ERASMI ROTERODAMI PRACLESIS AD LECTOREM PIUM Lactantius ille Firmianus, optime lector, cuius linguam unice miratur Hieronymus, Christianae religioni patrocinaturus adversus ethnicos cum primis optat sibi dari eloquentiam Tullianae proximam improbum ratus, opinor, optasse parem. At ego sane si quid huiusmodi votis proficitur, tantisper dum mortales omnes ad sanctissimum ac saluberrimum Christianae philosophiae studium adhortor ac veluti classicum canens evoco, vehementer optarim eloquentiam mihi dari longe aliam quam fuerit Ciceroni: si minus picturatam quam fuit illius, certe multo magis efficacem. Immo, si cui unquam talis contigit dicendi vis, qualem non omnino sine causa veterum poetarum fabulae subnotarunt in Mercurio, qui ceu magica virga divinaque cithara somnum immittit cum libet et idem adimit, quos vult ad inferos impellens ac rursus ab inferis evocans, aut qualem signarunt in Amphione Orpheoque, quorum alter rigida movisse saxa, alter quercus et ornos traxisse cithara fingitur; aut qualem Ogmio suo tribuebant Galli mortales omnes catenulis a lingua in aures infixis quo vellet circumducenti, aut qualem Marsyae fabulosa tribuit antiquitas; aut certe, ne nimium diu fabulis immoremur, qualem Socrati tribuit Alcibiades, Pericli vetus comoedia, quae non aures tantum mox peritura voluptate deliniat, sed quae tenaces aculeos relinquat in animis auditorum, quae rapiat, quae transformet, quae multo alium dimittat auditorem quam acceperit. Timotheus musicus ille nobilis Dorios occinens modos Alexandrum Magnum ad belli studium inflammare solitus legitur. Neque defuerunt olim, qui precaminibus, quas Graeci vocant epodas, nihil ducerent efficacius. Quod si quod usquam esset huiusmodi genus incantamenti, si qua vis harmoniae, quae verum habeat enthousiasmon, si qua Pitho vere flexanima, eam mihi cupiam in praesentia suppetere, quo rem omnium saluberrimam omnibus persuadeam. Quamquam illud potius optandum, ut Christus ipse, cuius negotium agitur, ita citharae nostrae chordas temperet, ut haec cantilena penitus afficiat ac moveat animos omnium, ad quod quidem efficiendum nihil opus rhetorum epicherematis aut epiphonematis. Hoc quod optamus non alia res certius praestet quam ipsa veritas, cuius quo simplicior, hoc efficacior est oratio. Ac primum quidem non libet in praesentia refricare querelam illam non omnino novam, sed heu nimium iustam, et haud scio an unquam iustiorem quam hisce temporibus, cum tam ardentibus animis in sua quisque studia mortales incumbant, hanc unam Christi philosophiam a nonnullis etiam Christianis rideri, a plerisque negligi, a paucis tractari, sed frigide; non enim dicam insincere. At in ceteris disciplinis omnibus, quas humana prodidit industria, nihil est tam abditum ac retrusum, quod non pervestigarit ingenii sagacitas, nihil tam difficile, quod non expugnarit labor improbus. Qui fit autem, ut hanc unam philosophiam non his, quibus par est, animis amplectamur, quotquot ipso etiam cognomine Christi factionem profitemur? Platonici, Pythagorici, Academici, Stoici, Cynici, Peripatetici, Epicurei suae quisque sectae dogmata tum penitus habent cognita, tum memoriter tenent, pro his digladiantur illi vel emorituri citius quam auctoris sui patrocinium deserant. At cur non multo magis tales animos praestamus auctori nostro principique Christo? Quis non vehementer foedum censeat Aristotelicam profitenti philosophiam nescire, quid vir ille senserit de causis fulminum, de prima materia, de infinito? Quae nec cognita felicem nec ignorata reddunt infelicem. Et nos tot modis initiati, tot sacramentis adacti Christo non foedum ac turpe putamus illius nescire dogmata, quae certissimam omnibus praestent felicitatem? Nam quorsum attinet hic contentione rem exaggerare cum hoc ipsum impiae