera Tigris
    detulit in terras ac reddidit. ire per ista
    si potes, in media socerum quoque, Magne, sedentem                  440
    Thessalia placare potes. quin respicis orbem
    Romanum? si regna times proiecta sub Austro
    infidumque Iubam, petimus Pharon aruaque Lagi.
    Syrtibus hinc Libycis tuta est Aegyptos, at inde
    gurgite septeno rapidus mare summouet amnis.                  445
    terra suis contenta bonis, non indiga mercis
    aut Iouis: in solo tanta est fiducia Nilo.
    sceptra puer Ptolemaeus habet tibi debita, Magne,
    tutelae commissa tuae. quis nominis umbram
    horreat? innocua est aetas. ne iura fidemque                  450
    respectumque deum ueteri speraueris aula;
    nil pudet adsuetos sceptris: mitissima sors est
    regnorum sub rege nouo.' non plura locutus
    inpulit huc animos. quantum, spes ultima rerum,
    libertatis habes! uicta est sententia Magni.                  455
         tum Cilicum liquere solum Cyproque citatas
    inmisere rates, nullas cui praetulit aras
    undae diua memor Paphiae, si numina nasci
    credimus aut quemquam fas est coepisse deorum.
    haec ubi deseruit Pompeius litora, totos                  460
    emensus Cypri scopulos quibus exit in Austrum
    inde maris uasti transuerso uertitur aestu;
    nec tenuit gratum nocturno lumine montem,
    infimaque Aegypti pugnaci litora uelo
    uix tetigit, qua diuidui pars maxima Nili                  465
    in uada decurrit Pelusia septimus amnis.
    tempus erat quo Libra pares examinat horas,
    non uno plus aequa die, noctique rependit
    lux minor hibernae uerni solacia damni.
    conperit ut regem Casio se monte tenere,                  470
    flectit iter; nec Phoebus adhuc nec carbasa languent.
         iam rapido speculator eques per litora cursu
    hospitis aduentu pauidam conpleuerat aulam.
    consilii uix tempus erat; tamen omnia monstra
    Pellaeae coiere domus, quos inter Acoreus                  475
    iam placidus senio fractisque modestior annis
    (hunc genuit custos Nili crescentis in arua
    Memphis uana sacris; illo cultore deorum
    lustra suae Phoebes non unus uixerat Apis)
    consilii uox prima fuit, meritumque fidemque                  480
    sacraque defuncti iactauit pignora patris.
    sed melior suadere malis et nosse tyrannos
    ausus Pompeium leto damnare Pothinus
    'ius et fas multos faciunt, Ptolemaee, nocentes;
    dat poenas laudata fides, cum sustinet' inquit                  485
    'quos fortuna premit. fatis accede deisque,
    et cole felices, miseros fuge. sidera terra
    ut distant et flamma mari, sic utile recto.
    sceptrorum uis tota perit, si pendere iusta
    incipit, euertitque arces respectus honesti.                   490
    libertas scelerum est quae regna inuisa tuetur
    sublatusque modus gladiis. facere omnia saeue
    non inpune licet, nisi cum facis. exeat aula
    qui uolt esse pius. uirtus et summa potestas
    non coeunt; semper metuet quem saeua pudebunt.                  495
    non inpune tuos Magnus contempserit annos,
    qui te nec uictos arcere a litore nostro
    posse putat. neu nos sceptris priuauerit hospes
    pignora sunt propiora tibi: Nilumque Pharonque,
    si regnare piget, damnatae redde sorori.                  500
    Aegypton certe Latiis tueamur ab armis.
    quidquid non fuerit Magni dum bella geruntur,
    nec uictoris erit. toto iam pulsus ab orbe,
    postquam nulla manet rerum fiducia, quaerit
    cum qua gente cadat. rapitur ciuilibus umbris.                  505
    nec soceri tantum arma fugit: fugit ora senatus,
    cuius Thessalicas saturat pars magna uolucres,
    et metuit gentes quas uno in sanguine mixtas
    deseruit, regesque timet quorum omnia mersit,
    Thessaliaeque reus nulla tellure receptus                  510
    sollicitat nostrum, quem nondum perdidit, orbem.
    iustior in Magnum nobis, Ptolemaee, querellae
    causa data est. quid sepositam semperque quietam
    crimine bellorum maculas Pharon, aruaque nostra
    uictori suspecta facis? cur sola cadenti                  515
    haec placuit tellus, in quam Pharsalica fata
    conferres poenasque tuas? iam crimen habemus
    purgandum gladio. quod nobis sceptra senatus
    te suadente dedit, uotis tua fouimus arma.
    hoc ferrum, quod fata iubent proferre, paraui                  520
    non tibi, sed uicto; feriam tua uiscera, Magne,
    malueram soceri: rapimur quo cuncta feruntur.
    tene mihi dubitas an sit uiolare necesse,
    cum liceat? quae te nostri fiducia regni
    huc agit, infelix? populum non cernis inermem                  525
    aruaque uix refugo fodientem mollia Nilo?
    metiri sua regna decet uiresque fateri.
    tu, Ptolemaee, potes Magni fulcire ruinam,
    sub qua Roma iacet? bustum cineresque mouere
    Thessalicos audes bellumque in regna uocare?                  530
    ante aciem Emathiam nullis accessimus armis:
    Pompei nunc castra placent, quae deserit orbis?
    nunc uictoris opes et cognita fata lacessis?
    aduersis non desse decet, sed laeta secutos:
    nulla fides umquam miseros elegit amicos.'                  535
         adsensere omnes sceleri. laetatur honore
    rex puer insueto, quod iam sibi tanta iubere
    permittant famuli. sceleri delectus Achillas,
    perfida qua tellus Casiis excurrit harenis
    et uada testantur iunctas Aegyptia Syrtes,                  540
    exiguam sociis monstri gladiisque carinam
    instruit. o superi, Nilusne et barbara Memphis
    et Pelusiaci tam mollis turba Canopi
    hos animos? sic fata premunt ciuilia mundum?
    sic Romana iacent? ullusne in cladibus istis                  545
    est locus Aegypto Phariusque admittitur ensis?
    hanc certe seruate fidem, ciuilia bella:
    cognatas praestate manus externaque monstra
    pellite, si meruit tam claro nomine Magnus
    Caesaris esse nefas. tanti, Ptolemaee, ruinam                  550
    nominis haut metuis, caeloque tonante profanas
    inseruisse manus, inpure ac semiuir, audes?
    non domitor mundi nec ter Capitolia curru
    inuectus regumque potens uindexque senatus
    uictorisque gener, Phario satis esse tyranno                  555
    quod poterat, Romanus erat: quid uiscera nostra
    scrutaris gladio? nescis, puer inprobe, nescis
    quo tua sit fortuna loco: iam iure sine ullo
    Nili sceptra tenes; cecidit ciuilibus armis
    qui tibi regna dedit. iam uento uela negarat                  560
    Magnus et auxilio remorum infanda petebat
    litora; quem contra non longa uecta biremi
    appulerat scelerata manus, Magnoque patere
    fingens regna Phari celsae de puppe carinae
    in paruam iubet ire ratem, litusque malignum                  565
    incusat bimaremque uadis frangentibus aestum,
    qui uetet externas terris adpellere classes.
    quod nisi fatorum leges intentaque iussu
    ordinis aeterni miserae uicinia mortis
    damnatum leto traherent ad litora Magnum,                  570
    non ulli comitum sceleris praesagia derant:
    quippe, fides si pura foret, si regia Magno
    sceptrorum auctori uera pietate pateret,
    uenturum tota Pharium cum classe tyrannum.
    sed cedit fatis classemque relinquere iussus                   575
    obsequitur, letumque iuuat praeferre timori.
    ibat in hostilem praeceps Cornelia puppem,
    hoc magis inpatiens egresso desse marito
    quod metuit clades. 'remane, temeraria coniunx,
    et tu, nate, precor, longeque a litore casus                  580
    expectate meos et in hac ceruice tyranni
    explorate fidem' dixit. sed surda uetanti
    tendebat geminas amens Cornelia palmas.
    'quo sine me crudelis abis? iterumne relinquor,
    Thessalicis summota malis? numquam omine laeto                  585
    distrahimur miseri. poteras non flectere puppem,
    cum fugeres alto, latebrisque relinquere Lesbi,
    omnibus a terris si nos arcere parabas.
    an tantum in fluctus placeo comes?' haec ubi frustra
    effudit, prima pendet tamen anxia puppe,                  590
    attonitoque metu nec quoquam auertere uisus
    nec Magnum spectare potest. stetit anxia classis
    ad ducis euentum, metuens non arma nefasque
    sed ne summissis precibus Pompeius adoret
    sceptra sua donata manu. transire parantem                  595
    Romanus Pharia miles de puppe salutat
    Septimius, qui, pro superum pudor, arma satelles
    regia gestabat posito deformia pilo,
    inmanis uiolentus atrox nullaque ferarum
    mitior in caedes. quis non, Fortuna, putasset                  600
    parcere te populis, quod bello haec dextra uacaret
    Thessaliaque procul tam noxia tela fugasses?
    disponis gladios, nequo non fiat in orbe,
    heu, facinus ciuile tibi. uictoribus ipsis
    dedecus et numquam superum caritura pudore                  605
    fabula, Romanus regi sic paruit ensis,
    Pellaeusque puer gladio tibi colla recidit,
    Magne, tuo. qua posteritas in saecula mittet
    Septimium fama? scelus hoc quo nomine dicent
    qui Bruti dixere nefas? iam uenerat horae                  610
    terminus extremae, Phariamque ablatus in alnum
    perdiderat iam iura sui. tum stringere ferrum
    regia monstra parant. ut uidit comminus ensis,
    inuoluit uoltus atque, indignatus apertum
    fortunae praebere, caput; tum lumina pressit                  615
    continuitque animam, nequas effundere uoces
    uellet et aeternam fletu corrumpere famam.
    sed, postquam mucrone latus funestus Achillas
    perfodit, nullo gemitu consensit ad ictum
    respexitque nefas, seruatque inmobile corpus,                  620
    seque probat moriens atque haec in pectore uoluit:
    'saecula Romanos numquam tacitura labores
    attendunt, aeuumque sequens speculatur ab omni
    orbe ratem Phariamque fidem: nunc consule famae.
    fata tibi longae fluxerunt prospera uitae:                  625
    ignorant populi, si non in morte probaris,
    an scieris aduersa pati. ne cede pudori
    auctoremque dole fati: quacumque feriris,
    crede manum soceri. spargant lacerentque licebit,
    sum tamen, o superi, felix, nullique potestas                  630
    hoc auferre deo. mutantur prospera uita,
    non fit morte miser. uidet hanc Cornelia caedem
    Pompeiusque meus: tanto patientius, oro,
    claude, dolor, gemitus: gnatus coniunxque peremptum,
    si mirantur, amant.' talis custodia Magno                  635
    mentis erat, ius hoc animi morientis habebat.
         at non tam patiens Cornelia cernere saeuum,
    quam perferre, nefas miserandis aethera conplet
    uocibus. 'o coniunx, ego te scelerata peremi:
    letiferae tibi causa morae fuit auia Lesbos,                  640
    et prior in Nili peruenit litora Caesar.
    nam cui ius alii sceleris? sed, quisquis, in istud
    a superis inmisse caput, uel Caesaris irae
    uel tibi prospiciens, nescis, crudelis, ubi ipsa
    uiscera sint Magni: properas atque ingeris ictus                  645
    qua uotum est uicto. poenas non morte minores
    pendat et ante meum uideat caput. haud ego culpa
    libera bellorum, quae matrum sola per undas
    et per castra comes nullis absterrita fatis
    uictum, quod reges etiam timuere, recepi.                  650
    hoc merui, coniunx, in tuta puppe relinqui?
    perfide, parcebas? te fata extrema petente
    uita digna fui? moriar, nec munere regis.
    aut mihi praecipitem, nautae, permittite saltum,
    aut laqueum collo tortosque aptare rudentes,                  655
    aut aliquis Magno dignus comes exigat ensem.
    Pompeio praestare potest quod Caesaris armis
    inputet. o saeui, properantem in fata tenetis?
    uiuis adhuc, coniunx, et iam Cornelia non est
    iuris, Magne, sui: prohibent accersere mortem;                  660
    seruor uictori.' sic fata interque suorum
    lapsa manus rapitur trepida fugiente carina.
         at, Magni cum terga sonent et pectora ferro,
    permansisse decus sacrae uenerabile formae
    iratamque deis faciem, nil ultima mortis                  665
    ex habitu uoltuque uiri mutasse fatentur
    qui lacerum uidere caput. nam saeuus in ipso
    Septimius sceleris maius scelus inuenit actu,
    ac retegit sacros scisso uelamine uoltus
    semianimis Magni spirantiaque occupat ora                  670
    collaque in obliquo ponit languentia transtro.
    tunc neruos uenasque secat nodosaque frangit
    ossa diu: nondum artis erat caput ense rotare.
    at, postquam trunco ceruix abscisa recessit,
    uindicat hoc Pharius, dextra gestare, satelles.                  675
    degener atque operae miles Romane secundae,
    Pompei diro sacrum caput ense recidis,
    ut non ipse feras? o summi fata pudoris!
    inpius ut Magnum nosset puer, illa uerenda
    regibus hirta coma et generosa fronte decora                   680
    caesaries conprensa manu est, Pharioque ueruto,
    dum uiuunt uoltus atque os in murmura pulsant
    singultus animae, dum lumina nuda rigescunt,
    suffixum caput est, quo numquam bella iubente
    pax fuit; hoc leges Campumque et rostra mouebat,                  685
    hac facie, Fortuna, tibi, Romana, placebas.
    nec satis infando fuit hoc uidisse tyranno:
    uolt sceleris superesse fidem. tunc arte nefanda
    summota est capiti tabes, raptoque cerebro
    adsiccata cutis, putrisque effluxit ab alto                  690
    umor, et infuso facies solidata ueneno est.
