{21}
ILLVSTRISSIMO PRINCIPI GVILHELMO DVCI CLIVENSI, IVLIACENSI, 
MONTENSI, COMITI MARCHIAE, ET IN RAVENSPVRG, ETC- 
ERASMVS ROTERODAMVS S- D-.

Conradus Heresbachius, uir ad unguem factus, qui magno Reipublicae bono 
pueritiae tuae formator contigit, clarissime Princeps, indolem tuam eruditioni 
pariter ac pietati natam ita mihi suis litteris frequenter depinxit, ut si complures 
menses tecum domesticam habuissem consuetudinem, non esse posses notior. 
Idem pro singulari quodam erga te amore, quem undique spirant illius epistolae, 
magno studio multisque argumentis illud agebat, ut aliquo monumento literario 
et tibi in isto longe pulcherrimo stadio strennue currenti calcar, ut aiunt, adderem, 
et alios adolescentes generis imaginibus claros ad aemulationem tam felicis 
exempli prouocarem. Ab hoc offlcio, adeo mihi non abhorrebat animus, ut 
beneficii loco ducerem admonitum fuisse. Verum quod in annos aliquot distulimus 
officium, nihil aliud, mihi crede, fuit in causa, nisi quod non obtigit argumentum 
quod tuae magnitudini aliqua ex parte respondere uideretur. Nam ille 
sic temperauit orationem suam, ut appareret non quolibet munere fore contentum. 
Quum igitur non occurreret quale uolebam, coepit tandem me pudere 
promissi mei; uisumque est tenues quosdam sed callidos clientes imitari, qui 
cum ingentem summam debeant patronis suis, nec adhuc soluendo sint, hortensibus 
quibusdam munusculis eos deliniunt, quo patientius ferant recrastinatam solutionem, 
hoc pacto testantes non animum facultatibus, sed facultates animo deesse.

{22}
In Italia deliniaram opus de uerborum rerumque copia. Adieceram exemplum 
eiusdem argumenti quam potuit in compendium contracta, et eiusdem fusius 
copiosiusque tractati. Is cui Romae tradideram describendum, reddidit hanc 
partem mutilam ac uix dimidiatam, ut quod supererat, mihi frustra superesset. 
Deinde quum ab eruditis amicis subinde rogarer ut excitandis studiis, quae 
iam refrigescere uidebantur, opus illud absoluerem; animum uehementer abhorrentem 
tamen huc perpuli, ut inspecta diuisione, quae totius argumenti propositiones 
ceu columnas habebat, denuo receptum in manus pertexerem. Puta hoc 
esse munusculum aliquod cerasaceum. Adieci duos libellos nunquam antehac 
aeditos : puta haec esse duo mala Cydonia ex horto paupere selecta. Quae rusticana 
munuscula non in hoc damus, adolescens generosissime, quod his fidem 
nostram liberatam uelimus, sed ut liberandi uoluntatem adesse testemur. Solent 
autem humani creditores minus appellare eos qui subinde ueluti seipsos appellantes 
profitentur aes alienum: quod qui dissimulant, meditari uidentur inficiationem. 
Quanquam haec causa mihi potius agenda fuerat cum Heresbachio, qui 
me ex stipulatione poterat in ius uocare. Sed apud te malui, quem mihi sciebam 
aequiorem fore in negocio proprio quam ille foret in alieno. Sic enim ille te 
deamat, sic fauet commodis honori dignitatique tuae, ut si usquam possit, in his 
procurandis uideatur ab illa genuina uerecundia posse recedere. Age, Princeps 
ornatissime, perge in isto pulcherrimo certamine, ut ille tuam celsitudinem optimis 
disciplinis, tu illius doctrinam fortunae ac dignitatis accessione illustres.

Libellum non laborabo tibi commendare, nisi hoc nomine quod et nouus est 
et totus meus; deinde quod docet multa paucis complecti; quod dictionis genus 
nullos magis decet quam summos principes. (Vnicum exemplum a nobis proditum 
est. Ex diuo Augustino plura suppetunt; qui nonnunquam psalmum mira 
breuitate complectitur, quem mox largissima rerum ac uerborum copia disserit.) 
Postremo quod haec instituendi ratio principum liberis potissimum est 
accommoda, quippe qui quum maxime omnium egeant recta institutione, tamen 
non conuenit secus quam liberaliter erudiri.
Bene uale apud Friburgum Brisgoiae. Calend- Iuliis- Anno MDXXIX.

{23}
PVEROS AD VIRTVTEM AC LITERAS 
LIBERALITER INSTITVENDOS, IDQVE 
PROTINVS A NATIVITATE DECLAMATIO 
CONTRACTI THEMATIS EXEMPLVM PER 
D- ERASMVM ROTERODAMVM.

Si me quidem audies, uel Chrysippum potius philosophorum acutissimum, infantem 
tuum illico bonis literis instituendum curabis, dum adhuc uacuum curis 
ac uiciis ingenium, dum mollis ac tractabilis aetas, dum ad quiduis sequax et 
habilis animus, interim et tenacissimus perceptorum. Nihil enim perinde meminimus 
senes atque ea quae rudibus annis imbibimus.

