{111} ERASMVS ROTERODAMVS PETRO VITERIO LIBERALIVM DISCIPLINARVM PROFESSORI EXIMIO, S- D-. Nae tu rem istam, mi Petre suauissime, et perspicis acute et grauiter uereque iudicas, plurimum referre qua ratione quoque ordine quid instituas, idque maximum habere momentum, cum caeteris in rebus omnibus, tum uero praecipue in bonarum studiis literarum. An non uidemus ingentia pondera, si artem adhibeas, minimo tolli negocio, quae nullis alioqui uiribus moueri poterant? Quemadmodum et in bello non perinde refert quantis copiis quantisque uiribus hostem adoriaris, ut quam probe instructo exercitu, quo consilio quoque ordine pugnam capessas. Ac multo celerius quo tendunt perueniunt ii qui semitas compendiarias norunt, quam qui amnem, ut ait Plautus, ducem sequuntur, et uel contempto Pythagora g-tas g-leohphorous ingrediuntur, uel uariis etiam errorum ambagibus circumaguntur. Proinde rogas ut tibi studiorum ordinem ac uiam formamque praescribam, quam tu ueluti Thesei filum secutus et in auctorum labyrinthis citra errorem uersari queas et ad eruditionis summam celerius emergere, uel magis aliorum studiis consulere quos bonis literis instituis, quandoquidem ipse iam propemodum ad eruditionis fastigium peruenisti. {112} Equidem pro mea certe uirili non grauatim parebo homini tam amico, ut nefas sit quiduis etiam flagitanti negare, nedum rem tam honestam tamque frugiferam. Quid si senseris nostrum hoc consilium tibi commodo fuisse, tui candoris erit et aliis ad bonas literas enitentibus digito uiam indicare. {113} RATIO STVDII AC LEGENDI INTERPRETANDIQVE AVCTORES. DE RATIONE STVDII. Principio duplex omnino uidetur cognitio rerum ac uerborum. Verborum prior, rerum potion Sed nonnulli dum g-aniptois, ut aiunt, g-posin ad res discendas festinant, sermonis curam negligunt, et male affectato compendio in maxima incidunt dispendia. Etenim cum res non nisi per uocum notas cognoscantur, qui sermonis uim non calleat, is passim in rerum quoque iudicio caecutiat, hallucinetur, deliret necesse est. Postremo uideas nullos omnium magis ubique de uoculis cauillari, quam eos qui iactitant sese uerba negligere, rem ipsam spectare. Quapropter utroque in genere statim optima et quidem ab optimis sunt discenda. Quid enim stultius quam magno labore discere quae postea maiori cogaris dediscere? Nihil autem facilius discitur quam quod rectum ac uerum est. {114} At praua si semel inhaeserint ingenio, dictu mirum quam non possint reuelli. Primum igitur locum grammatica sibi uendicat, eaque protinus duplex tradenda pueris, graeca uidelicet ac latina. Non modo quod his duabus linguis omnia ferme sunt prodita quae digna cognitu uideantur, uerum etiam quod utraque alteri sic affinis est, ut ambae citius percipi queant coniunctim, quam altera sine altera, certe quam latina sine graeca. A Graecis auspicari nos mauult Quintilianus, sed ita, si his literis perceptis, non longo interuallo latinae succedant. Sane utrasque pari cura tuendas esse monet, atque ita futurum ut neutrae alteris officiant. Ergo utriusque linguae rudimenta, et statim et ab optimo praeceptore sunt haurienda: qui si forte non contingat, tum (quod est proximum) optimis certe utendum auctoribus, quos equidem perpaucos, sed delectos esse uelim. Inter graecos grammaticos nemo non primum locum tribuit Theodoro Gazae, proximum, mea sententia, Constantinus Lascaris sibi iure suo uendicat. Inter latinos uetustiores Diomedes. Inter recentiores haud multum uideo discriminis, nisi quod Nicolaus Perottus uidetur omnium diligentissimus, citra superstitionem tamen. {115} Verum ut huiusmodi praecepta fateor necessaria, ita uelim esse, quoad fieri possit, quam paucissima, modo sint optima. Nec unquam probaui literatorum uulgus qui pueros in his inculcandis complures annos remorantur. Nam uera emendate loquendi facultas optime paratur, cum ex castigate loquentium colloquio conuictuque, tum ex eloquentium auctorum assidua lectione, e quibus ii primum sunt imbibendi, quorum oratio, praeterquam quod est castigatissima, argumenti quoque illecebra aliqua discentibus blandiatur. Quo quidem in genere primas tribuerim Luciano, alteras Demostheni, tertias Herodoto. Rursum ex poetis primas Aristophani, alteras Homero, tertias Euripidi. Nam Menandrum, cui uel primas daturus eram, desideramus. Rursum inter latinos quis utilior loquendi auctor quam Terentius? Purus, tersus et quotidiano sermoni proximus, tum ipso quoque argumenti genere iucundus adolescentiae. {116} Huic si quis aliquot selectas Plauti comoedias putet addendas quae uacent obscoenitate, equidem nihil repugno. Proximus locus erit Vergilio, tertius Horatio, quartus Ciceroni, quintus C- Caesari. Salustium si