[51] Sed magnae curae magna merces, et magnum ingenium, quale tibi diuinitus contigit, res paruas attingere nequit. Sane quidem post sumptuum et rapinarum ademtam licentiam, et rem familiarem cuique pro fine sumptuum praestitutam, quo nomine plus tibi, quam dici potest, debet, et porro debitura est Gallia, nihil sublimi fastigio et statione quam temperas, dignius agitare potes, quam si sacra et humana iura per tot annorum ciuileis turbas confusa componas et ordines. Unde proculdubio id boni consecuturus es, ut placata Dei contra nos concitati ira, episcopis et magistratibus in munere sibi commisso strenue desudantibus, ueritas aduersus mendacium, candor et sincera caritas aduersus fucum et simulationem, leges contra auaritiam ac luxuriam, quae duo pugnantia uitia peruersitas seculi miscuit, praeualeant; boni mores colantur, pudori ac modestiae huc usque pro ludibrio habitis suus honos constet; denique uirtuti pretio reddito, pecuniae pretium decus et auctoritas minuantur. id tuum; nam ex te saepius audiui, cum tantam regni tui felicitatem uel membrorum mutilatione commutare te paratum ostenderes, et tuorum omnium uotum est; hic meus de republicae sensus in quo explicando si prolixius et liberius euagatus sum, dabis hanc ueniam homini uerecundo et in libertate, quam patriae restitutam tibi debemus, educato, si, cum aduersus calumnias ad amoliendam inuidiam initio operis haec praefari necessarium putarem, te longiore sermone moratus sim. 

[52] Cum autem siue excusando siue defendendo huic operi, quae hactenus diximus futura satis existimarem, ecce moneor ab amicis, non defuturos, qui exacta singularium rerum, quae ad libertates, immunitates, leges ac iura nostra spectant, commemoratione supersederi potuisse, eamque non tam ad tuam ac regni dignitatem, quam ad aliorum iniuriam pertinere contendent. quibus etsi abunde est quod respondeam, tamen si ea in re copiosiore utar oratione, uereor ne adfectata occasione cum laruis luctari plerisque uidear; si taceam, maliuolis nos carpendi ansam praebeam. paucis igitur rem uti se habet dicam. sic a parente uiro optimo, quod omnes norunt. et relligionis antiquae retinentissimo, sic ab auo proauoque quasi tradito per manus documento institutus sum, sic ipse animatus ad reip. administrationem accessi, ut cultu et amore patriae nihil mihi secundum coeleste numen carius unquam fuerit, eique omneis affectus priuatos et alias caritates posthabuerim: sic enim mihi semper fuit persuasissimum, patriam, iuxta ueterum sententiam, alterum Deum, et leges patrias alteros Deos esse, quas qui uiolant, quantumuis se quaesito pietatis colore defendant, sacrilegii ac paricidii poena teneri. haec iura, has leges, quibus hoc regnum fundatum in tantam magnitudinem ac potentiam se extulit, si qui sunt, atque utinam non essent, qui cuniculis ac machinis oppugnatum eant, quando aperta ui non possunt, nae indigni Gallico nomine simus, quique boni ciues habeamur, si te praesertim rege, gliscenti malo nos fortiter non opposuerimus. 

[53] Maiorum namque nostrorum uox est, uirorum relligione praestantium, hoc illud esse publicae salutis coeleste pignus, hoc alterum Franco-Galliae Palladium, quo seruato, nihil ab externis insidiis suspectum; amisso, nihil ab iisdem tutum futurum sit. proinde si per ignauiam id et secordiam nostram amoueri aliquando contingat, extra dubium esse, quin idem ille, qui illud mala arte clepserit, quasi Vlixes alter Pelasga arte instructus, subornato aliquo Sinone fatalem equum externo milite foetum in Galliam immissurus, eodemque, quo Troia arsit, incendio florentissimam Europae partem sit depopulaturus. sed meliora Deus. nam nihil tale te uiuo ac uidente et sospite Delfino nobis metuendum est. 