cuiusdam dementiae sit Christum cum Zenone aut Aristotele et huius doctrinam cum illorum ut modestissime dicam praeceptiunculis conferre velle? Affingant illi suae sectae principibus quantum possunt aut quantumi libet. Certe solus hic e caelo profectus est doctor, solus certa docere potuit, cum sit aeterna sapientia, solus salutaria docuit unicus humanae salutis auetor, solus absolute praestitit, quicquid unuam docuit, solus exhibere potest, quicquid promisit. Si quid a Chaldaeis aut Aegyptiis affertur, id ob hoc ipsum acrius avemus cognoscere, quod e peregrino sit orbe deportatum, et pretii pars est e longinquo venisse, et saepenumero in somniis homunculi, ne dicam impostoris, tam anxie distorquemur non solum nullo fructu, sed magno temporis dispendio, ut ne quid addam gravius, tametsi iam hoc ipsum, ut nihil accedat, gravissimum est. At qui fit, ut huiusmodi cupiditas non item Christianos titillet animos, quibus persuasum est, id quod res est, hanc doctrinam non ex Aegypto Syriave, sed ex ipso venisse caelo? Cur non ita nobiscum cogitamus omnes: Novum et admirabile philosophiae genus sit oportet, quod ut traderet mortalibus, is qui deus erat, factus est homo, qui immortalis, factus est mortalis, qui in corde patris erat, sese demisit in terras. Magnum quiddam et haudquaquam triviale sit oportet, quicquid illud est, quod ille tam admirandus auctor post tot excellentium philosophorum familias, post tot insignes prophetas docturus advenerit. Cur non hic pia curiositate singula cognoscimus, disquirimus, excutimus? Praesertim cum hoc sapientiae genus tam eximium, ut semel stultam reddiderit universam huius mundi sapientiam, ex paucis hisce libris velut e limpidissimis fontibus haurire liceat longe minore negotio quam ex tot voluminibus spinosis, ex tam immensis iisque inter se pugnantibus interpretum commentariis Aristotelicam doctrinam, ut ne addam quanto maiore cum fructu. Nihil enim hic necesse est, ut tot anxiis disciplinis instructus accedas. Simplex et cuivis paratum est viaticum. Tantum fac afferas pium ac promptum animum et in primis simplici puraque praeditum fide. Tantum esto docilis, et multum in hac philosophia promovisti. Ipsa suppeditat doctorem spiritum, qui nulli sese libentius impartit quam simplicibus animis. Illorum disciplinae, praeterquam quod falsam promittunt felicitatem, multorum ingenia submovent, ipsa videlicet praeceptorum difficultate. Haec omnibus ex aequo sese accommodat, submittit se parvulis, ad illorum modulum sese attemperat, lacte illos alens, ferens, confovens, sustinens, omnia faeiens, donec grandescamus in Christo. At rursum ita non deest infimis, ut summis etiam sit admirabilis. Immo, quo longius in huius opes progressus fueris, hoc longius illius maiestate submoveris. Parvis pusilla est, magnis plusquam maxima. Nullam haec aetatem, nullum sexum, nullam fortunam, nullam reicit condicionem. Sol hic non perinde communis et expositus est omnibus atque Christi doctrina. Non arcet omnino quemquam, nisi quis semet a arceat ipse sibi invidens. Vehementer enim ab istis dissentio, qui nolint ab idiotis legi divinas litteras in vulgi linguam transfusas, sive quasi Christus tam involuta docuerit, ut vix a pauculis theologis possint intelligi, sive quasi religionis Christianae praesidium in hoc situm sit, si nesciatur. Regum mysteria celare fortasse satius est, at Christus sua mysteria quam maxime cupit evulgari. Optarim, ut omnes mulierculae legant euangelium, legant Paulinas epistolas. Atque utinam haec in omnes omnium linguas essent transfusa, ut non solum a Scotis et Hibernis, sed a Turcis quoque et Saracenis legi cognoscique possint. Frimus certe gradus est utcunque cognoscere. Esto riderent multi, at caperentur aliquot. Utinam hinc ad stivam aliquid decantet