[2,0] LIBER SECUNDUS.

[2,1] CAPUT I.
Occasio repetiti sermonis. itio ad Langii amoenum hortum,
eiusque laudatio.
Sequenti die, uisum Langio abducere me ad suos 
hortos. Quos impenso sane studio duplices colebat. 
alteros in colle, e regione aedium : alteros paullo longius 
sitos, in depressiore loco, ad ipsum Mosam
"Quod per amoenam urbem leni fluit agmine flumen".
itaque cum occupasset me satis mane in cubiculo, Ambulamusne, 
Lipsi? inquit  an quies tibi magis cordi et sessio?
Imo ambulatio, Langi, inquam, si tecum sed quo imus?
Si placet, ad hortos meos, inquit Langius, qui ad 
flumen. Non longa ea uia est, corpus obiter exercueris : 
urbem uideris : denique grata ibi in hoc aestu et frigerans aura.
Placet, inquam ego. nec te duce uia mihi ulla molesta, 
non ad extremos Indos. Et cum dicto pallia 
poposcimus, sumpsimus ; iuimus, iniuimus.
Cumque in ipso aditu, oculos circumtulissem uago 
quodam et curioso adspectu : miratus ex animo elegantiam et 
cultum loci. Mi senex, quae haec amoenitas est? 
inquam, quis splendor ? Caelum hic habes Langi, non 
hortum. nec astrorum illi ignes profecto magis nitent 
in serena nocte, quam hi tui scintillantes micantesque 
uarie flores. Adonidis aut Alcinoi hortos loquuntur? 
nugae, ad istos comparati, et imagines muscarum. Et 
simul propius accedens, et flores quosdam naribus oculisque 
admouens, Quid primum uoueam ? inquam, 
oculus cum Argo fieri, an nasus cum Catullo? Ita 
utrumque sensum pariter permulcet mihi et titillat haec 
uoluptas. Ite, ite omnes Arabum odores, qui nausea 
mihi prae halitu hoc ingenuo et uere caelesti.
Langius manum mihi blande premens, nec sine risu, 
Praefiscine, Lipsi, inquit. non ego, non haec rustica mea 
Flora agnoscimus tam scitam, tam urbanam laudem.
Ego interum, Tamen, Langi, ueram. Blandiri me 
putas? serio hoc dico et ex intimo meo sensu, Campi 
Elysii Elysii non sunt, prae hoc tuo rure. Ecce enim, 
quae hic ubique nitela est ? quis ordo? quam apte omnia 
in areolas suas puluillosque disposita? ut non elegantius 
tesselae aliquae in pauimento. Iam quae florum herbarumque 
copia? quae raritas et nouitas ? ut uideatur in
exiguum hunc locum Natura conclusisse, quidquid eximium 
habet noster aut alter orbis.

[2,2] CAPUT II.
Hortorum im genere Laudatio. Cultum eum antiquum esse, et a 
natura. Reges et uiros magnos usurpasse. Denique delectatio 
eorum ob oculos posita, et non improbum meum uotum.
Et profecto egregium et laudabile hoc tuum studium, 
Langi, in re hortorum, studium ad quod, nisi fallor, 
optimus et modestissimus quisque trahitur a natura 
ipsa. Cui argumentum, quod non facile uoluptatem 
aliam dixeris, in quam ab omni aeuo taim cupide consenserint 
selecti inter gentes. Sacras litteras lustras ? 
uidebis una cum orbe nato natos hortos : quos Deus 
ipse primo homini domicilium attribuit, et uelut sedem 
beatae uitae. Profanas? ecce Adonidis, et Alcinoi, et 
Tantali, et Hesperidum hortos prouerbia et fabulae 
loquuntur : et in ueris certisque historiis, reperies Cyri 
regis manu plantaria instituta, et Semiramidis aerios 
pensilesque flores, et Masanissae, nouum et celebrem 
cultum, Africa mirante. 
Iam inter priscos Graecos Romanosque, quot illustria capita tibi 
proferam, qui positis aliis curis, soli in hac cura? In illis quidem ; 
uno uerbo, plerosque philosophos et sapientes, qui remoti 
ab insano foro et urbe, hortorum se spatiis sepibusque 
clauserunt. At in istis : Tarquinium regem uideo iam
tum prisca illa Roma, in hortis molliter ambulantem, 
et papauerum capita resecantem : Catonem Censorium 
agnosco in re hortensi deditum, et de ea serio 
scribentem : Lucullum, post Asiaticas uictorias, in 
iisdem otiantem : Sullam, abiecta dictatura, suauiter 
hic senescentem : et Diocletianum Principem, olera sua 
et lactucas ad Salonam, purpurae et omnibus sceptris 
praeferentem. Nec abiuit ab hoc meliorum iudicio uulgus, 
in quo ipso, simplices omnes et, sine mala ambitione 
animas, scio fuisse in hoc cultu. Est enim profecto 
arcana quaedam et congenita nobis uis, cuius 
intimas caussas non facile reddo, quae ad hanc innoxiam 
et ingenuam delectationem trahit non nos tantum, qui propendemus  
sed illos ipsos serios et seueros, qui renituntur et irrident. 
Atque ut caelum et aeternos illos 
ignes nemini adspicere fas, sine occulto horrore quodam 
et religione : non item Terrae sacras opes, et hunc 
inferioris Mundi mundum, sine tacita quadam gaudii 
titillatione et sensu. Animum tuum mentemque percontare : 
capi se hoc adspectu dicet, imo pasci. Oculos 
sensumque : fatebuntur non alibi libentius se acquiescere, 
quam in his hortorum areis et puluillis. Circumsiste, 
quaeso te, paululum- haec agmina florum et 
augmenta. uide mihi illum e calyce, hunc e uagina, 
alium e gemma protuberantem ; uide hunc morientem 
subito, alium subnascentem ; denique inspice in uno 
aliquo genere cultum, formam, faciem, mille modis 
paria et diuersa. Quae illa tam rigida mens, quae inter 
haec non flectat se molli aliqua cogitatione, et liquescat? 
Iam ades curiose tu ocule : defigere paullum in nitores 
istos et pigmenta. inspice hanc natiuam purpuram, 
hunc sanguinem, hoc ebur, hanc niuem, hanc flammam,
hoc aurum : et tot colores, quos artitici cuique penicillo 
aemulari fas, aemulari, sed non imitari. Denique 
quis exhalans ille odor? quis penetrans spiritus? et nescio 
quae pars aethereae aurae infusa ab alto ? Ut non uane 
poetarum nostra gens flores plerosque natos finxerit, 
e succo aut sanguine immortalium deorum. O gaudii 
et liquidae uoluptatis uere fons ? O Venerum et Gratiarum 
sedes! mihi in uestris umbraculis quies et uita sit : 
mihi fas remoto; extra ciuicos tumultus, inter has herbas, 
inter hos noti ignotique orbis flores, hilari et 
hiante oculo oberrare : et modo ad hunc occidentem, 
modo ad illum exorientem, manum uultumque circumferre : 
et cum uaga quadam allucinatione, curarum hic 
omnium falli et laborum.

[2,3] CAPUT III.
Contra curiosos quosdam dissertum, qui hortis ad uanitatem et
ignauiam abutuntur. Quis uerus eorum usus : Sapientibus et
Doctis idoneos esse : et Sapientiam ipsam altam in iis et educatam.
C'um dixissem haec acrius, et uoce uultuque accenso : 
remisso ore ad me Langius, Amas certe, Lipsi, inquit, 
amas floridam hanc purpureamque Nympham : sed 
uereor, ut ames immodeste. Hortos enim laudas. sed
ita, ut uana pleraque in iis mirere, aut externa : uera 
et legitima eorum gaudia omittas. Colores enim dumtaxat 
auide inspicis et in puluillis quiescis, et flores
petis ab nto ignotoque orbe. Obsecro ut quid ? ut ne 
te quoque esse sciam in hac secta, quae exorta hodie, 
male curiosorum hominum, male, feriatorum? qui rem 
optimam simplicissimamque, instrumentum duorum
uitiorumfecerunt, Vanitatis et Torporis. Hac enom fini
habent hortos. Herbulas aliquot et flores exoticos ambitiose
conquirunt : et quaesitos ita anxie fouent et
tuentur, ut nulla mater suum gnatum. Hi sunt, quorum 
litterae in Thraciam, Graeciam, Indiam discurrunt : 
idque seminis exigui aut bulbuli causa. Hi, quibus 
aegrius sit florem aliquem nouum mori, quam ueterem 
amicum. Romanum illum riserit aliquis, qui piscem 
suum atratus luxit ? isti plantam. Iam si quis ex 
his Florae candidatis nouius aliquid aut rarius nactus 
est, ut ostentat ! ut alii competitores aemulantur. 
inuident ! quibus non nemo tristior domum discedit, 
quam olim in Praeturae petitione uictus Sulla aut 
Marcellus. Quid dicam ? nisi hilarem hanc quamdam
insaniam esse : nec absimilem illi puerorum, pallentium 
et rixantium circa pupas suas et sigilla ? At eorumdem 
industriam in hortis etiam cognosce. Sedent, circumambulant, 
oscitant, dormiunt. nec aliud prorsus ut non 
otii sui secessum hunc habeant, sed desidiae sepulchrum.
Profanum genus! et quos iure arceam ab orgiis ueri 
arcanique horti. quem modestae uoluptati natum scio, 
non uanitati : quieti, non torpori. An ego tam leuis, 
quem efferat aut deprimat herbula aliqua rarior, siue 
adepta siue amissa ? Imo aestimo res suis pretiis : et seposito
lenocinio illo uocitatis, scio herbas esse, scio 
flores : id est, breuia quaedam et fugacia, de quibus; 
aptissime poeta princeps :
g-Zephurieh g-pneiousa g-ta g-men g-phyei, g-alla g-di g-pessei.
Itaque non sperno eas siue delicias siue elegantias (et 
exemplum uides)  sed hoc a mollibus Hortensiis istis 
muto, quod sine cura haec talia conquiram : sine cura 
habeam : sine cura amittam. Nec idem ille ego tam 
marcidus, imo tam mortuus ut recondam et uelut sepeliam
me in his hortorum umbris. Negotium etiam in
illo otio reperio; et inuenit ibi animus, quod sine actione
ulla agat, sine labore ullo elaboret.
Numquam minus solum sum, aiebat ille, quam cum
solus : numquam minus otiosus, quam cum otiosus. Vox
egregia, et quam ausim dicere natam in hiss ipsis hortis. 
Scilicet menti parati illi, non corpori : ad eam recreandam, 
non ad hoc laxandum : et ad salubrem 
quemdam secessum a curis atque turbis. Homines tibi 
molesti ? hic apud te eris. Occupatio exhausit ? hic 
replebere; ubi animo quietis illud pabulum, et ab aura 
puriore uelut inspiratio nouae uitae.
Itaque uides ueteres illos Sapientes? in hortis habitarunt : 
Eruditas hodie doctasque animas? hortis delectantur : 
et, in iis diuina illa pleraque scripta procusa,
quae miramur, et quae nulla temporum series aut senectus
abolebit.Viridi illi Lycaeo tot dissertationes de natura 
debemus, umbriferae Academiae, de moribus : et ex 
hortorum spatiis diffusi uberes illi Sapientiae riui quos 
bibimus, et qui fecunda diluuie orbem terrae inundarunt. 
Scilicet attollit se magis erigitque ad alta iste 
animus, cum liber et solutus uidet suum coelum : quam 
cum aedium aut urbium carceribus tenetur inclusus.
Hic mihi uos poetae duraturum aliquod carmen pangite ; 
hic uos litterati meditamini et scribite ; hic uos Philosophi 
de tranquillitate, de constantia, de uita et morte 
disputate. En Lipsi, quae uera horturum usio et finis. 
otium inquam, secessio, meditatio, lectio, scriptio : et 
ea tamen omnia uelut per remissionem et per lusum. Ut 
pictores, longa intentione hebetatos oculos, ad specula 
quaedam et uirores colligunt : sic nos hic animum defessum, 
aut aberrantem.
Et cur celem te meum institutum ? Pergulam illam 
topiario opere uides? Haec Musarum mihi domus est, 
haec Sapientiae meae gymnasium et palaestra. Illic aut 
seria arcanaque lectione pectus impleo : aut semente 
quadam obsero bonarum cogitationum. Et ut tela quaedam 
in armamentarium, sic ex iis praecepta in animum
recondo : quae prompta mihi mox contra uim uarietatemque 
Fortunae. Intra eam quoties pedem penetraui 
emanere uiles omnes seruilesque curas iubeo : et erecto 
quantum licet capite, studia profanae plebis despicio, et 
magnum hoc in rebus hominum inane. Hominem imo 
ipsum exuere mihi uideor, et in altum rapi igneis 
sapientiae quadrigis. An illic angi me causes, quid 
Celtae, quid Celtiberi moliantur? quis sceptrum Belgicae 
teneat, aut amittat ? Asiae tyrannus classe nobis 
aut terra minetur? aut denique
" ... quid sub arcto 
Rex gelidae meditetur orae ?"
Nihil horum. munitus et clausus contra externa, intra 
me maneo : a curis omnibus securus praeter unam, ut 
fractum subactumque hunc animum rectae Rationi ac
Deo subiiciam, et animo caeteras res humanas. Ut 
quandocumque fatalis ille et meus dies uenerit, fronte
composita nec moestus eum excipiam : abeamque ex hac 
uita non ut eiectus, sed ut emissus. Haec muginatio 
mea in hortis, Lipsi, hi fructus. quos non permutem 
(quamdiu sana mihi mens) cura omni gaza Persarum aut 
Indorum.