quis adiungendum arbitrabitur, cum hoc non magnopere contenderim, atque hos quidem ad utriusque linguae cognitionem satis esse duco. Neque enim mihi placent qui in euoluendis hunc in usum auctoribus, etiam quibuslibet, uitam omnem conterunt, prorsus infantem existimantes eum quem ulla chartula suffugerit. Ergo parata sermonis facultate, si non luxuriosa, certe casta, mox ad rerum intelligentiam conferendus est animus. Tametsi ex his quoque scriptoribus quos expoliendae linguae gratia legimus, non mediocris obiter rerum quoque cognitio percipitur, uerum ex instituto omnis fere rerum scientia a graecis auctoribus petenda est. Nam unde tandem haurias uel purius, uel citius, uel iucundius quam ab ipsis fontibus? Sed quo ordine disciplinae discendae sint, et ex quibus potissimum praeceptoribus, id alias fortasse rectius ostendemus. Interim ad primae aetatis studia reuertamur. Vt igitur ex his auctoribus unde linguae copiam petendam esse diximus, fructum capias et maturius et uberiorem, Laurentium Vallam tibi censeo diligenter euoluendum, qui de latini sermonis elegantia scripsit elegantissime. {117} Huius adiutus praeceptionibus, ipse per te non pauca annotabis. Neque enim te uelim per omnia uelut addictum, Laurentianis seruire praeceptis. Adiuuabit hoc quoque, si figuras grammaticas a Donato ac Diomede traditas edidiceris, si carminis leges ac formas omnes tenueris, si rhetorices summam, hoc est propositiones, locos probationum, exornationes, amplificationes, transitionum formulas in promptu habueris. Conducunt enim haec non solum ad iudicandum, uerum etiam ad imitandum. His itaque rebus instructus, inter legendum auctores non oscitanter obseruabis, si quod incidat insigne uerbum, si quid antique aut noue dictum, si quod argumentum aut inuentum acute aut tortum apte, si quod egregium orationis decus, si quod adagium, si quod exemplum, si qua sententia digna quae memoriae commendetur. Isque locus erit apta notula quapiam insigniendus. Notis autem non solum uariis erit utendum, uerum etiam accommodatis, quo protinus quid rei sit admoneant. {118} Ad haec si quis dialecticen addendam statuet, non admodum refragabor, modo ab Aristotele eam discat, non ab isto loquacissimo sophistarum genere, neque rursum ibi desideat, et uelut ad scopulos (ut inquit Gellius) sirenos consenescat. Verum illud interim memineris optimum dicendi magistrum esse stilum. Erit hic igitur in carmine, in oratione libera, in omni argumenti genere diligenter exercendus. Neque negligenda memoria, lectionis thesaurus. Eam tametsi locis et imaginibus adiuuari non inficior, tamen tribus rebus potissimum constat optima memoria, intellectu, ordine, cura. Siquidem bona memoriae pars est rem penitus intellexisse. Tum ordo facit ut etiam quae semel exciderint, quasi postliminio in animum reuocemus. Porro cura omnibus in rebus, non hic tantum, plurimum ualet. Itaque quae meminisse uelis, ea sunt attentius ac crebrius relegenda, deinde saepius a nobis ipsis exigenda, ut si quid forte suffugerit, id restituatur. Illud minutius, sed tamen haud indignum quod admoneatur adiuuabit non mediocriter, si quorum necessaria quidem, sed subdifficilis erit memoria, ueluti locorum quos tradunt cosmographi, pedum metricorum, figurarum grammaticarum, genealogiarum, aut si qua sunt similia, ea quam fieri potest breuissime simul et luculentissime in tabulas depicta, in cubiculi parietibus suspendantur, quo passim et aliud agentibus sint obuia. {119} Item si quaedam breuiter sed insigniter dicta, uelut apophthegmata, prouerbia, sententias, in frontibus atque in calcibus singulorum codicum inscribes, quaedam anulis aut poculis insculpes, nonnulla pro foribus et in parietibus aut uitreis etiam fenestris depinges, quo nusquam non occurrat oculis, quod eruditionem adiuuet. Haec enim tametsi singula per se pusilla uidentur, tamen in unum collata aceruum doctrinae thesaurum lucro augent, haudquaquam negligendo g-toh g-eis g-aphenon g-speudonti, id est his opibus properanti ditescere. Postremo illud non ad unum aliquid, sed ad omnia simul plurimum conducet, si frequenter alios quoque doceas. Nusquam enim melius depraehenderis quid intelligas, quid non. Atque interim noua quaedam occurrunt commentanti disserentique, nihil non altius infigitur animo. DE RATIONE INSTITVENDI DISCIPVLOS. Sed uideo te cupere ut de docendi quoque ratione nonnihil attingamus. Age mos geratur Viterio, quanquam uideo Fabium hisce de rebus diligentissime praecepisse, adeo ut post hunc de iisdem scribere prorsus impudentissimum esse uideatur. Ergo qui uolet instituere quempiam, dabit operam ut statim optima tradat, uerum qui rectissime tradat optima is omnia sciat necesse