         ultima Lageae stirpis perituraque proles,
    degener incestae sceptris cessure sorori,
    cum tibi sacrato Macedon seruetur in antro
    et regum cineres extructo monte quiescant,                  695
    cum Ptolemaeorum manes seriemque pudendam
    pyramides claudant indignaque Mausolea,
    litora Pompeium feriunt, truncusque uadosis
    huc illuc iactatur aquis. adeone molesta
    totum cura fuit socero seruare cadauer?                  700
    hac Fortuna fide Magni tam prospera fata
    pertulit, hac illum summo de culmine rerum
    morte petit cladesque omnis exegit in uno
    saeua die quibus inmunes tot praestitit annos,
    Pompeiusque fuit qui numquam mixta uideret                   705
    laeta malis, felix nullo turbante deorum
    et nullo parcente miser; semel inpulit illum
    dilata Fortuna manu. pulsatur harenis,
    carpitur in scopulis hausto per uolnera fluctu,
    ludibrium pelagi, nullaque manente figura                  710
    una nota est Magno capitis iactura reuolsi.
         ante tamen Pharias uictor quam tangat harenas
    Pompeio raptim tumulum fortuna parauit,
    ne iaceat nullo uel ne meliore sepulchro.
    e latebris pauidus decurrit ad aequora Cordus.                  715
    quaestor ab Icario Cinyreae litore Cypri
    infaustus Magni fuerat comes. ille per umbras
    ausus ferre gradum uictum pietate timorem
    conpulit ut mediis quaesitum corpus in undis
    duceret ad terram traheretque in litora Magnum.                  720
    lucis maesta parum per densas Cynthia nubes
    praebebat, cano sed discolor aequore truncus
    conspicitur. tenet ille ducem conplexibus artis
    eripiente mari; tunc uictus pondere tanto
    expectat fluctus pelagoque iuuante cadauer                  725
    inpellit. postquam sicco iam litore sedit,
    incubuit Magno lacrimasque effudit in omne
    uolnus, et ad superos obscuraque sidera fatur
    'non pretiosa petit cumulato ture sepulchra
    Pompeius, Fortuna, tuus, non pinguis ad astra                  730
    ut ferat e membris Eoos fumus odores,
    ut Romana suum gestent pia colla parentem,
    praeferat ut ueteres feralis pompa triumphos,
    ut resonent tristi cantu fora, totus ut ignes
    proiectis maerens exercitus ambiat armis.                  735
    da uilem Magno plebei funeris arcam
    quae lacerum corpus siccos effundat in ignes;
    robora non desint misero nec sordidus ustor.
    sit satis, o superi, quod non Cornelia fuso
    crine iacet subicique facem conplexa maritum                  740
    imperat, extremo sed abest a munere busti
    infelix coniunx nec adhuc a litore longe est.'
    sic fatus paruos iuuenis procul aspicit ignes
    corpus uile suis nullo custode cremantis.
    inde rapit flammas semustaque robora membris                  745
    subducit. 'quaecumque es,' ait 'neclecta nec ulli
    cara tuo sed Pompeio felicior umbra,
    quod iam conpositum uiolat manus hospita bustum,
    da ueniam: siquid sensus post fata relictumst,
    cedis et ipsa rogo paterisque haec damna sepulchri,                  750
    teque pudet sparsis Pompei manibus uri.'
    sic fatus plenusque sinus ardente fauilla
    peruolat ad truncum, qui fluctu paene relatus
    litore pendebat. summas dimouit harenas
    et collecta procul lacerae fragmenta carinae                  755
    exigua trepidus posuit scrobe. nobile corpus
    robora nulla premunt, nulla strue membra recumbunt:
    admotus Magnum, non subditus, accipit ignis.
    ille sedens iuxta flammas 'o maxime' dixit
    'ductor et Hesperii maiestas nominis una,                  760
    si tibi iactatu pelagi, si funere nullo
    tristior iste rogus, manes animamque potentem
    officiis auerte meis: iniuria fati
    hoc fas esse iubet; ne ponti belua quicquam,
    ne fera, ne uolucres, ne saeui Caesaris ira                  765
    audeat, exiguam, quantum potes, accipe flammam
    Romana succense manu. fortuna recursus
    si det in Hesperiam, non hac in sede quiescent
    tam sacri cineres, sed te Cornelia, Magne,
    accipiet nostraque manu transfundet in urnam.                  770
    interea paruo signemus litora saxo,
    ut nota sit busti; siquis placare peremptum
    forte uolet plenos et reddere mortis honores,
    inueniat trunci cineres et norit harenas
    ad quas, Magne, tuum referat caput.' haec ubi fatus,                  775
    excitat inualidas admoto fomite flammas.
    carpitur et lentum Magnus destillat in ignem
    tabe fouens bustum. sed iam percusserat astra
    aurorae praemissa dies: ille ordine rupto
    funeris attonitus latebras in litore quaerit.                  780
    quam metuis, demens, isto pro crimine poenam
    quo te fama loquax omnis accepit in annos?
    condita laudabit Magni socer inpius ossa:
    i modo securus ueniae fassusque sepulchrum
    posce caput. cogit pietas inponere finem                  785
    officio. semusta rapit resolutaque nondum
    ossa satis neruis et inustis plena medullis
    aequorea restinguit aqua congestaque in unum
    parua clausit humo. tunc, ne leuis aura retectos
    auferret cineres, saxo conpressit harenam,                  790
    nautaque ne bustum religato fune moueret
    inscripsit sacrum semusto stipite nomen:
    'hic situs est Magnus'. placet hoc, Fortuna, sepulchrum
    dicere Pompei, quo condi maluit illum
    quam terra caruisse socer? temeraria dextra,                  795
    cur obicis Magno tumulum manesque uagantis
    includis? situs est qua terra extrema refuso
    pendet in Oceano; Romanum nomen et omne
    imperium Magno tumuli est modus: obrue saxa
    crimine plena deum. si tota est Herculis Oete                  800
    et iuga tota uacant Bromio Nyseia, quare
    unus in Aegypto Magni lapis? omnia Lagi
    arua tenere potest, si nullo caespite nomen
    haeserit. erremus populi cinerumque tuorum,
    Magne, metu nullas Nili calcemus harenas.                  805
    quod si tam sacro dignaris nomine saxum
    adde actus tantos monimentaque maxuma rerum,
    adde trucis Lepidi motus Alpinaque bella
    armaque Sertori reuocato consule uicta
    et currus quos egit eques, commercia tuta                  810
    gentibus et pauidos Cilicas maris, adde subactam
    barbariem gentesque uagas et quidquid in Euro
    regnorum Boreaque iacet. dic semper ab armis
    ciuilem repetisse togam, ter curribus actis
    contentum multos patriae donasse triumphos.                  815
    quis capit haec tumulus? surgit miserabile bustum
    non ullis plenum titulis, non ordine tanto
    fastorum; solitumque legi super alta deorum
    culmina et extructos spoliis hostilibus arcus
    haud procul est ima Pompei nomen harena                  820
    depressum tumulo, quod non legat aduena rectus,
    quod nisi monstratum Romanus transeat hospes.
         noxia ciuili tellus Aegyptia fato,
    haud equidem inmerito Cumanae carmine uatis
    cautum, ne Nili Pelusia tangeret ora                  825
    Hesperius miles ripasque aestate tumentis.
    quid tibi, saeua, precer pro tanto crimine, tellus?
    uertat aquas Nilus quo nascitur orbe retentus,
    et steriles egeant hibernis imbribus agri,
    totaque in Aethiopum putres soluaris harenas.                  830
    nos in templa tuam Romana accepimus Isim
    semideosque canes et sistra iubentia luctus
    et quem tu plangens hominem testaris Osirim;
    tu nostros, Aegypte, tenes in puluere manes.
    tu quoque, cum saeuo dederis iam templa tyranno,                  835
    nondum Pompei cineres, o Roma, petisti;
    exul adhuc iacet umbra ducis. si saecula prima
    uictoris timuere minas, nunc excipe saltem
    ossa tui Magni, si nondum subruta fluctu
    inuisa tellure sedent. quis busta timebit?                  840
    quis sacris dignam mouisse uerebitur umbram?
    imperet hoc nobis utinam scelus et uelit uti
    nostro Roma sinu: satis o nimiumque beatus,
    si mihi contingat manes transferre reuolsos
    Ausoniam, si tale ducis uiolare sepulchrum.                  845
    forsitan, aut sulco sterili cum poscere finem
    a superis aut Roma uolet feralibus Austris
    ignibus aut nimiis aut terrae tecta mouenti,
    consilio iussuque deum transibis in urbem,
    Magne, tuam, summusque feret tua busta sacerdos.                  850
    nam quis ad exustam Cancro torrente Syenen
    ibit et imbrifera siccas sub Pliade Thebas
    spectator Nili, quis rubri stagna profundi
    aut Arabum portus mercis mutator Eoae,
    Magne, petet, quem non tumuli uenerabile saxum                  855
    et cinis in summis forsan turbatus harenis
    auertet manesque tuos placare iubebit
    et Casio praeferre Ioui? nil ista nocebunt
    famae busta tuae: templis auroque sepultus
    uilior umbra fores. nunc est pro numine summo                  860
    hoc tumulo Fortuna iacens; augustius aris
    uictoris Libyco pulsatur in aequore saxum.
    Tarpeis qui saepe deis sua tura negarunt
    inclusum Tusco uenerantur caespite fulmen.
    proderit hoc olim, quod non mansura futuris                  865
    ardua marmoreo surrexit pondere moles.
    pulueris exigui sparget non longa uetustas
    congeriem, bustumque cadet, mortisque peribunt
    argumenta tuae. ueniet felicior aetas
    qua sit nulla fides saxum monstrantibus illud;                  870
    atque erit Aegyptus populis fortasse nepotum
    tam mendax Magni tumulo quam Creta Tonantis.


                        µ09

 LIBER NONVS

    At non in Pharia manes iacuere fauilla
    nec cinis exiguus tantam conpescuit umbram;
    prosiluit busto semustaque membra relinquens
    degeneremque rogum sequitur conuexa Tonantis.
    qua niger astriferis conectitur axibus aer                  5
    quodque patet terras inter lunaeque meatus,
    semidei manes habitant, quos ignea uirtus
    innocuos uita patientes aetheris imi
    fecit et aeternos animam collegit in orbes:
    non illuc auro positi nec ture sepulti                  10
    perueniunt. illic postquam se lumine uero
    inpleuit, stellasque uagas miratus et astra
    fixa polis, uidit quanta sub nocte iaceret
    nostra dies risitque sui ludibria trunci.
    hinc super Emathiae campos et signa cruenti                  15
    Caesaris ac sparsas uolitauit in aequore classes,
    et scelerum uindex in sancto pectore Bruti
    sedit et inuicti posuit se mente Catonis.
         ille, ubi pendebant casus dubiumque manebat
    quem dominum mundi facerent ciuilia bella,                  20
    oderat et Magnum, quamuis comes isset in arma
    auspiciis raptus patriae ductuque senatus;
    at post Thessalicas clades iam pectore toto
    Pompeianus erat. patriam tutore carentem
    excepit, populi trepidantia membra refouit,                  25
    ignauis manibus proiectos reddidit enses,
    nec regnum cupiens gessit ciuilia bella
    nec seruire timens. nil causa fecit in armis
    ille sua: totae post Magni funera partes
    libertatis erant. quas ne per litora fusas                  30
    colligeret rapido uictoria Caesaris actu,
    Corcyrae secreta petit ac mille carinis
    abstulit Emathiae secum fragmenta ruinae.
    quis ratibus tantis fugientia crederet ire
    agmina, quis pelagus uictas artasse carinas?                  35
         Dorida tum Malean et apertam Taenaron umbris,
    inde Cythera petit, Boreaque urguente carinas
    Graia fugit, Dictaea legit cedentibus undis
    litora. tunc ausum classi praecludere portus
    inpulit ac saeuas meritum Phycunta rapinas                  40
    sparsit, et hinc placidis alto delabitur auris
    in litus, Palinure, tuum (neque enim aequore tantum
    Ausonio monimenta tenes, portusque quietos
    testatur Libye Phrygio placuisse magistro),
    cum procul ex alto tendentes uela carinae                  45
    ancipites tenuere animos, sociosne malorum
    an ueherent hostes: praeceps facit omne timendum
    uictor, et in nulla non creditur esse carina.
    ast illae puppes luctus planctusque ferebant
    et mala uel duri lacrimas motura Catonis.                  50
         nam, postquam frustra precibus Cornelia nautas
    priuignique fugam tenuit, ne forte repulsus
    litoribus Phariis remearet in aequora truncus,
    ostenditque rogum non iusti flamma sepulchri,
    'ergo indigna fui,' dixit 'Fortuna, marito                  55
    accendisse rogum gelidosque effusa per artus
    incubuisse uiro, laceros exurere crines
    membraque dispersi pelago conponere Magni,
    uolneribus cunctis largos infundere fletus,
    ossibus et tepida uestes inplere fauilla,                  60
    quidquid ab exstincto licuisset tollere busto
    in templis sparsura deum. sine funeris ullo
    ardet honore rogus; manus hoc Aegyptia forsan
    obtulit officium graue manibus. o bene nudi
    Crassorum cineres: Pompeio contigit ignis                   65
    inuidia maiore deum. similisne malorum
    sors mihi semper erit? numquam dare iusta licebit
    coniugibus? numquam plenas plangemus ad urnas?
    quid porro tumulis opus est aut ulla requiris
    instrumenta, dolor? non toto in pectore portas,                  70
    inpia, Pompeium? non imis haeret imago
    uisceribus? quaerat cineres uictura superstes.
    nunc tamen, hinc longe qui fulget luce maligna,
    ignis adhuc aliquid Phario de litore surgens
    ostendit mihi, Magne, tui. iam flamma resedit,                  75
    Pompeiumque ferens uanescit solis ad ortus
    fumus, et inuisi tendunt mihi carbasa uenti.
    linquere, siqua fides, Pelusia litora nolo.                  83
    non mihi nunc tellus Pompeio siqua triumphos                  78
    uicta dedit, non alta terens Capitolia currus
    gratior; elapsus felix de pectore Magnus:
    hunc uolumus quem Nilus habet, terraeque nocenti
    non haerere queror; crimen commendat harenas.
    tu pete bellorum casus et signa per orbem,                  84
    Sexte, paterna moue; namque haec mandata reliquit
    Pompeius uobis in nostra condita cura:
    "me cum fatalis leto damnauerit hora,
    excipite, o nati, bellum ciuile, nec umquam,
    dum terris aliquis nostra de stirpe manebit,
    Caesaribus regnare uacet. uel sceptra uel urbes                  90
    libertate sua ualidas inpellite fama
    nominis: has uobis partes, haec arma relinquo.
    inueniet classes quisquis Pompeius in undas
    uenerit, et noster nullis non gentibus heres
    bella dabit: tantum indomitos memoresque paterni                  95
    iuris habete animos. uni parere decebit,
    si faciet partes pro libertate, Catoni."
    exsolui tibi, Magne, fidem, mandata peregi;
    insidiae ualuere tuae, deceptaque uixi
    ne mihi commissas auferrem perfida uoces.                  100
    iam nunc te per inane chaos, per Tartara, coniunx,
    si sunt ulla, sequar, quam longo tradita leto
    incertum est: poenas animae uiuacis ab ipsa
    ante feram. potuit cernens tua funera, Magne,
    non fugere in mortem: planctu contusa peribit,                  105
    effluet in lacrimas: numquam ueniemus ad enses
    aut laqueos aut praecipites per inania iactus:
    turpe mori post te solo non posse dolore.'
    sic ubi fata, caput ferali obduxit amictu
    decreuitque pati tenebras puppisque cauernis                  110
    delituit, saeuumque arte conplexa dolorem
    perfruitur lacrimis et amat pro coniuge luctum.
    illam non fluctus stridensque rudentibus Eurus
    mouit et exurgens ad summa pericula clamor,
    uotaque sollicitis faciens contraria nautis                  115
    conposita in mortem iacuit fauitque procellis.
         prima ratem Cypros spumantibus accipit undis;
    inde tenens pelagus, sed iam moderatior, Eurus
    in Libycas egit sedes et castra Catonis.
    tristis, ut in multo mens est praesaga timore,                  120
    aspexit patrios comites a litore Magnus
    et fratrem; medias praeceps tunc fertur in undas.