[2,4] CAPUT IV.
Ad sapientiam igitur abhortatio. per eam ad Constantiam
ueniri et serio monita iuuentus, ut serias Philosophiae litteras 
cum amoenioribus illis et liberalibus coniungat.
Dixerat Langius. et postremo illo tam alto et constanti 
sermone, uere fateor, dederat me in stuporem. 
quem tamen abrupi, O te felicem, inquiens, otii pariter 
et curarum! et o uix humanam in homine uitam ! quam 
utinam parte aliqua imitari mihi fas : et per uestigia 
ista serpere, etsi longo interuallo.
Langius uelut castigans, Imitari ? inquit, imo superare, 
nec sequi tibi solum hic ius, sed praerire. Parum 
enim, Lipsi, parum in hac Constantiae et Virtutis uia 
ipsi nos promouimus : nec fortibus bonisque pares adhuc 
sumus, sed proiecte mollibus aut malis paullo fortasse 
firmiores. At tu cuius uegeta et alta indoles accingere, 
et me duce, uiam hanc iniquae recta ad firmitudinem 
et Constantiam ducit : Via quam dico, Sapientia 
est ; cuius aequabilem et tranquillam orbitam, quaeso 
moneoque, ne ultra fugias calcare. I.itterae tibi hactenus 
cordi et nouem istae deae ? placet. scio enim amoeniore 
hac et externa doctrina excoli et praeparari prius 
animum debere, non ante idoneum cui diuina semina
committantur sed illud non placet, si in his adhaerescis, 
eaque una tibi studiorum, quod dicitur, prora 
et puppis. Rudimenta enim haec nostra esse debent 
non opera : uia, non meta. In conuiuio aliquo si assedisses, 
non bellaria solum et placentas gustares, credo : 
sed stomacho fulcimentum aliquod dares cibi firmioris : 
in hoc publico doctrinarum epulo, cur non idem fit ? 
cur inquam ad illa oratorum et poetarum mella, non 
adiungis hanc firmiorem Philosophiae dapem ?
Non enim deseri illas uolo (ne tacitus me calumniere) 
sed hanc adseri : et solutas per se fluentesque Nymphas
temperari hoc seueriore, ut ita loquar, Baccho. 
Proci illi apud Homerum non iniuria ridentur, qui 
relicta Penelope conuertere se ad ancillas : caue idem 
tihi sit, ne spreta illa rerum domina, ardeas tantum in 
eius administris. Pulchra haec laudatio, O uirum doctum! 
sed illa melior, O uirum sapientem ! et ista optima, 
O uirum bonum! Has sectemur : et per tot 
labores non scire tantum uelimus, sed Sapere et Facere.
g-Hohs g-ouden g-heh g-mathehsis, g-an g-meh g-nous g-pareh !
ait uetus et uerus uersus.
Quam multi hodie in hoc nostro Musico coetu, qui et
se dedecorant, et omne nomen litterarum? quidam, 
quia flagitiis et sceleribus cooperti : plerique, quia 
uani, leues g-meteohroi et nullius seriae curae. Linguas 
discunt ? sed linguas tantum. Graecos Latinosque scriptores 
intellegunt ? sed intellegunt tantum. et quod Anacharsis 
scite olim de Atheniensibus dixit, "Nummis eos 
uti duntaxat ad numerandum: sic isti scientia, ad sciendum. 
Vitae factorumque adeo nulla cura est : ut, me 
quoque iudice, non frustra litterae in uulgus male 
audiant, tanquam ad nequitiam magistrae.
Atqui ad uirtutem eae sunt, si legitime utare, 
Sapientiam modo adiunge, cui praeparare ingenia 
nostra litterae debent, non detinere ea, aut sibi uindicare. 
Ut enim arbores quaedam fructum non ferunt, 
nisi aliis uelut maribus adsitae : non item tuae istae
uirgines, nisi cum uirili Sapientiae robore coniunctae. 
Quid Tacitum mihi corrigis : si uita tua inemendata 
est ? Quid Tranquillum illustras : cum tu in 
errorum tenebris Pauto notas aut maculas studiose 
eluis : cum animum sordescere pateris et squalere ? 
Transi aliquando ad meliores curas : et doctrinam 
para, quae non in pompam tibi speciemque sit, sed in
usum. Ad Sapientiam conuertere ; quae mores tibi corrigat, 
quae animum turbidum sordidumque tranquillet
et illustret. Illa est, quae uirtutem imprimere, quae Constantiam 
suggerere potest : illa sola, quae templum tibi
aperire Bonae Mentis.

[2,5] CAPUT V.
Sapientiam non conendo sed conando acquiri. Reditum in sermonem 
de Constantia. Cupidinem discendi, bonum esse in 
adolescentia signum.
Ardorem mihi iniecit ea admonitio : quem non celaui 
et, animo sequor te, mi senex, inquam : quando factis? 
quis erit ille dies, qui me solutuui his curis in sapientiae 
uerae orbita sistat ? qui per eam ad Constantiam ducat ?
Langius uelut increpans, Itane uoues potius, quam 
facis? inquit. uane prorsus et ex more uulgi. Non 
enim, ut Caeneus ille in fabulis e femina in uirum transiit, 
optando : sic tu uotis, e fatuo in sapieutem e leui 
in constantem. Addas istuc operam oportet, et Manum
mouens, quod aiunt, una cum Minerua. Quaere, lege, disce.
Ego excipiens, Scio, Langi, inquam : sed tu quoque. 
sodes, adde operam, et filum illud hesterni sermonis 
pertexe, quod inuitatio male abrupit. Ad Constantiam, 
inquam, redi : cuius intermissum sacrum sine piaculo 
non differs.
Langius capite leuiter abnuens, Ut ne includar iterum 
in hunc ludum? inquit. non faciam Lipsi : non certe in hoc 
loco, quem otio meo scire debes, non negotio consecratum. 
Denique alias decurremus illum cursum.
Imo nunc, inquam ego, et quis locus sapienti huic 
sermoni aptior, quam illa Sapientiae tuae domus? Pergulam 
hanc dico. quae mihi quidem uelut templum est; 
et mensula in ea, tanquam ara : ad quam sedentes, rite 
faciamus huic Diuae. Denique capto etiam ex ea omen.
Quodnam illud? ait Langius.
Istud, inquam. Ut ii qui in taberna aromatum aut 
unguentorum sederunt, in uestibus ipsis referunt secum 
odorem loci. : sic mihi spes ; ut halitus aliquis Sapientiae
animo adhaerescat, ab infessa hac eius officina.
Langius ridens; Vereor ut in tam leui omine pondus 
sit, inquit : tamen, Lipsi, eamus. Non enim dissimulo. 
me quoque excitat et cale iam facit tam ingenuus hic 
ardor. Atque ut aquileges, cum mane halitum quemdam
erunpentem e terra uident, indicium id habent latentium 
aquarum : sic mihi de fecunda scaturigine uirtutum 
spes, ubi in adolescente praeit et elucet cupiditas 
haec discendi. Et cum iis uerbis duxit ad pergulam me, 
et induxit. Ille ad mensulam adsedit.
Ego prius ad pueros conuersus, Heus uos, inquam, 
state, obseruate : ostium illud imprimis obserate. Atque, 
auditis ? Vita a uobis exit, si uiuus quisquam huc init ! 
Non uirum, non canem, non feminam admitti uolo : 
non, si uenerit, Bonam Fortunam ipsam. Et cum dicto 
adsedi.
Sed Langius largiore risu. Sceptrumne tu usquam 
gessisti? inquit. ita basilicae prorsus et seuerae tuae 
edictiones.
Nimirum, inquam ego, ab hesterno infortunio iure 
mihi caui. Tu perge, cum deo.

[2,6] CAPUT VI.
Pro Constantia tertium argumentum ab Utili. Clades bonas 
esse, Originem intueare siue Finem. Originem enim a deo 
sumere, qui aeternum et immutabiliter bonus: ideoque caussa 
nullius mali.
Langius non diu meditatus, sic insit. In sermone
quem de Constantia heri coepi, Lipsi, a constantia non
abibo : ordinem eumdem exsequar, et limites tenebo 
quos semel finiui. Quatuor, ut scis, uelut agmina mihi 
facta, quae pro ea in Dolorem Abiectionemque pugnarent : 
e quibus priora duo, quae de Prouidentia et Necessitate, 
iam produxi : docuique satis, superne et a 
deo mala Publica immitti : itemque necessaria ea esse, 
nec uitari ulla fuga.
Instruam nunc igitur agmen tertium, quod Utilitas 
ducit : et in quo legio, quam recte dixerim Adiutricem. 
Agmen, si inspicis, ualidum et callidum : quod nescio 
quo modo illabitur et insinuat se in animos, et blanda 
quadam ui uincit non inuitos. Irrepit enim potius, quam 
irrumpit : suadet, non cogit : et tam facile duci nos ab 
Utilitate patimur, quam a Necessitate trahi.
Hanc, tibi, Lipsi, et mollibus tuis copiis nunc oppono. 
Utilia enim sunt, haec quae, patimur Publica mala : et 
cum interno nostro fructu commodisque coniuncta 
Mala autem? imo Boua uerius, si remoto hoc Opinionum 
uelo, oculos ad Ortum eorum referes et ad
Finem. Quorum ille, a bono : hic, in bonum. Origo 
enim certe harum cladium (here satis mihi dictum et 
doctum) a deo : id est, non ab ipso Summo Bono solum
sed bonorum omnium auctore, capite, fonte. A quo non 
magis est ut malum aliquod emanet, quam ut malus sit 
ipse. Benefica tantum et salutaris illa uis : quae laedere 
aeque spernit, ac laedi : et cui una summaque potentia 
est, prodesse. Itaque etiam prisci illi tenebriones, cum 
superum illud numen mente conciperent, recte a 
iuuando dixere Iouem. An tu exasperari eum censes et 
irasci, et haec uelut noxia quaedam tela spargere in 
humanum genus? Erras. Ira, uindicta, ultio humani
adfectus nomina sunt : et nata ex imbecillitate, cadunt 
tantum in imbecillos. Perseuerat autem aeternum in 
benignitate sua illa mens : et ista ipsa aspera quae suggerit 
aut ingerit, uelut medicamenta sunt : sensu 
tristia, re salubria et euentu. Homerus ille Philosophorum recte : 
"g-ho g-de g-theos g-mehden g-kakon g-poiei, g-oud' g-an g-tinoh g-eieh
g-kakou g-aition" : Deus nihil malum facit, adeo non ipse mali
alicuius causa. Et melius impressiusque noster Sapiens : 
"Quae causa est diis benefaciendi ? natura : Errat, si quis 
putat illos nocere uelle, uel posse, nec accipere iniuriam
queunt, nec facere. Primus est deorum cultus, deos 
credere : deinde, reddere illis maiestatem suam, reddere 
bonitatem, sine qua nulla maiestas est. Scire illos 
esse qui praesident mundo, qui uniuersa ut sua temperant, 
qui humani generis tutelam gerunt, curiosi etiam 
singulorum. Hi nec dant malum, nec habent."


[2,7] CAPUT VII.
Finem item cladium semper dirigi in bonum, etsi saepe eae per
noxios homines, et noxae causa administratae. Sed frangi et temperari 
eorum uim a deo. flecti omnia in nostrum usum. obiterque 
dictum cur Malorum opera in iis Deus utatur.
Origine igitur Clades bonae : aio etiam Fine, quia 
ad bonum directae semper et Salutem. Occurris mihi 
tacitus, scio : et quomodo ? inquies. nonne bella haec 
et caedes, clare scopum nocendi habent laedendique? 
Habent, fateor, si homines spectas : non habent, si deum.
Quod ut plane et plene capias, opus mihi illato quodam 
lumine distinctionum. Duplices diuinae Clades : 
aliae Merae, aliae Mixtae. Meras appello, QUAE PURE A
DEO SUNT, SINE INTERVENTU ULLO HUMANAE MENTIS AUT 
MANUS. Mixtas, QUAE A DEO QUIDEM SED PER HOMINES
ADMINISTROS. illius generis sunt, Fames, Sterilitas 
Terrae motus, Terrae labes, Inundatio, Morbi, Mortes.
Istius, Tyrannides, Bella, Oppressiones, Caedes. In 
illis pura omnia et liquida, quia haustae e purissimo 
fonte. in istis, sordium admixtum aliquid non negauerim, 
quia lapsae et deriuatae per impurum hunc Adfectuum 
canalem. Homo iis interuenit : quid miraris, si 
noxa et peccatum? Illud mirare potius, quod tam prouida 
dei benignitas est, ut illam ipsam noxam in salutem 
nostram uertat, et peccatum in bonum.
Vides tyrannum illum, qui minas spirat et caedem ? cui 
uoluptas nocere est? qui perire ipse optet, dum perdat ? 
Sine. aberrabit a sua mente : et deus occulto quodam 
fune inscium inuitumque trahet ad suum finem. Ut 
sagitta ad emittentis scopum peruenit, sine ullo suo 
sensu : sic impii isti. Fraenat uidelicet coercetque 
humanam omnem uim suprema illa uis : et exerrantes 
eorum gressus dirigit ad salutarem hanc metam. Ut in 
exercitu uarii adfectus militum sunt, et hunc praeda 
incitat, hunc gloria, illum odium ; omnes tamen pro 
uictoria et Principe pugnant : sic omnes istae uoluntates 
bonae malaeque deo militant, et inter uarios fines 
uenient tamen ad hunc, ut sic dicam finium finem.
Sed cur, inquies, malorum opera deus utitur? cur
ipse clades eas bonas non immittit, aut saltem per 
bonos administros? Curiose nimis, mi homo, quaeris : 
nec scio an arcana illa expediam, hoc scio, constare illi 
rationem sui facti, etiam cum de ea nihil nobis constat. 
Et tamen quid hic miri, aut noui? Ecce praeses 
prouinciae in noxium aliquem cum lege agit : agi iubet 
per Brutianum, aut lictorem. Pater in magna familia 
interdum filium ipse castigat, est cum seruo id munus 
mandat aut paedagogo. cur deo non idem ius sit ? cur 
non ipse, cum uisum, sua manu nos uerberet ; cum 
aliter uisum, aliena? Nihil enim hic iniuriae, aut noxae. 
Seruus ille iratus tibi est? animum adfert nocendi? 
Nihil refert. tu illo omisso ad animum respice iubentis. 
Pater enim certe exactor adstat : nec plagulam unam
tibi superaddi sinet, ultra praescriptum.
Sed cur tamen peccatum hic admixtum, et adf�xum 
diuinis his sagittis Adfectuum uenenum ? Ad asperum et 
arduum me collem uocas : in quem tamen enitar. Ut 
sapientiam potentiamque suam Deus ostenderet, "melius 
iudicauit" (Augustini uerba sunt) "de malis bona facere,
quam mala nulla permittere". 
Quid enim eo sapientius aut melius, qui e malo bonum potest 
elicere, et reperta ad perniciem uertere ad salutem ? Medicum quoque 
laudas, qui Theriacae suae uiperam admiscet, saluberrimo 
effectu : in deo cur improbes, si pharmaco huic cladium 
humanas quasdam noxas intemperat, sine tua noxa? 
Decoquit enim certe et consumit adiunctum illud omne 
uirus, arcano quodam Prouidentiae suae igne. Denique 
ad potentiam eius hoc fuit et gloriam, quo necessario 
omnia ipse refert. Quid enim magis uim eius exprimat, 
quam quod non uincat solum obluctantes sibi hostes, 
sed ita uincat ut ad se traducat, et sua castra? ut pro 
ipso militent ? ut arma pro uictoria eius ferant ? Quod 
euenit cottidie, cum in malis dei uoluntas fit, etsi non 
a malis : cum ea quae contra uoluntatem eius improbi 
faciunt, ita flectit , ut non fiant tamen praeter eius uoluntatem.
Et quod potest insignius miraculum quam ut malos 
mali bonos faciant ? Ecce, ades paullum tu C. Caesar 
abi, et duo sancta nomina simul conculca, Patriam 
Generumque. Ambitio haec tua, te ignaro, deo seruiet : 
imo patriae seruiet, contra quam sumpta. Reparatio enim
erit salusque Romani status. Tu Attila ab extremo 
orbe aduola, sitiens sanguinis et praedae, rape, caede, 
ure, uasta. Saeuitia haec deo militabit : nec aliud quam
excitatio Christianorum erit, qui uitiis et delitiis immersi 
nimis aut sepulti. Quid uos duo Vespasiani? 
Iudaeam Iudaeosque perdite : capite et excidite urbem 
sacram. qua fini ? uos quidem gloriae et propagandi imperii : 
sed erratis. reuera lictores et satellites ultionis 
diuinae estis in impiam gentem. lte : et qui Romae Christianos 
morte fortasse adficitis, Christi mortem in Iudaea uindicate.
Et exempla haec ab omni aeuo obuia, ubi deus per 
improbas aliorum cupidines, bonam suam uoluntatem
exercuit ; per aliorum iniustitiam, exseruit iudicia sua 
iusta. Quare miremur, Lipsi, reconditam hanc Sapientiae
uim, non rimemur; et sciamus clades omnes exitu
bonas esse, etiatti si c:aeca haec mens non uideat, aut 
tarda eo non pertingat. Latent enim nos saepe ueri 
earum fines : ad quos tamen ignaris nobis peruenient. 
non aliter quam fluuii quidam, qui erepti oculis et sub
terram reconditi, feruntur nihilominus ad suum mare.