agricola, hinc nonnihil ad radios suos moduletur textor, huiusmodi fabulis itineris taedium lenet viator. Ex his sint omnia Christianorum omnium colloquia. Tales enim ferme sumus, quales sunt cotidianae nostrae confabulationes. A.ssequatur quisque quod potest, exprimat quisque quod potest. Qui posterior est, non invideat praecedenti, qui prior est, invitet sequentem, non desperet. Cur professionem omnium communem ad paucos contrahimus? Neque enim consentaneum est, cum baptismus ex aequo communis sit Christianorum omnium, in quo prima Christianae philosophiae professio est, cum sacramenta cetera, denique cum praemium illud immortalitatis ad omnes ex aequo pertineat, sola dogmata in pauculos istos esse releganda, quos hodie vulgus theologos aut monachos vocat, quos ipsos tamen, tametsi minima quaepiam portio sunt ad populum Christiani nominis, tamen hos inquam ipsos optarim maiorem in modum esse quod audiunt. Vereor enim, ne inter theologos reperire liceat, qui multum absint a suo tisint a suo titulo, hoc est, qui tcrrena loquantur, non divina, et inter monacbos, qui Christi paupertatem et mundi contemptum profitentur, plusquam mundum reperias. Is mihi vere theologus est, qui non syllogismis arte contortis, sed affectu, sed ipso vultu atque oculis, sed ipsa vita doceat aspernandas opes, Christiano non esse fidendum huius undi praesidiis, sed totum oportere pendere de caelo, non esse retaliandam iniuriam, bene precandum male precantibus, bene merendum de male merentibus, bonos omnes velut eiusdem corporis membra diligendos ac fovendos ex aequo, malos tolerandos, si corrigi nequeant. Qui suis exuuntur bonis, qui depelluntur possessionibus, qui lugent, hos beatos esse, non deplorandos, mortem optandam etiam piis, ut quae nihil sit aliud quam traiectus ad immortalitatem. Haec inquam et huiusmodi si quis afflatus spiritu Christi praedicet, inculcet, ad haec bortetur, invitet, animet, is demum vere theologus est, etiamsi fossor fuerit aut textor. Haec si quis et ipsis praestet moribus, is denique magnus est doctor. Qua ratione intelligant angeli, fortasse subtilius disserat alius vel non Christianus, at illud persuadere, ut hic puri ab omnibus inquinamentis vitam exigamus angelicam, id demum Christiani theologi munus est. Quod si quis obstrepet haec esse crassula et idiotica, nihil aliud huic responderim, nisi quod haec crassa Christus praecipue docuit, haec inculcant apostoli, haec quantrimvis idiotica tot germanc Christianos, tot insignium martyrum examiina nobis prodiderunt. Haec inquam illitterata, ut ipsis videtur, philosophia summos orbis principcs, tot regna, tot gentes in suas pertraxit leges, id quod nulla tyrannorum vis, nulla philosophorum poterat eruditio. Neque vero repugno, quominus sapientiam istam, si videtur, loquantur inter perlectos. At hoc certe nomine consoletur sese humile Christianorum vulgus, quod istas subtilitates an sciverint apostoli viderint alii, certe non docuerunt. Haec inquam plebeia si praestarent pro sua sorte principes, si in contionibus inculcarent sacerdotes, si pueris instillarent ludimagistri potiris quam erudita illa ex Aristotelis et Averrois derompta fontibus, non sic perpetuis paene bellis tumultuaretur undique res Christiana, non tam insano studio per fas nefasque congerendi divitias ferverent omnia, non tot litibus ubique ferverent omnia, non tot litibus ubique perstreperent sacra pariter ac profana, denique non titulo tantum et caerimoniis differremus ab iis, qui Christi philosophiam non profitentur. Siquidem in his tribus hominum ordinibus praecipue situm est Christianae religionis vel instaurandae vel augendae negotium, in principibus et qui horum gerunt vices magistratibus, in episcopis et horum vicariis sacerdotibus et in iis, qui primam illam