    'dic ubi sit, germane, parens; stat summa caputque
    orbis, an occidimus Romanaque Magnus ad umbras
    abstulit?' haec fatur; quem contra talia frater:                  125
    'o felix, quem sors alias dispersit in oras
    quique nefas audis: oculos, germane, nocentis
    spectato genitore fero. non Caesaris armis
    occubuit dignoque perit auctore ruinae:
    rege sub inpuro Nilotica rura tenente,                  130
    hospitii fretus superis et munere tanto
    in proauos, cecidit donati uictima regni.
    uidi ego magnanimi lacerantes pectora patris,
    nec credens Pharium tantum potuisse tyrannum
    litore Niliaco socerum iam stare putaui.                   135
    sed me nec sanguis nec tantum uolnera nostri
    adfecere senis, quantum gestata per urbem
    ora ducis, quae transfixo sublimia pilo
    uidimus: haec fama est oculis uictoris iniqui
    seruari, scelerisque fidem quaesisse tyrannum.                  140
    nam corpus Phariaene canes auidaeque uolucres
    distulerint, an furtiuus, quem uidimus, ignis
    soluerit, ignoro. quaecumque iniuria fati
    abstulit hos artus, superis haec crimina dono:
    seruata de parte queror.' cum talia Magnus                  145
    audisset, non in gemitus lacrimasque dolorem
    effudit, iustaque furens pietate profatur
    'praecipitate rates e sicco litore, nautae;
    classis in aduersos erumpat remige uentos.
    ite, duces, mecum (nusquam ciuilibus armis                  150
    tanta fuit merces) inhumatos condere manes,
    sanguine semiuiri Magnum satiare tyranni.
    non ego Pellaeas arces adytisque retectum
    corpus Alexandri pigra Mareotide mergam?
    non mihi pyramidum tumulis euolsus Amasis                  155
    atque alii reges Nilo torrente natabunt?
    omnia dent poenas nudo tibi, Magne, sepulchra.
    euoluam busto iam numen gentibus Isim
    et tectum lino spargam per uolgus Osirim
    [et sacer in Magni cineres mactabitur Apis]                  160
    suppositisque deis uram caput. has mihi poenas
    terra dabit: linquam uacuos cultoribus agros,
    nec, Nilus cui crescat, erit; solusque tenebis
    Aegypton, genitor, populis superisque fugatis.'
    dixerat, et classem saeuus rapiebat in undas;                  165
    sed Cato laudatam iuuenis conpescuit iram.
         interea totis audito funere Magni
    litoribus sonuit percussus planctibus aether,
    exemploque carens et nulli cognitus aeuo
    luctus erat, mortem populos deflere potentis.                  170
    sed magis, ut uisa est lacrimis exhausta, solutas
    in uoltus effusa comas, Cornelia puppe
    egrediens, rursus geminato uerbere plangunt.
    ut primum in sociae peruenit litora terrae,
    collegit uestes miserique insignia Magni                  175
    armaque et inpressas auro, quas gesserat olim.
    exuuias pictasque togas, uelamina summo
    ter conspecta Ioui, funestoque intulit igni.
    ille fuit miserae Magni cinis. accipit omnis
    exemplum pietas, et toto litore busta                  180
    surgunt Thessalicis reddentia manibus ignem.
    sic, ubi depastis summittere gramina campis
    et renouare parans hibernas Apulus herbas
    igne fouet terras, simul et Garganus et arua
    Volturis et calidi lucent buceta Matini.                  185
    non tamen ad Magni peruenit gratius umbras
    omne quod in superos audet conuicia uolgus
    Pompeiumque deis obicit, quam pauca Catonis
    uerba sed a pleno uenientia pectore ueri.
    'ciuis obit' inquit 'multum maioribus inpar                  190
    nosse modum iuris, sed in hoc tamen utilis aeuo,
    cui non ulla fuit iusti reuerentia; salua
    libertate potens, et solus plebe parata
    priuatus seruire sibi, rectorque senatus,
    sed regnantis, erat. nil belli iure poposcit,                  195
    quaeque dari uoluit uoluit sibi posse negari.
    inmodicas possedit opes, sed plura retentis
    intulit. inuasit ferrum, sed ponere norat.
    praetulit arma togae, sed pacem armatus amauit.
    iuuit sumpta ducem, iuuit dimissa potestas.                  200
    casta domus luxuque carens corruptaque numquam
    fortuna domini. clarum et uenerabile nomen
    gentibus et multum nostrae quod proderat urbi.
    olim uera fides Sulla Marioque receptis
    libertatis obit: Pompeio rebus adempto                  205
    nunc et ficta perit. non iam regnare pudebit,
    nec color imperii nec frons erit ulla senatus.
    o felix, cui summa dies fuit obuia uicto
    et cui quaerendos Pharium scelus obtulit enses.
    forsitan in soceri potuisses uiuere regno.                  210
    scire mori sors prima uiris, set proxima cogi.
    et mihi, si fatis aliena in iura uenimus,
    fac talem, Fortuna, Iubam; non deprecor hosti
    seruari, dum me seruet ceruice recisa.'
         uocibus his maior, quam si Romana sonarent                  215
    rostra ducis laudes, generosam uenit ad umbram
    mortis honos. fremit interea discordia uolgi,
    castrorum bellique piget post funera Magni;
    cum Tarcondimotus linquendi signa Catonis
    sustulit. hunc rapta fugientem classe secutus                  220
    litus in extremum tali Cato uoce notauit:
    'o numquam pacate Cilix, iterumne rapinas
    uadis in aequoreas? Magnum fortuna remouit,
    iam pelago pirata redis.' tum respicit omnis
    in coetu motuque uiros; quorum unus aperta                  225
    mente fugae tali conpellat uoce regentem:
    'nos, Cato, da ueniam, Pompei duxit in arma,
    non belli ciuilis amor, partesque fauore
    fecimus. ille iacet quem paci praetulit orbis,
    causaque nostra perit: patrios permitte penates                  230
    desertamque domum dulcesque reuisere natos.
    nam quis erit finis si nec Pharsalia pugnae
    nec Pompeius erit? perierunt tempora uitae,
    mors eat in tutum; iustas sibi nostra senectus
    prospiciat flammas: bellum ciuile sepulchra                  235
    uix ducibus praestare potest. non barbara uictos
    regna manent, non Armenium mihi saeua minatur
    aut Scythicum fortuna iugum: sub iura togati
    ciuis eo. quisquis Magno uiuente secundus,
    hic mihi primus erit. sacris praestabitur umbris                  240
    summus honor; dominum, quam clades cogit, habebo,
    nullum, Magne, ducem: te solum in bella secutus
    post te fata sequar; nec enim sperare secunda
    fas mihi nec liceat. fortuna cuncta tenentur
    Caesaris, Emathium sparsit uictoria ferrum;                  245
    clausa fides miseris, et toto solus in orbe est
    qui uelit ac possit uictis praestare salutem.
    Pompeio scelus est bellum ciuile perempto,
    quo fuerat uiuente fides. si publica iura,
    si semper sequeris patriam, Cato, signa petamus                  250
    Romanus quae consul habet.' sic ille profatus
    insiluit puppi iuuenum comitante tumultu.
         actum Romanis fuerat de rebus, et omnis
    indiga seruitii feruebat litore plebes:
    erupere ducis sacro de pectore uoces.                  255
    'ergo pari uoto gessisti bella, iuuentus,
    tu quoque pro dominis, et Pompeiana fuisti
    non Romana manus? quod non in regna laboras,
    quod tibi, non ducibus, uiuis morerisque, quod orbem
    adquiris nulli, quod iam tibi uincere tutum est,                  260
    bella fugis quaerisque iugum ceruice uacanti
    et nescis sine rege pati. nunc causa pericli
    digna uiris. potuit uestro Pompeius abuti
    sanguine: nunc patriae iugulos ensesque negatis,
    cum prope libertas? unum fortuna reliquit                  265
    iam tribus e dominis. pudeat: plus regia Nili
    contulit in leges et Parthi militis arcus.
    ite, o degeneres, Ptolemaei munus et arma
    spernite. quis uestras ulla putet esse nocentes
    caede manus? credet faciles sibi terga dedisse,                  270
    credet ab Emathiis primos fugisse Philippis.
    uadite securi; meruistis iudice uitam
    Caesare non armis, non obsidione subacti.
    o famuli turpes, domini post fata prioris
    itis ad heredem. cur non maiora mereri                  275
    quam uitam ueniamque libet? rapiatur in undas
    infelix coniunx Magni prolesque Metelli,
    ducite Pompeios, Ptolemaei uincite munus.
    nostra quoque inuiso quisquis feret ora tyranno
    non parua mercede dabit: sciat ista iuuentus                  280
    ceruicis pretio bene se mea signa secutam.
    quin agite et magna meritum cum caede parate:
    ignauum scelus est tantum fuga.' dixit, et omnes
    haud aliter medio reuocauit ab aequore puppes
    quam, simul effetas linquunt examina ceras                  285
    atque oblita faui non miscent nexibus alas
    sed sibi quaeque uolat nec iam degustat amarum
    desidiosa thymum, Phrygii sonus increpat aeris,
    attonitae posuere fugam studiumque laboris
    floriferi repetunt et sparsi mellis amorem:                  290
    gaudet in Hyblaeo securus gramine pastor
    diuitias seruasse casae. sic uoce Catonis
    inculcata uiris iusti patientia Martis.
         iamque actu belli non doctas ferre quietem
    constituit mentes serieque agitare laborum.                  295
    primum litoreis miles lassatur harenis.
    proximus in muros et moenia Cyrenarum
    est labor: exclusus nulla se uindicat ira,
    poenaque de uictis sola est uicisse Catoni.
    inde peti placuit Libyci contermina Mauris                  300
    regna Iubae, sed iter mediis natura uetabat
    Syrtibus: hanc audax sperat sibi cedere uirtus.
         Syrtes uel, primam mundo natura figuram
    cum daret, in dubio pelagi terraeque reliquit
    (nam neque subsedit penitus, quo stagna profundi                  305
    acciperet, nec se defendit ab aequore tellus,
    ambigua sed lege loci iacet inuia sedes,
    aequora fracta uadis abruptaque terra profundo,
    et post multa sonant proiecti litora fluctus:
    sic male deseruit nullosque exegit in usus                  310
    hanc partem natura sui); uel plenior alto
    olim Syrtis erat pelago penitusque natabat,
    sed rapidus Titan ponto sua lumina pascens
    aequora subduxit zonae uicina perustae;
    et nunc pontus adhuc Phoebo siccante repugnat,                  315
    mox, ubi damnosum radios admouerit aeuum,
    tellus Syrtis erit; nam iam breuis unda superne
    innatat et late periturum deficit aequor.
         ut primum remis actum mare propulit omne
    classis onus, densis fremuit niger imbribus Auster.                  320
    in sua regna furens temptatum classibus aequor
    turbine defendit longeque a Syrtibus undas
    egit et inlato confregit litore pontum.
    tum, quarum recto deprendit carbasa malo,
    eripuit nautis, frustraque rudentibus ausis                  325
    uela negare Noto spatium uicere carinae,
    atque ultra proram tumuit sinus. omnia siquis
    prouidus antemnae suffixit lintea summae,
    uincitur et nudis auertitur armamentis.
    sors melior classi quae fluctibus incidit altis                  330
    et certo iactata mari. quaecumque leuatae
    arboribus caesis flatum effudere prementem,
    abstulit has liber uentis contraria uoluens
    aestus et obnixum uictor detrusit in Austrum.
    has uada destituunt, atque interrupta profundo                  335
    terra ferit puppes, dubioque obnoxia fato
    pars sedet una ratis, pars altera pendet in undis.
    tum magis inpactis breuius mare terraque saepe
    obuia consurgens: quamuis elisus ab Austro,
    saepe tamen cumulos fluctus non uincit harenae.                  340
    eminet in tergo pelagi procul omnibus aruis
    inuiolatus aqua sicci iam pulueris agger;
    stant miseri nautae, terraeque haerente carina
    litora nulla uident. sic partem intercipit aequor,
    pars ratium maior regimen clauumque secuta est                  345
    tuta fuga, nautasque loci sortita peritos
    torpentem Tritonos adit inlaesa paludem.