[54] Postularet hic locus, ut dete, cui quod spiramus, quod patria ac bonis fruimur, debemus, tuisque erga remp. meritis plura dicerentur: quod et fortasse ii exspectabunt a nobis, qui laudum potius tuarum copia quam ingenii nostri mediocritate rem metientur. sed neque hic panegyricum institui, et tu benefactorum conscientia quam laudum tuarum praedicatione magis gaudes. tu nobilissima ac uetustissima omnium, quotquot unquam sceptra tenuerunt, et certioribus initiis per mares deducta familia ortus, procul ad Pyrenaeum natus, inter bella per aduersitates creuisti, insidias toties pueritiae tuae paratas felicissime elusisti; adolescens, uir hostium impetus fortissime retudisti; et quasi Deo manu ducente ex ultima Aquitania temporibus maxime asperis ad regem siue deductus siue ab eo euocatus es, ne quis alius esset praeter legitimum haeredem, qui sedem regni uacuam breui futuram occuparet. regnum adeptus clementia et benignitate imperium temperasti, et beneficio quam metu alienatos animos retinere maluisti, tantaque hominum antea infestissimorum de te fiducia fuit, ut plus in misericordia tua securitatis, quam in armis suis praesidii reponerent, neque tam se uictos dolerent, quam te uicisse laetarentur; ex supplicibus amici ac familiares repente facti: acriorque praeteritae culpae in delinquentibus, quam apud te sensus fuit: quippe qui tam facile supplicibus ignoscendo effeceris, ut eos non emendati citius erroris poenituerit. 

[55] Quidni autem, qui rapidum tuarum uictoriarum impetum nulla ui contraria sisti posse cernerent, non tibi, cui nihil non cedebat, ultro cessissent, et non potius uictoris clementiam, quam proelii aleam tecum tentassent? uirtute siquidem tua effeceras, ne aut Mars communis, aut Victoria alata amplius possent uideri. atque hanc felicitatem adiuuabas uigilantia, indefesso labore, frigoris et aestus patientia, et pro locorum ac temporum ratione ciborum facilitate, in uallo assiduus, dies noctibus in opere militari continuans, per glaciem et imbres interdiu noctuque incedens, somni parcus, quem multoties intercisum in equo in nuda humo substrato palliolo, cum uolebas, sine ualetudinis dispendio repetebas, atque ita disciplinam, quae non procedente militi stipendio ab aliis aegre imperio seruatur, exemplo, quod blandissimum iubendi genus est, retinebas. 

[56] Felicitate illa terribilem cum te hostes ubique reformidarent, satis habebant, si licet numero militum et aliis rebus plerumque superiores, se munitissimorum locorum ac firmissimarum ciuitatum muris tuerentur, nec minorem ex defensione, quam tu ex uictoria, gloriam se consequi arbitrabantur. ut non mirandum sit, si post tot graueis offensiones, oblatam a Deo reconciliationis occasionem tam auide amplexi sint, spe sincerae gratiae certa, nec dubio uictoriae penes te semper manentis metu. sed quam te bellum hosti formidolosum, tam pax tuis in gratiam acceptis desiderabilem fecit, pacis artibus praemio et immunitate passim excitatis. indicio sunt ingentes illae ad omne aeuum duraturae aedificiorum moles tam paruo temporis spatio ubique exstructae, statuis admirandi operis, picturis, aulaeis summo artificio elaboratis ornatae, quae et animi tui magnitudinem et pacis studium apud posteritatem testabuntur. sed est quod ante omnia tibi gratulemur ob Musas sedibus suis, unde Martis rabies eas pepulerat, restitutas, et instauratam tuis auspiciis Parisiensem Academiam, cui et insigne ornamentum addidisti, euocato Isaaco Casaubono altero huius seculi lumine, eique commissa bibliothecae tuae uere regiae custodia: 

[57] Ut omnibus appareat tot adorearum nusquam interruptum cursum non tam ad maiora cupienda gradum fuisse, quam ad pacem inter uicinos colendam, et fessis praeteritorum bellorum uexatione populis quietem conciliandam animos fecisse. macte isto generoso proposito, DOMINE, et pacem, quam tot exantlatis pro patria laboribus peperisti, auctoritate legibus reddita, quod facis, firmare perge: sicque tibi persuade, mentem et animum et consilium et sententiam ciuitatis in legibus positam esse, et ut corpora nostra sine mente, sic ciuitatem sine lege suis partibus et neruis ac sanguine et membris uti non posse, atque adeo magistratus et iudices legum ministros et interpretes esse; denique nos omneis legum seruos esse, ut liberi esse possimus. huius libertatis te rege consequendae spe fretus, eiusdemque per te recuperatae postea beneficio usus in media rerum confusione, et post sedatas turbas, historiam huius aeui scripsi; cuius primam partem nunc publici iuris facio, tuoque augustissimo nomini do dedicoque iustissimis de caussis, quae et me et rem ipsam spectant. dignitatem meam a decessore tuo beatae memoriae Principe inchoatam, a te in maius prouectam, ingratus sim nimeminerim. cumque in castris et in aula assiduus essem, plerisque magnis negotiis a te praepositus sum, ex quorum tractatione magnam mihi multarum rerum, quae ad id quod prae manibus est requirebantur, notitiam comparaui: idque consecutus sum illustrium uirorum, qui in aula consenuerant, familiaritate, ut quae de rebus nostris per libellos sparsim et incertis auctoribus uulgata fuerant, ad ueritatis normam diligenter exigerem. 