[2,8] C.APUT VIII.
Magis distincte de finibus ipsis, eos triplices esse: et qui, quibus 
conueniant. Mox paullo fusius de Exercitio quod Bonis non 
uno modo prodest, firmando, probando, praeeundo.
Quod si fas mihi uela pandere, et nauim immittere 
altius in hoc rerum diuinarum fretum : possim de finibus 
ipsis promere fortassis aliquid magis diserte et exserte. 
Homericum tamen illud iure praefatus,
"g-Ei g-dynamai g-tele g-sai g-ge, g-kai g-tetelesmenon g-estai".
Sunt enim ex iis, quos satis certo comprehendere et 
signare posse uideor : sunt, quos ambigue et adspectu confuso.
E certis hi tres : Exercendi, castigandi, puniendi. 
Pleraque enim ista immissio cladium, si attendis, aut 
Bonos exercet, aut Lapsos castigat, aut improbos punit. 
eaque omnia nostro bono. Non ut illustrem, et pedem 
paullisper in primo fine defigam : uidemus cottidie optimos 
quosque, aut seorsim premi cladibus, aut hisdem 
inuolui pariter cum malis. Videmus, et miramur, quia 
nec caussam satis capimus, nec attendimus ad finem. 
Caussa antem amor in nos dei, non odium : finis, non 
laesio nostra, sed fructus. Iuuat enim exercitium illud 
non uno modo : sed firmat, Probat, Praeit. Firmat, 
quia hoc uelut gymnasium est, in quo deus suos ad
robur instituit et uirtutem. Athletas per multa aspera 
exerceri uidemus, ut uincant. idem de nobis cense in 
hac cladium palaestra. Acer enim ille noster gymnastes 
et exercitor est : laboris patientiaeque exactor, non ad 
sudorem tantum, sed ad cruorem. Molliter eum habere 
suos censes ? deliciis fouere aut luxu ? non facit. Matres 
sunt, quae plerumque specie dulcium corrumpunt et 
eneruant liberos : patres, qui tristium specie seruant. 
Pater autem ille nobis est : ideoque uere nos diligit et 
seuere. Si nautam te esse uelis ; per tempestates doceare, 
si militent, per pericula. si uere uirum ; cur recusas 
adflictiones ? non enim alia ad robur uia. Videsne 
languida illa et umbratica corpora, quae rarus sol uidit, 
uentus non strinxit, aura tristior non libauit ? tales 
mollium istorum et perpetim felicium animi sunt, quos 
deiiciet et resoluet minima aduersantis Fortunae aura.
Firmant clades igitur, et ut arbores uentis agitatae, 
altius radices agunt : sic boni in uirtute magis comprehendunt, 
impulsi aliquoties aduersitatum flabris.
Sed probant etiam, quia aliter, quomodo constare 
cuiquam potest de firmitudine sua, aut progressu? Vela 
gubernatori uentus semper a puppi impleat : artem 
nusquam explicabit. felicia omnia homini et obsequentia : 
nusquam uirtutem. Obrussa enim eius unica et non 
fallax, adflictio est. Magnifice Demetrius : "nihil mihi
uidetur infelicius eo, cui nihil euenit aduersi" et uere.
Non enim parcit Imperator noster talibus, sed diffidit; 
nec indulget, sed abiicit et contemnit. expungit inquam 
eos e legionum suarum numeris, ut ignauos quosdam
et imbelles. Postremo praeeunt. quia bonorum in cladibus robur
et patientia, uelut lumen quoddam est tenebrosa huic 
mundo. Vocant exemplo suo ad eadem alios, et uelut 
limitem signal, per quem eant. Bias bona et patriam 
amisit sed inclamat etiam hodie mortalibus, ut omnia 
sua secum portent. Regulus inter tormenta foede periit, 
sed uiuit praeclarum illud fidei exemplum. Papinianus
a tyranno coeditur : sed securis illa securitatem nobis 
imprimit pro Iustitia moriendi. Denique tot selecti uiri 
per uim et iniuriam pulsi aut interfecti : sed e riuis illis 
sauguinis Constantiam cottid�e bibimus et uirtutem
quae tamen omnia laterent in tenebris, sine cladium ista
face. Ut enim aromata longe lateque odorem emittunt, 
si tera : sic uirtutis fama diffunditur, si premas.

[2,9] CAPUT IX.
De castigatione, qui secundus finis, eam quoque ostensum ex 
usu nostro esse, dupliciter.
Iam Castigandi alter finis est. quo nego aliud mitius 
aut melius repertum ad salutem.
Iuuat enim seruatque dupliciter : siue Flagelli loco, 
cum peccauimus ; siue Fraeni, ne peccemus. Flagelli 
quidem, quia paterna manus est, quae lapsos crebro 
uerberat : carnificis, quae tarde sed semel punit. 
Ut ignis aut aquae lustratio quaedam adhibetur ad sordes, 
sic ista cladium ad peccata. Et flagellum, Lipsi, 
merito nunc nobis. Lapsi enim pridem Belgae sumus, et 
deliciis diuitiisque corrupti, praecipitem uiam institimus 
uitiorum. Sed admonet ille deus, et reuocat clementer; 
plagas aliquot infligens, ut iis admoniti ad nos 
redeamus, imo ad ipsum. Bona nobis eripit : quia ad 
luxum iis usi. Libertatem : quia ad licentiam ea abusi  
et miti hac calamitatum ferula crimina nostra uelut
expiat et depurgat. Vere miti, quantula enim ista satisfactio? 
Persas aiunt cum supplicium de illustri uiro 
sumpturi sunt, uestem et tiaram ei detrahere, eaque 
suspensa uerberare ut hominem ipsum : facit hoc noster 
ille pater, qui in omni castigatione non nos tangit, sed 
corpus, agros, opes et omnia externa.
At Fraenum etiam castigatio est. quod opportune iniicit, 
cum uidet peccaturos. Ut medici sanguinem interdum 
prouide demittunt, non quia aeger sis, sed ne 
aegrescas : sic deus per has clades quaedam nobis adimit, 
materiam alias et fomitem uitiorum. Nouit enim 
ille naturas omnium, qui condidit : nec ex uenis aut 
colore de aegritudine iudicat, sed e pectore et e fibris. 
Videt Etrusca ingenia uegeta nimis et excitata ? Principe 
coercet. Heluetiorum sedata et mitia? libertatem 
indulget. Venetorum media ? medium dat regimen. 
eaque ipsa in tempore fortasse mutaturus est, cum ipsi 
se mutabunt.
Tamen querimur  et cur, inquiunt, nos diutius bello 
adfligimur, quam alii? aut cur in acriori seruitute? 
Stulte, et uere iam aeger, tu prudentia ante deum es? 
Dic mihi, cur medicus aliquis huic plus absynthii aut 
ellebori miscet, quam illi ? nempe quia morbus eius id 
postulat, aut natura. Idem in te cense. Videt hunc populum 
fortasse ferociorem esse, ideoque flagris coercendum : 
illum alterum mitiorem, et in gyrum reduci 
posse sola uirgae umbra.
At tibi ita non uidetur. Valde scilicet id refert ! Ne 
parentes quidem puero cultrum aut ferrum in manu 
relinquunt, etsi ualde se adflictanti. praeuident enim 
laesionem. cur deus nobis perniciem indulgeat, qui uere 
pueri, nec salutaria gnari sumus petere, nec abiicere 
nocitura? Tamen, si uoles, et quantum uoles, plora. 
bibes nihilominus illud poculum moerorum, quod non 
temere tam plenum tibi coelestis ille medicus propinat.

[2,10] CAPUT X.
Denique Punitionem ipsam bonam et salubrem esse dei 
respectu, hominum,  ut eius qui punitur.
At punitio ad malos spectat, fateor : non tamen mala.
Bona enim primo, si deum respicis : cuius iustitiae
aeterna et immota lex postulat peccata hominum aut 
emendari, aut tolli. Castigatio autem, quae ablui possunt, 
emendat : quae nequeunt, Punitio tollit.
Bona iterum, si homines spectes, quorum stare aut 
perennare haec societas non potest, si uiolentis scelestisque 
ingeniis omnia sint impune. Ut ad priuatam cuiusque 
securitatem, priuati furis aut sicarii supplicio 
opus est : sic ad publicam, illustri aliquo et communi. 
Animaduersiones istae in tyrannos, et orbis terrae 
latrones, aliquando interueniant necessum est, ut 
exempla sint quae admoneant,
g-Einai g-dikehs g-ophthalmon, g-os g-ta g-panth' g-hora.
quae aliis regibus populisque inclament,
"Discite iustitia moniti, et non temnere diuos".
Bona tertio, si eos ipsos spectes qui puniuntur. Pro 
ipsis enim, quia non tam ultio haec aut uindicta proprie 
est, nec unquam benignum illud numen
.... "ex ira poenas petere imbibit acres, ..."
ut pie poeta impius ait ; sed non aliud quam cohibitio 
quaedam a scelere et repressio : et ut cum Graecis signanter
dica, g-kolasis, g-all' g-ou g-timohria. Ut mors bonis clementer 
saepe immissa, ante scelus : sic desperate malis, in 
scelere. quod ita amant, ut nisi sectione ab eo non auellantur. 
Sistit igitur deus effraenem illum cursum, et 
peccantes paratosque peccare benigne tollit.
Denique poena omnis bona, Iustitiae adspectu : sicut 
impunitas mala; quae efficit ut diutius scelesti, id est,
miseri uiuant. Acute Boetius : "Feliciores esse improbos 
supplicia luentes, quam si nulla eos iustitiae poena coerceat"
et caussam dat, quia bonum aliquod iis accessit 
(poena uidelicet) quod in reliquo cumula criminum non habebant.