Neque uero te quicquam commoueant istorum uoces, qui dictitant istam 
aetatem partim non esse disciplinarum satis capacem, partim ferendis studiorum 
laboribus imparem. Primum enim literarum initia memoria potissimum constant, 
quae paruulis, ut dixi, uel tenacissima est. Deinde quoniam natura nos ad 
cognitionem genuit, non potest esse praeproperum eius rei studium, cuius 
semina quadam nobis ipsa rerum parens inseuit. Adde quaedam esse grandibus 
etiam cognitu necessaria, quae peculiari quadam naturae propensione multo tum 
citius tum facilius percipit aetas tenera quam robustior. Veluti literarum elementa, 
linguarum peritiam, apologos ac fabellas poeticas. Postremo quur existimetur 
ea aetas ad literas inidonea, quae sit iam ad mores discendos apta? Aut quid 
alioqui potius facient pueri iam fandi potentes, quandoquidem aliquid faciant
necesse est? 

{24}
Quanto utilius aetas illa ludit in literis quam in nugis? Dices, perquam 
leue momentum est quod primis illis annis efficitur. Cur ut pusillum contemnitur 
quod ad rem longe maximam necessarium est? Deinde quur lucrum 
illud quantulumcunque, lucrum tamen, studio negligitur? Iam si pusillum pusillo 
frequenter apponas, aceruus oritur haudquaquam aspernandus. Interim et 
illud perpende, si minora discit infans, maiora discet adolescens iis annis quibus 
illa minora fuerant discenda. Denique dum haec agit, saltem a uiciis illis arcebitur, 
quibus eam aetatem fere uidemus infici. Nulla enim res melius occupat 
totum hominis animum quam studia. Hoc certe lucrum contemni non debet. 
Caeterum ut demus his laboribus aliquid decedere robori corporis, mihi damnum 
hoc pulchre pensatum uidetur ingenii lucro. Nam animus moderatis 
laboribus redditur uegetior. Et si quid hic periculi est, potest nostra cura uitari. 
Adhibendus est tenerae aetati doctor qui blandiciis illiciat, non qui saeuicia 
deterreat. Tum autem sunt quaedam et cognitu iucunda et puerilibus ingeniis 
quasi cognata, quae discere ludus est potius quam labor. Quanquam non est 
adeo imbecillis puerorum aetas, quae uel ob hoc ferundis laboribus magis est 
idonea, quod laborum sensu caret. Proinde, si cogitaris quam non sit homo, qui 
literarum expers est, quam sit fugax hominum uita, quam lubrica in malum 
adolescentia, quam occupata iuuentus, quam sterilis senecta, tum quam paucis 
mortalium haec contingat, non sines infanti tuo, in quo ueluti renatus superstes 
eris, ullam aeui partem incultam abire, in qua parari queat aliquid, quod uel in 
omnem uitam magnum bonum adferat, uel a malis arceat.

{25}
IDEM ARGVMENTVM LOCVPLETATVM COPIA.

Post diu desperatam uxoris foecunditatem, audio te patrem esse factum, et quidem 
prole mascula, quae miram quandam, hoc est plane parentum indolem 
prae se ferat, quae si modo quicquam ex huiusmodi notis indiciisque licet augurari, 
uirtutem absolutam polliceri uideatur. Itaque tibi in animo esse, puerum 
tantae spei, simul atque grandiusculus erit factus, curare bonis literis initiandum, 
honestissimisque disciplinis erudiendum, saluberrimis philosophiae praeceptis 
formandum et instruendum. Nimirum uis totus esse pater, et illum uis uere 
tuum esse filium, qui te non solum oris figura, corporisque liniamentis exprimat, 
uerum etiam ingenii dotibus referat. Equidem ut amici non uulgaris felicitati 
ex animo gratulor, ita prudentiae tuae propositum magnopere probo.

Vnum illud audacter quidem sed tamen amanter admonuerim, ne uulgi uel 
iudicium uel exemplum sequutus committas, ut prima infantuli tui aetas citra 
omnem institutionis frugem effluat, ac tum demum ad discenda literarum admoueas 
elementa, quum iam et aetas minus tractabilis et ingenium ad uicia 
propensius ac fortassis uiciorum tenacissimorum uepribus occupatum. Quin tu 
mihi iam nunc uirum aliquem circumspice, ut moribus incorruptis et commodis, 
ita doctrina neutiquam triuiali praeditum, cui puellum tuum ueluti tenerae mentis 
nutritio in gremium tradas, quo literarum nectar una cum ipso lacte combibat, 
pariterque filioli curam ex aequo nutricibus ac praeceptori partiaris, ut 
illae corpusculum quam optimo uegetent succo, hic animum salubribus et 
honestissimis imbuat disciplinis.

Neque enim arbitror conuenire, ut uir unus omnium doctissimus, et idem
prudentissimus, mulierculas istas audias aut uiros etiam excepta barba mulierculis 
simillimos, qui crudeli quadam misericordia et inimica beneuolentia pueros 
ad ipsam usque pubertatem inter matercularum oscula, nutricum blandicias, 
ancillarum ac famulorum lusus ineptiasque parum castas detinendos censent, ac 
prorsus a literis tanquam a uenenis arcendos existimant, dictitantes primam 
aetatem et rudiorem esse quam ut disciplinarum sit capax, et teneriorem quam 
ut studiorum laboribus sit idonea. Postremo leuioris esse momenti aetatis illius 
profectum, quam ut ea gratia sit aut faciendus sumptus aut uexanda puerorum 
imbecillitas.