est, aut si id hominis ingenio negatum est, certe uniuscuiusque disciplinae praecipua. {120} In hoc non ero contentus decem illis aut duodecim auctoribus, sed orbem illum doctrinae requiram, ut nihil ignoret etiam qui minima paret docere. Erit igitur huic per omne scriptorum genus uagandum, ut optimum quemque primum legat, sed ita ut neminem relinquat ingustatum, etiam si parum bonus sit auctor. Atque id quo cumulatiore fructu faciat, ante locos et ordines quosdam ac formulas in hoc paratas habeat, ut quicquid usquam inciderit annotandum, id suo asscribat ordini. Sed hoc qua ratione fieri oporteat, in secundo "De copia" commentario demonstrauimus. Verum si cui uel ocium uel librorum copia defuerit, plurima Plinius unus suppeditabit, multa Macrobius et Athenaeus, uaria Gellius. Sed in primis ad fontes ipsos properandum, id est graecos et antiquos. Philosophiam optime docebit Plato et Aristoteles, atque huius discipulus Theophrastus, tum utrinque mixtus Plotinus. Ex theologis secundum diuinas literas nemo melius Origene, nemo subtilius aut iucundius Chrysostomo, nemo sanctius Basilio. {121} Inter Latinos duo duntaxat insignes in hoc genere, Ambrosius mirus in allusionibus, et Hieronymus in arcanis literis exercitatissimus. Quod si minus uacabit immorari singulis, omnes tamen censeo degustandos, quorum in praesentia catalogum texere non est ratio. Certe propter poetarum enarrationem, quibus mos est ex omni disciplinarum genere sua temperare, tenenda est fabularum uis, quam unde potius petas quam ab Homero fabularum omnium parente? {122} Tametsi "Metamorphoses" ac "Fasti" Nasonis non leue momentum adferent, etiam si latine scripti. Tenenda cosmographia, quae in historiis etiam est usui, nedum in poetis. Hanc breuissime tradit Pomponius Mela, doctissime Ptolemaeus, diligentissime Plinius. Nam Strabo non hoc tantum agit. Hic praecipua pars est obseruasse quae montium, fluminum, regionum, urbium uulgo recepta uocabula, quibus antiquis respondeant. Eadem debet esse cura in arborum, herbarum, animantium, instrumentorum, uestium, gemmarum nominibus, in quibus incredibile dictu quam nihil intelligat literatorum uulgus. Horum notitia partim e diuersis auctoribus, qui de re rustica, de re militari, de architectura, de re culinaria, de gemmis, de plantis, de naturis animantium conscripserunt, colligitur. {123} Quanquam Iulius Pollux ex professo de rerum uocabulis tradidit, quae utinam tam accurate distinxisset quam congessit copiose, partim ex etymologiis, partim ex his linguis quae prisci sermonis et incorrupti manifesta uestigia seruant in hanc usque aetatem, cuiusmodi lingua Constantinopolitanorum, Italorum et Hispanorum, nam Gallorum oratio longius degenerauit. Tenenda antiquitas, quae non modo ex uetustis auctoribus, uerum etiam e nomismatis priscis, e titulis saxisque colligitur. Ediscenda et deorum genealogia, quibus undique refertae sunt fabulae: eam post Hesiodum foelicius quam pro suo saeculo tradidit Boccatius. Non ignoranda astrologia, quod hanc passim suis figmentis aspergunt poetae, praesertim Higini. Tenenda rerum omnium uis atque natura, propterea quod hinc similia, epitheta, comparationes, imagines, metaphoras atque alia id genus schemata solent mutuo sumere. {124} In primis autem omnis tenenda est historia, cuius usus latissime patet, non tantum in poetis. Iam si quis Prudentium, unum inter Christianos uere facundum poetam, uolet enarrare, literas etiam arcanas calleat oportet. Postremo nulla disciplina est, nec militiae, nec rei rusticae, nec musices, nec architecturae, quae non usui sit iis qui poetas aut oratores antiquos susceperint enarrandos. Sed uideo, iamdudum frontem contrahis. {125} Nae tu, inquis, immensum onus imponis etiam literatori. Onero sane sed unum, ut quam plurimos exonerem. Volo ut unus euoluat omnia, ne singulis uniuersa sint euoluenda. Iam uero de formando puerorum ore deque tradendis ceu per lusum iocumque literarum figuris, satis praecepit Fabius. Equidem post tradita elementa prima, malim ad usum loquendi statim uocari puerum. Etenim quum intra pauculos menses, quamuis barbaram linguam aetas ea sonet, quid uetat quo minus idem fiat in lingua graeca siue latina? Verum id nec in magno puerorum grege locum habet, et domesticam praeceptoris consuetudinem requirit. Quanquam in ludo quoque dabit operam, ut siue pluribus loquatur, siue seorsim uni, quam potest emendatissime dicat. Quaedam obiter interpretetur, et ut imitentur admoneat. Loquentes illos aliquoties collaudet si quid dictum erit aptius, aut emendet cum errabunt. Ea tes efficiet ut illi quoque consuescant circumspectius et accuratius loqui, et praeceptorem loquentem attentius