[2,11] CAPUT XI.
De fine quarto, qui homini ambiguus est, eum pertinere uel ad 
Conseruationem tutelamque Uniuersi, uel ad Cultum. Singula 
uberius explicata.
Hi tres illi fines, Lipsi, certi, clari : et quos pede 
peragraui satis firmo, quartus superest, quem uacillante. 
Ignotior enim ille et remotior, quam ut humanae
mentis uestigium firmiter eum premat. Per nubem 
duntaxat uideo : et suspicari mihi de eo ius, non scire,
ambire, sed non adire. Finis quem intelligo communis 
est, et tangit Conseruationem siue Cultum Uniuersi.
Ac de Conseruatione quidem eo suspicor, quod deus 
ille qui sapienter haec omnia condidit et disposuit, ita 
condidit, ut singula certo numero, augmento, pondere 
definiret, nec modum eum generi cuique excedere fas, 
sine inclinatione omnium aut ruina. Ita magnis �llis corporibus 
sui termini, caelo, mari, terrae : ita animantium 
cuique saeclo descriptus numerus : itemque hominibus, 
oppidis, regnis. Excedere ea uolunt? turbo igitur cladium 
aliquis atterat necessum est et tempestas. Nam aliter 
noceant, laedantque pulcherrimum hoc opus Uniuersi. 
Atqui excedere uolunt saepe, praesertim ea quibus data 
lex gignendi crescendique. Homines ecce uide, quis 
neget densius per naturam nos nasci, quam per eandem 
mori? adeo ut duo aliqui homines ex suo coetu
centena capita paucis annis producant, non occidant 
ex iis dena aut uicena. Gregem pecudum crescat immensum, 
nisi pecuarii quotannis secernant aliquas et 
eligant ad macellum. Aues et pisces aera siue aquas 
breui impleant, nisi dissidia quaedam et uelut bella inter 
ipsa sint, itemque insidiae ab humana gente. Oppida aut
urbes struit et aedificat sua quaeque aetas : et nisi incendia 
interueniant aut ruinae, uix ceperit ea noster et 
alter Orbis.
Et licet, in cogitatione simili, perambules naturam 
hanc rerum. Quid ergo mirum, si Saturnius ille pater 
falcem interdum immittit in luxuriantem hunc agrum, et 
superflua aliquot millia peste demetit, aut bello ? Nisi 
faceret : quae iam regio capiendis nobis sit? quae tellus 
alendis ? Pereat ergo iure in partibus aliquid, ut summa 
ista summarum aeterna sit. Ut enim moderatoribus 
reipublicae salus populi suprema lex est : sic deo mundi.
At de Cultu coniicio dupliciter.
Primum, quia ornatum nullum in hac uasta machina 
concipio, sine uarietate et distincta uicissitudine rerum. 
Solem illum pulcherrimum fateor, sed gratiorem tamen 
eum roriflua nox facit , et pallium obductum nigrae 
matris. Aestatem amoenissimam. Sed quam Hiems 
commendat, et glacialia illa marmora, et canae niues. 
Quae si tollis, reuera sensum gaudiumque intimum 
tollis, siue lucis siue aestus. In hac ipsa nostra terra,
non una facies me delectat, sed plana uidere capior et 
colles, ualles et rupes, culta et arenas, prata et siluas : 
semperque fastidium et satias, comites paritatis. Et in 
hac uitae, ut sic dicam, scena, cur idem habitus mihi 
semper placeat et uultus? Imo non placeat, sed, meo 
animo, Alcedonia interdum et malaciae quaedam sint, 
quas mox bellorum aliqui turbines abrumpant, et saeuientium 
tyrannidum procellae : Quis uoueat hoc Uniuersum 
sicut mare mortuum esse, sine uento, sine motu ?
Sed et Cultum etiam alium odoror, magis serium, et 
cum interiore fructu. Historiae mihi praeeunt, meliora 
omnia et molliora fere subsequi post cladium istos 
nimbos. Bella populum aliquem exagitant, sed eadem 
exacuunt, et ingenii uariam culturam plerumque inferunt 
et artes. Romani olim orbi terrae acerbum iugum 
imposuerunt : sed iugum salubre exitu, quod, ut sol 
caliginem ab oculis, sic barbariem ab animis fugabit. 
Quid Galli nos aut Germani nunc essemus, nisi magni 
imperii illa lux nobis adfulsisset? Feri, horridi, caedibus 
alienis et nostris gaudentes, dei hominumque contemptores. 
Idemque, ut auguror, nouo huic Orbi eueniet : 
quem Iberi salutari quadam saeuitia exhauserunt, 
et iidem mox replebunt et colent.
Atque ut ii qui magna plantaria habent, arbores alias 
transferunt, alias inserunt, alias excidunt : eaque 
omnia perite administrant, et in bonum ac fructum : 
sic in uasto hoc mundi agro deus. Scientissimus enim 
ille cultor est : et alibi onerosos aliquot familiarum 
ramulos defringit ; alibi hominum aliquot folia decerpit 
ac destringit. Iuuat hoc stirpem : at illi cadunt, et 
haec uolant ludibrium uentis. Videt idem gentem illam 
retorridam, et uirtutem iam effaetam : eiicit. Aliam 
asperam et infrugiferam : transfert et quasdam inter 
se etiam confundit, et uelut insitione quadam miscet. 
Vos, labente imperio, enerues et fracti Itali, quid optimam 
terrarum occupatis? cedite, et duri illi robustique 
Longobardi felicius exerceant hanc glebam. Vos 
mali et molles Graeci perite : et crudi illi Scythae pangantur 
et mollescant in hoc solo, itemque confusione, 
quadam gentium, uos Franci Galliam, Saxones Britanniam, 
Normanni Belgicam et finitima occupate.
Quae omnia et plura, Lipsi, prompta non ignauo 
lectori ex historia, et euentis rerum. Attollamur igitur,
et quidquid noxae priuatim nobis infertur, prodesse 
sciamus in parte aliqua Uniuersi. Huius gentis aut 
regni interitus, alterius ortus erit : illius opidi occasio, 
exstructio noui : nec quidquam proprie hic interit, sed 
mutat. An soli Belgae nos eximii apud deum simus ? 
soli felices perpetuo, et Fortune tantum albae pulli ?
Inepti ! plures imo liberi magno illi patri sunt : quos 
permitte, quoniam simul omnes non uult aut potest, 
foueat et in sinum recipiat per interualla. Fulsere nobis 
nostri soles : nox paulisper hic nunc sit, et radiatum 
illud lumen abeat ad Hesperios et occasum. Seneca, 
ut solet, ad hanc rem apte et alte : Vir sapiens "nihil
indignetur sibi accidere, sciatque illa ipsa quibus laedi 
uidetur, ad conseruationem Uniuersi pertinere, et ex 
his esse quae cursum mundi officiumque consummant".

[2,12] CAPUT XII.
Contra iustitiam diuinam uetus et uulgata obiectio : cur impares
poenae ? ea inquisitio ab homine remota, et ostensa impia.
Cum interiungeret hic paullum Langius, excepi. 
Quod fons aquae uiatoribus in aestu : id mihi tuus
sermo. Fouet, recreat, et frigerante quodam succo 
febrim meam temperat et ualorem. Sed temperat etiam, 
non tollit. Spina mihi illa in animo, quae priscos quoque 
pupugit, de imparitate puniendi. Quid enim ita, 
I.angi, si aequabilis Iustitiae illa lanx, telum hoc cladium,
" ... plerumque nocentes
Praeterit, exanimatque indignos inque merentes ?"
Cur inquam immeriti aliquot populi euertuntur : et. 
culpae maiorum in posteros saepe expetunt et nepotes ? 
Fumus iste acer mihi in oculis : quem, si potes, rationis 
radio tolle.
Langius contracta fronte, Itane, adolescens, inquit, 
iterum mihi exorbitas? nolim. Ut enim periti uenatores 
canem non sinunt aberrare, sed insistere uni ferae : sic 
ego te uestigia illa tantum uelim premere, quae signaui. 
Fines cladium tibi ingero, ut si bonus es, exerceri te 
sentias ; si lapsus, alleuari ; si improbus, puniri : tu 
me rapis ad caussas. Vaga mens, quid per hanc curiosam 
curam tibi uis? Tangere coelestes illos ignes ? 
liquesces. Scandere in prouidentiae arcem ? cades. Ut 
papiliones, et minuta quaedam animalcula, uespere 
lucernae lumen idemtidem circumuolitant, donec amburantur : 
sic humana mens lasciuit circa arcanam
illam flammam. Cedo caussas, inquis, cur cliuina ultio 
hos preetereat, illos tangat.
Caussas ? tutissime dicam, me nescire. Non enim 
caepit me unquam coelestis illa curia, nec ego eius decreta. 
Hoc tantum scio, caussam ante omnes caussas 
esse, uoluntatem dei. A qua qui quaerit aliam, uim et 
potentiam ignorat naturae diuinae. Nam caussam omnem 
necessum est, genere quodam, priorem et maiorem 
esse suo effectu : at deo et eius uoluntate nihil 
prius aut maius. non ergo ulla eius caussa. Deus praeteriit, 
Deus tetigit, quid ultra hic uis ? "Summa iustitia 
est", ut recte et pie Saluianus ait, "uoluntas Dei".
Tamen rationem aliquam huius imparitatis exigimus, 
inquiunt. A quo ? a Deone ? cui uni licet quod 
libet : et nihil libet, nisi quod licet. Si seruus a patrefamilias, 
subditus a Principe rationes exigat; ille contumeliam 
putet, hic rebellionem : tibi plus animi 
aduersus deum est? "Apage te peruersa curiositas, non
aliter haec ratio constat, quam si nulli reddatur". 
Et tamen cum omnia feceris ; non euolues te tuis tenebris, 
nec ad consilia illa et consulta uere Tacita pertinges. 
Egregie Sophocles :
g-All' g-ou g-gar g-an g-ta g-Theia, g-kryptontohn g-Theohn,
g-Mathois g-an, g-oud' g-ei g-pant'g-epexelthois g-skopohn.

[2,13] CAPUT XIII.
Tamen ut curiosis satisfiat, separatim ad tres ueteres obiectiones 
responsum, et primo ad eam de malis non punitis : quos differri 
docemus, non dimitti, idque uel hominum ipsorum 
caussa : uel natura quadam dei, quae ad supplicium lenta.
Rudis haec et simplex uia, sola hic tuta, Lipsi : reliquae 
fallaces et lubricae ad lapsum. In diuinis superisque 
unum acumen est, nihil cernere ; una scientia, 
nihil scire. Tamen quoniam olim et nunc inuoluit 
ingenia haec nubecula : euoluam ea te breuiter, si 
possum, et haerentem transferam quoque per hoc flumen. 
Tu coelestis et aeterna Mens (in altum suspiciebat), 
pacem ueniamque mihi da, si quid in his arcanis minus 
pium purumue dicam, adfectu tamen pio.
Ac primum, Lipsi, communiter Iustitiam suam adserere 
deo posse uideor, uno isto ictu. Si adspicit res 
humanas deus, etiam curat, si curat, regit, si regit, 
iudicio regit. at si iudicio, quomodo iniuste? Non enim 
regimen ullum sine eo sit, sed congeries, confusio,
turba. Quid habes quod opponas huic telo ? quod scutum 
aut quae arma? si uerum fateri uis, imperitiae humanae.
Non capio, ais, cur hi puniantur, hi non puniantur. 
Bene habet. ergone ad imprudentiam impudentiam 
adiunges? et uim diuini illius purique iuris quia non 
capis, carpes? Quae potest contra iustitiam iniustior 
esse ratio? Si hospes aliquis arbitrari leges aut instituta 
patriae tuae uelit, silere eum iubeas et facessere, quia 
non capit : tu terrae huius incola, temere damnabis 
ignotas coeli leges ? tu opus conditorem? Et tamen age, 
liceat. premam te enim iam propius, et calumniae tuae 
nebulas distincte exanimabo ad rationis, ut postulas, 
solem.
Tria obiicis. quod malos non puniat : quod immeritos 
puniat; quod substituat et commutet.
De primo, prius. Malos, ais, diuina ultio male praeterit. 
Itane praeterit? imo, ut ego sentio, differt. Si magnum 
aes alienum habeam, et ah illo debitore statim 
exigam, huic in diem reponam : quid culpes ? arbitrii 
enim hoc certe mei et spontis. Atqui idem facit magnus 
ille deus, cui cum poenam improbi omnes debeant, ab
istis eam statim exigit. in aliis differt, sed cum foenore 
soluendam. Quae hic iniquitas? Nisi tu Dei uicem fortasse 
solicitus es, et metuis ne quid ei pereat per hanc 
benignam moram. Atqui securus es, mi homo : nemo 
unquam decoquet supero huic creditori. In oculis eius 
omnes sumus quocumque fugimus, imo in neruo et in 
uinclis.
Sed uellem, inquies, tyrannum illum nunc puniri, et 
praesenti caede eius satisfieri tot oppressis. clarior enim 
ita nobis dei Iustitia. Clarior iustitia? imo tuus mihi 
stupor. Quis enim tu ille es qui Deo non ad poenam 
solum praeeas, sed eius etiam tempora praescribas ? 
Utrum iudicem eum tuum esse censes, an lictorem tantum 
et administrum? Abi, duc, uerbera, caput obnubito, 
arbori infelici suspendito. ita enim mihi uisum. 
Heu impudentiam! sed Deo aliter uisum : quem scire 
debes paullo clarius hic cernere, et alio quodam fine 
punire. Te calor exagitat, et aufert uindict� quaedam 
cupido, a quibus ille remotissimus, exemplum spectat, 
et correctionem aliorum. Scit autem optime, quibus ea 
utilis esse possit, et quando.
Magna momenta temporum sunt, et saluberrima 
saepe medicina abiit in perniciem data non opportune. 
Caligulam in primo tyrannidis suae cursu sustulit : 
Neronem grassari paullo diutius siuit : diutissime Tiberium, 
nec ambige, quin eorum ipsorum, qui tum 
quoque querebantur, bono. Egent diuturno saepe
flagello mali nostri et inemendati mores : at nos tolli 
illud statim uolumus, et coniici in ignem. Haec una 
tarditatis ratio, quae nos tangit : alia quae ipsum Deum :
cui uidetur insitum, "ut lento gradu ad uindictam sui
procedat, tarditatemque supplicii grauitate compenset".
Bene Synesius : "g-to g-theion g-choleh g-kai g-taxei g-badizein".
nec male prisci, qui ab hac mente Deos fingebant laneos 
habere pedes.
Ut quantumuis feruidus et uindictae properus sis, non 
uidearis aegre ferre debere hanc moram : quae ita poenae
interuallum est, ut sit et augmentum. Dic mihi, 
tragoediam si spectes, an indignere si Atreus ille aut 
Thyestes, in primo alteroque actu, sublimes per scaenam 
et elati paulisper incedant ? rognent, minentur, 
imperent ? non opinor. breuem enim felicitatem eam 
esse scias, et exspectes ut foede mox ruant in extremo 
actu. Iu mundi hac autem fabula, cur iniquior in Deum, 
quam in poetam aliquem es? Ille impius floret, ille 
tyrannus uiuit. Ita sed cogita primum hunc actum
esse : et iam ante animo tecum praecipe, gaudium istud 
manere lacrymas et angores. Scoena haec mox sanguine 
diffluet, et uoluentur in eo purpureae istae aurataeque 
uestes. Bonus enim ille noster poeta est, nec temere 
migrabit tragoediae suae leges. Nonne etiam in Musica 
dissonas aliquamdiu uoces fers, quia extrema desitura 
scis in concentum? idem hic fac.
At enim Punitionem eam non uident semper laesi. 
Quid mirum? longiuscula enim saepe fabula est, nec illi 
persedere tamdiu potuerent in hoc theatro. Vident 
tamen alii : et concipiunt iure metum, quoniam ampliari 
quosdam in rigido hoc iudicio uident, non absolui; 
dissindi poenae diem, non tolli. Quamobrem, Lipsi, 
hoc tene : differri aliquando impios, non dimitti : nec 
crimen quemquam in pectore gestare, qui non idem 
Nemesim in tergo. Sequitur enim illa Dea, et ut cum 
Euripide dicam,
"... g-siga g-kai g-bradei g-podi 
g-steichousa g-marpsei g-tous g-kakous' g-hotan g-tucheh".