{26}
Horum singula dum refello, quaeso ut mihi paulisper animum attentum 
accommodes, reputans id quod res est, haec scribi primum ab homine quo uix 
habes alium tui amantiorem, tum ea de re qua non alia magis ad te pertinet. 
Quid enim filio charius, praesertim unico, in quem etiam uitam nostram cupiamus 
transfundere, si liceat, non modo facultates? Proinde quis non uideat 
eos peruerse simul ac praepostere facere, qui in colendis agris, extruendis 
aedificiis, alendis equis summam adhibent curam, ac uiros prudentes multoque 
rerum usu callidos in consilium adhibent: in educandis formandisque liberis, 
quorum gratia caetera parantur omnia, tam nihil habent pensi, ut nec suum 
ipsorum consulant animum, nec cordatorum hominum exquirant sententias, 
sed perinde quasi ludicra res agatur, ineptis mulierculis et e plebe quibuslibet 
homuncionibus auscultant? Quod non minus absurde sit quam si quis de calceo 
magnopere sollicitus pedem ipsum negligat, aut summo studio curet ne 
quid uicii sit in ueste, de corporis ualetudine securus.

Non hic te remorabor, uir optime, locis communibus, quantum naturae uis, 
quantum pietas, quantum diuina lex, quantum humanae constitutiones parentes 
debere uolunt liberis, per quos quatenus licet effugimus mortalitatem ac reddimur 
immortales. At quidam sibi parentis officium pulchre uidentur implesse, si 
genuerint tantum, quum haec sit minima portio pietatis quam exigit patris 
cognomen. Vt uere sis pater totus tibi curandus filius, eique parti debetur prima
ac praecipua cura, qua pecudibus antecellit et ad numinis similitudinem proxime accedit. 

{27}
Quantam sollicitudinem matrum uulgus adhibet, ne infans euadat 
strabus aut paetis oculis, ne buccis fluentibus, ne ceruice inflexa, ne protuberantibus 
scapulis, ne tibiis uaris, ne pedibus distortis, ne parum concinna 
corporis totius symmetria, quam ad rem praeter alia fasciis etiam solent uti ac 
mitellis quibus succingunt buccas. Habetur interim et lactis et ciborum et balneorum 
et motus ratio, quibus prosperam corporis ualetudinem pueris parari 
multis uoluminibus medici docuerunt, nominatim autem Galenus; nec hanc 
sedulitatem differunt in septimum aut decimum annum, sed mox exceptum ex 
uteri latebris ad hanc curam uocant. Et recte faciunt, siquidem neglecta infantia 
frequenter homines tradit morbidae et afflictae senectuti, si tamen huc peruenisse 
contingat. Quinetiam nondum edito foetu, matrum tamen uigilat cura, non 
uescuntur quibuslibet cibis grauidae, cauent ab incommodo corporis motu, et 
si quid forte in faciem inciderit, protinus auulsum manu ad secretam corporis 
partem applicant. Eo remedio fieri multis experimentis compertum est, ut 
deformitas quae in conspicua corporis parte erat futura, lateat in occulta.

Nemo uocat hanc curam praeproperam, quae deteriori hominis portioni adhibetur: 
cur igitur ea pars qua proprie hominis uocabulum sortiti sumus, tot 
annis negligitur? An non absurde faciat qui pileum exornet, neglecto impexo et 
scabioso capite? At multo absurdius est iustam curam impendere corpori 
mortali, nullam habere rationem immortalitatis animi. Age si cui domi natus 
est pullus equinus aut catulus aliquid generosioris indolis prae se ferens, an 
non protinus incipit illum ad usum fingere, quod eo magis facit ex animi sui
sententia, quo sequacior est ad formantis uoluntatem aetas tenera. 

{28}
Mature doces psittacum humanas sonare uoces, non ignarus quo plus accesserit aetatis, 
hoc minus esse docilem, admonente hoc etiam uulgi prouerbio: "Psittacum uetulum 
negligere ferulam". Quale est autem uigilare in aue, cessare in filio? Quid agricolae 
non inertes? Nonne protinus plantulas etiamnum teneras insitione docent 
exuere syluestre ingenium, nec exspectant donec iam robur induruerit? Neque 
solum cauent ne surgat incurua, ne quid aliud uitii contrahat arbuscula, uerumetiam 
si quid contractum est, emendare festinant, dum adhuc flexilis est ac 
fingentis sequitur manum. Quod autem animal aut quae planta respondet 
possessorum aut agricolarum uotis et usibus, nisi nostra industria naturam 
adiuuerit? Id quo fit tempestiuius, hoc succedit felicius.

Mutis quidem animantibus plus praesidii ad genuinas functiones natura rerum 
parens adiunxit, at quoniam numinis prouidentia uni animantium homini rationis 
uim indidit, maximam partem reliquit institutioni: ut rectissime scripserit 
quidam, primum, medium ac tertium, hoc est totius humanae felicitatis caput 
ac summam, esse rectam institutionem ac legitimam educationem. Quo quidem 
elogio Demosthenes commendauit rectam pronunciationem, non ille quidem 
falso, sed recta institutio longe plus habet momenti ad sapientiam, quam pronunciatio 
ad eloquentiam. Fons enim omnis uirtutis est diligens ac sancta educatio. 
Quemadmodum ad stultitiam ac malitiam primum, secundum ac tertium 
est indiligens corruptaque institutio. Haec praecipue nobis relicta est. Eadem 
est ratio cur caeteris animantibus natura tribuerit celeritatem, uolatum, aciem 
oculorum, molem ac robur corporis, squamas, uillos, pilos, laminae, cornua, 
ungues, uenena, quibus et incolumitatem suam tueri queant, et sibi de uictu 
prospicere, suosque foetus educare: solum hominem mollem, nudum et inermem 
producit, uerum pro his omnibus mentem disciplinis habilem indidit,
quod in hoc uno sint omnia, si quis exerceat. 

