[1,0] BREVIARIVM LIBER PRIMVS. [1,1] Romanum imperium, quo neque ab exordio ullum fere minus neque incrementis toto orbe amplius humana potest memoria recordari, a Romulo exordium habet, qui Reae Siluiae, Vestalis uirginis, filius et, quantum putatus est, Martis cum Remo fratre uno partu editus est. Is cum inter pastores latrocinaretur, decem et octo annos natus urbem exiguam in Palatino monte constituit XI Kal- Maias, Olympiadis sextae anno tertio, post Troiae excidium, ut qui plurimum minimumque tradunt, anno trecentesimo nonagesimo quarto. [1,2] Condita ciuitate, quam ex nomine suo Romam uocauit, haec fere egit. Multitudinem finitimorum in ciuitatem recepit, centum ex senioribus legit, quorum consilio omnia ageret, quos senatores nominauit propter senectutem. Tum, cum uxores ipse et populus suus non haberent, inuitauit ad spectaculum ludorum uicinas urbi Romae nationes atque earum uirgines rapuit. Commotis bellis propter raptarum iniuriam Caeninenses uicit, Antemnates, Crustuminos, Sabinos, Fidenates, Veientes. Haec omnia oppida urbem cingunt. Et cum orta subito tempestate non comparuisset, anno regni tricesimo septimo ad deos transisse creditus est et consecratus. Deinde Romae per quinos dies senatores imperauerunt et his regnantibus annus unus completus est. [1,3] Postea Numa Pompilius rex creatus est, qui bellum quidem nullum gessit, sed non minus ciuitati quam Romulus profuit. Nam et leges Romanis moresque constituit, qui consuetudine proeliorum iam latrones ac semibarbari putabantur, et annum descripsit in decem menses prius sine aliqua supputatione confusum, et infinita Romae sacra ac templa constituit. Morbo decessit quadragesimo et tertio imperii anno. [1,4] Huic successit Tullus Hostilius. Hic bella reparauit, Albanos uicit, qui ab urbe Roma duodecimo miliario sunt, Veientes et Fidenates, quorum alii sexto miliario absunt ab urbe Roma, alii octauo decimo, bello superauit, urbem ampliauit, adiecto Caelio monte. Cum triginta et duos annos regnasset, fulmine ictus cum domo sua arsit. [1,5] Post hunc Ancus Marcius, Numae ex filia nepos, suscepit imperium. Contra Latinos dimicauit, Auentinum montem ciuitati adiecit et Ianiculum, apud ostium Tiberis ciuitatem supra mare sexto decimo miliario ab urbe Roma condidit. Vicesimo et quarto anno imperii morbo periit. [1,6] Deinde regnum Priscus Tarquinius accepit. Hic numerum senatorum duplicauit, circum Romae aedificauit, ludos Romanos instituit, qui ad nostram memoriam permanent. Vicit idem etiam Sabinos et non parum agrorum sublatum isdem urbis Romae territorio iunxit, primusque triumphans urbem intrauit. Muros fecit et cloacas, Capitolium inchoauit. Tricesimo octauo imperii anno per Anci filios occisus est, regis eius, cui ipse successerat. [1,7] Post hunc Seruius Tullius suscepit imperium, genitus ex nobili femina, captiua tamen et ancilla. Hic quoque Sabinos subegit, montes tres, Quirinalem, Viminalem, Esquilinum, urbi adiunxit, fossas circum murum duxit. Primus omnium censum ordinauit, qui adhuc per orbem terrarum incognitus erat. Sub eo Roma omnibus in censum delatis habuit capita LXXXIII milia ciuium Romanorum cum his, qui in agris erant. Occisus est scelere generi sui Tarquinii Superbi, filii eius regis, cui ipse successerat, et filiae, quam Tarquinius habebat uxorem. [1,8] L- Tarquinius Superbus, septimus atque ultimus regum, Volscos, quae gens ad Campaniam euntibus non longe ab urbe est, uicit, Gabios ciuitatem et Suessam Pometiam subegit, cum Tuscis pacem fecit et templum Iouis in Capitolio aedificauit. Postea Ardeam oppugnans, in octauo decimo miliario ab urbe Roma positam