         hanc, ut fama, deus quem toto litore pontus
    audit uentosa perflantem marmora concha,
    hanc et Pallas amat, patrio quae uertice nata                  350
    terrarum primam Libyen (nam proxima caelo est,
    ut probat ipse calor) tetigit, stagnique quieta
    uoltus uidit aqua posuitque in margine plantas
    et se dilecta Tritonida dixit ab unda.
    quam iuxta Lethon tacitus praelabitur amnis,                  355
    infernis, ut fama, trahens obliuia uenis,
    atque, insopiti quondam tutela draconis,
    Hesperidum pauper spoliatis frondibus hortus.
    inuidus, annoso qui famam derogat aeuo,
    qui uates ad uera uocat. fuit aurea silua                  360
    diuitiisque graues et fuluo germine rami
    uirgineusque chorus, nitidi custodia luci,
    et numquam somno damnatus lumina serpens
    robora conplexus rutilo curuata metallo.
    abstulit arboribus pretium nemorique laborem                  365
    Alcides, passusque inopes sine pondere ramos
    rettulit Argolico fulgentia poma tyranno.
         his igitur depulsa locis eiectaque classis
    Syrtibus haut ultra Garamantidas attigit undas,
    sed duce Pompeio Libyae melioris in oris                  370
    mansit. at inpatiens uirtus haerere Catonis
    audet in ignotas agmen committere gentes
    armorum fidens et terra cingere Syrtim.
    hoc eadem suadebat hiemps quae clauserat aequor;
    et spes imber erat nimios metuentibus ignes,                  375
    ut neque sole uiam nec duro frigore saeuam
    inde polo Libyes, hinc bruma temperet annus.
    atque ingressurus steriles sic fatur harenas:
         'o quibus una salus placuit mea castra secutis
    indomita ceruice mori, conponite mentes                  380
    ad magnum uirtutis opus summosque labores.
    uadimus in campos steriles exustaque mundi,
    qua nimius Titan et rarae in fontibus undae,
    siccaque letiferis squalent serpentibus arua.
    durum iter ad leges patriaeque ruentis amorem.                  385
    per mediam Libyen ueniant atque inuia temptent,
    siquibus in nullo positum est euadere uoto,
    siquibus ire sat est. neque enim mihi fallere quemquam
    est animus tectoque metu perducere uolgus.
    hi mihi sint comites, quos ipsa pericula ducent,                   390
    qui me teste pati uel quae tristissima pulchrum
    Romanumque putant. at, qui sponsore salutis
    miles eget capiturque animae dulcedine, uadat
    ad dominum meliore uia. dum primus harenas
    ingrediar primusque gradus in puluere ponam,                  395
    me aetherius feriat, mihi plena ueneno
    occurrat serpens, fatoque pericula uestra
    praetemptate meo. sitiat quicumque bibentem
    uiderit, aut umbras nemorum quicumque petentem
    aestuet, aut equitem peditum praecedere turmas                  400
    deficiat: siquo fuerit discrimine notum
    dux an miles eam. serpens, sitis, ardor harenae
    dulcia uirtuti; gaudet patientia duris;
    laetius est, quotiens magno sibi constat, honestum.
    sola potest Libye turba praestare malorum                  405
    ut deceat fugisse uiros.' sic ille pauentis
    incendit uirtute animos et amore laborum,
    inreducemque uiam deserto limite carpit;
    et sacrum paruo nomen clausura sepulchro
    inuasit Libye securi fata Catonis.                  410
         tertia pars rerum Libye, si credere famae
    cuncta uelis; at, si uentos caelumque sequaris,
    pars erit Europae. nec enim plus litora Nili
    quam Scythicus Tanais primis a Gadibus absunt,
    unde Europa fugit Libyen et litora flexu                   415
    Oceano fecere locum; sed maior in unam
    orbis abit Asiam. nam, cum communiter istae
    effundant Zephyrum, Boreae latus illa sinistrum
    contingens dextrumque Noti discedit in ortus
    Eurum sola tenens. Libycae quod fertile terraest                  420
    uergit in occasus; sed et haec non fontibus ullis
    soluitur: Arctoos raris Aquilonibus imbres
    accipit et nostris reficit sua rura serenis.
    in nullas uitiatur opes; non aere nec auro
    excoquitur, nullo glaebarum crimine pura                  425
    et penitus terra est. tantum Maurusia genti
    robora diuitiae, quarum non nouerat usum,
    sed citri contenta comis uiuebat et umbra.
    in nemus ignotum nostrae uenere secures,
    extremoque epulas mensasque petimus ab orbe.                  430
    at, quaecumque uagam Syrtim conplectitur ora
    sub nimio proiecta die, uicina perusti
    aetheris, exurit messes et puluere Bacchum
    enecat et nulla putris radice tenetur.
    temperies uitalis abest, et nulla sub illa                  435
    cura Iouis terra est; natura deside torpet
    orbis et inmotis annum non sentit harenis.
    hoc tam segne solum raras tamen exerit herbas,
    quas Nasamon, gens dura, legit, qui proxima ponto
    nudus rura tenet; quem mundi barbara damnis                  440
    Syrtis alit. nam litoreis populator harenis
    inminet et nulla portus tangente carina
    nouit opes: sic cum toto commercia mundo
    naufragiis Nasamones habent. hac ire Catonem
    dura iubet uirtus. illic secura iuuentus                  445
    uentorum nullasque timens tellure procellas
    aequoreos est passa metus. nam litore sicco,
    quam pelago, Syrtis uiolentius excipit Austrum,
    et terrae magis ille nocens. non montibus ortum
    aduersis frangit Libye scopulisque repulsum                  450
    dissipat et liquidas e turbine soluit in auras,
    nec ruit in siluas annosaque robora torquens
    lassatur: patet omne solum, liberque meatu
    Aeoliam rabiem totis exercet harenis,
    et non imbriferam contorto puluere nubem                  455
    in flexum uiolentus agit: pars plurima terrae
    tollitur et numquam resoluto uertice pendet.
    regna uidet pauper Nasamon errantia uento
    discussasque domos, uolitantque a culmine raptae
    detecto Garamante casae. non altius ignis                  460
    rapta uehit; quantumque licet consurgere fumo
    et uiolare diem, tantus tenet aera puluis.
    tum quoque Romanum solito uiolentior agmen
    adgreditur, nullisque potest consistere miles
    instabilis, raptis etiam quas calcat, harenis.                  465
    concuteret terras orbemque a sede moueret,
    si solida Libye conpage et pondere duro
    clauderet exesis Austrum scopulosa cauernis;
    sed, quia mobilibus facilis turbatur harenis,
    nusquam luctando stabilis manet, imaque tellus                  470
    stat, quia summa fugit. galeas et scuta uirorum
    pilaque contorsit uiolento spiritus actu
    intentusque tulit magni per inania caeli.
    illud in extrema forsan longeque remota
    prodigium tellure fuit, delapsaque caelo                  475
    arma timent gentes hominumque erepta lacertis
    a superis demissa putant. sic illa profecto
    sacrifico cecidere Numae, quae lecta iuuentus
    patricia ceruice mouet: spoliauerat Auster
    aut Boreas populos ancilia nostra ferentes.                  480
    sic orbem torquente Noto Romana iuuentus
    procubuit timuitque rapi; constrinxit amictus
    inseruitque manus terrae nec pondere solo
    sed nisu iacuit, uix sic inmobilis Austro;
    qui super ingentis cumulos inuoluit harenae                  485
    atque operit tellure uiros. uix tollere miles
    membra ualet multo congestu pulueris haerens.
    alligat et stantis adfusae magnus harenae
    agger, et inmoti terra surgente tenentur.
    saxa tulit penitus discussis proruta muris                  490
    effuditque procul miranda sorte malorum:
    qui nullas uidere domos uidere ruinas.
    iamque iter omne latet nec sunt discrimina terrae:
    [ulla nisi aetheriae medio uelut aequore flammae]
    sideribus nouere uiam; nec sidera tota                  495
    ostendit Libycae finitor circulus orae,
    multaque deuexo terrarum margine celat.
    utque calor soluit quem torserat aera uentus,
    incensusque dies, manant sudoribus artus,
    arent ora siti. conspecta est parua maligna                  500
    unda procul uena, quam uix e puluere miles
    corripiens patulum galeae confudit in orbem
    porrexitque duci. squalebant puluere fauces
    cunctorum, minimumque tenens dux ipse liquoris
    inuidiosus erat. 'mene' inquit 'degener unum                  505
    miles in hac turba uacuum uirtute putasti?
    usque adeo mollis primisque caloribus inpar
    sum uisus? quanto poena tu dignior ista es,
    qui populo sitiente bibas!' sic concitus ira
    excussit galeam, suffecitque omnibus unda.                  510
         uentum erat ad templum Libycis quod gentibus unum
    inculti Garamantes habent. stat sortiger illic
    Iuppiter, ut memorant, sed non aut fulmina uibrans
    aut similis nostro, sed tortis cornibus Hammon.
    non illic Libycae posuerunt ditia gentes                  515
    templa, nec Eois splendent donaria gemmis:
    quamuis Aethiopum populis Arabumque beatis
    gentibus atque Indis unus sit Iuppiter Hammon,
    pauper adhuc deus est, nullis uiolata per aeuum
    diuitiis delubra tenens, morumque priorum                  520
    numen Romano templum defendit ab auro.
    esse locis superos testatur silua per omnem
    sola uirens Libyen. nam quidquid puluere sicco
    separat ardentem tepida Berenicida Lepti
    ignorat frondes: solus nemus abstulit Hammon.                  525
    siluarum fons causa loco, qui putria terrae
    alligat et domitas unda conectit harenas.
    hic quoque nil obstat Phoebo, cum cardine summo
    stat librata dies; truncum uix protegit arbor,
    tam breuis in medium radiis conpellitur umbra.                   530
    deprensum est hunc esse locum qua circulus alti
    solstitii medium signorum percutit orbem.
    at tibi, quaecumque es Libyco gens igne dirempta,                  538
    in Noton umbra cadit, quae nobis exit in Arcton.
    te segnis Cynosura subit, tu sicca profundo
    mergi Plaustra putas, nullumque in uertice semper
    sidus habes inmune mari; procul axis uterque est,
    et fuga signorum medio rapit omnia caelo.
    non obliqua meant, nec Tauro Scorpios exit                  533
    rectior aut Aries donat sua tempora Librae
    aut Astraea iubet lentos descendere Pisces.
    par Geminis Chiron, et idem, quod Carcinos ardens,
    umidus Aegoceros nec plus Leo tollitur Vrna.
         stabant ante fores populi quos miserat Eos                  544
    cornigerique Iouis monitu noua fata petebant;
    sed Latio cessere duci, comitesque Catonem
    orant exploret Libycum memorata per orbem
    numina, de fama tam longi iudicet aeui.
    maximus hortator scrutandi uoce deorum
    euentus Labienus erat. 'sors obtulit' inquit                  550
    'et fortuna uiae tam magni numinis ora
    consiliumque dei: tanto duce possumus uti
    per Syrtes, bellisque datos cognoscere casus.
    nam cui crediderim superos arcana daturos
    dicturosque magis, quam sancto, uera, Catoni?                   555
    certe uita tibi semper derecta supernas
    ad leges, sequerisque deum. datur, ecce, loquendi
    cum Ioue libertas: inquire in fata nefandi
    Caesaris et patriae uenturos excute mores.
    iure suo populis uti legumque licebit,                  560
    an bellum ciuile perit? tua pectora sacra
    uoce reple; durae saltem uirtutis amator
    quaere quid est uirtus et posce exemplar honesti.'
         ille deo plenus tacita quem mente gerebat
    effudit dignas adytis e pectore uoces.                  565
    'quid quaeri, Labiene, iubes? an liber in armis
    occubuisse uelim potius quam regna uidere?
    an sit uita nihil sed longa an differat aetas?
    an noceat uis nulla bono fortunaque perdat
    opposita uirtute minas, laudandaque uelle                  570
    sit satis et numquam successu crescat honestum?
    scimus, et hoc nobis non altius inseret Hammon.
    haeremus cuncti superis, temploque tacente
    nil facimus non sponte dei; nec uocibus ullis
    numen eget, dixitque semel nascentibus auctor                  575
    quidquid scire licet. sterilesne elegit harenas
    ut caneret paucis, mersitque hoc puluere uerum,
    estque dei sedes nisi terra et pontus et aer
    et caelum et uirtus? superos quid quaerimus ultra?