{29}
Et quo quodque animal minus est aptum disciplinis, hoc plus habet natiuae prudentiae. 
Apes non discunt condere cellulas, colligere succum, conficere mel. Formicae non instituuntur, 
ut aestate concerant in cauum, unde pet hiemem uictitent, sed haec omnia naturae aguntur 
instinctu. At homo nec edere, nec ingredi, nec fari nouit, nisi doctus. Ergo 
si foetus aut nullos aut insipidos gignit arbor citra curam insitionis, si canis 
nascitur inutilis ad uenatum, si equus ineptus ad usum equestrem, si bos ineptus 
ad arandum, nisi nostra accesserit industria, quam efferum, quam inutile animal 
euadet homo, nisi studiose simul ac mature fingatur institutione?

Non hic recinam tibi nulli non decantatum exemplum Lycurgi, quo producente 
in spectaculum, catulus alter generosi generis sed male educatus, cucurrit 
ad cibum, alter ex parentibus ignauis ortus sed diligenter educatus relicto 
cibo ad feram insiliit. Efficax res est natura, sed hanc uincit efficacior institutio. 
Vigilant homines ut habeant probum canem ad uenatum, ut habeant strennuum 
equum ad proficiscendum, atque hic nulla uidetur praecox diligentia; caeterum 
ut filium habeant qui parentibus et ornamento sit et usui, in quem bonam domesticarum 
curarum partem transferant, cuius pietas ingrauescentem aetatem 
foueat fulciatque, qui generi fidum patronum, qui uxori probum coniugem, 
qui Reipublicae fortem et utilem ciuem praestet, aut nullam aut seram adhibent 
curam? Cui conserunt? cui arant? cui extruunt? cui terra marique uenantur 
opes? Nonne liberis? Ad ista quid habent uel usus uel decoris, si is cui haec 
omnia cedunt nesciat uti? Immodico studio paratur possessio, possessoris nulla 
est cura. Quis parat citharam ignaro musices? Quis adornat insignem bibliothecam 
literarum rudi? Et tot opes parantur ei qui rationem utendi nunquam 
didicit? Si ista bene educato comparas, instrumenta uirtutum subministras, sin 
inculto agrestique ingenio, quid aliud quam nequitiae scelerumque materiam 
suppeditasti? Quid hoc patrum genere uecordius cogitari potest? Curant ut 
filii corpus careat uitio reddaturque ad uulgares actiones habile, at animum, 
cuius moderatione constat omnis honesta actio, negligunt. Ne commemorem 
interim, quod opes, dignitatem, autoritatem atque etiam prosperam ualetudinem, 
quae tam anxiis uotis optant liberis suis, nulla res magis parit homini 
quam probitas et eruditio. Optant illis praedam, nec dant uenabulum quo capiant. 
Quod est omnium praestantissimum, filio dare non potes, at his artibus 
potes illum instruere quibus ea parantur quae sunt optima. Iam hoc insigniter 
absurdum est, sed absurdius etiam quod domi canem habent uigilanter institutum, 
quod equum habent magna cura domitum atque edoctum, filium habent
nulla honesta instructum disciplina. 

{30}
Agrum habent pulchre cultum, filium turpiter incultum. Domum habent ornamentis 
omnibus decoratam, filium habent ab omnibus ueris ornamentis uacuum.
Ad haec qui iuxta popularem existimationem uidentur eximie sapere, mentis 
excolendae sollicitudinem, aut differunt in aetatem indocilem, aut prorsus non 
adhibent, et de fortuitis externisque bonis mire solliciti sunt, etiam priusquam 
edatur is quem omnibus illis destinarunt dominum. Quid enim non uidemus 
illos facere? Vxoris utero tumente iam tum accersitur genethliacus, sciscitantur 
parentes masculus ne proditurus sit an foemina. Exquirunt fatum. Si astrologus 
ex horoscopo dixit prolem in bello fore felicem: "Hunc", inquiunt, "dicabimus 
aulae regiae". Si pollicebitur dignitates ecclesiasticas: "Huic", inquiunt, "alicunde 
uenabimur episcopen aut abbatiam opimam. Hunc faciemus praepositum aut decanum". 
Haec cura non uidetur illis praepropera, quum anteuertat ipsam natiuitatem, et 
praepropera uidetur quae natorum fingendis animis adhibetur? Tam cito curas, 
ut filium habeas belli ducem aut magistratum, et non simul curas ut ille sit dux 
aut magistratus Reipublicae salutaris? Ante tempus hoc agis, ut habeas filium 
episcopum aut abbatem, et non huc fingis ut recte gerat episcopi aut abbatis 
munus? Imponis currui, nec doces gubernandi rationem. Admoues clauo, nec 
curas ut discat quae nauclerum aequum est scire. Denique in omnibus tuis 
possessionibus nihil habes eo neglectius quo nihil habes preciosius et cui caetera 
parantur omnia. Nitent agri, nitet domus, nitent uasa, uestes ac tota supellex, 
belle docti sunt equi, pulchre instructi famuli, solum filii ingenium squalet, sordet, 
horret. Nactus es de lapide, quod aiunt, emptum mancipium, barbarum ac 
uile, si rude est, obseruas ad quem usum sit idoneum, et ad artem aliquam mature 
instituis seu culinariam, seu medicam, seu agricolationis aut dispensationis, 
solum filium uelut ocio natum negligis. Habebit, inquiunt, unde uiuat, uerum 
non habebit unde recte uiuat. Vulgo quo quisque ditior est, hoc minus sollicitus 
est de liberorum institutione. Quid opus est, inquiunt, philosophia, satis habebunt. 