aetatem ad omnia sequacem instituunt. Quos si omisso suo negotio contingat ex animo conspirare in Christum, nimirum videremus haud ita multis annis verum quoddam et, ut Paulus inquit, gnesion Christianorum genus passim emergere, quod Christi philosophiam non caerimoniis tantum et propositionibus, sed ipso pectore totaque vita referret. His armis longe citius pellicerentur ad Christi fidem Christiani nominis hostes quam minis aut armis. Ut omnia iungamus praesidia, nihil ipsa veritate potentius. Platonicus non est, qui Platonis libros non legerit, et theologus est, non modo Christianus, qui Christi litteras non legerit? Quid diligit, inquit, me, sermones meos servat, hanc ipse notam praescripsit. Proinde si vere ex animo sumus Christiani, si vere credimus illum e caelo missum, ut ea nos doceret, quae philosophorum sapientia non poterat, si vere exspectamus ab eo, quod nulli principes quantumvis opulenti donare queunt, cur est nobis quicquam huius litteris antiquius? Cur omnino quicquam videtur eruditum, quod ab huius decretis dissidet? Cur in his adorandis litteris idem, ac paene dixerim plus nobis permittimus, quam in Caesareis legibus aut medicorum libris sibi permittunt interpretes profani, ut perinde quasi in re ludicra versemur, ita quicquid in buccam venerit commentemur, detorqueamus, involvamus: Caelestia dogmata ceu Lydiam regulam ad nostram pertrahimus vitam, et dum omnibus modis fugimus, ne parum multa scisse videamur, quicquid usquam est profanarum litterarum huc convehentes id, quod est in Christiana philosophia praecipuum, non dicam corrumpimus, sed quod negari non potest, ad paucos homines contrahimus rem, qua Christus nihil voluit esse communius. Hoc philosophiae genus in affectibus situmverius quam in syllogismis vita magis est quam disputatio, afflatus potius quam eruditio, transformatio magis quam ratio. Doctos esse vix paucis contingit, at nulli non licet esse Christianum, nulli non licet esse pium, addam audacter illud: nulli non licet esse theologum. Iam facile descendit in animos omnium, quod maxime secundum naturam est. Quid autem aliud est Christi philosophia, quam ipse renascentiam vocat, quam instauratio bene conditae naturae? Proinde quamquam nemo tradidit haec absolutius, nemo efficacius quam Christus, tamen permulta reperire licet in ethnicorum libris, quae cum huius doctrina consentiant. Nulla fuit unquam tam crassa factio philosophiae, quae docuerit pec'uniam hominem reddere felicem. Nulla tam impudens, quae in vulgaribus istis honoribus aut voluptatibus finem boni constituerit. Viderunt Stoici neminem esse sapientem nisi bonum virum, viderunt nihil esse vere bonum aut honestum praeter veram virtutem, nihil horrendum aut malum praeter unam turpitudinem. Iniuriam non esse pensandam iniuria multis modis apud Platonem docet Socrates, item cum immortalis sit anima, non esse deplorandos, qui cum fiducia bene actae vitae hinc demigrant in vitam feliciorem. Praeterea animam omnibus modis abi ducendam ab affectibus corporis et ad ea traducendam, quae vere sunt, cum non videantur. n'ullam rem nobis suavem esse posse, quae non aliquo modo contemnatur, in Politicis scripsit Aristoteles una virtute excepta. Nihil in vita homini suave esse posse, nisi adsit animus nullius mali sibi conscius, unde ceu fonte scatet vera voluptas, fatetur et Epicurus. Quid, quod magnam huius doctrinae partem praestitere non pauci, praecipue Socrates, Diogenes et Epictetus? At eadem cum tanto plenius et docuerit et praestiterit Christus, an non prodigii simile haec a Christianis vel ignorari vel negligi vel etiam rideri? Si sunt, quae propius pertinent ad Christianismum, his antiquatis illa sequamur. Sin haec sola sunt, quae vere Christianum possint efficere, cur haec propemodum magis pro obsoletis