obseruent. Iuuabit et illud, si praepositis praemiolis aut poenis, uelut ex lege prouocentur, ut ipsi quoque inter sese alius alium emendent. Porro praeceptor eruditiores aliquot deliget qui controuersiam finiant. {126} Neque fuerit inutile ceu formulas aliquot proponere pueris quibus orationibus in lusu, quibus in congressu, quibus in conuiuiis uti debeant. Has sic oportet esse doctas, ut simul et faciles sint et iucundae. Porro doctor ille diligens et doctus acrique iudicio non grauabitur, collatis omnibus grammaticorum praeceptis, excerpere quaedam et simplicissima, quoad fieri potest, et breuissima, tum ordine quam maxime commodo. Posteaquam ea tradidit, statim ad auctorem aliquem ad id accomodatissimum, ac loquendi scribendique consuetudinem uocentur. Hic praeceptiones ante traditas ut incident, exemplaque diligenter inculcabit, quibus etiam addet nonnihil, uelut iam tum ad maiora praeparans. Hinc iam thematiis exerceri debent. In quibus illud in primis cauendum, ne (quod fieri solet) aut sensu sint inepto aut sermone insulso, sed argutam aliquam aut uenustam habeant sententiam, quae tamen ab ingenio puerili non nimium abhorreat, ut interim aliud agentes simul et aliquid discant in grauioribus studiis usui futurum. Habeat igitur thema quod pueris proponas aut historiam memorabilem. Quod genus sunt illa: Marcelli praeceps calor rem romanam subuertit, Fabii prudens cunctatio restituit. Quanquam hic subest etiam sententia, nimirum praecipitata consilia parum foeliciter euenire solere. {127} Item difficile iudicatu sit uter altero fuerit stultior, Crates qui aurum abiecit in mare an Midas qui existimauit nihil auro melius esse. Item Demostheni ac Ciceroni immodica eloquentia exitio fuit. Rursum nulla laus Codri regis meritis par esse potest, qui ciuium salutem propriae uitae dispendio redimendam putauit. Sed non magni negocii fuerit huiusmodi uim ex historiographis, praecipue Valerio Maximo, colligere. Aut fabulam habeat, ut illud: Hercules expugnandis monstris immortalitatem sibi parauit; Musae fontibus ac nemoribus unice gaudent, a fumosis urbibus abhorrent. Aut apologum, ut recte docuit Cassita non esse committendum amicis negocium, quod per te possis conficere. Item, manticam pectore propendentem uident omnes, eam quae a tergo pendet, uidet nemo. Item, sapiebat uulpes, quae maluit muscas iam prope saturas retinere quam, his expunctis, uacuas ac sitientes admittere, quae quicquid reliquum esset sanguinis epotarent. Aut apophthegma, ut, longe dissentiebat a uulgo nostrae aetatis, qui maluit uirum absque pecunia quam pecuniam sine uiro. {128} Item, iure Socrates contemnit eos qui non edunt ut uiuant, sed uiuunt ut edunt. Merito non probauit Cato eos qui plus sapiunt palato quam animo. Aut prouerbium, ut ne sutor ultra crepidam; et, non cuiuslibet hominis Corinthum nauigare. Ac nos quidem editis tot Chiliadibus effecimus, ne difficilis esset horum inuentio. Aut sententiam, ut, nihil charius constat quam quod precibus emitur. Et, obsequium amicos, ueritas odium parit. Et, amici qui procul absunt, amici non sunt. Aut rei cuiuspiam insignem naturam, ut, magnes ad sese ferrum attrahit, naphta ignem. Item, palmae ea est natura, ut pondere imposito non modo non deprimatur ad terram, uerum etiam sursum nitatur et altius erigat sese. {129} Item, mirum polypi ingenium, qui ad speciem subiecti soli mutat colorem, quo fallat insidias piscatoris. Aut figuram eximiam, puta gradationem : diuitiae luxum pariunt, luxus saturitatem, saturitas ferocitatem, ferocitas odium multorum, odium perniciem. Aut similitudinem, ut, quemadmodum ferrum si exerceas, usu atteritur, si non exerceas, exeditur rubigine, ita ingenium si exerceas, labore absumitur, si non exerceas, magis ocio situque laeditur. Aut allegoriam, ut: non est addendus ignis igni, non est addendum oleum incendio. Aut commutationem, ut: non ideo te talem iudico, quod uehementer amem, sed ideo uehementer amo, quod talem iudicarim. Aut distributionem: stultior est quam ut possit tacere, infantior quam ut possit loqui, simplicior est quam qui possit mentiri, grauior quam ut uelit. Sed mihi sat est indicasse tantum. Aut exquisitam aliquam elegantiam: cuius rei non est necesse ponere exemplum. Nihil autem obstat quo minus plures commoditates in eandem incidant orationem, ueluti sententia, historia, prouerbium et figura. Ergo praeceptor, quem oportet assidue in bonis auctoribus obuersari, huiusmodi ceu flosculos undiquaque colliget eosque delectos proponet, aut etiam in eam formam demutabit, ut puerorum ingeniis sint accommodati. {130} Postquam his rebus ad aliquantam sermonis peritiam prouectus erit puer, tum si uidebitur, ad maiora