{31}
Imo quo plus habent, hoc opus est maioribus philosophiae praesidiis. 
Quo maior est nauis quoque plus uehit mercium, hoc magis desiderat nauclerum 
probe doctum. Quanto stldio id agunt principes, ut filiis quam amplissimam 
ditionem relinquant, nec ulli minus curant eos instituendos his artibus sine 
quibus non potest recte geri principatus. Quanto plus confert qui dat bene 
uiuere quam qui dat uiuere. Minimum debent liberi parentibus a quibus progeniti 
sunt tantum, non etiam ad recte uiuendum educati. Celebratur Alexandri 
dictum : "Ni Alexander essem, Diogenes esse uellem". Id optimo iure reprehendit 
Plutarchus, quod hoc magis optare debuerit Diogenis philosophiam, quo latius 
imperabat. Sed turpior est illorum socordia qui non modo non recte instituunt 
liberos, uerum etiam ad nequitiam corrumpunt.

Hanc absurditatem quum Crates ille Thebanus perspiceret in hominum moribus, 
non iniuria minitabatur se conscensurum aeditissimum urbis locum et 
inde quam maxime uocali clamore exprobraturum ciuitati publicam dementiam 
huiusmodi uerbis : "Quae uos agit dementia miseri ! Tam anxiam curam impenditis 
parandis pecuniis ac possessionibus, et liberorum, quibus ista paratis, nullam prorsus 
curam habetis"? Vt uix dimidiatae matres sunt, quae pariunt tantum nec educant, 
ita uix dimidiati patres sunt qui, quum corporibus liberorum necessaria ad 
luxum usque prospiciant, animos eorum nullis honestis disciplinis curant expoliendos. 
Arbores fortasse nascuntur, licet aut steriles, aut agresti foetu, equi 
nascuntur licet inutiles; at homines, mihi crede, non nascuntur, sed finguntur. 
Prisci mortales qui nullis legibus, nullis disciplinis, uago concubitu uitam agebant 
in nemoribus, ferae uerius erant quam homines. Ratio facit hominem, ea 
locum non habet ubi affectuum arbitrio geruntur omnia. Si forma faceret 
hominem, et statuae numerarentur in hominum genere.

Eleganter Aristippus crasso cuidam ac diuiti roganti, quid utilitatis adolescenti 
allatura esset eruditio : "Vel illud", inquit, "ne in theatro lapis lapidi insideat". 
Venuste philosophus alter, Diogenes ni fallor, meridie lucernam gestans,
obambulabat per forum hominibus differtum, rogatus quidnam rei quaereret: 
"Hominem", inquit, "quaero". 

{32}
Sciebat illic esse turbam, sed pecudum, non hominum. 
Idem quum die quodam ex aeditiore loco concionem aduocasset, clamans: 
"Adeste homines", iamque frequens hominum turba conuenisset, nec aliud ille 
diceret quam: "Adeste homines", subirati quidam reclamarunt: "Adsumus homines, 
dic si quid habes". Tum ille : "Homines adesse uolo, non uos, qui nihil minus estis quam 
homines"; eosque baculo abegit. Profecto uerissimum est, hominem nec philosophia 
nec ullis disciplinis instructum animal esse brutis aliquanto deterius. Siquidem 
pecudes naturae duntaxat affectibus obsequuntur, homo nisi literis ac 
philosophiae praeceptis formetur, in affectus plusquam ferinos rapitur. Nullum 
est animal efferatius aut nocentius homine quem agit ambitio, cupiditas, ira, 
inuidia, luxus et libido. Proinde qui filium non ilico curat optimis disciplinas 
imbuendum, nec homo est ipse nec hominis filius.

An non abominandum ostentum habeatur animus humanus in corpore 
bestiae? quemadmodum legimus apud Circen homines ueneficiis mutatos in 
leones, ursos ac sues, ut in his tamen esset mens hominis, quod idem sibi usu 
uenisse prodidit Apuleius, neque non credit D- Augustinus homines uerti in 
lupos. Quis sustineret eiusmodi monstri pater appellari? Atqui monstrum admirabilius 
est, beluinus animus in humano corpore, et tali prole sibi placent 
homines plerique, qui sibi et populo uidentur admodum sapere. Vrsae dicuntur 
massam informem aedere, quam diu lambendo fingunt formantque: uerum 
nullus ursae catulus tam informis est quam homo nascitur rudis animo. Hunc 
nisi multo studio fingis ac formas, portenti pater eris, non hominis. Si filius 
nascatur turbinato capite aut gibbo deformatus aut loripes aut senis in manu 
digitis, quam tibi displices, quam pudet non hominis sed monstri patrem appellari, 
caeterum animi tam prodigiosi non pudet?

Quam deiicit parentum animos, si quem pariat uxor stupidum brutaeque
mentis infantem. 