[58] In eoque studium meum, quamdiu in tuo comitatu fui, inter publica negotia exercui, donec in hoc ergastulum forense me necessitas muneris compulit. nec uero heri aut nudiustertius tibi notus sum; iamque uiginti duo anni elapsi sunt, ex quo cum delegatis ex amplissimo ordine senatoribus in Aquitaniam a rege missus cum ad te profectus essem, summam erga me humanitatem ac beniuolentiam tuam expertus sum, ab eoque tempore fiduciam cepi, ingenii nostri fructus, si qui olim a tenuitate eius proficisci possent, non omnino tibi ingratos futuros. praeter hanc alia iustior caussa subest, cur tibi hanc historiam inscribi oportuerit, quod uidelicet periculosae plenum opus aleae aggredienti, praeualido aduersus maliuolorum obtrectationes patrocinio opus erat, et peracri illo iudicio tuo, quo res gerendas disponis. 

[59] Ad examinandam rerum gestarum ueritatem huius censurae, ut debeo, stare decreui, siue ad cetera edenda auctor fueris, siue ad hanc ipsam partem premendam, quae non tam editur, quam uelut uniuersi operis specimen nunc tibi spectanda proponitur. quicquid de ea statueris iusserisue pro diuinae uocis oraculo mihi erit. nec dubito, quod tibi probabitur, quin ab omnibus magno consensu probetur. et si qui erunt, quibus minus placeat quod tibi probabitur, ii certe erunt, qui fortunae ludibrio in excelso collocati cum nihil dignum hominum memoria egerint, ad iniuriam suam pertinere existimant, cum res ut gestae sunt referuntur. quorum desideriis iniquis ancillari ut mihi ad famam probrosum, sic eorum uitia cum pernicie reipublicae plerumque coniuncta silentio praeterire ad conscientiam flagitiosum esset. 

[60] Voto finienda praefatio est. DEVS omnium bonorum dator, qui cum Filio unigenito et spiritu S. trinus, potentia, sapientia, bonitate unus semper es in omnibus, et eras ante omnia, et eris semper in omnibus, qui imperia legitima, sine quibus nec domus ulla, nec ciuitas, nec gens, nec hominum uniuersum genus, nec rerum natura omnis a te ex nihilo creata stare potest, prudentia tua disponis ac gubernas, te publica uoce oro et obtestor, ut quod optimum Galliae atque adeo toti Christiano orbi dedisti, id proprium nobis facias, tuisque beneficiis faueas, et tantis muneribus diuturnitatem addas, simplexque et unum omnia ista complexum uotum perficias, Regem Delfinumque serues. nam eorum salute pacem, concordiam, securitatem, opes, et cetera nobis optatissima contineri agnoscimus ac profitemur. proinde illius consilia ad regendum, quod ab exitio uindicauit imperium, moderare, dum hic adolescet quasi felix arbos ad amoeni fluminis ripas succrescens, et seris nepotibus umbram, hoc est, otium ad praeclaras pacis artes excolendas, et pietatis ac literarum studia promouenda olim facturus. utrumque diu simul Gallis, gratiore piis ordine, dominari sinas: per eosque prisca fides ac relligio, antiqui mores, maiorum instituta, patriae leges instaurentur; noua sectarum monstra, noua relligionum commenta, et cetera ludificandis animis per otium callide excogitata aboleantur: tandemque sublata scissura pax in domo Dei, in conscientiis quies, securitas in rempublicam constituatur. ad extremum te Deum Optimum Maximum quaeso obsecroque per Spiritus S. tui gratiam, sine qua nihil sumus, nihil possumus, ut omnibus quae deinceps a me dicentur libertas, fides, ueritas apud eos qui nunc sunt et post erunt, constet; tantumque absit ab adulationis et liuoris suspicione oratio mea, quantum abest a necessitate.