[2,14] CAPUT XIV.
Deinde ostensum plures esse Poenas : et quasdam Occultas internasque, 
quae scelus ipsum comitentur, et quas improbi effugiunt 
nunquam. quae grauiores quam ullae externae.
Quae tamen ut clarius capias, et semel te ducam in 
arcem ipsam huius caussae, hoc sciendum, triplices diuinas 
esse poenas : Internas, Postumas, Externas. Illas
appelo, QUAE ANIMUM TANGUNT, SED ADHUC IN CORPORE,
uti sunt angores, poenitentia, metus, et conscientiarum
mille morsus. Alteras, QUAE EUMDEM ANIMUM, SED LIBERUM 
IAM ET A CORPORE ABIUNCTUM, uti poenae eae sunt
quas, morte obita, scelestos manere etiam e priscis illis 
plerique non uane sunt suspicati At tertias, QUAE CORPUS 
TANGUNT, AUT QUAE CIRCA ILLUD, ut paupertas, exsilium, 
dolor, morbi, mortes. Et est quidem plerumque, 
ut eae omnes iusto quodam Dei iudicio in impios conueniant : 
certe quidem priores duae semper.
Ut de Internis dicam : quis ille unquam tam proiectus 
ad omne nefas, qui non acria quaedam flagella in 
animo et uelut ictus senserit, siue in faciendo scelere,
siue magis post factum ? Vere enim g-akolouthos g-patheh 
g-tehs g-adikias g-heh g-timohria, ut Plato olim dicebat : 
uel, ut uerius et fortius
Hesiodus, g-hehlikiohtis. 
Cognatum, imo innatum, omni sceleri sceleris supplicium : et nihil 
in uita securum solutumque, praeter Innocentiam est. Ut cruciarii, 
Romano ritu, crucem suam ferebant, ipsi ab ea mox ferendi : 
sic impiis omnibus conscientiae liane crucem Deus imposuit, 
in qua poenas luant priusquam luant.
An tu solam eam punitionem censes, quae incurrit in 
oculos? quam corpusculum hoc subit?
Non est externa ista omnia leuiter nec in longum 
nos tangunt : interna sunt, quae angunt. Ut magis in 
morbo iudicantur qui tabe aut marcore laborant, quam 
qui inflammatione aliqua aut febri ; et tamen hae magis 
apparent : sic in grauiore poena improbi, qui lento illo 
passu ducuntur ad aeternam suam mortem. Caligula 
olim per saeuitiam imperare solitus: 
"Ita feri, ut sentiat se mori" : 
id istis euenit, quod carnifex ille animus cottidie 
minutis ictibus caedit et pungit.
Nec splendor ille tibi imponat, et circumfusa potentia,
aut opes. quia non magis illi ideo felices aut beati, 
quam sani, quorum febris aut podagra recumbit in purpureo 
strato. Mendicum aliquem in fabula uides, qui 
regis personam sustinet, auratum et pulchrum. uides, 
sed non inuides : quia latere sub auro illo scis scabiem, 
paedorem, sordes. idem existima in magnis omnibus 
istis et superbis tyrannis : "Quorum mentes si recludantur", 
ait Tacitus, "possint adspici laniatus et ictus : quando 
ut corpora uerberibus, ita saeuitia, libidine, malis consultis
animus dilaceretur". 
Rident illi saepe, fateor : sed non uerum risum. Gaudent : sed 
non germanum gaudium, non hercle magis. quuam ii qui capitis 
damnati in carcere attinentur, et talis interdum aut tesseris fallere 
se conantur, nec fallunt. Manet enim impressus 
ille imminentis supplicii terror, nec tollit se umquam 
ab oculis imago luridae mortis. Vide mihi, sodes, 
dimoto externorum isto uelo, Siculum illum tyrannum :
"Districtus ensis cui super impia
Ceruice pendet".
Audi Romanum illum lamentantem : "Dii me Deaeque 
peius perdant, quam perire cottidie sentio". 
Audi alterum ingemiscentem : 
"Ergo ego solus nec amicum habeo, nec inimicum?"
Haec uera illa animorum tormenta, Lipsi, hi cruciatus, 
angi semper, poenitere, metuere : quibus caue 
compares eculeos ullos, fidiculas, uncos.

[2,15] CAPUT XV.
Poenas etiam Postumas manere improbos et plerumque imo 
ipsas Externas : quae exemplis aliquot illustribus adfirmatae.
Adde iam huc Postumas illas et aeternas poenas, 
quas e media Theologia posuisse mihi satis sit, non 
euoluisse. Adde etiam Externas, quae tamen si desint, 
cum priores illae irrogenter, quis coelestem Iustitiam 
iuste culpet? At non desunt nec factum unquam (certe 
raro) quin aperte scelesti et aliorum oppressores, poenas 
item luerint spectabiles et apertas. alii citius, alii 
serius : alii in se, alii in suis.
Vides et quaereris Dionysium illum in Sicilia, stupra, 
rapinas, caedes, multos annos impune exercentem ? 
paullum sustine, uidebis eumdem mox infamem, extorrem, 
inopem, a sceptro (quis credat?) ad ferulam deuolutum. 
Ille magnae insulae rex, ludum Corinthi aperiet, 
ipse Fortunae uerus ludus.
Parte alia, Pompeium in Pharsalia uinci indignaris, 
et exercitum paene e Senatu? ludere et lasciuire aliquamdiu 
in ciuili sanguine tyrannum : ignosco uideo 
eum Catoni ipsi clauum hic tantum non recti iudicii 
extortum, et elicitam ab alto pectore ambiguam uocem,
"Res diuinas multum habere caliginis".
Sed tamen tu I.ipsi, tu Cato, flectite paullum huc 
oculos : unus adspectus in gratiam reducet uos cum 
Deo. Caesarem illum uidete, superbum, uictorem, opinione 
sua et aliorum iam deum, in Senatu, et a Senatu 
interfectum nec simplici morte, sed uiginti tribus plagis
confectum, instar ferae in sanguine silo uolutantem. 
et (quid amplius uultis?) in Pompeii curia, superstante 
Pompeii statua, magnam uictimam. Magni manibus 
parentantem.
Ita Brutus in campis Philippicis, pro patria et cum 
patria moriens, quoque miserationi est sed consolor 
idem, cum haud longe uideo uictores illos exercitus, 
uelut ad eius tumulum, gladiatorio more inter se 
commissos : et e ducibus alterum, M. Antonium, terra
marique uictum; inter tres mulierculas, mulierosa illa 
manu, aegre mortem inuenientem. Ubi tu es Orientis 
ille paullo ante dominus ? lanista Romanorum exercituum ? 
Pompeii et reipublicae sector ? En, in fune 
cruentis manibus pendes? en, uiuus in monumentum 
tuum repis ? en, ne moriens quidem auelleris ab ea quae
tibi morti ! Vide an uane uocem supremam et uotum 
illud efflauerit Brutus iam moriens :
g-Zeu, g-meh g-lathoi g-se g-tohn g-d' g-hos g-aitios g-phakohn
Non enim latuit profecto, non effugit. non item ille 
alter dux, qui poenam iuuenilium scelerum non obscure 
in se luit, et clarius in omni sua stirpo. Sit felix et 
magnus Caesar, et uere Augustus : sed filiam tamen
Iuliam habeat, sed neptem. nepotes alios per fraudem 
per uim amittat, alios abdicet et horum taedio, quatriduana 
inedia mori uelit, nec possit ; denique cum Liuia
sua uiuat, foede ducta, foede retenta : et quam turpi 
amore ipse periit, turpi morte per eam pereat. "In
summa", inquit Plinius, "deus ille, coelumque nescio
adeptus magis an meritus, herede hostis sui filio
excedat".
Haec taliaque cogitanda, Lipsi, cum querela illa iniquitatis 
erumpit : et ad duo semper uertenda mens : 
Tarditatem supplicii et Varietatem. Non punitur nunc 
ille? mane. punietur. Non in corpore? sed fortasse in 
animo. Non uiuus ? sed certe mortuus.
"Numquam antecedentem scelestum
Deseruit pede poena claudo".
Vigilat enim semper diuinus ille oculus : et cum dormire
eum censes, conniuet. Tu tantum aequus in eum
sis : nec iudicem tuum inaniter accusa, ipse ab eo 
iudicandus.

[2,16] CAPUT XVI.
Responsio ad alteram obiectionem, de immeritis, ostensum
omnes meruisse poenam, quia omnes in culpa et qui magis 
aut minus, aegre imo nullo modo ab homine posse discerni. 
Deum solum esse, qui noxas clare uideat, ideoque iustissime 
puniat.
Sed enim immeriti et innoxii aliquot populi puniuntur,
inquis. Nam haecc secunda tua querela siue calumniam 
potius dicam.
Incaute adolescens, sic loqueris? Puniunturne immeriti? 
Vbi ergo gentium, gentes tibi repertae sine
noxa? Fiducia, imo temeritas sit, in singulo aliquo
homine id ponere : tu nihil ambigis populos et gentes 
statuere impeccantes? Vanissime. Peccamus enim et 
peccauimus omnes, scio : nati in labe, uiuimus in labe : 
et coeli iam armamentaria, ut cum Satyrico illo iocer,
sine telo sint, si fulmina semper missa in merentes.
Non enim ut pisces in salo nati et alti, salem tamen 
non referunt : sic censendum homines in hac mundi 
faece, esse ipsos sine faece? Atqui si omnes in noxa,
ubi populi isti immeriti? Culpae enim comes iustissime 
poena semper est.
Sed inaequalitas, inquies, illa mihi displicet : quod
quidam premuntur qui minora peccarunt, florent et 
regnant qui magna. Nempe hoc erat ! eripies tu, credo, 
trutinam coelestis Iustitiae manibus, et tuo quodam
sensu ponderibusque eam librabis. Quo enim aliter 
spectat haec delictorum parium impariumue aestimatio, 
quam ante deum tibi sumis ?
Sed duo hic, Lipsi, cogita.
Primum, aestimari ab homine noxas alienas non 
posse, non debere. Quomodo enim? Tu homulle peccata 
aequiter appendas, qui nec attendis quidem ? tu ea legilime 
discernas, qui nec cernis? Quod enim facile mihi 
das, animus est qui peccat : per corpus quidem et sensuum 
haec instrumenta, sed ita ut momentum et pondus 
omne criminis sit ab ipso. Quod adeo uerum est, 
ut si inuitum aliquem statuis peccasse, non peccarit. Id 
autem si est : quomodo, obsecro, peccatum ipsum peruidebis, 
qui nec cubile eius aut sedem ? Nam mentem 
certe adeo alienam uidere non potes, ut nec tuam. 
Magna igitur haec uel uanitas uel temeritas tua est, 
censuram aestimationemque uindicantis in re nec uisa 
plene nec uidenda, nec nota nec noscenda.
Secundo illud cogita, ut maxime ita sit, nec malum
tamen aliquid hic esse, nec iniquum. Non malum : quia 
illorum ipsorumbono sit, qui castigantur statim uel in
minimis noxis. Dilectio illa diuina est : et iure semper
suspecta tarditas, cui grauior punitio adhaeret. Non 
item iniquum : quia poenam, ut dixi, omnes meruimus : 
nec usquam uel in optimis illa puritas, ut non maculae 
aliquae supersint salsa hac aqua cladium uelut eluendae. 
Quamobrem, adolescens, mitte hanc de aestimatione
noxarum intricatissimam litem, tu terrestris pedaneusque 
iudex : deo permitte, qui haut paullo aequius de ea 
certiusque e superiore tribunali cognoscet. Ille est 
solus, qui merita potest expendere : ille, qui sine ullo 
simulationum fuco aut cerussa, uirtutem uitiumque
uidet in uero suo uultu. Quis ei imponat, qui externa 
et interna pariter rimatur? qui corpus uidet et mentem ? 
qui linguas et fibras? aperta denique et operta? Quique 
non ton facta solum ipsa, sed caussas eorum et progressus 
uidet in clara luce. Thales olim interrogatus,
"g-Ei g-lehthoi g-theous g-anthrohpoh g-adikohn ; g-all' g-oude 
g-dianooumenoh" uere respondit.
At nos contra hic in nube qui non solum occulta 
scelera non uidemus, sub tunica (quod aiunt) et sinu
admissa ; sed uix aperta et protracta iam in lucem. Non
enim culpam ipsam et uim eius cernimus, sed externa 
quaedam uestigia admissae et iam fugientis. Optimi 
saepe nobis, qui Deo pessimi : et reiecti contra, qui illi electi.
Claude igitur, si sapis, de meritis aut immeritis os 
et oculos : caussae tam obscurae non bene cognoscuntur 
de plano.