grammatices praecepta reuocetur, quae per locos et ordines quosdam ita tradenda sunt, ut primo loco simplicissima proponantur eaque paucis. Deinde utcunque adolescunt discentium ingenia, ita maiora suis quaeque locis oportebit subiicere. Is ordo cuiusmodi sit, e Theodori Gazae grammatica exemplum sumas licebit. Nec in his tamen uelim eos detineri longius, sed illico ad auctores grauiores reuocari praesertim si prius summam illam, de qua dixi, rhetorices ac figuras et carminum formas teneant. Interim thematis quoque difficilioribus sunt exercendi, in quibus deligendis ac narrandis diligentem ac doctum praeceptorem requirant. Qui si sit mediocris, modo sit idem modestus, non grauabitur haec ab alio doctiore petere. Thematum autem formae huiusmodi fere possunt esse. Nunc epistolae breuis argumentum, sed argutum, lingua uulgari proponat, latine graeceque aut utroque sermone tractandum. Nunc apologum, nunc narratiunculam non insipidam, nunc sententiam ex quatuor constantem partibus, utrique simili aut ratione subiecta. Nunc argumentationem quinque tractandam partibus, nunc dilemma duabus, nunc expolitionem quam uocant septem partibus explicandam. {131} Aliquando tanquam ad rhetorica praeludentes unum aliquod membrorum seorsum tractent, cuiusmodi "Progymnasmata" scripsit Aphthonius. Aliquando laudem, uituperationem, fabulam, similitudinem, comparationem. Aliquando figuram, uel descriptionem, distributionem, sermocinationem, subiectionem, notationem. Aliquoties iubeantur carmen aliquod soluere, aliquoties solutam orationem pedibus alligare. {132} Interim Plinianam aut Ciceronis epistolam uerbis ac figuris imitentur. Nonnunquam eandem sententiam uariatis uerbis ac figuris saepius efferant. Nonnunquam eandem graece simul ac latine metro et oratione prosa uarient. Nonnunquam eandem quinque aut sex carminum generibus, quae doctor praescripserit, explicent. Nonnunquam sententiam eandem per locos quam plurimos ac schemata diffingant. Plurimum autem fructus est in graecis uertendis. Quare conueniet eos hoc in genere saepissime ac diligentissime exerceri. Nam simul et exercetur ingenium in deprehendendis sententiis, et utriusque sermonis uis ac proprietas penitus inspicitur, et quid nobis cum Graecis commune sit, quid non, deprehenditur. Denique ad reddendam graecanicam emphasim omnes latinae linguae opes excutias oportet. Haec si initio pueris difficilia uidebuntur, tum usu fient faciliora, tum praeceptoris ingenium ac studium bonam negocii partem pueris adimet, indicantis quae putet esse supra uires illorum. Atque iis interim exercitamentis crebrae praelectiones auctorum misceantur, ut suppetat quod imitentur. Quanquam is qui docet, proposito themate, simul uerborum quoque et figurarum copiam debet indicare. Sub haec ad inueniendi quoque laborem prouocentur, ita propositis nudis argumentis, ut suo quisque Marte reperiat quae pertinebunt ad rem tractandam, ornandam, locupletandam. {133} Et hic delectum ac uarietatem requiram a praeceptoris eruditi diligentia, gustum interim exhibebo. Saepius argumentum epistolae proponet suasoriae, dissuasoriae, exhortatoriae, dehortatoriae, narratoriae, gratulatoriae, expostulatoriae, commendatoriae, consolatoriae, et uniuscuiusque generis naturam, locos ac formulas quasdam communes, dein etiam argumento proposito peculiares indicabit. Aliquando ceu declamatorium thema dabit in diuersis generibus, puta si iubeat eos uituperare Iulium Caesarem, aut laudare Socratem, in genere demonstratiuo. Item statim optima discenda. In opibus non esse foelicitatem. Matrem proprio lacte nutrire debere quod peperit. Literis graecis non esse dandam, aut esse dandam operam. Vxorem esse ducendam, aut non esse ducendam. Peregrinandum esse, aut non esse peregrinandum, in genere suasorio. Item M- Horatium indignum esse supplicio, in genere iudiciali. Verum hanc palaestram primum ingredientibus non grauabitur is qui docendi prouinciam suscepit, primum indicare quot propositionibus id argumentum tractari possit. Praeterea propositionum ordinem demonstrabit, et quo pacto alia ex alia pendeat. Deinde quot rationibus unaquaeque propositio fulciri debet, quot confirmationibus unaquaeque ratio. {134} Tum circumstantias ac locos unde ista peti possint. Deinde quibus similibus, dissimilibus, exemplis, collationibus, sententiis, prouerbiis, fabulis, apologis unaquaeque pars locupletari queat. Ostendat et schemna, si qua insigniter uidebuntur incidere posse, quae uel acriorem uel ampliorem uel magis dilucidam uel iucundiorem reddant orationem. Si quid erit amplificandum, rationem demonstret, siue per locos communes, siue per eas rationes quas in quattuor formas distribuit