{33}
Non enim sibi uidentur hominem genuisse, sed ostentum, et 
nisi legum metus obstaret, neci darent quod natum est. Incusas naturam quae 
partui tuo mentem hominis negarit, et ipse tua negligentia facis ut filius humanae 
mentis sit expers? At praestat esse brutae mentis quam improbae. Imo praestat 
esse suem quam hominem indoctum ac malum. Natura quum tibi dat filium, 
nihil aliud tradit quam rudem massam. Tuae partes sunt obtemperantem et in 
omnia sequacem materiam in optimum habitum fingere. Si cesses, feram habes; 
si aduigiles, numen, ut ita loquar, habes. Statim ut nascitur infans, docilis est 
ad ea quae sunt hominis propria. Itaque iuxta Vergilianum oraculum: "Praecipuum 
iam inde a teneris impende laborem". Mox tracta ceram dum mollissima est, 
finge argillam etiamnum udam, imbue liquoribus optimis testam, dum rudis 
est, tinge lanam dum a fullone niuea uenit, nullisque maculis contaminata. Subindicauit 
hoc perquam festiuiter Antisthenes, qui cum filium cuiusdam suscepisset 
erudiendum, rogatus a parente quibus rebus esset opus: "Libro", inquit, "nouo, 
stylo nouo, tabella noua". Nimirum rudem ac uacuum animum requirebat philosophus. 
Non potes habere rudem massam. Nisi finxeris in hominis speciem, in 
ferarum monstrosas effigies sua sponte deprauabitur. Hoc officium quum Deo 
naturaeque debeas, etiamsi nulla spes sit ad te redituri fructus, tuo cum animo 
fac reputes quantum solacii, quantum utilitatis, quantum dignitatis parentibus 
adferant a teneris annis recte instituti filii.

Rursum in quae probra, in quas calamitates parentes suos coniecerint perperam 
educati liberi. Nihil opus est ut hic tibi ex priscorum annalibus exempla 
proferam, circumfer modo cogitationem tuam per tuae ciuitatis familias, quam 
multa sese offerent undique? Scio tibi frequenter audiri huiusmodi uoces: O 
me felicem, si orbus essem! O me fortunatam, si nunquam peperissem ! Operosa 
res est recte instituere liberos, fateor, sed nemo sibi nascitur, nemo nascitur 
ocio. Pater esse uoluisti, pius pater sis oportet. Reipublicae, non tibi tantum 
genuisti, aut, ut christianius loquar, Deo genuisti, non tibi.

{34}
Paulus scribit ita demum seruari foeminas si filios genuerint itaque educauerint 
ut perseuerent in studio pietatis. A parentibus exiget Deus quicquid peccauerint 
filii. Proinde nisi mox honestis rationibus instituis quod natum est, primum 
in te ipsum iniurius es, qui tua negligentia hoc tibi paras, quo nihil hostis hosti 
posset imprecari grauius aut molestius. Dionysius Dionis profugi filium adolescentulum 
in aulam pertractum deliciis effoeminauit, hoc sciebat patri fore tristius 
quam si ferro necasset. Paulo post adolescens cum a patre reuerso ad pristinam 
probitatem urgeretur, e coenaculo se praecipitem dedit. Verissime quidem dixit 
sapiens quidam Hebraeus : "Filius sapiens laetificat patrem, filius stultus moestitia est 
matri suae". At filius sapiens non modo uoluptati est patri suo, uerum est et 
ornamento et subsidio, denique uita est patri suo. Contra filius stultus et improbus 
non solum moerorem adfert parentibus, uerum et probrum et egestatem et 
senium praematurum, denique mortem conciliat iis, unde uiuendi coepit exordium. 
Itaque quid attinet commemorare? quotidie sunt in oculis exempla 
ciuium, quos liberorum perditi mores e diuitiis ad mendicitatem redegerunt, 
quos filius in crucem actus, aut filia in lupanari prostans intolerabili excruciat 
atque exanimat ignominia.

Noui magnates eximios, quibus ex multis liberis uix unus supersit incolumis, 
alius abominanda lepra quam g-hupokorizontes scabiem gallicam uocant, tabefactus 
funus suum circumfert, alius in bibendi certamine crepuit, alius dum noctu 
scortatur personatus, misere trucidatus occubuit. Quid in causa? Quoniam 
parentes satis habent genuisse ac ditasse, educandi cura nulla est. Leges in eos 
saeuiunt qui foetus suos exponunt et in nemus aliquod obiiciunt feris deuorandos. 
At nullum crudelius est exponendi genus, quam quod natura dedit optimis 
rationibus ad honesta fingendum, id beluinis affectibus tradere. Si qua Thessala 
mulier esset, quae malis artibus posset et conaretur filium tuum in suem aut 
lupum uertere, nonne putares nullum supplicium satis dignum illius scelere? 
At quod in illa detestaris, tu ipse studio facis. Quam immanis fera libido, quam
uorax et insatiabilis belua luxus, quam effera bestia temulentia, quam nocens 
animal ira, quam horribilis fera ambitio. 

{35}
His beluis exponit filium suum quisquis non a teneris statim unguiculis consuefacit 
amare quod honestum est, horrere turpitudinem: quin potius non solum obiicit illum 
feris, quod solent expositores maxime crudeles, uerum quod est grauius, immanem 
ac perniciosam beluam in suum ipsius alit exitium.