[2,17] CAPUT XVII.
Responsio ad obiectionem tertiam, de poenis translatis exemplis
monstratum id etiam apud homines fieri. Quae deo translationis
huius caussa sit et pluscula alia satis curiosae subtilitatis.
At tertia etiam offusa a te Iustitiae nebula abstergenda 
est, de Substitutis. Poenas enim, inquiunt, 
parum iuste Deus transfert : et maiorem culpas male 
luunt nepotes. Hem ! itane hoc nouum aut mirum ?
Imo miror ego mirari istos miriones : cum cottidie 
ipsi id faciant in sua terra. Dic, sodes, beneficia quae 
ob uirtutem a Principe maioribus data, nonne transeunt 
ad nepotes? sane transeunt nec aliter in mulctis aut 
poenis, opinor, quae iisdem impositae ob scelus. Ecce 
in perduellionis aut maiestatis crimine, manifesto alii in
culpa sunt, alii in poena. idque adeo intendit humana
saeuitia, ut latae leges sint, quae innoxios liberos aeterna 
egestate puniant, "ut mors sit eis solatium et uita supplicium".
Maligni uestri animi! regi alicui aut dynastae
licere id uultis, non uultis deo. Cui tamen, si examinas, 
haud paullo iustior seueritatis huius caussa.
Peccauimus enim, et rebelles magno huic regi fuimus 
in uno omnes : et per tot stirpium traduces, primogenia 
illa macula propagata ad infelices natos. lta 
nexus et catena quaedam haec criminum coram deo est : 
nec peccare, exempli caussa, pater meus aut tuus iam
coepit, sed patrum omnes patres. Quid ergo mirum, si 
punit in posteris non proprie diuersa delicta, sed 
communione quadam seminis iuncta, nec umquam
intermissa ?
Sed ut omittam haec sublimia, et agam tecum magis
populari quadam rationum uia : hoc scito, deum coniungere, 
quae nos per imbecillitatem aut imperitiam disparamus : 
et familias, oppida, regna, non ut uarium
quiddam intueri aut confusum, sed ut corpus naturamque 
unam. Scipionum illa aut Caesarum familia, unum 
illi est : Romana aut Attica urbs, ah omni suo aeuo,
unum :  unum item Romanum imperium. Iure. uinclum 
enim quoddam est et legum iurisque societas, quae 
magna corpora haec ligat : efficitque, ut etiam inter 
aeuo dissitos, communio quaedam sit praemiorum et 
poenarum. Itaque Scipiones olim boni? apud coelestem 
illum iudicem posteris id quoque prosit. Mali ? noceat. 
Belgae ante annos aliquot lasciui, auari, impii ? nos 
luamus quia in externa omni punitione Deus non praesentia 
solunt adspicit, sed praeterita etiam respicit : et 
duum horum temporum momentis temperat aequabiliter 
iustitiae suae lancem.
Dixi, externa punitione et uelim notes. Non enim 
culpae ipsae transferuntur, aut criminum quaedam confusio 
fit : abest : sed poenae dumtatat siue castigationes 
quaedam circa nos istae sunt, non in nobis : et 
ad corpora	 aut opes spectant proprio, non ad animum
hunc internum.
Quid autem hic iniuriae? Heredes enim certe commodorum 
praemiorumque, si qua maioribus debita sunt, 
esse uolumus : cur onera recusemus et poenas?
"Delicta maiorum immeritus lues Romane"
canit romanus ille Vates. uere, nisi quod addit Immeritus.
Meritissimo enim, quia meruere maiores. Sed
effectum uidere poeta potuit, non adsurrexit ad causam. 
Ut autem in uno eodemque homine, iure in senecta
aetate delictum aliquod punimus admissum in iuuenta :
sic deus in imperiis aut regnis peccata uetera, quia
externae communionis ratione unum quiddam Deo sunt 
et coniunctum. Interualla haec temporum apud illum 
nos non diuidunt, qui omnem aeternitatem clausam
habet in capaci sua mente.
An uero Martiales illi lupi olim tot urbes euerterint, 
lot sceptra fregerint impune ? tantum caedium sanguinisque
hauserint, ipsi semper incruenti ? Tum denique
fatear uindicem nullum deum esse, "qui quae nos gerimus
audit et uidet". Sed non est ita. poenas uel in posteris
suis pendant aliquando necessum est, tardas etsi
non seras.
Nec temporum solum haec coniunctio apud deum 
est ; sed et Partium. Hoc uolo dicere, sicut in homine
cum manus, penis, uenter peccauit, totum corpus id 
luit : sic in communi aliquo coetu, paucorum delictum
expetere saepe in omnes. praesertim si ii qui peccant, 
uelut dignoria quaedam membra sint, ut reges, principes, 
magistratus. Vere Hesiodus et ex ipso Sapientiae penetrali :
g-Pollaki g-kai g-xympasa g-polis g-kakou g-andros g-apehura,
g-Hos g-kev g-alitraineh g-kai g-atasthala g-mechanaatai.
g-Toisin g-de g-ouranothen g-meg' g-epehgage g-pehma g-Kroniohn.
g-limon g-homou g-kai g-loimon.
Unius ob crimen poenas urbs tota rependit,
Si quis sacrilege sese gerat aut iniuste.
Jupiter hinc coelo clades immisit ab alto 
Pestem siue Famem.
Ita classis Argiuorum tota periit,
"Unius ob noxam et furias Aiacis Oilei" 
ita in Iudaea sepptuaginta millia hominum pestis una
iustissime abstulit, ob iniustam libidinem regis.
Et interdum contra ; ubi omnes peccarunt, Deus 
unum paucosue seligit uelut piaculares publicae noxae.
In quo si a rigido illo paritatis iure paullisper discedit, 
tamen ex iniquitate ipsa aequitas noua oritur : et 
clemens quaedam iustitia in multos est, quod saeuitia
uidetur in paucos. Nonne etiam paedagogi ferula, e numero 
lasciuientis gregis, unum aliquem caedit? imperator 
e fuso exercitu, paucos decimatione castigat ? salubri 
tamen uterque consilio, quia paucorum ea punitio terrret 
nihilominus et emendat omnes. Vidi medicos saepe
uenam in pede aut brachio incidere, cum totum corpus 
doleret : quid scio an idem hic sit?
Arcana enim haec arcana, Lipsi : et, si sapimus, propius 
non tangemus sacrum illum ignem, cuius scintillas 
et stricturas quasdam uidere homines fortasse possumus :
non possumus ipsum. Ut ii qui in Solem 
aerius defigunt oculos, eos amittunt : sic mentis omne 
lumen, qui eam intendunt in hoc lumen. Abstineamus 
igitur censeo curiosae et cum periculo quaestionis : et 
hoc saltem nobis stet, aestimari noxas humanitus non
posse, non debere. aliam apudl deum trutinam esse, 
aliud tribunal. et qoumodocumque se recondita illa 
iudicia habeant ; non culpanda ea nobis, sed ferenda et 
uerenda.
Unam hanc tibi sententiam ingero, qua manum huic
rei et simul Curionum omnium ori imponam, Iudicia
Dei multa occulta sunt : nulla iniusta.

[2,18] CAPUT XVIII.
Transitus ad Locum ultimum factus, qui ab Exemplis et
ostensum, utile interdum esse, seriae medicinae admisceri
quaedam iucunda.
Haec sunt Lipsi, quae pro diuina Iustitia dicenda 
censui contra hos inustos, quae non plane ex re mea 
esse fateor, nec tamen praeter illam : quoniam non dubie
aequius libentiusque Clades has feremus, persuasi 
eas non iniquas.
Et Interuallo hic aliquo sermonis subito iterum erupit 
Langius. Bene habet, inquiens. respiraui. Superaui 
omnes quaestionum illos scopulos, et plenis iam uelis 
inuehi mihi posse uideor in portum. Quartum ultimumque 
meum agmen conspicio : quod producam sane 
libens. Et ut nautae, cum in tempestate Geminos uident, 
spem magnam et alacritatem concipiunt : sic ego, cui 
post hos fluctus apparuit Legio haec Gemella. Fas mihi 
enim prisco ritu eam ita dicere : quia biceps, et duo 
per eam mihi uincenda : Nec grauia haec mala esse quae 
nunc patimur, Nec noua. Id dum facio, in pauca haec
quae superant, Lipsi, uolentem attentumque te mihi da.
Numquam magis, Langi, inquam ego. Nam me quoque
iuuat euasisse illa aspera : et a seria et seuera illa 
medicina auide aspiro ad hanc lenem et popularem. Ita 
enim futuram eam titulus mihi indicat.
Nec erras, inquit Langius. Nam ut medici postquam 
usserunt et secuerunt satis, non omittunt statim aegrum 
aut deponunt, sed benigna fomenta quaedam et acopa 
adhibent, doloribus mitigandis : sic in te ego. quem 
quoniam ferro et igne Sapientiae purgasse satis uideor, 
lenibus nunc quibusdam alloquiis fouebo, et tractabo 
manu, quod dicitur, molliore. Descendam ex illo Philosophiae 
arduo colle, et deducam te paullisper in amoenos 
Philologiae tuae campos. ldipsum tamen non 
recreando magis tibi, quam sanando. Ut Democharem
medicum aiunt Considiae cuidam mulieri nobili, quae
omnem asperiorem medicinam abhorrebat, lac caprarum 
callide propinasse, sed quas lentisco pascebat : sic 
ego historica quaedam et oblectantia tibi infundam, sed 
occulto quodam Sapientiae succo tincta. Quid refert 
qua uia sanemus aegrum, dum persanemus ?

[2,19] CAPUT XIX.
Non tam grauia esse Mala publica quam uidentur. idque primo, 
sed breuiter, Ratione ostensum. Circumiecta enim rebus plerumque
caue timeri, non ipsas.
Sed ades iam mea Legio. et tu ante omnes cohons 
prima, qua pugnamus. Non esse grauia haec mala. Id 
duplici telo effectum uolumus, Rationis et Coomparationis.
Rationis : quia illam si respicis, reuera nec grauia 
aut magna haec omnia quae adsunt quaeque imminent, 
sed uidentur tantum. Opinio est quae attollit ea et exaggerat, 
et uelut cothurnis quibusdam auget. Sed deme, 
si sapis, circumfusam eam nubem, et uide res in clara luce.
Paupertatem exempli caussa in his Cladibus publicis
times, Exsilium, Mortem. Ea igitur si rectis firmisque 
oculis inspicis, quantula sunt ? si suis ponderibus examinas, 
quam leuia ? Ecce bellum hoc aut tyrannis per 
tributa multa te exhauriet. Quid tum ? eris igitur pauper. 
Natura nonne talem te dedit, talem rapiet ? Quod 
si triste et infame nomen tibi displicet, commuta eris 
expeditus. Subleuauit enim te Fortuna, si nescis, et 
tutiore iam loco reposuit. nemo ultra exhauriet. quod
damnum tu putabas, remedium est. At exsul etiam ero. 
Imo, si uoles, peregrinus. Adfectum tuum si mutas, 
mutas patriam. Sapiens ubicumque est, peregrinatur 
fatuus semper exsulat. Sed mors mihi a tyranno imminet. 
Quasi non cottidie a natura. Sed infamis illa, quae 
per gladium aut laqueum. O stulte, non illa aut ulla 
mors infamis, nisi uita tua sit. Cita ab orbe condito 
optimos et illustrissimos quosque, uiolenta eos uis rapuit.
Hoc, examen, Lipsi, rebus omnibus (gustum enim
tantum tibi do) adhibendum, quae terribiles uideutur :
et inspiciendae eae nudae, sine Opinionum ulla ueste aut 
persona. At nos miseri ad uana, et externa conuertimur
nec res ipsas timemus, sed circumposita rebus. Ecce 
si mare nauiges, et magnum illud fiat : mens tibi abit,
et contremiscis non aliter quam, si naufragium feceris, 
totum illud ebibendum tibi sit att sextarius unus aut
alter suffecerint. Si terraemotus subito exortus, qui 
clamor et motus? censes totum oppidum, si ruat, in te 
casurum, aut certe domum et nescis quam ad cerebrum 
tuum elidendum satis sit unus aliquis lapis.
Non aliter in Cladibus istis fit, : in quibus strepitus 
praecipue nos terret, et uanissima imago rerum. En 
satellitium illud! en gladios! Quid isti satellites, quid 
gladii? quid facient? occident. Quid occisio? simplex 
mors et ne nomen ipsum te terreat, animae a corpore 
abscessus. Omnia illa agmina militum, omnes illi minaces 
gladii, facient idem quod una febris, quod unus 
acinus, quod unus uermis. Sed enim durius. Imo non 
paullo lenius : siquidem febris illa quam praeoptas, toto 
anno hominem saepe torqueat, ictu hic et momento 
transigitur.
Bene igitur Socrates, qui haec omnia non aliter appellare 
solitus quam g-mormorlykeia siue laruas. Quas si 
sumis, uidesne quomodo pueri te fugiant ? sed pone 
easdem et uera facie te ostende, accedent iterum et 
amplectentur. Idem in istis : quae si detractis personis 
et sine pompa uideas, timuisse te fatearis timorem puerilem. 
Ut grando tectis magnu strepitu illisa, ipsa 
tamen dissilit : sic ista in firmum animum si accidant, 
franguntur non frangunt.

[2,20] CAPUT XX.
Ad Comparationem uentum. sed prius exaggerata Belgarum et
huius aeui mala. eaque opinio communiter refutata : et ostensum
ingeuium humanum pronum ad augendos suos luctus.
Non ex spe aut opinione mea tam serius Langii 
sermo. Itaque abrumpens, Quo abis? inquam. hocne 
pollicitus ? Mella et mulsa historiarum expectabam : tu 
aere mihi promis, et quo nihil meracius in Sapientiae 
penu. Quid censes ? cum Thalete aliquo rem tibi esse ? 
cum Lipsio est : qui homo et inter medios homines, 
remedia etiam desiderat paullo magis humana.
Langius clementi uoce et uultu, Agnosco, iure culpas, 
inquit. Nam dum purum illum rationis radium 
sequor, excessisse Publici uia me uideo, et furtim 
relapsum in Sapientiae callem. Sed iam emendo : et
gradum figo in limite magis noto. Displicet Falerni 
illius austeritas? melle tibi tempero exemplorum.
Ad Comparatiouem ecce uenio : et ostendam clare, 
nihil graue aut magnum esse in his, quae undique circumufusa, 
malis, si ea confers cum antiquis. Maiora 
enim multis partibus, et magis dolenda olim.
Ego iterum, et quidem impatieuti gestu. Hoc ais ? inquam.
"... g-Kai g-touto g-prosdokas g-peisein g-eme".
Numquam Langi, quamdiu caput hoc sentit. Quod 
enim retro aeuum, si recte examinas, tam calamitosum 
fuit, quam hoc nostrum est? aut quod erit? Quae gens, 
quae regio tulit "Tam multa dictu grauia, perpessu aspera".
quam hodie nos Belgae? Bello ecce iactamur, nec externo 
solum, sed ciuili; nec hoc, sed intestino. Non 
enim partes solum inter nos sunt : sed partium (� patria 
quae Salus te seruet ?) nouae partes. Adde pestem, 
adde Famen, adde Tributa, rapinas, caedes : et "g-echatohn
g-echaton tyrannidem", oppressionesque non corporum solum, 
sed animorum. Iam in Europa alia quid ? aut bellum, 
aut belli motus. uel si pax ; cum foeda seruitute sub
minutis dominis coniuncta, et non laetior quouis belle. 
Quocumque oculos mentemque conuertas, suspensa omnia 
et suspecta, et ut in domo male fulta, signa pluria 
ruinae. Ad summam Langi, ut amnium omnium confluxus 
in Oceanum : sic cladium uidetur in hoc aeuum. 
Et recenseo tantum quae in manibus iam, et adsunt, 
quid ea quae imminent ? de quibus uere illud Euripidaeum
canam : "g-Kakohn g-d', g-oh g-talas, g-pelagos g-eisoroh
g-Tosouton, g-hohste g-mehpot' g-ekneusai g-palin".
Langius ad me seuere et in modum co�rcentis, iterumne 
te per querelas istas deiicis? inquit. Stare firmum 
te iam putabam : et cadis uulnera tua coiisse : 
retractas. Atque animi quadam quiete tibi opus est, si 
sanesces. Infelicissimum, ais, hoc aeuum. Vetus mihi 
ista cantio. scio auum tuum idem dixisse, scio patrem, 
scio posteros dicturos et nepotes. Insitum hoc a natura 
humanto ingenio, ad tristia acriter flectere oculos, praeterire 
quae laeta. Ut muscae et eiusmodi insecta laeuibus 
politisque locis non diu insident, scabris adhaerescunt : 
sic querula ista mens meliorem sortem leuiter transuolat, 
asperam non dimittit. Tractat, inspicit, et ingeniose 
plerumque auget. Atque ut amantes in domina 
sua numquam non inueniunt, cur eximia ea ante omnes : 
sic dolentes, in suo luctu. Fingimus imo uana, 
nec praesentia solum dolemus, sed futura. Quo tam
sagacis ingenii pretio? Non alio, quam ut quosdam
exercitus motus procul puluis castris interdum exuit ; 
sic nos deiiciat futuri discriminis falsa saepe umbra.