Quintilianus. Quod si inciderint affectus, hi quoque quo pacto tractandi sint admonebit. Quin et connectendi rationes praescribat, quis sit optimus futurus transitus : ab exordio ad narrationem, a narratione ad diuisionem, a diuisione ad argumentationem, a propositione ad propositionem, a ratione ad rationem, ab argumentatione ad epilogum aut perorationem. {135} Ostendat et formulas aliquot, quibus ibi commode possint exordiri, etiam perorare. Postremo, si potest, locos aliquot in auctoribus indicet, unde ualeant aliquid imitandum sumere propter rerum affinitatem. Id ubi septies aut octies erit factum, iam incipient (quod ait Horatius) "sine cortice nare", et satis erit nudum thema ministrasse, nec necesse fuerit, semper uelut infantibus cibum praemansum in os inserere. Nec mihi displicet illud exercitationis genus quod apud antiquos in usu uideo fuisse, ut ex Homero, Sophocle, Euripide, Vergilio, aut etiam ex historiis aliquando legantur themata. Puta, ut Menelaus apud Troianam concionem repetat Helenam. Aut Phoenix suadeat Achilli ut redeat in proelium. Aut Vlysses suadeat Troianis ut Helenam reddant potius quam bellum experiantur. Quo in genere extant aliquot Libanii et Aristidis declamationes. Praeterea uti suadeat aliquis amicus Ciceroni ne conditionem ab Antonio oblatam accipiat, quod argumentum est apud Senecam; uti Phalaris suadeat Delphis ut taurum aeneum Deo suo consecrent. {136} Ad hoc genus pertinent epistolae quae Phalaridis ac Bruti nomine circumferuntur. In emendando collaudabit, si quid foelicius inuentum, tractatum, aut imitatum uidebitur, si quid praetermissum aut non suo loco positum, si quid nimium aut remissius, si quid obscurius, aut etiam si quid parum eleganter dictum erit, admonebit, et quo pacto mutari possit ostendet, ac mutari et saepius iubebit. Extimulabit autem praecipue discentium animos, comparatione profectus, uelut aemulatione quadam inter ipsos excitata. Iam in praelegendis auctoribus nolim te facere, quod praua quadam ambitione uulgus professorum hodie facit, ut omni loco coneris omnia dicere, sed ea duntaxat quae explicando praesenti loco sint idonea, nisi si quando delectandi causa digrediendum uidebitur. {137} Quod si huius quoque rei rationem a me requiris, haec mihi quidem uidebitur optima. Primo loco ad conciliandos auditores, laudes eius quem praelegendum sumit paucis explicet. Deinde argumenti iucunditatem utilitatemque ostendat. Deinde uocem argumenti, si forte (ut faciunt pleraeque) uarios habeat usus, explicet ac distinguat. Veluti comoediam (ut hoc exempli loco sumamus) Terentianam interpretaturus, in primis de auctoris fortuna, de ingenio, de sermonis elegantia paucis disserat, deinde quantum habeat et uoluptatis et utilitatis comoediarum lectio, deinde quid significet ea uox et unde ducta, et quot sint comoediarum genera, et quae sint comoediae leges, deinde quam potest et dilucide et breuiter summam explicet argumenti. Carminis genus diligenter indicet, post ordinet simplicius, deinde singula fusius explicet. Deinde, si qua insignis elegantia, si quid prisce dictum, si quid nouatum, si quid graecanicum, si quid obscurius aut longius redditum, si durior aut perturbatior ordo, si qua etymologia, si qua deriuatio aut compositio scitu digna, si qua orthographia, si qua figura, si qui loci rhetorici, si qua exornatio, si quid deprauatum, diligenter admoneat. {138} Tum loca similia ex auctoribus conferat, si quid diuersum, si quid affine, si quid imitatum, si quid allusum, si quid aliunde translatum aut mutuo sumptum, ut sunt pleraque Latinorum a Graecis profecta, ne id quidem taceat. Postremo ad philosophiam ueniat, et poetarum fabulas apte trahat ad mores, uel tanquam exempla, ut Pyladis et Orestis ad amicitiae commendationem, Tantali fabulam ad auaritiae detestationem. {139} In his non mediocriter adiuuabit docentem Eustathius, Homeri interpres. Atque ita fiet (si modo sit ingenii dextri praeceptor), ut etiam si quid inciderit quod inficere possit aetatem illam, non solum non officiat moribus, uerumetiam utilitatem aliquam adferat, uidelicet animis partim ad annotationem intentis, partim ad altiores cogitationes auocatis. Veluti si quis praelecturus secundam Maronis aeglogam, commoda praefatione praeparet, uel potius praemuniat auditorum animos ad hunc modum, ut dicat: amicitiam non coire nisi inter similes, similitudinem enim esse beniuolentiae mutuae conciliatricem, contra dissimilitudinem odii dissidiique parentem. Quoque maior ac uerior stabiliorque similitudo fuerit, hoc firmior atque arctior est amicitia. Id nimirum sibi uelle tot apud auctores prouerbia. Boni ad bonorum conuiuia et inuocati accedunt; et simile gaudet