    Iuppiter est quodcumque uides, quodcumque moueris.                  580
    sortilegis egeant dubii semperque futuris
    casibus ancipites: me non oracula certum
    sed mors certa facit. pauido fortique cadendum est:
    hoc satis est dixisse Iouem.' sic ille profatus
    seruataque fide templi discedit ab aris                  585
    non exploratum populis Hammona relinquens.
         ipse manu sua pila gerit, praecedit anheli
    militis ora pedes, monstrat tolerare labores,
    non iubet, et nulla uehitur ceruice supinus
    carpentoque sedens; somni parcissimus ipse est;                  590
    ultimus haustor aquae quam, tandem fonte reperto,
    indiga cogatur laticis <s>pectare iuuentus,
    stat dum lixa bibat. si ueris magna paratur
    fama bonis et si successu nuda remoto
    inspicitur uirtus, quidquid laudamus in ullo                  595
    maiorum, fortuna fuit. quis Marte secundo,
    quis tantum meruit populorum sanguine nomen?
    hunc ego per Syrtes Libyaeque extrema triumphum
    ducere maluerim, quam ter Capitolia curru
    scandere Pompei, quam frangere colla Iugurthae.                  600
    ecce parens uerus patriae, dignissimus aris,
    Roma, tuis, per quem numquam iurare pudebit
    et quem, si steteris umquam ceruice soluta,
    nunc, olim, factura deum es. iam spissior ignis,
    et plaga, quam nullam superi mortalibus ultra                  605
    a medio fecere die, calcatur, et unda
    rarior. inuentus mediis fons unus harenis
    largus aquae, sed quem serpentum turba tenebat
    uix capiente loco; stabant in margine siccae
    aspides, in mediis sitiebant dipsades undis.                  610
    ductor, ut aspexit perituros fonte relicto,
    adloquitur. 'uana specie conterrite leti,
    ne dubita, miles, tutos haurire liquores.
    noxia serpentum est admixto sanguine pestis;
    morsu uirus habent et fatum dente minantur,                  615
    pocula morte carent.' dixit, dubiumque uenenum
    hausit; et in tota Libyae fons unus harena
    ille fuit de quo primus sibi posceret undam.
         cur Libycus tantis exundet pestibus aer
    fertilis in mortes, aut quid secreta nocenti                  620
    miscuerit natura solo, non cura laborque
    noster scire ualet, nisi quod uolgata per orbem
    fabula pro uera decepit saecula causa.
    finibus extremis Libyes, ubi feruida tellus
    accipit Oceanum demisso sole calentem,                  625
    squalebant late Phorcynidos arua Medusae,
    non nemorum protecta coma, non mollia sulco,
    sed dominae uoltu conspectis aspera saxis.
    hoc primum natura nocens in corpore saeuas
    eduxit pestes; illis e faucibus angues                  630
    stridula fuderunt uibratis sibila linguis.
    ipsa flagellabant gaudentis colla Medusae,                  633
    femineae cui more comae per terga solutae                   632
    surgunt aduersa subrectae fronte colubrae                  634
    uipereumque fluit depexo crine uenenum.
    hoc habet infelix, cunctis inpune, Medusa,
    quod spectare licet. nam rictus oraque monstri
    quis timuit? quem, qui recto se lumine uidit,
    passa Medusa mori est? rapuit dubitantia fata
    praeuenitque metus; anima periere retenta                  640
    membra, nec emissae riguere sub ossibus umbrae.
    Eumenidum crines solos mouere furores,
    Cerberos Orpheo leniuit sibila cantu,
    Amphitryoniades uidit, cum uinceret, hydram:
    hoc monstrum timuit genitor numenque secundum                  645
    Phorcys aquis Cetoque parens ipsaeque sorores
    Gorgones; hoc potuit caelo pelagoque minari
    torporem insolitum mundoque obducere terram.
    e caelo uolucres subito cum pondere lapsae,
    in scopulis haesere ferae, uicina colentes                  650
    Aethiopum totae riguerunt marmore gentes.
    nullum animal uisus patiens, ipsique retrorsum
    effusi faciem uitabant Gorgonos angues.
    illa sub Hesperiis stantem Titana columnis
    in cautes Atlanta dedit; caeloque timente                  655
    olim Phlegraeo stantis serpente gigantas
    erexit montes, bellumque inmane deorum
    Pallados e medio confecit pectore Gorgon.
    quo postquam partu Danaes et diuite nimbo
    ortum Parrhasiae uexerunt Persea pinnae                  660
    Arcados auctoris citharae liquidaeque palaestrae,
    et subitus praepes Cyllenida sustulit harpen,
    harpen alterius monstri iam caede rubentem
    a Ioue dilectae fuso custode iuuencae,
    auxilium uolucri Pallas tulit innuba fratri                  665
    pacta caput monstri, terraeque in fine Libyssae
    Persea Phoebeos conuerti iussit ad ortus
    Gorgonos auerso sulcantem regna uolatu,
    et clipeum laeuae fuluo dedit aere nitentem
    in quo saxificam iussit spectare Medusam.                  670
    quam sopor aeternam tracturus morte quietem
    obruit haud totam: uigilat pars magna comarum
    defenduntque caput protenti crinibus hydri,
    pars iacet in medios uoltus oculisque tenebras
    <offundit clausis et somni duplicat umbras.>                  674a
    ipsa regit trepidum Pallas, dextraque trementem
    Perseos auersi Cyllenida derigit harpen
    lata colubriferi rumpens confinia colli.
    quos habuit uoltus hamati uolnere ferri
    caesa caput Gorgon! quanto spirare ueneno
    ora rear quantumque oculos effundere mortis!                   680
    nec Pallas spectare potest, uoltusque gelassent
    Perseos auersi, si non Tritonia densos
    sparsisset crines texissetque ora colubris.
    aliger in caelum sic rapta Gorgone fugit.
    ille quidem pensabat iter propiusque secabat                  685
    aera, si medias Europae scinderet urbes:
    Pallas frugiferas iussit non laedere terras
    et parci populis. quis enim non praepete tanto
    aethera respiceret? Zephyro conuertitur ales
    itque super Libyen, quae nullo consita cultu                  690
    sideribus Phoeboque uacat: premit orbita solis
    exuritque solum; nec terra celsior ulla
    nox cadit in caelum lunaeque meatibus obstat,
    si flexus oblita uagi per recta cucurrit
    signa nec in Borean aut in Noton effugit umbram.                  695
    illa tamen sterilis tellus fecundaque nulli
    arua bono uirus stillantis tabe Medusae
    concipiunt dirosque fero de sanguine rores,
    quos calor adiuuit putrique incoxit harenae.
         hic quae prima caput mouit de puluere tabes                  700
    aspida somniferam tumida ceruice leuauit.
    plenior huc sanguis et crassi gutta ueneni
    decidit; in nulla plus est serpente coactum.
    ipsa caloris egens gelidum non transit in orbem
    sponte sua, Niloque tenus metitur harenas;                  705
    sed (quis erit nobis lucri pudor?) inde petuntur
    huc Libycae mortes et fecimus aspida mercem.
    at non stare suum miseris passura cruorem
    squamiferos ingens haemorrhois explicat orbes,
    natus et ambiguae coleret qui Syrtidos arua                  710
    chersydros, tractique uia fumante chelydri,
    et semper recto lapsurus limite cenchris:
    pluribus ille notis uariatam tinguitur aluum
    quam paruis pictus maculis Thebanus ophites.
    concolor exustis atque indiscretus harenis                  715
    hammodytes, spinaque uagi torquente cerastae,
    et scytale sparsis etiamnunc sola pruinis
    exuuias positura suas, et torrida dipsas,
    et grauis in geminum uergens caput amphisbaena,
    et natrix uiolator aquae, iaculique uolucres,                  720
    et contentus iter cauda sulcare parias,
    oraque distendens auidus fumantia prester,
    ossaque dissoluens cum corpore tabificus seps;
    sibilaque effundens cunctas terrentia pestes,
    ante uenena nocens, late sibi summouet omne                  725
    uolgus et in uacua regnat basiliscus harena.
    uos quoque, qui cunctis innoxia numina terris
    serpitis, aurato nitidi fulgore dracones,
    letiferos ardens facit Africa: ducitis altum
    aera cum pinnis, armentaque tota secuti                  730
    rumpitis ingentes amplexi uerbere tauros;
    nec tutus spatio est elephans: datis omnia leto,
    nec uobis opus est ad noxia fata ueneno.
         has inter pestes duro Cato milite siccum
    emetitur iter, tot tristia fata suorum                  735
    insolitasque uidens paruo cum uolnere mortes.
    signiferum iuuenem Tyrrheni sanguinis Aulum
    torta caput retro dipsas calcata momordit.
    uix dolor aut sensus dentis fuit, ipsaque leti
    frons caret inuidia nec quicquam plaga minatur.                  740
    ecce, subit uirus tacitum, carpitque medullas
    ignis edax calidaque incendit uiscera tabe.
    ebibit umorem circum uitalia fusum
    pestis et in sicco linguam torrere palato
    coepit; defessos iret qui sudor in artus                  745
    non fuit, atque oculos lacrimarum uena refugit.
    non decus imperii, non maesti iura Catonis
    ardentem tenuere uirum, ne spargere signa
    auderet totisque furens exquireret aruis
    quas poscebat aquas sitiens in corde uenenum.                  750
    ille uel in Tanain missus Rhodanumque Padumque
    arderet Nilumque bibens per rura uagantem.
    accessit morti Libye, fatique minorem
    famam dipsas habet terris adiuta perustis.
    scrutatur uenas penitus squalentis harenae,                  755
    nunc redit ad Syrtes et fluctus accipit ore,
    aequoreusque placet, sed non et sufficit, umor.
    nec sentit fatique genus mortemque ueneni,
    sed putat esse sitim; ferroque aperire tumentis
    sustinuit uenas atque os inplere cruore.                  760
         iussit signa rapi propere Cato: discere nulli
    permissum est hoc posse sitim. sed tristior illo
    mors erat ante oculos, miserique in crure Sabelli
    seps stetit exiguus; quem flexo dente tenacem
    auolsitque manu piloque adfixit harenis.                  765
    parua modo serpens, sed qua non ulla cruentae
    tantum mortis habet. nam plagae proxima circum
    fugit rupta cutis pallentiaque ossa retexit;
    iamque sinu laxo nudum sine corpore uolnus.
    membra natant sanie, surae fluxere, sine ullo                  770
    tegmine poples erat, femorum quoque musculus omnis
    liquitur, et nigra destillant inguina tabe.
    dissiluit stringens uterum membrana, fluuntque
    uiscera; nec, quantus toto de corpore debet,
    effluit in terras, saeuum sed membra uenenum                  775
    decoquit, in minimum mors contrahit omnia uirus.
    quidquid homo est, aperit pestis natura profana:                   779
    uincula neruorum et laterum textura cauumque                  777
    pectus et abstrusum fibris uitalibus omne
    morte patet. manant umeri fortesque lacerti,                  780
    colla caputque fluunt: calido non ocius Austro
    nix resoluta cadit nec solem cera sequetur.
    parua loquor, corpus sanie stillasse perustum:
    hoc et flamma potest; sed quis rogus abstulit ossa?
    haec quoque discedunt, putrisque secuta medullas                  785
    nulla manere sinunt rapidi uestigia fati.
    Cinyphias inter pestes tibi palma nocendi est:
    eripiunt omnes animam, tu sola cadauer.
         ecce, subit facies leto diuersa fluenti.
    Nasidium Marsi cultorem torridus agri                  790
    percussit prester. illi rubor igneus ora
    succendit, tenditque cutem pereunte figura
    miscens cuncta tumor; toto iam corpore maior
    humanumque egressa modum super omnia membra
    efflatur sanies late pollente ueneno;                  795
    ipse latet penitus congesto corpore mersus,
    nec lorica tenet distenti pectoris auctum.
    spumeus accenso non sic exundat aeno
    undarum cumulus, nec tantos carbasa Coro
    curuauere sinus. tumidos iam non capit artus                  800
    informis globus et confuso pondere truncus.
    intactum uolucrum rostris epulasque daturum
    haud inpune feris non ausi tradere busto
    nondum stante modo crescens fugere cadauer.
         sed maiora parant Libycae spectacula pestes.                  805
    inpressit dentes haemorrhois aspera Tullo,
    magnanimo iuueni miratorique Catonis.
    utque solet pariter totis se fundere signis
    Corycii pressura croci, sic omnia membra
    emisere simul rutilum pro sanguine uirus.                  810
    sanguis erant lacrimae; quaecumque foramina nouit
    umor, ab his largus manat cruor; ora redundant
    et patulae nares; sudor rubet; omnia plenis
    membra fluunt uenis; totum est pro uolnere corpus.
         at tibi, Laeue miser, fixus praecordia pressit                  815
    Niliaca serpente cruor, nulloque dolore
    testatus morsus subita caligine mortem
    accipis et socias somno descendis ad umbras.
    non tam ueloci corrumpunt pocula leto
    stipite quae diro uirgas mentita Sabaeas                  820
    toxica fatilegi carpunt matura Saitae.
         ecce, procul saeuos sterili se robore trunci
    torsit et inmisit (iaculum uocat Africa) serpens
    perque caput Pauli transactaque tempora fugit.
    nil ibi uirus agit: rapuit cum uolnere fatum.                  825
    deprensum est, quae funda rotat quam lenta uolarent,
    quam segnis Scythicae strideret harundinis aer.
         quid prodest miseri basiliscus cuspide Murri
    transactus? uelox currit per tela uenenum
    inuaditque manum; quam protinus ille retecto                  830
    ense ferit totoque semel demittit ab armo,
    exemplarque sui spectans miserabile leti
    stat tutus pereunte manu. quis fata putarit
    scorpion aut uires maturae mortis habere?
    ille minax nodis et recto uerbere saeuos                  835
    teste tulit caelo uicti decus Orionis.
    quis calcare tuas metuat, salpuga, latebras?
    et tibi dant Stygiae ius in sua fila sorores.
         sic nec clara dies nec nox dabat atra quietem
    suspecta miseris in qua tellure iacebant.                  840
    nam neque congestae struxere cubilia frondes
    nec culmis creuere tori, sed corpora fatis
    expositi uoluuntur humo, calidoque uapore
    adliciunt gelidas nocturno frigore pestes,
    innocuosque diu rictus torpente ueneno                  845
    inter membra fouent. nec, quae mensura uiarum
    quisue modus, norunt caelo duce: saepe querentes
    'reddite, di,' clamant 'miseris quae fugimus arma,
    reddite Thessaliam. patimur cur segnia fata
    in gladios iurata manus? pro Caesare pugnant                  850
    dipsades et peragunt ciuilia bella cerastae.
    ire libet qua zona rubens atque axis inustus
    solis equis; iuuat aetheriis ascribere causis
    quod peream, caeloque mori. nil, Africa, de te
    nec de te, natura, queror: tot monstra ferentem                  855
    gentibus ablatum dederas serpentibus orbem,
    inpatiensque solum Cereris cultore negato
    damnasti atque homines uoluisti desse uenenis.
    in loca serpentum nos uenimus: accipe poenas
    tu, quisquis superum commercia nostra perosus                  860
    hinc torrente plaga, dubiis hinc Syrtibus orbem
    abrumpens medio posuisti limite mortes.