Execrabile cumprimis genus hominum est, quod infantum corpus fascino 
uitiat, quid de parentibus sentiendum, qui sua negligentia prauaque educatione 
effascinant animum? Parricidae uocantur, qui foetus recens natos enecant, et 
corpus modo perimunt; quanto maior impietas est necare mentem? Quid enim 
aliud est animae mors quam stultitia, quam inscitia, quam malicia? Nec minus 
interim iniurius est in patriam, cui quod quidem in ipso est tradit pestilentem 
ciuem. Impius est in Deum, a quo prolem in hoc accepit ut ad pietatem institueret. 
Hinc perspicuum est, quam non leue nec simplex flagitium admittant, 
qui negligunt tenerae aetatis institutionem.

Sed his quoque, quemadmodum attigeram, peccant grauius qui non solum non 
formant ad honesta, uerum etiam teneram ac rudem infantuli testulam imbuunt 
ad nequiciam, doceturque uicia priusquam norit quid sit uicium. Quomodo 
modestus erit uir et fastus contemptor, qui repsit in purpura? Nondum potest 
prima uerum uocabula sonare, et iam intelligit quid sit coccus, iam poscit conchylium, 
iam scit quid sit scarus et mullus, et cum fastu reiicit plebeios cibos. 

Qui uerecundus esse poterit quum adoleuerit, qui infantulus ad impudicitiam 
fingi coepit? Quo pacto liberalis euadet grandis, qui tantillus nummos et aurum 
mirari didicit? Qui temperabit a luxu iuuenis, cuius palatum prius corrupimus 
quam mores formare coeperimus? Si quod nuper repertum est uestis genus, ut 
quotidie uestiariorum ars, uelut olim Africa, parit aliquid noui monstri, hoc 
infanti addimus. Docetur sibi placere et, si tollatur, reposcit iratus. Quo pacto 
grandis oderit temulentiam, qui infans didicit esse uinosus?

{36}
Instillant illis uerba uix Alexandrinis, ut ait ille, permittenda deliciis. Huiusmodi 
si quid reddidit puer, osculis excipiunt. Nimirum agnoscunt suos foetus 
minime degeneres, quippe quum ipsorum uita nihil aliud sit quam exemplum 
nequiciae. Haurit infans impudicas nutricum blandicias, et quasi manu, quod 
aiunt, fingitur lasciuis contactibus. Videt patrem eximie potum, audit dicenda 
tacendaque effutientem. Assidet immodicis ac parum pudicis conuiuiis, audit 
domum mimis, tibicinibus et psaltriis ac saltatricibus perstrepentem. His moribus 
sic assuescit puer, ut consuetudo transeat in naturam.

Sunt nationes quae pueros adhuc a matre rubentes ad ferociam militarem formant. 
Discunt tueri toruum, discunt amare ferrum, discunt infligere plagam. 
Ab huiusmodi rudimentis traduntur praeceptori, et miramur si experimur illos 
ad uirtutem indociles, qui uicia cum ipso statim lacte combiberunt? Sed audio 
quosdam ita patrocinantes suae stultitiae, ut dicant hac uoluptate quae capitur 
ex infantium lasciuia, nutricationis pensari taedium. Quid ego audio? Gratius 
esse potest uero parenti, si quid exprimat puer turpiter factum aut nequiter 
dictum, quam si blesa lingula sententiam reddat salubrem, aut si quod aliud pie 
factum imitetur? Natura peculiariter addidit aetati primae facilitatem imitandi, 
sed tamen aliquanto pronior est ad nequiciam quam ad honestatem aemulatio. 
An uiro bono iucundior est turpitudo quam uirtus, praesertim in liberis? Eluis 
si quid sordium inciderit in cutem infantis, et tam foedis maculis inficis illius 
animum? Nihil autem haeret tenacius quam quod uacuis animis instillatur.

Quid habent, obsecro, materni cordis foeminae, quae infantes suos usque 
ad annum pene septimum in sinu detinent, ac tantum non pro morionibus habent? 
Si usque adeo iuuat ludere, quin simias ac Melitaeas catellas sibi comparant? 
Pueri sunt, inquiunt: sunt, sed dici uix possit quantum habeant momenti 
ad totius uitae rationem prima illa infantiae rudimenta, quamque durum et 
intractabilem formatori reddat puerum mollis illa ac dissoluta educatio, quam 
indulgentiam appellant, quum re uera sit corruptio. An non in huiusmodi matres 
mire competeret malae tractationis actio? Est enim plane ueneficii genus, est 
parricidii genus. Dant poenas legibus qui pueros effascinant aut uenenis laedunt 
infirma corpuscula: quid merentur istae, quae praecipuam infantis partem 
pessimis uenenis corrumpunt? Leuius est corpus quam animum occidere. Si 
puer inter strabos, balbos aut claudos educatur, contagio uitiatur corpus,
uitia mentis occultius quidem, sed et celerius transiliunt et altius insidunt animorum mala. 

{37}
Merito quidem Paulus apostolus hoc honoris habuit Menandri 
uersiculo, ut in epistolis citarit: "Mores bonos colloquia corrumpunt mala". Verum is 
nusquam est ueracior quam in infantibus. Aristoteles rogatus a quodam, quibus 
rationibus efficere posset ut equum haberet eximium: "Si inter generosos", inquit, 
equos educetur".