et abrogatis habemus quam libros Mosaicos? Primum autem est scire, quid docuerit, proximum est praestare. Neque enim ob id, opinor, quisquam sibi Christianus esse videatur, si spinosa molestaque verborum perplexitate de instantibus, de relationibus, de quidditatibus ac formalitatibus disputet, sed si quod Christus docuit et exhibuit, id teneat exprimatque. Non quod horum studium damnem, qui in argutiis huiusmodi non sine laude exercuerunt ingenii sui vire, nolim enim offendi quemquam, sed quod existimem et vere, ni fallor, existimo puram ac germanam illam Christi philosophiam non aliunde felicius hauriri quam ex euangelicis libris, quam ex apostolicis litteris, in quibus si quis pie philosophetur orans magis quam argumentans et transformari studens potius quam armari, is nimirum comperiet nihil esse, quod ad hominis felicitatem, nihil, quod ad ullam huius vitae functionem pertineat, quod in his non sit traditum, discussum et absolutum. Sive quid discere cupimus, cur alius auctor magis placet quam ipse Christus? Sive vivendi formam requirimus, cur aliud nobis prius est exemplum quam archetypus ipse Christus? Sive pharmacum aliquod adversus molestas animi cupiditates desideramus, cur alibi putamus remedium esse praesentius? Sive cupimus residem ac languescentem animum expergefacere lectione, quaeso, ubi reperias igniculos aeque vivos et efficaces? Sive visum est animum ab huius vitae molestiis avocare, cur aliae magis placent deliciae? Cur statim malumus ex hominum litteris Christi sapientiam discere quam ex ipso Christo? Qui quod pollicitus est se semper nobiscum fore usque ad consummationem saeculi, in his litteris praecipue praestat, in quibus nobis etiamnum vivit, spirat, loquitur, paene dixerim efficacius, quam cum inter homines versaretur. Minus videbant, minus audiebant Iudaei, quam tu vides et audis in euangelicis litteris, tantum ut oculos et aures afferas, quibus ille cerni et audiri possit. Quid tandem hoc rei est? Litteras ab amiculo scriptas servamus, exosculamur, circumferimus, iterum atque iterum relegimus, et tot sunt milia Christianorum, qui cum alioqui docti sint, euangelicos et apostolicos libros ne legerint quidem unquam in omni vita. Mahumetaei sua tenent dogmata, Iudaei et hodie ab ipsis cunabulis suum ediscunt Mosen. Cur nos non idem praestamus Christo? Qui Benedicti profitentur institutum, regulam ab homine eoque paene idiota et idiotis scriptam tenent, ediscunt, imbibunt. Qui Augustiniani sunt ordinis, auctoris sui regulam callent. Franciscani Francisci sui traditiunculas adorant, amplectuntur, et quoquo terrarum sese contulerint, secum circumferunt, tutos se non credunt, nisi libellus adsit in sinu. Cur illi plus tribuunt regulae ab homine scriptae quam universi Christiani suae regulae, quam omnibus tradidit Christus, quam omnes ex aequo professi sunt in baptismo? Denique qua, ut sescentas etiam addas, nulla possit esse sanctior? Atque utinam fiat, ut quemadmodum Paulus scripsit Mosi legem non fuisse gloriosam prae gloria succedentis euangelii, ita Christianis omnibus euangelia et apostolorum litterae ita sanctae habeantur, ut haec prae illis non videantur esse sancta. Quid Alberto Magno, quid Alexandro, quid Thomae, quid Aegidio, quid Ricardo, quid Occam alii velint tribuere, per me sane cuique liberum erit, nolim enim cuiusquam imminuere gloriam aut cum inveteratis iam hominum studiis dimicare. Sint illa quantumvis erudita, quantumvis subtilia, quantumvis, si velint, seraphica, haec tamen certissima fateantur oportet. Paulus diiudicari vult spiritus prophetarum, num ex deo sint. Augustinus omnes omnium libros cum iudicio legens nihilo plus iuris postulat et suis. In his solis litteris et quod non assequor, tamen adoro. Hunc auctorem nobis non schola theologorum, sed