    per secreta tui bellum ciuile recessus
    uadit, et arcani miles tibi conscius orbis
    claustra ferit mundi. forsan maiora supersunt                  865
    ingressis: coeunt ignes stridentibus undis
    et premitur natura poli; set longius istac
    nulla iacet tellus, quam fama cognita nobis
    tristia regna Iubae. quaeremus forsitan istas
    serpentum terras: habet hoc solacia caelum:                  870
    uiuit adhuc aliquid. patriae non arua requiro
    Europamque alios soles Asiamque uidentem:
    qua te parte poli, qua te tellure reliqui,
    Africa? Cyrenis etiamnunc bruma rigebat:
    exiguane uia legem conuertimus anni?                  875
    imus in aduersos axes, euoluimur orbe,
    terga damus ferienda Noto; nunc forsitan ipsa est
    sub pedibus iam Roma meis. solacia fati
    haec petimus: ueniant hostes, Caesarque sequatur
    qua fugimus.' sic dura suos patientia questus                  880
    exonerat. cogit tantos tolerare labores
    summa ducis uirtus, qui nuda fusus harena
    excubat atque omni fortunam prouocat hora.
    omnibus unus adest fatis; quocumque uocatus
    aduolat atque ingens meritum maiusque salute                  885
    contulit, in letum uires; puduitque gementem
    illo teste mori. quod ius habuisset in ipsum
    ulla lues? casus alieno in pectore uincit
    spectatorque docet magnos nil posse dolores.
         uix miseris serum tanto lassata periclo                  890
    auxilium Fortuna dedit. gens unica terras
    incolit a saeuo serpentum innoxia morsu,
    Marmaridae Psylli. par lingua potentibus herbis,
    ipse cruor tutus nullumque admittere uirus
    uel cantu cessante potens. natura locorum                   895
    iussit ut inmunes mixtis serpentibus essent.
    profuit in mediis sedem posuisse uenenis.
    pax illis cum morte data est. fiducia tanta est
    sanguinis, in terras paruus cum decidit infans,
    nequa sit externae Veneris mixtura timentes                  900
    letifica dubios explorant aspide partus.
    utque Iouis uolucer, calido cum protulit ouo
    inplumis natos, solis conuertit ad ortus:
    qui potuere pati radios et lumine recto
    sustinuere diem, caeli seruantur in usus,                  905
    qui Phoebo cessere, iacent: sic pignora gentis
    Psyllus habet, siquis tactos non horruit angues,
    siquis donatis lusit serpentibus infans.
    nec solum gens illa sua contenta salute
    excubat hospitibus, contraque nocentia monstra                  910
    Psyllus adest populis. qui tum Romana secutus
    signa, simul iussit statui tentoria ductor,
    primum, quas ualli spatium conprendit, harenas
    expurgat cantu uerbisque fugantibus angues.
    ultima castrorum medicatus circumit ignis.                  915
    hic ebulum stridet peregrinaque galbana sudant,
    et tamarix non laeta comas Eoaque costos
    et panacea potens et Thessala centaurea
    peucedanonque sonant flammis Erycinaque thapsos,
    et larices fumoque grauem serpentibus urunt                  920
    habrotonum et longe nascentis cornua cerui.
    sic nox tuta uiris. at, siquis peste diurna
    fata trahit, tunc sunt magicae miracula gentis
    Psyllorumque ingens et rapti pugna ueneni.
    nam primum tacta designat membra saliua,                  925
    quae cohibet uirus retinetque in uolnere pestem;
    plurima tunc uoluit spumanti carmina lingua
    murmure continuo, nec dat suspiria cursus
    uolneris aut minimum patiuntur fata tacere.
    saepe quidem pestis nigris inserta medullis                  930
    excantata fugit; sed, siquod tardius audit
    uirus et elicitum iussumque exire repugnat,
    tum super incumbens pallentia uolnera lambit
    ore uenena trahens et siccat dentibus artus,
    extractamque potens gelido de corpore mortem                  935
    expuit; et cuius morsus superauerit anguis
    iam promptum Psyllis uel gustu nosse ueneni.
         hoc igitur tandem leuior Romana iuuentus
    auxilio late squalentibus errat in aruis.
    bis positis Phoebe flammis, bis luce recepta                  940
    uidit hareniuagum surgens fugiensque Catonem.
    iamque illi magis atque magis durescere puluis
    coepit et in terram Libye spissata redire,
    iamque procul rarae nemorum se tollere frondes,
    surgere congesto non culta mapalia culmo.                   945
    quanta dedit miseris melioris gaudia terrae
    cum primum saeuos contra uidere leones!
    proxima Leptis erat, cuius statione quieta
    exegere hiemem nimbis flammisque carentem.
         Caesar, ut Emathia satiatus clade recessit,                  950
    cetera curarum proiecit pondera soli
    intentus genero; cuius uestigia frustra
    terris sparsa legens fama duce tendit in undas,
    Threiciasque legit fauces et amore notatum
    aequor et Heroas lacrimoso litore turres,                  955
    qua pelago nomen Nepheleias abstulit Helle.
    non Asiam breuioris aquae disterminat usquam
    fluctus ab Europa, quamuis Byzantion arto
    Pontus et ostriferam dirimat Calchedona cursu,
    Euxinumque ferens paruo ruat ore Propontis.                  960
    Sigeasque petit famae mirator harenas
    et Simoentis aquas et Graio nobile busto
    Rhoetion et multum debentis uatibus umbras.
    circumit exustae nomen memorabile Troiae
    magnaque Phoebei quaerit uestigia muri.                  965
    iam siluae steriles et putres robore trunci
    Assaraci pressere domos et templa deorum
    iam lassa radice tenent, ac tota teguntur
    Pergama dumetis: etiam periere ruinae.
    aspicit Hesiones scopulos siluaque latentis                   970
    Anchisae thalamos; quo iudex sederit antro,
    unde puer raptus caelo, quo uertice Nais
    luxerit Oenone: nullum est sine nomine saxum.
    inscius in sicco serpentem puluere riuum
    transierat, qui Xanthus erat. securus in alto                  975
    gramine ponebat gressus: Phryx incola manes
    Hectoreos calcare uetat. discussa iacebant
    saxa nec ullius faciem seruantia sacri:
    'Herceas' monstrator ait 'non respicis aras?'
         o sacer et magnus uatum labor! omnia fato                  980
    eripis et populis donas mortalibus aeuum.
    inuidia sacrae, Caesar, ne tangere famae;
    nam, siquid Latiis fas est promittere Musis,
    quantum Zmyrnaei durabunt uatis honores,
    uenturi me teque legent; Pharsalia nostra                  985
    uiuet, et a nullo tenebris damnabimur aeuo.
         ut ducis inpleuit uisus ueneranda uetustas,
    erexit subitas congestu caespitis aras
    uotaque turicremos non inrita fudit in ignes.
    'di cinerum, Phrygias colitis quicumque ruinas,                  990
    Aeneaeque mei, quos nunc Lauinia sedes
    seruat et Alba, lares, et quorum lucet in aris
    ignis adhuc Phrygius, nullique aspecta uirorum
    Pallas, in abstruso pignus memorabile templo,
    gentis Iuleae uestris clarissimus aris                  995
    dat pia tura nepos et uos in sede priore
    rite uocat. date felices in cetera cursus,
    restituam populos; grata uice moenia reddent
    Ausonidae Phrygibus, Romanaque Pergama surgent.'
    sic fatus repetit classes et tota secundis                  1000
    uela dedit Coris, auidusque urguente procella
    Iliacas pensare moras Asiamque potentem
    praeuehitur pelagoque Rhodon spumante relinquit.
    septima nox Zephyro numquam laxante rudentes
    ostendit Phariis Aegyptia litora flammis.                  1005
    sed prius orta dies nocturnam lampada texit
    quam tutas intraret aquas. ibi plena tumultu
    litora et incerto turbatas murmure uoces
    accipit, ac dubiis ueritus se credere regnis
    abstinuit tellure rates. sed dira satelles                  1010
    regis dona ferens medium prouectus in aequor
    colla gerit Magni Phario uelamine tecta
    ac prius infanda commendat crimina uoce.
    'terrarum domitor, Romanae maxime gentis,
    et, quod adhuc nescis, genero secure perempto,                  1015
    rex tibi Pellaeus belli pelagique labores
    donat et Emathiis quod solum defuit armis
    exhibet. absenti bellum ciuile peractum est:
    Thessalicas quaerens Magnus reparare ruinas
    ense iacet nostro. tanto te pignore, Caesar,                  1020
    emimus; hoc tecum percussum est sanguine foedus.
    accipe regna Phari nullo quaesita cruore,
    accipe Niliaci ius gurgitis, accipe quidquid
    pro Magni ceruice dares; dignumque clientem
    castris crede tuis cui tantum fata licere                  1025
    in generum uoluere tuum. nec uile putaris
    hoc meritum, facili nobis quod caede peractum est.
    hospes auitus erat, depulso sceptra parenti
    reddiderat. quid plura feram? tu nomina tanto
    inuenies operi, uel famam consule mundi.                  1030
    si scelus est, plus te nobis debere fateris,
    quod scelus hoc non ipse facis.' sic fatus opertum
    detexit tenuitque caput. iam languida morte
    effigies habitum noti mutauerat oris.
    non primo Caesar damnauit munera uisu                  1035
    auertitque oculos; uoltus, dum crederet, haesit;
    utque fidem uidit sceleris tutumque putauit
    iam bonus esse socer, lacrimas non sponte cadentis
    effudit gemitusque expressit pectore laeto,
    non aliter manifesta potens abscondere mentis                  1040
    gaudia quam lacrimis, meritumque inmane tyranni
    destruit et generi mauolt lugere reuolsum
    quam debere caput. qui duro membra senatus
    calcarat uoltu, qui sicco lumine campos
    uiderat Emathios, uni tibi, Magne, negare                  1045
    non audet gemitus. o sors durissima fati!
    huncine tu, Caesar, scelerato Marte petisti
    qui tibi flendus erat? nunc mixti foedera tangunt
    te generis? nunc gnata iubet maerere neposque?
    credis apud populos Pompei nomen amantis                  1050
    hoc castris prodesse tuis? fortasse tyranni
    tangeris inuidia, captique in uiscera Magni
    hoc alii licuisse doles, quererisque perisse
    uindictam belli raptumque e iure superbi
    uictoris generum. quisquis te flere coegit                  1055
    impetus, a uera longe pietate recessit.
    scilicet hoc animo terras atque aequora lustras,
    necubi suppressus pereat gener. o bene rapta
    arbitrio mors ista tuo! quam magna remisit
    crimina Romano tristis fortuna pudori,                  1060
    quod te non passa est misereri, perfide, Magni
    uiuentis! nec non his fallere uocibus audet
    adquiritque fidem simulati fronte doloris:
         'aufer ab aspectu nostro funesta, satelles,
    regis dona tui. peius de Caesare uestrum                  1065
    quam de Pompeio meruit scelus; unica belli
    praemia ciuilis, uictis donare salutem,
    perdidimus. quod si Phario germana tyranno
    non inuisa foret, potuissem reddere regi
    quod meruit, fratrique tuum pro munere tali                  1070
    misissem, Cleopatra, caput. secreta quid arma
    mouit et inseruit nostro sua tela labori?
    ergo in Thessalicis Pellaeo fecimus aruis
    ius gladio? uestris quaesita licentia regnis?
    non tuleram Magnum mecum Romana regentem:                  1075
    te, Ptolemaee, feram? frustra ciuilibus armis
    miscuimus gentes, siqua est hoc orbe potestas
    altera quam Caesar, si tellus ulla duorum est.
    uertissem Latias a uestro litore proras:
    famae cura uetat, ne non damnasse cruentam                  1080
    sed uidear timuisse Pharon. nec fallere uosmet
    credite uictorem: nobis quoque tale paratum
    litoris hospitium; ne sic mea colla gerantur
    Thessaliae fortuna facit. maiore profecto
    quam metui poterat discrimine gessimus arma:                  1085
    exilium generique minas Romamque timebam:
    poena fugae Ptolemaeus erat. sed parcimus annis
    donamusque nefas. sciat hac pro caede tyrannus
    nil uenia plus posse dari. uos condite busto
    tanti colla ducis, sed non ut crimina solum                  1090
    uestra tegat tellus: iusto date tura sepulchro
    et placate caput cineresque in litore fusos
    colligite atque unam sparsis date manibus urnam.
    sentiat aduentum soceri uocesque querentis
    audiat umbra pias. dum nobis omnia praefert,                  1095
    dum uitam Phario mauolt debere clienti,
    laeta dies rapta est populis, concordia mundo
    nostra perit. caruere deis mea uota secundis,
    ut te conplexus positis felicibus armis
    adfectus a te ueteres uitamque rogarem,                  1100
    Magne, tuam dignaque satis mercede laborum
    contentus par esse tibi. tunc pace fideli
    fecissem ut uictus posses ignoscere diuis,
    fecisses ut Roma mihi.' nec talia fatus
    inuenit fletus comitem nec turba querenti                  1105
    credidit: abscondunt gemitus et pectora laeta
    fronte tegunt, hilaresque nefas spectare cruentum,
    o bona libertas, cum Caesar lugeat, audent.