simili; et aequalis aequalem delectat; et aequalem tibi uxorem quaere; et ut semper similem ducit Deus ad similem; et semper graculus assidet graculo; et similes habent labra lactucas; et pares cum paribus facillime congregantur; et cascus cascam ducit; et balbus balbum rectius intelligit; et cicada cicadae chara, formica formicae; et Cretensis cum Aegineta. {140} Contra tot dissimilitudinis adagia nihil aliud sibi uelle quam inter eos qui dissimili sunt fortuna, dissimili uitae instituto, dissimilibus studiis, aut omnino non coire amicitiam, aut si coierit, non cohaerere citoque dirimi; atque ob id fieri, ut idiota studiosum literarum oderit, prophanus sacerdotem, rusticus aulicum, iuuenis senem. Atque in eodem genere, Epicureus Stoicum, philosophus iurisconsultum, poeta theologum, balbus eloquentem. Hinc geminorum gratiam fratrum Amphionis et Zeti pene dissiliisse, quod alter lyrae studiosus esset, alter agris colendis gauderet; ac dissilierat, nisi Amphion abiecta lyra fratris ingenio cessisset. Ob eandem causam insyncaera fuit Castoris et Pollucis amicitia, neque caruit infamia tentati parricidii, cum uterque eodem ex ouo essent prognati, ut iam magis esse gemelli non possent, quod alter pugil esset, alter equis delectaretur. {141} Hinc male conuenisse Remo cum Romulo, quod alter tristioribus ac seueris esset moribus, alter blandior: unde et Romulo pro Romo mutatum nomen. Pessime conuenisse Caym cum Abel, quod diuerso uitae genere caperentur. Summum autem amorem summae similitudinis esse comitem, atque ideo fictum a poetis, quemadmodum Narcissus, ante ab omni abhorrens consortio, simul atque suam ipsius imaginem in limpidissimo fonte conspexisset, protinus amore flagrantissimo coepit ardere. Quid enim nostri similius quam ipsa imago? Ergo cum doctus doctum amat, sobrius sobrium, modestus modestum, probus probum, nihil aliud amat uterque, quam suam ipsius in altero imaginem, hoc est seipsum, sed alio modo. Verum ea similitudo, si quidem sita est in bonis animi, quae uere sunt bona, hoc est pietate, iusticia, temperantia, tum eiusmodi nascitur amicitia, cuiusmodi sunt eae res quibus amicitia conciliatur, hoc est honesta, uera, syncaera, stabilis, aeterna. Contra si in rebus corporeis ac fluxis aut etiam turpibus, eam nec uere esse amicitiam nec iucundam nec diuturnam ostendet. Proinde Platonem duas finxisse Veneres, alteram coelestem, alteram terrestrem. Duos item Cupidines, suae utrumque matri respondentes. {142} Coelestem ueras gignere formas, et huius filium ueros et honestos immittere amores. Inter bonos semper amorem esse mutuum, inter uulgares plaerumque alterum amare, alterum odisse, alterum persequi, alterum fugitare, Id accidit fere propter ingeniorum uitaeque dissimilitudinem. Quod quidem eleganter significat apud poetas Cupido, qui nonnunquam hune aurea cuspide figit, illum plumbea, illum ut amet, hunc ut abhorreat, atque hoc amicitiae genere nihil esse potest infoelicius. Eius igitur amicitiae male cohaerentis quasi simulacrum quoddam in hac aegloga proponit Vergilius. Corydon rusticus, Alexis urbanus; Corydon pastor, Alexis aulicus; Corydon indoctus (nam huius carmina uocat incondita), Alexis eruditus; Corydon aetate prouectus, Alexis adolescens; Corydon deformis, hic formosus. Breuiter dissimilia omnia. Quare prudentis est amicum suis moribus aptum deligere, si uelit amari mutuum. Haec, inquam, si praefetur, tum autem locos demonstratorios perperam et bucolice a rustico affectatos indicet, nihil opinor turpe ueniet in mentem auditoribus, nisi si quis iam corruptus accesserit. Nam iste uenenum non hinc hauserit, sed huc secum attulerit. Hoc exemplum uerbosius exposui, quo facilius in caeteris, item sibi quisque similia reperiat. Iam in aggressu cuiusque operis conueniet in genere demonstrare quae sit argumenti natura, et quid in eo potissimum sit spectandum. Velut in epigrammatis argutam breuitatem laudari. Tum iocandi rationes, quas Fabius et Cicero tradunt, indicabit. Hoc genus praecipue gaudere epiphonematis commode in fine adiectis, quae cogitationem uelut aculeatam in animo lectoris relinquant. In tragoedia praecipue spectandos affectus, et quidem fere acriores illos. {143} Hi quibus rebus moueantur, paucis ostendet. Tum argumenta ueluti declaman- tium. Postremo descriptiones locorum, temporum, rerum aliquoties, et argutas altercationes incidere, quae nunc distichis, nunc singulis uersibus, nunc he- mistichiis absoluantur. In comoedia cum primis obseruandum esse decorum et uitae communis imitationem, affectus esse mitiores et iucundos magis quam acres. Decorum autem in primis spectari non solum illud commune, ut adoles- centes ament, lenones