ipse pater caelestis divinae vocis testimonio comprobavit, idque bis: primum ad Iordanem in baptismo, deinde in monte Thabor in transfiguratione. Hic, inquit, est filius meus dilectus, in quo mihi complacitum est, ipsum audite. O solidam auctoritatem vereque, ut isti vocant, irrefragabilem. Quid est: ipsum audite? Nimirum hic unicus est doctor, huius unius discipuli sitis. Attollat studiis suum quisque puantum volet auctorem, hoc de uno citra exceptionem dictum est Christo. In hunc primum descendit columba, paterni testinonii comprobatrix. Huius spiritum proxime refert Petrus, cui summus ille pastor oves suas semel, iterum ac tertio pascendas commisit, pascendas autem haud dubium quin Christianae doctrinae pabulo. Hic in Paulo veluti renatus est, quem ipse vocavit organum electum et insignem sui nominis praeconem. Ioannes quod e sacrosancto illo pectoris fonte hauserat, id suis ex pressit litteris. Quid, quaeso, simile in Scoto (nolim id contumeliae causa dictum videri), quid simile in Thoma? Quamquam illius ingenium admiror, huius etiam veneror sanctimoniam. Cur non in his tantis auctoribus philosophamur omnes? Quin hos sinu circumferimus, hos semper habemus in manibus, quin in his venamur, scrutamur, disquirimus assidue? Cur maior vitae portio datur Averroi quam euangeliis? Cur tota paene aetas in hominum decretis et inter se pugnantibus opinionibus conteritur? Iam vero sint illa sane, si libet, sublimium theologorum; at in his certe sit futuri quondam magni theologi tirocinium. Quotquot in baptismo iuravimus in verba Christi, si tamen ex animo iuravimus, mox inter ipsos parentum complexus et nutricum blanditias Christi dogmatis imbuamur. Nam et altissime insidet et tenacissime haeret, quod primum rudis illa animi testula combiberit. Christum prima sonet balbuties, ex huius euangeliis prima formetur infantia, quem ita cum primis tradi cupiam, ut et a pueris ametur. Nam quemadmodum praeceptorum quorundam austeritas facit, ut pueri prius oderint litteras quam noverint, ita sunt, qui Christi philosophiam tristem faciant ac morosam, cum ea nihil sit suavius. In his deinde versentur studiis, donec tacitis auctibus adolescant in virum robustum in Christo. Aliorum litterae sunt eiusmodi, ut non parum multos paenituerit insumptae in illis operae, ac saepenumero fit, ut qui per omnem vitam pro tuendis illarum decretis ad mortem usque depugnarunt, in ipsa morte ab auctoris sui factione desciscant. At felix ille, quem in hisce litteris meditantem mors occupat. Has igitur toto pectore sitiamus omnes, has amplectamur, in his iugiter versemur, has exosculemur, his demum immoriamur, in has transformemur, quandoquidem abeunt studia in mores. Qui consequi non potest (quis autem id non potest, si modo velit?), is saltem adoret hasce litteras ceu thecam illius divini pectoris. Si quis ostendat Christi pedibus impressum vestigium, quam procumbimus Christiani, quam adoramus. At cur non potius vivam illius et spirantem imaginem in hisce veneramur libris? Si quis Christi tunicam exhibeat, quo non terrarum provolaturi simus, ut eam osculari liceat? Atqui ut totam illius supellectilem proferas, nihil erit, quod Christum expressius ac verius repraesentet quam euangelicae litterae. Ligneam aut saxeam statuam amore Christi gemmis auroque decoramus. Quin haec potius auro gemmisque et si quid his pretiosius insigniuntur, quae tanto praesentius Christum nobis referunt quam ulla imaguncula? Siquidem illa, quid aliud quam corporis figuram exprimit--si tamen illius quicquam exprimit--, at hae tibi sacrosanctae mentis illius vivam referunt imaginem ipsumque Christum loquentem, saiiantem, morientem, resurgentem, denique totum ita praesentem reddunt, ut minus visurus sis, si coram oculis conspicias. PARACLESEOS FINIS