                  µ10

 LIBER DECIMVS

    Vt primum terras Pompei colla secutus
    attigit et diras calcauit Caesar harenas,
    pugnauit fortuna ducis fatumque nocentis
    Aegypti, regnum Lagi Romana sub arma
    iret, an eriperet mundo Memphiticus ensis                  5
    uictoris uictique caput. tua profuit umbra,
    Magne, tui socerum rapuere a sanguine manes,
    ne populus post te Nilum Romanus amaret.
    inde Paraetoniam fertur securus in urbem
    pignore tam saeui sceleris sua signa secutam.                  10
    sed fremitu uolgi fasces et iura querentis
    inferri Romana suis discordia sensit
    pectora et ancipites animos, Magnumque perisse
    non sibi. tum uoltu semper celante pauorem
    intrepidus superum sedes et templa uetusti                  15
    numinis antiquas Macetum testantia uires
    circumit, et nulla captus dulcedine rerum,
    non auro cultuque deum, non moenibus urbis,
    effossum tumulis cupide descendit in antrum.
    illic Pellaei proles uaesana Philippi,                  20
    felix praedo, iacet, terrarum uindice fato
    raptus: sacratis totum spargenda per orbem
    membra uiri posuere adytis; fortuna pepercit
    manibus, et regni durauit ad ultima fatum.
    nam sibi libertas umquam si redderet orbem                  25
    ludibrio seruatus erat, non utile mundo
    editus exemplum, terras tot posse sub uno
    esse uiro. Macetum fines latebrasque suorum
    deseruit uictasque patri despexit Athenas,
    perque Asiae populos fatis urguentibus actus                  30
    humana cum strage ruit gladiumque per omnis
    exegit gentes, ignotos miscuit amnes
    Persarum Euphraten, Indorum sanguine Gangen,
    terrarum fatale malum fulmenque quod omnis
    percuteret pariter populos et sidus iniquum                  35
    gentibus. Oceano classes inferre parabat
    exteriore mari. non illi flamma nec undae
    nec sterilis Libye nec Syrticus obstitit Hammon.
    isset in occasus mundi deuexa secutus
    ambissetque polos Nilumque a fonte bibisset:                  40
    occurrit suprema dies, naturaque solum
    hunc potuit finem uaesano ponere regi;
    qui secum inuidia, quo totum ceperat orbem,
    abstulit imperium, nulloque herede relicto
    totius fati lacerandas praebuit urbes.                  45
    sed cecidit Babylone sua Parthoque uerendus.
    pro pudor, Eoi propius timuere sarisas
    quam nunc pila timent populi. licet usque sub Arcton
    regnemus Zephyrique domos terrasque premamus
    flagrantis post terga Noti, cedemus in ortus                  50
    Arsacidum domino. non felix Parthia Crassis
    exiguae secura fuit prouincia Pellae.
         iam Pelusiaco ueniens a gurgite Nili
    rex puer inbellis populi sedauerat iras,
    obside quo pacis Pellaea tutus in aula                  55
    Caesar erat, cum se parua Cleopatra biremi
    corrupto custode Phari laxare catenas
    intulit Emathiis ignaro Caesare tectis,
    dedecus Aegypti, Latii feralis Erinys,
    Romano non casta malo. quantum inpulit Argos                  60
    Iliacasque domos facie Spartana nocenti,
    Hesperios auxit tantum Cleopatra furores.
    terruit illa suo, si fas, Capitolia sistro
    et Romana petit inbelli signa Canopo
    Caesare captiuo Pharios ductura triumphos;                  65
    Leucadioque fuit dubius sub gurgite casus,
    an mundum ne nostra quidem matrona teneret.
    hoc animi nox illa dedit quae prima cubili
    miscuit incestam ducibus Ptolemaida nostris.
    quis tibi uaesani ueniam non donet amoris,                  70
    Antoni, durum cum Caesaris hauserit ignis
    pectus? et in media rabie medioque furore
    et Pompeianis habitata manibus aula
    sanguine Thessalicae cladis perfusus adulter
    admisit Venerem curis, et miscuit armis                  75
    inlicitosque toros et non ex coniuge partus.
    pro pudor, oblitus Magni tibi, Iulia, fratres
    obscaena de matre dedit, partesque fugatas
    passus in extremis Libyae coalescere regnis
    tempora Niliaco turpis dependit amori,                  80
    dum donare Pharon, dum non sibi uincere mauolt.
    quem formae confisa suae Cleopatra sine ullis
    tristis adit lacrimis, simulatum compta dolorem
    qua decuit, ueluti laceros dispersa capillos,
    et sic orsa loqui: 'siqua est, o maxime Caesar,                  85
    nobilitas, Pharii proles clarissima Lagi,
    exul in aeternum sceptris depulsa paternis,
    ni tua restituit ueteri me dextera fato,
    conplector regina pedes. tu gentibus aequum
    sidus ades nostris. non urbes prima tenebo                  90
    femina Niliacas: nullo discrimine sexus
    reginam scit ferre Pharos. lege summa perempti
    uerba patris, qui iura mihi communia regni
    et thalamos cum fratre dedit. puer ipse sororem,
    sit modo liber, amat; sed habet sub iure Pothini                  95
    adfectus ensesque suos. nil ipsa paterni
    iuris inire peto: culpa tantoque pudore
    solue domum, remoue funesta satellitis arma
    et regem regnare iube. quantosne tumores
    mente gerit famulus! Magni ceruice reuolsa                  100
    iam tibi, sed procul hoc auertant fata, minatur.
    sat fuit indignum, Caesar, mundoque tibique
    Pompeium facinus meritumque fuisse Pothini.'
         nequiquam duras temptasset Caesaris aures:
    uoltus adest precibus faciesque incesta perorat.                  105
    exigit infandam corrupto iudice noctem.
    pax ubi parta ducis donisque ingentibus empta est,
    excepere epulae tantarum gaudia rerum,
    explicuitque suos magno Cleopatra tumultu
    nondum translatos Romana in saecula luxus.                  110
    ipse locus templi, quod uix corruptior aetas
    extruat, instar erat, laqueataque tecta ferebant
    diuitias crassumque trabes absconderat aurum.
    nec summis crustata domus sectisque nitebat
    marmoribus, stabatque sibi non segnis achates                  115
    purpureusque lapis, totaque effusus in aula
    calcabatur onyx; hebenus Mareotica uastos
    non operit postes sed stat pro robore uili,
    auxilium non forma domus. ebur atria uestit,
    et suffecta manu foribus testudinis Indae                  120
    terga sedent, crebro maculas distincta zmaragdo.
    fulget gemma toris, et iaspide fulua supellex
    <stat mensas onerans, uariaque triclinia ueste>                  122a
    strata micant, Tyrio cuius pars maxima fuco
    cocta diu uirus non uno duxit aeno,
    pars auro plumata nitet, pars ignea cocco,                  125
    ut mos est Phariis miscendi licia telis.
    tum famulae numerus turbae populusque minister.
    discolor hos sanguis, alios distinxerat aetas;
    haec Libycos, pars tam flauos gerit altera crines
    ut nullis Caesar Rheni se dicat in aruis                  130
    tam rutilas uidisse comas; pars sanguinis usti
    torta caput refugosque gerens a fronte capillos;
    nec non infelix ferro mollita iuuentus
    atque exsecta uirum: stat contra fortior aetas
    uix ulla fuscante tamen lanugine malas.                  135
         discubuere illic reges maiorque potestas
    Caesar; et inmodice formam fucata nocentem,
    nec sceptris contenta suis nec fratre marito,
    plena maris rubri spoliis, colloque comisque
    diuitias Cleopatra gerit cultuque laborat.                  140
    candida Sidonio perlucent pectora filo,
    quod Nilotis acus conpressum pectine Serum
    soluit et extenso laxauit stamina uelo.
    dentibus hic niueis sectos Atlantide silua
    inposuere orbes, quales ad Caesaris ora                  145
    nec capto uenere Iuba. pro caecus et amens
    ambitione furor, ciuilia bella gerenti
    diuitias aperire suas, incendere mentem
    hospitis armati. non sit licet ille nefando
    Marte paratus opes mundi quaesisse ruina;                  150
    pone duces priscos et nomina pauperis aeui
    Fabricios Curiosque graues, hic ille recumbat
    sordidus Etruscis abductus consul aratris:
    optabit patriae talem duxisse triumphum.
         infudere epulas auro, quod terra, quod aer,                  155
    quod pelagus Nilusque dedit, quod luxus inani
    ambitione furens toto quaesiuit in orbe
    non mandante fame; multas uolucresque ferasque
    Aegypti posuere deos, manibusque ministrat
    Niliacas crystallos aquas, gemmaeque capaces                  160
    excepere merum, sed non Mareotidos uuae,
    nobile sed paucis senium cui contulit annis
    indomitum Meroe cogens spumare Falernum.
    accipiunt sertas nardo florente coronas
    et numquam fugiente rosa, multumque madenti                  165
    infudere comae quod nondum euanuit aura
    cinnamon externa nec perdidit aera terrae,
    aduectumque recens uicinae messis amomon.
    discit opes Caesar spoliati perdere mundi
    et gessisse pudet genero cum paupere bellum                  170
    et causas Martis Phariis cum gentibus optat.
         postquam epulis Bacchoque modum lassata uoluptas
    inposuit, longis Caesar producere noctem
    inchoat adloquiis, summaque in sede iacentem
    linigerum placidis conpellat Acorea dictis.                  175
    'o sacris deuote senex, quodque arguit aetas
    non neclecte deis, Phariae primordia gentis
    terrarumque situs uolgique edissere mores
    et ritus formasque deum; quodcumque uetustis
    insculptum est adytis profer, noscique uolentes                  180
    prode deos. si Cecropium sua sacra Platona
    maiores docuere tui, quis dignior umquam
    hoc fuit auditu mundique capacior hospes?
    fama quidem generi Pharias me duxit ad urbes,
    sed tamen et uestri; media inter proelia semper                  185
    stellarum caelique plagis superisque uacaui,
    nec meus Eudoxi uincetur fastibus annus.
    sed, cum tanta meo uiuat sub pectore uirtus,
    tantus amor ueri, nihil est quod noscere malim
    quam fluuii causas per saecula tanta latentis                  190
    ignotumque caput: spes sit mihi certa uidendi
    Niliacos fontes, bellum ciuile relinquam.'
    finierat, contraque sacer sic orsus Acoreus:
         'fas mihi magnorum, Caesar, secreta parentum
    edere ad hoc aeui populis ignota profanis.                  195
    sit pietas aliis miracula tanta silere;
    ast ego caelicolis gratum reor ire per omnis
    hoc opus et sacras populis notescere leges.
    sideribus, quae sola fugam moderantur Olympi
    occurruntque polo, diuersa potentia prima                  200
    mundi lege data est. sol tempora diuidit aeui,
    mutat nocte diem, radiisque potentibus astra
    ire uetat cursusque uagos statione moratur;
    luna suis uicibus Tethyn terrenaque miscet;
    frigida Saturno glacies et zona niualis                  205
    cessit; habet uentos incertaque fulmina Mauors;
    sub Ioue temperies et numquam turbidus aer;
    at fecunda Venus cunctarum semina rerum
    possidet; inmensae Cyllenius arbiter undaest.
    hunc ubi pars caeli tenuit, qua mixta Leonis                  210
    sidera sunt Cancro, rapidos qua Sirius ignes
    exerit et uarii mutator circulus anni
    Aegoceron Cancrumque tenet, cui subdita Nili
    ora latent, quae cum dominus percussit aquarum
    igne superiecto, tunc Nilus fonte soluto,                   215
    exit ut Oceanus lunaribus incrementis,
    iussus adest, auctusque suos non ante coartat
    quam nox aestiuas a sole receperit horas.
         uana fides ueterum, Nilo, quod crescat in arua,
    Aethiopum prodesse niues. non Arctos in illis                  220
    montibus aut Boreas. testis tibi sole perusti
    ipse color populi calidique uaporibus Austri.
    adde quod omne caput fluuii, quodcumque soluta
    praecipitat glacies, ingresso uere tumescit
    prima tabe niuis: Nilus neque suscitat undas                  225
    ante Canis radios nec ripis alligat amnem
    ante parem nocti Libra sub iudice Phoebum.
    inde etiam leges aliarum nescit aquarum,
    nec tumet hibernus, cum longe sole remoto
    officiis caret unda suis: dare iussus iniquo                  230
    temperiem caelo mediis aestatibus exit
    sub torrente plaga, neu terras dissipet ignis
    Nilus adest mundo contraque incensa Leonis
    ora tumet Cancroque suam torrente Syenen
    inploratus adest, nec campos liberat undis                  235
    donec in autumnum declinet Phoebus et umbras
    extendat Meroe. quis causas reddere possit?
    sic iussit natura parens discurrere Nilum,
    sic opus est mundo. Zephyros quoque uana uetustas
    his ascripsit aquis, quorum stata tempora flatus                  240
    continuique dies et in aera longa potestas,
    uel quod ab occiduo depellunt nubila caelo
    trans Noton et fluuio cogunt incumbere nimbos,
    uel quod aquas totiens rumpentis litora Nili
    adsiduo feriunt coguntque resistere fluctu:                  245
    ille mora cursus aduersique obice ponti
    aestuat in campos. sunt qui spiramina terris
    esse putent magnosque cauae conpagis hiatus.
    commeat hac penitus tacitis discursibus unda
    frigore ab Arctoo medium reuocata sub axem,                  250
    cum Phoebus pressit Meroen tellusque perusta
    illuc duxit aquas; trahitur Gangesque Padusque
    per tacitum mundi: tunc omnia flumina Nilus
    uno fonte uomens non uno gurgite perfert.
    rumor ab Oceano, qui terras alligat omnes,                  255
    exundante procul uiolentum erumpere Nilum
    aequoreosque sales longo mitescere tractu.
    nec non Oceano pasci Phoebumque polosque
    credimus: hunc, calidi tetigit cum bracchia Cancri,
    sol rapit, atque undae plus quam quod digerat aer                  260
    tollitur; hoc noctes referunt Niloque profundunt.
    ast ego, si tantam ius est mihi soluere litem,
    quasdam, Caesar, aquas post mundi sera peracti
    saecula concussis terrarum erumpere uenis
    non id agente deo, quasdam conpage sub ipsa                  265
    cum toto coepisse reor, quas ille creator
    atque opifex rerum certo sub iure coercet.
         quae tibi noscendi Nilum, Romane, cupido est,
    et Phariis Persisque fuit Macetumque tyrannis,
    nullaque non aetas uoluit conferre futuris                  270
    notitiam; sed uincit adhuc natura latendi.
    summus Alexander regum, quem Memphis adorat,
    inuidit Nilo, misitque per ultima terrae
    Aethiopum lectos: illos rubicunda perusti
    zona poli tenuit; Nilum uidere calentem.                  275
    uenit ad occasus mundique extrema Sesostris
    et Pharios currus regum ceruicibus egit;
    ante tamen uestros amnes, Rhodanumque Padumque,
    quam Nilum de fonte bibit. uaesanus in ortus
    Cambyses longi populos peruenit ad aeui,                  280
    defectusque epulis et pastus caede suorum
    ignoto te, Nile, redit. non fabula mendax
    ausa loqui de fonte tuo est. ubicumque uideris
    quaereris, et nulli contingit gloria genti
    ut Nilo sit laeta suo. tua flumina prodam,                  285
    qua deus undarum celator, Nile, tuarum
    te mihi nosse dedit. medio consurgis ab axe;
    ausus in ardentem ripas attollere Cancrum
    in Borean is rectus aquis mediumque Booten
    (cursus in occasus flexu torquetur et ortus,                   290
    nunc Arabum populis, Libycis nunc aequus harenis),
    teque uident primi, quaerunt tamen hi quoque, Seres,
    Aethiopumque feris alieno gurgite campos,
    et te terrarum nescit cui debeat orbis.