peierent, blandiatur meretrix, obiurget senex, fallat seruos, iactet se miles, atque id genus alia, uerum peculiare quoddam quod suc, arbitratu aliis aliud affingit poeta. Velut in Andria duos inducit senes, longe diuerso ingenio: Simonem uehementem ac submorosum, haud stultum tamen nec improbum; contra Chremetem ciuilem ac semper placidum, ubique sibi praesentem, omnia quantum potest pacantem at ita tamen lenem, ut minime stupidum. Duos item adolescentes dissimili natura: Pamphilum cordatum pro ratione aetatis et consultabundum, sed acriorem, ut Simonis filium possis agnoscere; e diuerso Charinum puerilem, ineptum consiliique inopem. Rursum seruos duos diuersis moribus : Dauum uafrum et consiliis abundantem, ac sperandi pertinacissimum auctorem; e regione Birriam nullius consilii, tantum perpetuum desperationis auctorem hero. Ad eundem modum in Adelphis, Micionem etiam in obiurgando mitem ac festiuum; Demeam etiam in blandien- do amarulentum. Rursum Aeschinum propter urbanae uitae consuetudinem et Micionis fiduciam nihil non audentem, sed ira ut probum ingenium deprehen- das, officiosum in fratrem, fidum in puellam; e diuerso Ctesiphontem subrusti- cum ac timidum propter earum rerum insolentiam; Syrum callidum et audacem nihilque non simulantem ac dissimulantem, adeo ut sola ebrietas detexerit illius fucos; Dromonem stupidum arque hebetem. Sed ista persequi non huius est instituti, in praesentia satis est uiam indicasse. In aeglogis admoneat esse aurei saeculi ac priscae illius uitae imaginem. Proinde quicquid 1 illic est sententiarum, similium aut comparationum, a uita pastorali sumi: affectus sunt simplices, cantionibus, sententiis ac prouerbiis delectantur, superstitione et auguriis capiuntur. Ad eundem modum quid proprium habeat carmen heroicum, quid historia, quid dialogus, quid apologus, quid satyra, quid oda, quid reliqua scrip- ti genera curabit admonere. Tum quae sint singulorum auctorem in singulis argumentis dotes aut etiam uitia, non grauabitur indicare. Quo iam tum assuescant adolescentes ci quod est in omni re praecipuum iudicio. Arque in hac parte praeceptorem, praeter artem et ingenium, adiuuabit etiam libellus Cice- ronis de claris oratoribus, et Quintiliani, Senecae atque Antonii Campani de scriptoribus censurae, neque non ueteres interpretes, praecipue Donatus hac in re peculiariter occupatus. Huc pertinet et consilii ratio, ueluti quare M. Tullius in defensione Milonis finxerit sese timere; et quare Vergilius tantopere laudibus uehat Turnum hos- tem Aeneae; et quare abdicatus medicus apud Lucianum non laedit nouercam sed magis laudat, et in patrem acrior est quam in nouercam. Sed id quoque in immensum patet. At iudicabit aliquis haec nimium habere negocii. Equidem praeceptorem eruditum longoque usu exercitatum uolo esse. Is si continget, haec etiam facile percipient pueri. Quod si qua initio erunt duriora, progressu et assuetudine mollescent. Optima certe sunt, nisi fallor, et optimis conuenit statim assuescere, quanquam haec non ubique omnia sunt inculcanda, ne taedio grauentur ingenia discentium, sed ut inciderint insigniora. Neque ueto minorem adhibeat 1 curam praeceptor in exigendo quae commiserit, quam in praelegendo. Est omnino labor hic docenti grauissimus, sed discentibus utilis- simus. Nec ordinem exigat duntaxat, sed quicquid scitu dignum fuerit crediturn, id assuescant bona cura fide reddere. Neque uero deterreat ab hac re difficultas, quae uel menstruo temporis spacio uincitur. Mihi nunquam placuit ut omnia dictata scribant adolescentes, fit enim hoc pacto ut memoriae cultus negligatur, nisi si qui pauca quaedam notulis uelint excipere, idque tantisper donec usu confirmata memoria, scripti non desiderent adminiculum. Postremo tantum arbitror esse momenti in commoda docendi ratione, si modo diligens et eruditus contigerit praeceptor, ut non dubitarim meo recipere periculo, me minore negocio ac paucioribus annis adolescentes ad utriusque linguae mediocrem etiam eloquentiam perducturum, modo dentur ingenia non omnino infoelicia, quam isti literatores ad qualemcunque illam suam balbutiera uel infantiam potius prouehunt suos. His igitur rudimentis puer in prima imbutus schola, deinde bonis auibus ad altiores disciplinas conferat sese, et, quocunque se uerterit, facile declarabit quantopere referat ab optimis auspicatum fuisse. Haec habui in praesentia, mi charissime Petre, quae tibi de studii ratione scri- berem, ea si placent, utere: sin minus, sedulitatem certe nostram pro tuo can- dore boni consules. Tu modo perge, ita ut instituisti, in bonas literas incumbere, ac Galliam tuam alioqui florentissimam honestis etiam studiis illustra. Vale.