[2,21] CAPUT XXI.
Magis deinde proprie et presse id refutatum, ex Comparatione
cum ueteribus malis. Primo de bellis, et de clade mirabili 
Iudaeorum.
At tu, Lipsi, plebeia haec mitte : et ad Comparationem
me sequere, quam deposcis. Per eam tibi clarum
non paria solum in omni genere cladium olim euenisse. 
sed maiora : et gratandi materiam huic aeuo esse, quam
quaerendi. Bello, inquis, iactamur. Quid? ergo bella 
nulla apud priscos ? Imo nata ea, Lipsi, cum orbe nato : 
nec desitura, nisi cum illo. At non tam grandia fortasse 
aut tam grauia, quam ista. Adeo contra est, ut ludus 
haec omnia sint et iocus (serio loquor) si conferantur 
cum priscis. Non aditum, non exitum facile reperio, si 
semel me penetro in profundum hoc exemplorum : sed
tamen uisne paullum peregrinemur per orbis partes ? 
eamus. A Iudaea ordiamur, id est a regione et gente 
sacra. Omitto quae in AEgypto passi, quae post excessum 
ab AEgypto : tradita enim haec et prompta in 
diuinis libris : ad extrema uenio, et quae cum funere 
eorum coniuncta. Quae operae rnihi est, ut exponam 
uelut per indicem, singillatim. Passi igitur ciuili 
externoque bello, non totis septem annis, ista :
Hierolymis primum interfecti, iussu Flori, sexcenti triginta. 
Caesareae ab incolis, odio gentis et religionis, uno tempore, 
uiginti millia.
Scythopoli (Coelae Syriae urbs est), tredecim millia.
Ascalone in Palaestina, item ab incolis, duo millia quingenti. 
Ptolemaide pariter, duo millia.
Alexandriae in Aegypto, sub Tiberio Alexandro Praeside, 
quinquaginta millia.
Damasci, decem millia.
Atque haec uelut per seditionem aut tumultum gesta.
Legitimo deinde et aperto a Romanis bello :
Iuppe capta a Cesio Floro caesi, octo millia et CCCC. 
In monte quodam Cabulone, duo millia. 
In pugna ad Ascalonem, decem millia.
Per insidias iterum, octo millia.
Aphacae, cum capta esset, quindecim millia.
In monte Garizim caesi, undecim millia et DC.
Iotapae, in qua ipse Iosephus, circiter, triginta millia. 
Ioppe iterum capta submersi, quattuor millia CC.
In Tarichaeis caesi, sex millia et D.
Gamalae tam interfecti,quam sponte praecipitati, nouem millia : 
nec quisquam homo natus ex ea urbe saluus, praeter duas 
mulieres, sorores.
Giscala deserta, in fuga trucidati bis mille et feminarum ac 
puerorum capti tria millia.
Gadarensium caesa tredecim millia; capti duo milia et ducenti. 
Praeter eos qui in flumen desiliere infiniti.
In Idumaeae uicis caesi, decem millia.
Gerasii, mille. Machaerunte, mille DCC.
lu silua Iardes, tria millia.
In Massada Castello, sua manu perempti noningenti et LX. 
In Cyrene a Catulo praeside caesi, tria millia.
At in ipsa Hierrosolymorum urbe, per omne tempus obsidionis 
mortui aut caesi, decies centena millia; capti, nonaginta 
septem millia.	~
Summa haec colligit (praeter innumeros qui omissi)
duodecies centena et qaradraginta millia. Quid ais Lipsi ?
deiicis ad haec oculos? attolle potius : et aude mihi 
comparare cum unius gentis clade, aliquot annorum in 
orbe Christiano bella. At quantula tamen illa hominum 
terrarumque pars, si conferatur cum Europa?

[2,22] CAPUT XXII.
De Grecorum item Romanorumque Cladibus ex bello. Magnus 
interfectorum numerus ab aliquot ducibus. Item uastatio noui 
orbis et miseriae captiuitatis.
Nec hic insisto : ad Graeciam me confero. In qua 
digerere ordine omnia bella, siue inter ipsos siue cum 
externis gesta, longum, nec cum fructu. hoc dico. ita 
exhaustam et attonsam eam continuo cladium isto 
ferro, ut Plutarchus tradat (numquam mihi sine ira et 
admiratione lectum) eam uniuersam non fuisse, suo 
aeuo, conficiendis tribus millibus militum : quot tamen, 
inquit, olim bello Persico, unum Megarensium oppidulum 
conf'ecerat. Heu, quo cecidisti flos ille terrarum, sol 
et sal gentium ! Vix oppidum hodie alicuius quidem 
nominis in hac ipsa attrita Belgica est, quod numerum 
eum non adaequet idonei ad bellum sexus.
Iam Romanos et Italiam perlustramus? leuarunt me 
pridem hoc fasce recensionum Augustinus et Orosius, 
eos uide, et in iis maria malorum. Unum bellum Punicum 
secundum, in solis Italia, Hispania, Sicilia, supra
quindecies centena millia hominum (quaesiui enim curiose) 
non totis annis septemdecim consumpsit. Bellum 
ciuile Caesaris et Pompeii, ad millia trecenta : et largius, 
Bruti, Cassii, Sex. Pompeii arma. Et quid bella 
recenseo plurium auspicio gesta aut ductu ? Unus ecce 
I. Caesar (o pestem perniciemque generis humain!) 
fatetur et quidem glorians, undecies centena et nonaginta 
duo millia hominum praeliis a se occisa atque ita
ut non ueniat in hanc rationem strages ciuilium bellorum. 
Pauculis annis quibus ille Hispaniae aut Galliae 
praefuit, in externos editae istae caedes. Quo tamen maior 
etiam hac parte ille Magnus, qui in delubro Mineruae
inscripsit fusa a se, fugata, occisa, in deditionem 
accepta, hominum uicies semel centeno LXXXIII millia. 
Quibus uelut in numerum, si uis, adde Q. Fabium, qui 
centum decem Gallorum millia : C. Marium, qui ducenta
Cimbrorum : posteriori aeuo Aetium, qui memorabili 
Catalaunico proelio centum sexaginta duo millia Hunnorum occidit.
Et ne bellis illis hominum cadauera tantum fuisse 
censeas : fuere, etiam oppidorum. Cato ille Censorius 
gloriatur plura oppida se in Hispania cepisse, quam
dies in ea egerit. Sompronius Gracchus, si Polybio 
fides, trecenta in eadem deleuit.
Nec habet omne aeuum, opinor, quod adstruat his 
exemplis, praeter nostrum ; sed in orbe alio.
Pauculi Iberi ante annos octoginta in uastas illas et 
nouas terras delati, quae funera, deus bone, ediderunt!
quas strages! Nec de causis aut iure belli dissero, tantum 
de euentis. Cerno ingens illud terrarum spatium, 
quod uidisse magnum sit, non dicam uicisse ; a uicenis 
tricenisque militibus peruadi : et passim inermes illos 
greges sterni, ut segetem a falce. Ubi tu es insularum 
maxima Cuba ? tu Ha�ti? uos Lucayae? quae olim quingentis 
aut sexcentis hominum millibus succinctae, alibi 
uix quindecim ex iis retinuistis in semen. Ostende 
etiam te paullum tu Peruana, tu Mexicana ora. Heu 
miram miseramque faciem! immensus ille tractus et 
uere alter orbis, uastus attritusque apparet, non aliter 
quam si coelesti quodam igne deflagrasset. Mens et lingua
mihi cadit, Lipsi, dum haec memoro : et uideo nostra 
omnia prae istis non aliud quam palearum cassa 
esse, ut Comicus ait, aut gurguliunculos {Curculiunculos}minutos.
Nec tamen legem illam mancipiorum adhuc refero : 
qua nihil acerbius in ueterum bellis. Homines ingenuos,
nobiles, pueros, feminas, omnes uictor abripiebat, 
quis scit an in aeternam seruitutem? Certe seruitutem 
cuius uestigium iure gratulor non fuisse, non 
esse adhuc, in Christiano orbe. Turcae, sane usurpant. 
nec aliud est quod magis inuisum et terribilem nobis 
reddat Scythicum illum dominatum.

[2,23] CAPUT XXIII.
Pestis Famisque priscae insignia maxime exempla. item Tribunorum
magnitudo quae olim et rapinarum.
At tu pergis in querela et Pestem etiam adtexis 
Famemque : Tributa et Rapinas. Vis igitur singula 
comparemus? sed breuiter.
Dic mihi quot millia Pestis in tota Belgica ahstulit, 
his quinque aut sex annis? Opinor quinquaginta aut, ut 
largiter, millia centum. At una in Iudaea pestis sub 
Dauide rege, septuaginta millia absorpsit, die non 
toto. Sub Gallo et Volusiano Imperatoribus, pestis ab 
Aethiopia exoriens, omnes Romanas prouincias peruasit, 
et per quindecim continuos annos incredibiliter 
exhausit. Nec alia unquam maior lues mihi lecta, spatio 
temporum, siue terrarum. Saeuitia tamen et impetu 
insignior illa quae Byzanatii finitimisque locis grassata, 
Iustiniano Principe. cuius uis tanta, ut in singulos dies
quinque millia funerum daret, interdum etiam decem. 
Timide hoc dicerem et ambiguus fidei : nisi fidissimi 
huic rei ab illo ipso aeuo testes. Nec minus miranda 
Africana pestis, quae euersa Carthagine orta, in sola 
Numidia, Octingenta hominum millia deleuit : in maritima 
Africa, ducenta, et apud Uticam, triginta millia 
militum, qui ad orae eius praesidium relicti. Iterumque 
in Graecia. Michaelis Ducae imperio, tam saeua 
g-hohste g-adynatein (Zonarae uerba sunt) g-tous g-zohntas
g-paradidonai g-tous g-thnehskontas ut uiui prorsus pares non essent 
mortuis sepeliendis. Denique Petrarchae aeuo, ut ipse refert, 
tam ualida in Italiam incubuit, ut ex millenis quibusque 
hominibus uix decem superessent.
Iam de Fame, nihil profecto nos aut aetas nostra 
uidimus, si uidemus antiqua. Sub Honorio Imperatore 
Romae tanta caritas et raritas omnis annonae, ut homines 
hominibus iam imminerent, et in Circo palam
audita sit illa uox, PONE PRETIUM HUMANAE CARNI. 
In tota Italia, uastantibus eam Gothis, sub Iustiniano,
iterum tanta, ut in solo Piceno quinquaginta hominum 
millia fame interierint : et passim in usum ciborum 
uersae sint non carnes solum humanae, sed humana 
excrementa. Duae mulieres (narrare exhorresco) septemdecim 
uiros per insidias noctu interfecerant, et comedorant : 
ipsae a decimo octauo, quid id agi senserat, 
caesae. Nec refero in Sacra urbe famem, et exempla iam protrita.
Quod si de Tributis etiam aliquid dicendum est : non 
nego grauia esse quibus premimur, sed ita si sola et per 
se ea uideas, non si componas cum priscis. Pleraeque 
omnes prouinciae sub Romano imperio, fructuum ex 
agro pascuo Quintam quotannis persoluere, Decimam 
ex agro aruo. Nec defuere Antonius et Caesar nouem 
decemque annorum tributa exigere in unum annum. 
Iulio Caesare interfecto, cum arma sumpta pro libertate, 
singuli ciues uigesimamquintam omnium bonorum 
dependere iussi : et hoc amplius, Senatorii ordinis 
omnes, in singulas aedium suarum tegulas, sex asses. Quae 
immensa contributio, nostrisque seusibus nec credenda 
nec reddenda. At Octauianus Caesar, (credo ratione nominis
sui habita) octauam omnium bonorum partem � libertis 
exegit, et accepit. Et omitto quae Triumuiri, quae alii 
tyranni patrauerunt : ne nostros doceam, recitando. 
Unum tibi instar omnium exactionum rapinarumque 
sit, de Coloniis. Quo inuento ut nihil ad uim imperii 
firmius, ita nihil in subditos cogitari potuit tristius. 
Deducebantur passim legiones cohortesque ueteranae 
in agros et oppida; miserique prouinciales rnomento
temporis bonis et fortunis omnibus prouoluebantur  
idque nihil ausi, nihil meriti : sed pro crimine omni, 
opes aut opimi agri. In quo profecto gurges quidam 
calamitatum omnium apparet. Miserum est nummis 
spoliari : quid etiam agris tectisque? Graue istis pelli : 
quid tota patria? quid templis, arisque? Distrahebantur 
ecce aliquot millia hominum, liberi a parentibus; domini 
a familiaribus; uxores a uiris ; et in uarias terras, 
ut cuique fors sua fuit, spargebantur : alii in sitientes 
Afros, ut poeta in hac ipsa re ait, pars Scythiam, aut 
totos diuisos orbe Britannos. Solus Octauianus Caesar 
in sola Italia duo-de-triginta colonias collocauit; in prouinciis 
quot libuit. Nec alia res magis, ut ego scio, 
exitio fuit Gallis nobis Hispanisque.