ciuitatem, imperium perdidit. Nam cum filius eius, et ipse Tarquinius iunior, nobilissimam feminam Lucretiam eandemque pudicissimam, Collatini uxorem, stuprasset eaque de iniuria marito et patri et amicis questa fuisset, in omnium conspectu se occidit. Propter quam causam Brutus, parens et ipse Tarquinii, populum concitauit et Tarquinio ademit imperium. Mox exercitus quoque eum, qui ciuitatem Ardeam cum ipso rege oppugnabat, reliquit; ueniensque ad urbem rex portis clausis exclusus est, cumque imperasset annos quattuor et uiginti cum uxore et liberis suis fugit. Ita Romae regnatum est per septem reges annis ducentis quadraginta tribus, cum adhuc Roma, ubi plurimum, uix usque ad quintum decimum miliarium possideret. [1,9] Hinc consules coepere, pro uno rege duo, hac causa creati, ut, si unus malus esse uoluisset, alter eum, habens potestatem similem, coerceret. Et placuit, ne imperium longius quam annuum haberent, ne per diuturnitatem potestatis insolentiores redderentur, sed ciuiles semper essent, qui se post annum scirent futuros esse priuatos. Fuerunt igitur anno primo ab expulsis regibus consules L- Iunius Brutus, qui maxime egerat, ut Tarquinius pelleretur, et Tarquinius Collatinus, maritus Lucretiae. Sed Tarquinio Collatino statim sublata est dignitas. Placuerat enim, ne quisquam in urbe remaneret, qui Tarquinius uocaretur. Ergo accepto omni patrimonio suo ex urbe migrauit, et loco ipsius factus est L- Valerius Publicola consul. Commouit tamen bellum urbi Romae rex Tarquinius, qui fuerat expulsus, et collectis multis gentibus, ut in regnum posset restitui, dimicauit. [1,10] In prima pugna Brutus consul et Arruns, Tarquinii filius, in uicem se occiderunt, Romani tamen ex ea pugna uictores recesserunt. Brutum matronae Romanae, defensorem pudicitiae suae, quasi communem patrem per annum luxerunt. Valerius Publicola Sp- Lucretium Tricipitinum collegam sibi fecit, Lucretiae patrem, quo morbo mortuo iterum Horatium Puluillum collegam sibi sumpsit. Ita primus annus quinque consules habuit, cum Tarquinius Collatinus propter nomen urbe cessisset, Brutus in proelio perisset, Sp- Lucretius morbo mortuus esset. [1,11] Secundo quoque anno iterum Tarquinius ut reciperetur in regnum bellum Romanis intulit, auxilium ei ferente Porsenna, Tusciae rege, et Romam paene cepit. Verum tum quoque uictus est. Tertio anno post reges exactos Tarquinius, cum suscipi non posset in regnum neque ei Porsenna, qui pacem cum Romanis fecerat, praestaret auxilium, Tusculum se contulit, quae ciuitas non longe ab urbe est, atque ibi per quattuordecim annos priuatus cum uxore consenuit. Quarto anno post reges exactos, cum Sabini Romanis bellum intulissent, uicti sunt et de his triumphatum est. Quinto anno L- Valerius ille, Bruti collega et quater consul, fataliter mortuus est, adeo pauper, ut, collatis a populo nummis, sumptum habuerit sepulturae. Quem matronae sicuti Brutum annum luxerunt. [1,12] Nono anno post reges exactos, cum gener Tarquini ad iniuriam soceri uindicandam ingentem collegisset exercitum, noua Romae dignitas est creata, quae dictatura appellatur, maior quam consulatus. Eodem anno etiam magister equitum factus est, qui dictatori obsequeretur. Neque quicquam similius potest dici quam dictatura antiqua huic imperii potestati, quam nunc tranquillitas uestra habet, maxime cum Augustus quoque Octauianus, de quo postea dicemus, et ante eum C- Caesar sub dictaturae nomine atque honore regnauerint. Dictator autem Romae primus fuit T- Larcius, magister equitum primus Sp- Cassius. [1,13] Sexto decimo anno post reges exactos seditionem populus Romae fecit, tamquam a senatu