    arcanum natura caput non prodidit ulli,                  295
    nec licuit populis paruum te, Nile, uidere,
    amouitque sinus et gentes maluit ortus
    mirari quam nosse tuos. consurgere in ipsis
    ius tibi solstitiis, aliena crescere bruma
    atque hiemes adferre tuas, solique uagari                  300
    concessum per utrosque polos. hic quaeritur ortus,
    illic finis aquae. late tibi gurgite rupto
    ambitur nigris Meroe fecunda colonis,
    laeta comis hebeni, quae quamuis arbore multa
    frondeat aestatem nulla sibi mitigat umbra,                  305
    linea tam rectum mundi ferit illa Leonem.
    inde plagas Phoebi damnum non passus aquarum
    praeueheris sterilesque diu metiris harenas,
    nunc omnes unum uires collectus in amnem,
    nunc uagus et spargens facilem tibi cedere ripam.                  310
    rursus multifidas reuocat piger alueus undas,
    qua dirimunt Arabum populis Aegyptia rura
    regni claustra Philae. mox te deserta secantem,
    qua iungunt nostrum rubro commercia ponto,
    mollis lapsus agit. quis te tam lene fluentem                  315
    moturum totas uiolenti gurgitis iras,
    Nile, putet? sed, cum lapsus abrupta uiarum
    excepere tuos et praecipites cataractae
    ac nusquam uetitis ullas obsistere cautes
    indignaris aquis, spuma tunc astra lacessis,                  320
    cuncta fremunt undis, ac multo murmure montis
    spumeus inuitis canescit fluctibus amnis.
    hinc, Abaton quam nostra uocat ueneranda uetustas,
    terra potens primos sentit percussa tumultus
    et scopuli, placuit fluuii quos dicere uenas,                  325
    quod manifesta noui primum dant signa tumoris.
    hinc montes natura uagis circumdedit undis,
    qui Libyae te, Nile, negent; quos inter in alta
    it conualle tacens iam moribus unda receptis.
    prima tibi campos permittit apertaque Memphis                  330
    rura modumque uetat crescendi ponere ripas.'
         sic uelut in tuta securi pace trahebant
    noctis iter mediae. sed non uaesana Pothini
    mens inbuta semel sacra iam caede uacabat
    a scelerum motu: Magno nihil ille perempto                  335
    iam putat esse nefas; habitant sub pectore manes
    ultricesque deae dant in noua monstra furorem.
    dignatur uiles isto quoque sanguine dextras
    quo Fortuna parat uictos perfundere patres,
    poenaque ciuilis belli, uindicta senatus                  340
    paene data est famulo. procul hoc auertite, fata,
    crimen, ut haec Bruto ceruix absente secetur.
    in scelus it Pharium Romani poena tyranni,
    exemplumque perit. struit audax inrita fatis
    nec parat occultae caedem committere fraudi                  345
    inuictumque ducem detecto Marte lacessit.
    tantum animi delicta dabant, ut colla ferire
    Caesaris et socerum iungi tibi, Magne, iuberet;
    atque haec dicta monet famulos perferre fideles
    ad Pompeianae socium sibi caedis Achillam,                  350
    quem puer inbellis cunctis praefecerat armis
    et dederat ferrum, nullo sibi iure retento,
    in cunctos in seque simul. 'tu mollibus' inquit
    'nunc incumbe toris et pinguis exige somnos:
    inuasit Cleopatra domum, nec prodita tantum est                  355
    sed donata Pharos. cessas accurrere solus
    ad dominae thalamos? nubit soror inpia fratri,
    nam Latio iam nupta duci est, interque maritos
    discurrens Aegypton habet Romamque meretur.
    expugnare senem potuit Cleopatra uenenis:                  360
    crede, miser, puero, quem nox si iunxerit una
    et semel amplexus incesto pectore passus
    hauserit obscaenum titulo pietatis amorem,
    meque tuumque caput per singula forsitan illi
    oscula donabit. crucibus flammisque luemus                  365
    si fuerit formonsa soror. nil undique restat
    auxilii: rex hinc coniunx, hinc Caesar adulter.
    et sumus, ut fatear, tam saeua iudice sontes:
    quem non e nobis credit Cleopatra nocentem
    a quo casta fuit? per te quod fecimus una                  370
    perdidimusque nefas, perque ictum sanguine Magni
    foedus, ades; subito bellum molire tumultu,
    inrue; nocturnas rumpamus funere taedas
    crudelemque toris dominam mactemus in ipsis
    cum quocumque uiro. nec nos deterreat ausis                  375
    Hesperii fortuna ducis, quae sustulit illum
    inposuitque orbi: communis gloria nobis,
    nos quoque sublimes Magnus facit. aspice litus,
    spem nostri sceleris; pollutos consule fluctus
    quid liceat nobis, tumulumque e puluere paruo                  380
    aspice Pompei non omnia membra tegentem.
    quem metuis, par huius erat. non sanguine clari
    (quid refert?) nec opes populorum et regna mouemus:
    ad scelus ingentis fati sumus. attrahit illos
    in nostras fortuna manus: en, altera uenit                  385
    uictima nobilior. placemus caede secunda
    Hesperias gentes: iugulus mihi Caesaris haustus
    hoc praestare potest, Pompei caede nocentis
    ut populus Romanus amet. quid nomina tanta
    horremus uiresque ducis, quibus ille relictis                  390
    miles erit? nox haec peraget ciuilia bella
    inferiasque dabit populis et mittet ad umbras
    quod debetur adhuc mundo caput. ite feroces
    Caesaris in iugulum; praestet Lagea iuuentus
    hoc regi, Romana sibi. tu parce morari.                  395
    plenum epulis madidumque mero Venerique paratum
    inuenies: aude, superi tot uota Catonum
    Brutorumque tibi tribuent.' non lentus Achillas
    suadenti parere nefas haud clara mouendis,
    ut mos, signa dedit castris nec prodidit arma                  400
    ullius clangore tubae: temere omnia saeui
    instrumenta rapit belli. pars maxima turbae
    plebis erat Latiae, sed tanta obliuio mentis
    cepit in externos corrupto milite mores
    ut duce sub famulo iussuque satellitis irent                  405
    quos erat indignum Phario parere tyranno.
    nulla fides pietasque uiris qui castra secuntur,
    uenalesque manus; ibi fas ubi proxima merces:
    aere merent paruo, iugulumque in Caesaris ire
    non sibi dant. pro fas! ubi non ciuilia bella                  410
    inuenit imperii fatum miserabile nostri?
    Thessaliae subducta acies in litore Nili
    more furit patrio. quid plus te, Magne, recepto
    ausa foret Lagea domus? dat scilicet omnis
    dextera quod debet superis, nullique uacare                  415
    fas est Romano. Latium sic scindere corpus
    dis placitum: non in soceri generique fauorem
    discedunt populi; ciuilia bella satelles
    mouit, et in partem Romani uenit Achillas;
    et nisi fata manus a sanguine Caesaris arcent                  420
    hae uincent partes. aderat maturus uterque,
    et districta epulis ad cunctas aula patebat
    insidias, poteratque cruor per regia fundi
    pocula Caesareus mensaeque incumbere ceruix.
    sed metuunt belli trepidos in nocte tumultus,                  425
    ne caedes confusa manu permissaque fatis
    te, Ptolemaee, trahat. tanta est fiducia ferri,
    non rapuere nefas; summi contempta facultas
    est operis; uisum famulis reparabile damnum
    illam mactandi dimittere Caesaris horam.                  430
    seruatur poenas in aperta luce daturus;
    donata est nox una duci, uixitque Pothini
    munere Phoebeos Caesar dilatus in ortus.
         Lucifer a Casia prospexit rupe diemque
    misit in Aegypton primo quoque sole calentem,                  435
    cum procul a muris acies non sparsa maniplis
    nec uaga conspicitur, sed iustos qualis ad hostes
    recta fronte uenit: passuri comminus arma
    laturique ruunt. at Caesar moenibus urbis
    diffisus foribus clausae se protegit aulae                  440
    degeneres passus latebras. nec tota uacabat
    regia conpresso: minima collegerat arma
    parte domus. tangunt animos iraeque metusque,
    et timet incursus indignaturque timere.
    sic fremit in paruis fera nobilis abdita claustris                  445
    et frangit rabidos praemorso carcere dentes,
    nec secus in Siculis fureret tua flamma cauernis,
    obstrueret summam siquis tibi, Mulciber, Aetnam.
    audax Thessalici nuper qui rupe sub Haemi
    Hesperiae cunctos proceres aciemque senatus                  450
    Pompeiumque ducem causa sperare uetante
    non timuit fatumque sibi promisit iniquum,
    expauit seruile nefas, intraque penates
    obruitur telis. quem non uiolasset Alanus,
    non Scytha, non fixo qui ludit in hospite Maurus,                  455
    hic, cui Romani spatium non sufficit orbis,
    paruaque regna putet Tyriis cum Gadibus Indos,
    ceu puer inbellis uel captis femina muris,
    quaerit tuta domus; spem uitae in limine clauso
    ponit, et incerto lustrat uagus atria cursu,                  460
    non sine rege tamen, quem ducit in omnia secum
    sumpturus poenas et grata piacula morti
    missurusque tuum, si non sint tela nec ignes,
    in famulos, Ptolemaee, caput. sic barbara Colchis
    creditur ultorem metuens regnique fugaeque                  465
    ense suo fratrisque simul ceruice parata
    expectasse patrem. cogunt tamen ultima rerum
    spem pacis temptare ducem, missusque satelles
    regius, ut saeuos absentis uoce tyranni
    corriperet famulos, quo bellum auctore mouerent.                  470
    sed neque ius mundi ualuit nec foedera sancta
    gentibus, orator regis pacisque sequester
    <quin caderet ferro. quamquam quis talia facta>                  472a
    aestimat in numero scelerum ponenda tuorum,
    tot monstris Aegypte nocens? non Thessala tellus
    uastaque regna Iubae, non Pontus et inpia signa                  475
    Pharnacis et gelido circumfluus orbis Hibero
    tantum ausus scelerum, non Syrtis barbara, quantum
    deliciae fecere tuae. premit undique bellum,
    inque domum iam tela cadunt quassantque penates.
    non aries uno moturus limina pulsu                  480
    fracturusque domum, non ulla est machina belli,
    nec flammis mandatur opus; sed caeca iuuentus
    consilii uastos ambit diuisa penates,
    et nusquam totis incursat uiribus agmen.
    fata uetant, murique uicem Fortuna tuetur.                  485
         nec non et ratibus temptatur regia, qua se
    protulit in medios audaci margine fluctus
    luxuriosa domus. sed adest defensor ubique
    Caesar et hos aditus gladiis, hos ignibus arcet,
    obsessusque gerit, tanta est constantia mentis,                  490
    expugnantis opus. piceo iubet unguine tinctas
    lampadas inmitti iunctis in uela carinis;
    nec piger ignis erat per stuppea uincula perque
    manantis cera tabulas, et tempore eodem
    transtraque nautarum summique arsere ceruchi.                  495
    iam prope semustae merguntur in aequora classes,
    iamque hostes et tela natant. nec puppibus ignis
    incubuit solis; sed quae uicina fuere
    tecta mari longis rapuere uaporibus ignem,
    et cladem fouere Noti, percussaque flamma                  500
    turbine non alio motu per tecta cucurrit
    quam solet aetherio lampas decurrere sulco
    materiaque carens atque ardens aere solo.
    illa lues paulum clausa reuocauit ab aula
    urbis in auxilium populos. nec tempora cladis                  505
    perdidit in somnos, sed caeca nocte carinis
    insiluit Caesar semper feliciter usus
    praecipiti cursu bellorum, et tempore rapto
    nunc claustrum pelagi cepit Pharon. insula quondam
    in medio stetit illa mari sub tempore uatis                  510
    Proteos, at nunc est Pellaeis proxima muris.
    illa duci geminos bellorum praestitit usus.
    abstulit excursus et fauces aequoris hosti
    Caesar et auxiliis ut uidit libera ponti
    ostia, non fatum meriti poenasque Pothini                  515
    distulit ulterius. sed non, qua debuit, ira,
    non cruce, non flammis rapuit, non dente ferarum:
    [heu facinus, gladio ceruix male caesa pependit]
    Magni morte perit. nec non subrepta paratis
    a famulo Ganymede dolis peruenit ad hostis                  520
    Caesaris Arsinoe; quae castra carentia rege
    ut proles Lagea tenet, famulumque tyranni
    terribilem iusto transegit Achillea ferro.
    altera, Magne, tuis iam uictima mittitur umbris;
    nec satis hoc Fortuna putat. procul absit ut ista                  525
    uindictae sit summa tuae. non ipse tyrannus
    sufficit in poenas, non omnis regia Lagi:
    dum patrii ueniant in uiscera Caesaris enses
    Magnus inultus erit. sed non auctore furoris
    sublato cecidit rabies; nam rursus in arma                  530
    auspiciis Ganymedis eunt ac multa secundo
    proelia Marte gerunt. potuit discrimine summo
    Caesaris una dies in famam et saecula mitti.
         molis in exiguae spatio stipantibus armis
    dum parat in uacuas Martem transferre carinas,                  535
    dux Latius tota subitus formidine belli
    cingitur: hinc densae praetexunt litora classes,
    hinc tergo insultant pedites. uia nulla salutis,
    non fuga, non uirtus; uix spes quoque mortis honestae.
    non acie fusa nec magnae stragis aceruis                  540
    uincendus tum Caesar erat sed sanguine nullo.
    captus sorte loci pendet; dubiusque timeret
    optaretne mori respexit in agmine denso
    Scaeuam perpetuae meritum iam nomina famae
    ad campos, Epidamne, tuos, ubi solus apertis                  545
    obsedit muris calcantem moenia Magnum.