[2,24] CAPUT XXIV.
Crudelitatis et Caedium narrationes aliquot, mirae, et supra
omnia scelera huius aeui.
Sed saeuitia tamen hodie, inquis, et caedes inauditae.
Scio quid innuas, et quod nuperum factum. Sed tuam 
fidem, Lipsi, tale nihil apud antiquos? O imperitum 
te, si nescis : malum, si dissimulas! Exempla enim 
adeo prompta et multa, ut laboremus in eligendo.
Syllae nomen nosti, illius Felicis ? ergo et proscriptionem 
eius infamem et immanem, qua millia quattuor 
et seplingentos ciues abstulit uni Urbi. Et ne uilia quaedam 
capita aut e plebe censeas, centum quadraginta in 
iis Senatores. Nec tango caedes innumeras, quae uulgo 
factae permissu eius siue iussu, ut non immerito uox 
illa Q. Catulo expressa sit, "Cum quibus tandem uicturi 
sumus, si in bello armatos, in pace inermes occidimus ?"
At Syllam eumdem haut multo post imitati tres discipuli 
(Triumuiros intellego) pariter proscripsere trerentes 
Senatores : Equites Romanos supra bis mille. 
Heu scelera, quibus nihil acerbius Sol ille uidit uisurusque 
est, ab ortu omni ad occasum! Appianum, si 
uoles, lege, et in eo uariam foedamque imaginem latitantium, 
furientium; sistentium, extrahentium; librorum 
circa eiulantium, et coniugum : peream ego, nisi 
humanitatem ipsam periisse dices fero et ferino illo 
aeuo. Atque haec in Senatoribus equitibusque gesta : id 
est, totidem paene regibus aut dynastis.
Sed in multitudinem fortasse non saeuitum. Imo uide 
mihi eumdem Syllam, qui. quatuor legiones contrariae 
partis, fidem eius secutas, in publica Villa, nequicquam 
fallacis dextrae misericordiam implorantes, obtruncari 
iussit. Quorum cum morientium gemitus Curiam quoque 
attigisset, attonito et conuerso Senatu : "Hoc agamus", 
inquit, "patres conscripti, pauculi seditiosi iussu meo 
puniuntur". Nec scio quid magis hic mirer : hominem 
id facere potuisse, an dicere.
Et pluranae poscis saeuitiae exempla? cape. Seruius 
Galba in Hispania trium ciuitatum conuocato populo, 
de commodis earum acturus, septem millia, in quibus 
fios iuuentutis consistebat, repente trucidauit. In eadem 
regione L. Licinius Lucullus consul, Caucaeorum uiginti 
millia contra deditionis stipulatae fidem immissis in orbem 
militibus occidit. Octauianus Augustus Perusia capta, 
trecentos e dediticiis, electos utriusque ordinis ad aram
D. Iulio exstructam hostiarum more mactauit. Antoninus 
Caracalla, nescio ob quos iocos infensus Alexandrinis, 
pacis specie in urbem eam ueniens, uniuersam 
iuuentutem in campum conuocatam, milite circumdedit, 
et signo dato ad unum omnes occidit; parique saeuitia 
in reliquam multitudinem usus, frequentissimam urbem 
prorsus exhausit. Mitradates rex una epistola octoginta 
millia ciuium Romanorum negotiandi caussa per Asiam 
dispersa interemit. Volesius Messalla proconsul Asiae, 
trecentos una die securi percussit, et inter cadauera 
reiectis manibus superbe inambulans, quasi rem magnificam 
fecisset, proclamauit, g-oh g-pragma g-basilikon.
Et profanos adhuc loquor impiosque, sed ecce tibi 
etiam inter deo uero deuota nomina Theodosium principem, 
qui Thessalonicae, per summum scelus et fraudem, 
septem millia innoxiorum capitum in theatrum 
quasi ad ludos conuocatos, immisso milite necauit. 
Quo facto nihil magis impium uetus omnis impietas habet.
Ite post haec mei Belgae, et saeuitiam siue perfidiam 
Principum accusate in hoc aeuo.

[2,25] CAPUT XXV.
Tyrannis etiam nostra eleuata. ostensa ea a natura siue malitia 
humana esse et externas internasque oppressiones fuisse olim.
Denique Tyrannidem etiam hodie culpas, et oppressiones 
corporum atque animorum. Nec ambitiose mihi 
nunc decretum attollere aeuum nostrum, uel adfligere. 
cui enim bono? Hoc quod ad Comparationem nostram 
facit, dicam.
Quando mala ista non? et ubi non? Cedo mihi saeclum 
aliquod sine insigni tyrannide, cedo gentem. Si potes : 
(subibo enim discrimen huius aleae :) ego quoque confitebor 
miserrimos nos miserorum. Quid taces? Verum 
est, ut uideo, illud diasyrticum uetus, "Omnes bonos 
Principes in uno annulo posse perscribi". 
Insitum nimirum humanis ingeniis, imperio insolenter uti : nec 
facile rnodum seruare in ea re quae supra modum.
Nos illi ipsi qui de tyrannide querimur, semina tyrannidis 
inclusa in pectore gestamus : nec uoluntas plerisque 
ea efferendi deest, sed facultas. Serpens cum 
frigore torpet, uenenum nihilominus habet, sed non 
exerit : simile in nobis, quos sola imbecillitas arcet a 
nocendo et Fortunae quoddam frigus. Da uires, da instrumenta : 
uereor ut uel impotentissimi plerique istorum 
sint, qui nunc tam iniqui in potentes. Exemplum in cottidiana 
ista uita. Vide mihi patrem ilium seuientem in 
filios, dominum in seruos, praeceptorem in discipulos. 
Phalarides in suo genere omnes isti sunt : et fluctus 
eosdem in flumine excitant, quos reges in magno mari.
Nec animantibus aliis non haec natura, e quibus 
pleraque saeuiunt in congeneras sibi species, in aere, terra, aqua.
" ... pisces sic saepe minutos
Magnus comest, sic aues enecat accipiter", ait recte Varro.
Sed corporum istae oppressiones sunt, inquies : hodie 
hoc eximium, quod etiam animorum. Itane, animorum ? 
uide ne inuidiose hoc potius, quam uere. Ignorare 
mihi sese et naturam illam coelestem uidetur, quisquis 
premi eam putat posse aut cogi. Nulla enim externa 
uis unquam faciet, ut uelis quod nolis, sentias quod non 
sentis. Ius aliquis in uinclum hoc animi habet siue 
nexum : nemo in ipsum. Soluere eum a corpore tyrannus 
potest, non naturam eius dissoluere : quae pura, 
aeterna, ignea, spernit externum et uiolentum omnem 
tactum. At sensum tamen animi non licet expromere. 
Esto. sed linguae tuae igitur fraena ponuntur, non 
animo : nec iudiciis, sed factis. Sed nouum hoc ipsum 
inauditum. O bone, quam erras ! Quot tibi possim
dicere qui sub tyrannis sensuum suorum poenas luerunt, 
propter incautam linguam ? Quam muni ex iisdem uim 
adferre iudiciis conati ? et iudiciis dico in re pietatis. 
Persarum et Orientis reges adorari, tralaticium fuit et 
Alexandrum, eumdem diuiuitatis cultum sibi adseruisse 
scimus, rustica Macedonia sua non probante. 
Inter Romanos bonus ille et moderatus Princeps Augustus, 
flamines et sacerdotes in prouinciis, imo in 
domibus singulis, habuit, ut deus. Caligula deorum statuis 
amputato capite, suum imponi iussit, ridicula 
impietate. idem templum suo numini, sacerdotes, et 
quaesitissimas hostias instituit. Nero Apollo haberi 
uoluit : et illustrissimi ciuium interfecti haec praescriptione, 
quod numquam poo coelesti uoce immolassent. Iam 
Domitianus, Deus dominusque noster, palam audiebat. 
Quae uanitas uel impietas si hodie in ullo regum, Lipsi, 
quid diceres ? Nec adnauigo propius hanc Scyllam, in 
quam non trahent aut pellent me ulli ambitionum uenti.
g-Akindunon g-gar g-esti g-tehs g-sigehs g-geras.
Unum tantum in totam hanc rem priscae seruitutis
testimonium adferam, et quidem e familiari tuo scriptore : 
quod uelim attendas. Tacitus de Domitiani aeuo :
"Legimus cum Aruleno Rustico Poetus Thrasea, Herennio 
Senecioni Priscus Heluidius laudati essent, capitale 
facisse. nec in ipsos modo auctores, sed in libros quoque 
eorum saeuitum,  delegato Triumuiris ministerio, ut 
monumenta clarissimorum ingeniorum in comitio ac
foro urerentur. Scilicet illo igne uocem populi Romani, 
et libertatem Senatus, et conscientiam generis humani
aboleri arbitrabantur : expulsis insuper Sapientiae professoribus, 
et omni bona arte in exsilium acta, nequid
usquam honestum occurreret. Dedimus profecto grande
patientiae documentum, et sicut uetus aetas uidit quid
ultimum in libertate esset, ita nos quid in seruitute 
adempto per inquisitiones etiam loquendi auudiendique
commercio. Memoriam quoque ipsam cum uoce perdidissemus,
si tam in potestate nostra esset obliuisci, quam tacere".

[2,26] CAPUT XXVI.
Postremo doctum non mira aut noua esse haec Mala : hominibus 
gentibusque omnibus semper communia et solatium in ea re quaesitum.
Nec adtexo plura de Comparatione. ad alterum, 
Legionis rneae agmen uenio, quod oppugnat Nouitatem
sed breiter et contemptim. Spolia enim potius leget 
ex deuicto iam hoste, quam ut conserta manu acriter 
cum eo pugnet. Reuera autem quid hic homini nouum 
esse potest, nisi qui ipse nouus nouitius in humanis 
rebus? Crantor egregie et prudenter, qui uersum hunc 
semper habebat in ore :
g-Oimoi, g-ti g-d' g-eimoi, g-thnehta g-toi g-pepinthamen.
Circulantur enim cottidie hae clades, et orbe quodam 
eunt per hunc Orbem. Quid admirare ? Quid tristia 
haec euenire ingemiscis ?
g-Ouk g-epi g-pasi g-s' g-ephyteus' g-agathois
g-Agamemnon g-Atreus.
g-Dei g-de g-se g-chairein g-kai g-lypeithai.
g-Thnehtos g-gar g-ephys g-kan g-meh g-sythelehs,
g-Tohn g-theohn g-houtohg-boulomenohn g-estai.
Illud potius mirum, si exlex quisquam ab hac communi 
lege, nec onus ferat quod ferunt omnes.
Solon amicum quemdam Athenis grauiter lugentem 
in arcem deduxit, et subiectas omnes in magna urbe 
aedes ostendit : Cogita, inquiens, quam multi luctus sub 
his tectis olim fuerint, nunc uersentur, postea futuri 
sint : ac mitte rnortalium incommoda tamquam propria 
deflere.
Velim idem tibi fieri possit, Lipsi, in magno isto 
mundo. Sed quoniam re non potest; age, fiat paulisper 
cogitatione. Sisto te in alto illo, si uis, Olympo, despice 
mihi omnes urbes, prouincias, regna ; et cense
totidem consepta te uidere cladium humanarurn. Amphitheatra 
haec quaedam sunt et uelut Arenae, in quibus 
cruenti illi Fortunae ludi.
Nec longe oculos mitte. Italiam uides'? nondum triFinta 
anni sunt, cum a saeuis asperisque ab utroque 
latere bellis conquieuit. Latam illam Gerrnaniam ? Validae 
in ea scintillae nuper discidii ciuilis : quae iterum 
exardescunt, et, nisi fallor, in exitialem magis flamni:im. 
Britanniam ? perpetua in ea bella caedesque et 
quod nunc paullisper in pace est, imperio debet pacati 
sexus. Galliam? uide et miserere. etiam nunc per omnes 
eius articulos gangraena serpit sanguinolenti belli. 
Nec aliter in toto orbe.
Quae cogita, Lipsi ; et communione hac miseriarum, 
tuas leua. Atque ut triumphantibus a tergo destitui 
seruus solet, qui in medio triumphi gaudio idemtidem 
interclamaret, Homo es: sic tibi monitor iste semper 
adsistat, Esse haec humana. Ut enim labor cum pluribus 
communicatus leuior sit : sic item dolor.

[2,27] CAPUT XXVII.
Sermonis totius Conclusio et ad repetendum eum 
ruminandumque breuis admonitio.
Explicui copias meas omnes et sermonem, Lipsi : et 
haebes quae pro Constantia dicenda mihi censui in Dolorem. 
Quae utinam non grata tibi solum, sed salubria : 
nec delectent, sed magis iuuent! Iuuabunt autem, si 
non in aures solum, sed in animum demittes : nec audita 
iacere et inarescere ea patiere, ut semina sparsa summo 
solo. Denique si repetes serio et ruminabere, quia ut 
ignis e silice non uno concussu elicitur, sic in frigido 
isto pectore, non primo admonitionum ictu accenditur 
latens et languens in nobis uis illa honesti. Quae ut uere 
aliquando in te ardeat, nec uerbis aut specie, sed re et 
factis, supplex queso uenerorque aeternum et diuinum 
illum ignem.
Cum dixisset, surrexit propere, et, Eo, Lipsi, inquit: 
Sol hic meridies prandii mihi index, tu sequere.
Ego alacer ac libens, inquam : quodque in mysteriis 
solet ; iure nunc acclamem,
g-ephygon g-kakon, g-heuron g-ameinon.