atque consulibus premeretur. Tum et ipse sibi tribunos plebis quasi proprios iudices et defensores creauit, per quos contra senatum et consules tutus esse posset. [1,14] Sequenti anno Volsci contra Romanos bellum reparauerunt, et uicti acie etiam Coriolos ciuitatem, quam habebant optimam, perdiderunt. [1,15] Octauo decimo anno postquam reges eiecti erant expulsus ex urbe Q- Marcius, dux Romanus, qui Coriolos ceperat, Volscorum ciuitatem, ad ipsos Volscos contendit iratus et auxilia contra Romanos accepit. Romanos saepe uicit, usque ad quintum miliarium urbis accessit, oppugnaturus etiam patriam suam, legatis qui pacem petebant, repudiatis, nisi ad eum mater Veturia et uxor Volumnia ex urbe uenissent, quarum fletu et deprecatione superatus remouit exercitum. Atque hic secundus post Tarquinium fuit, qui dux contra patriam suam esset. [1,16] C- Fabio et L- Virginio consulibus trecenti nobiles homines, qui ex Fabia familia erant, contra Veientes bellum soli susceperunt, promittentes senatui et populo per se omne certamen implendum. Itaque profecti, omnes nobiles et qui singuli magnorum exercituum duces esse deberent, in proelio conciderunt. Unus omnino superfuit ex tanta familia, qui propter aetatem puerilem duci non potuerat ad pugnam. Post haec census in urbe habitus est et inuenta sunt ciuium capita CXVII milia CCCXIX. [1,17] Sequenti anno cum in Algido monte ab urbe duodecimo ferme miliario Romanus obsideretur exercitus, L. Quintius Cincinnatus dictator est factus, qui agrum quattuor iugerum possidens manibus suis colebat. Is cum in opere et arans esset inuentus, sudore deterso togam praetextam accepit et caesis hostibus liberauit exercitum. [1,18] Anno trecentesimo et altero ab urbe condita imperium consulare cessauit et pro duobus consulibus decem facti sunt, qui summam potestatem haberent, decemuiri nominati. Sed cum primo anno bene egissent, secundo unus ex his, Ap- Claudius, Virginii cuiusdam, qui honestis iam stipendiis contra Latinos in monte Algido militarat, filiam uirginem corrumpere uoluit; quam pater occidit, ne stuprum a decemuiro sustineret, et regressus ad milites mouit tumultum. Sublata est decemuiris potestas ipsique damnati sunt. [1,19] Anno trecentesimo et quinto decimo ab urbe condita Fidenates contra Romanos rebellauerunt. Auxilium his praestabant Veientes et rex Veientium Tolumnius. Quae ambae ciuitates tam uicinae urbi sunt, ut Fidenae sexto, Vei octauo decimo miliario absint. Coniunxerunt se his et Volsci. Sed Mam. Aemilio dictatore et L- Quintio Cincinnato magistro equitum uicti etiam regem perdiderunt. Fidenae captae et excisae. [1,20] Post uiginti deinde annos Veientani rebellauerunt. Dictator contra ipsos missus est Furius Camillus, qui primum eos uicit acie, mox etiam ciuitatem diu obsidens cepit, antiquissimam Italiaeque ditissimam. Post eam cepit et Faliscos, non minus nobilem ciuitatem. Sed commota est ei inuidia, quasi praedam male diuisisset, damnatusque ob eam causam et expulsus ciuitate. Statim Galli Senones ad urbem uenerunt et uictos Romanos undecimo miliario a Roma apud flumen Alliam secuti etiam urbem occupauerunt. Neque defendi quicquam nisi Capitolium potuit; quod cum diu obsedissent et iam Romani fame laborarent, accepto auro ne Capitolium obsiderent, recesserunt. Sed a Camillo, qui in uicina ciuitate exulabat, Gallis superuentum est grauissimeque uicti sunt. Postea tamen etiam secutus eos Camillus ita cecidit, ut et aurum, quod his datum fuerat, et omnia, quae ceperant, militaria signa reuocaret. Ita tertio triumphans urbem ingressus est et appellatus secundus Romulus, quasi et ipse patriae conditor.