Quod si nos nec pietas nec ratio docere potest quantum sollicitudinis debeatur 
aetati primae liberorum, saltem a brutis animantibus licebit exemplum petere. 
Non enim pigere debet ab his rem tanto usui futuram discere, unde tam multa 
frugifera iam olim didicit humanum genus, quando uenarum incisionem monstrauit 
hippopotamus, clysteris usum quem mire probant medicorum filii, 
monstrauit ibis, auis Aegyptia. Dictam num herbam extrahendis sagittis efficacem 
a ceruis didicimus. Iidem docuerunt cancrorum esum aduersus phalangiorum 
ictus esse remedio. Quin et lacertis magistris didicimus dictam num aduersus 
serpentium morsus habere solatium. Est enim huic animantium generi naturale 
bellum aduersus serpentes, a quibus uulnerati deprehensi sunt ab ea herba 
medicinam petere. Chelidoniam hirundines indicarunt, et herbae nomen dederunt. 
Cunilam bubulam contra serpentium ictus utilem docuit testudo. Mustela 
rutam nobis medicinis habilem commendauit. Ciconia origanum. Hederam
morbis mederi monstrarunt apri. 

{38}
Serpentes docuere marathrum oculorum aciem iuuare. 
Lactucis nauseam stomachi restringi draco admonuit. Excrementa 
humana habere uim aduersus aconitum pantherae docuerunt, aliaque cum his 
innumera remedia didicimus a brutis animantibus. Insuper et artes non parum 
uitae necessarias. Proscindendi arui rationem monstrarunt sues. Luteas macerias 
temperare monstrauit hirundo. Ne sim longior, pene nihil est ad hominum 
uitam utile, cuius natura nobis non proposuit in brutis exemplum, ut qui philosophiam 
ac disciplinas non didicerunt, saltem ab his admoneantur officii sui. 

An non uidemus quodque animal foetus suos non solum gignere atque educare, 
uerumetiam formare ad naturalem ipsorum functionem? Auis nascitur ad 
uolatum, agnoscis huc institui fingique a parentibus. Videmus domi, ut feles 
praeeant exerceantque catulos suos ad murium et auicularum uenatum, quod 
hinc illis uictus sit. Ostendunt praedam etiamnum uiuam, docent fugientem 
saltu prendere, denique docent uesci. Quid cerui? Nonne foetus aeditos protinus 
exercent cursu et fugam meditari docent, ad praerupta ducunt saltumque 
demonstrant, quod his artibus tuti sint aduersus uenatorum insidias? Memoratur 
elephantorum ac delphinorum in educandis minoribus ueluti paedagogica 
quaedam disciplina. In lusciniis deprehendimus docentis ac discentis officia, maioris 
praeeuntis, reuocantis et corrigentis, minoris reddentis et corrigentis. Quemadmodum 
autem canis nascitur ad uenatum, auis ad uolatum, equus ad cursum, 
bos ad aratrum, ita homo nascitur ad philosophiam et honestas actiones ; atque ut 
unumquodque animantium facillime discit id ad quod natum est, ita homo 
quam minimo negocio percipit uirtutis et honesti disciplinam, ad quam semina 
quaedam uehementia naturae uis inseuit, modo ad naturae propensionem accedat 
formatoris industria.

Quid autem absurdius quam animalia rationis expertia scire ac meminisse 
suum erga foetus officium, hominem qui rationis praerogatiua a brutis secernitur 
nescire quid debeat naturae, quid pietati, quid Deo ? Atqui brutorum genus 
nullum expectat a sobole sua nutricationis aut institutionis praemium, nisi 
forte credere libet quod ciconiae parentes aetate defectos uicissim nutriunt
humerisque baiulant. 

{39}
At inter homines quoniam pietatis gratiam nulla soluit aetas, 
quod solatium, quod decus, quod praesidium sibi parat, qui filium recte 
curat instituendum? Natura tibi tradit in manus nouale, uacuum quidem, sed 
soli felicis: tu per incuriam sinis hoc uepribus ac spinis occupari, uix ulla industria 
in posterum euellendis. In exiguo grano, quam ingens latet arbor, quos 
fructus datura si eruperit. Totus hic prouentus perit, nisi semen in scrobem 
mittas, nisi teneram plantulam lignescentem cura foueas, nisi insitione quasi 
cicures. Et in planta cicuranda uigilas, in filio dormitas?

Tota uero ratio felicitatis humanae tribus potissimum rebus constat, natura, 
ratione et exercitatione. Naturam appello docilitatem ac propensionem penitus 
insitam ad res honestas. Rationem uoco doctrinam, quae monitis constat et 
praeceptis. Exercitationem dico usum eius habitus quem natura inseuit, ratio 
prouexit. Natura rationem desiderat, exercitatio, nisi ratione gubernetur, multis 
periculis atque erroribus est obnoxia.

Vehementer igitur falluntur, qui satis esse putant nasci: nec minus errant qui 
credunt tractandis rebus gerendisque negociis absque philosophiae praeceptis 
parari sapientiam. Dic mihi quando euadet bonus cursor, qui strennue quidem 
currit, sed in tenebris aut uiae ignarus? Quando erit bonus gladiator, qui 
clausis oculis sursum ac deorsum uentilat gladium? Philosophiae praecepta 
uelut oculi sunt animi et quodammodo praelucent, ut uideas quid facto sit opus, 
quid secus. Multum quidem adfert utilitatis, diutinus uariarum rerum usus, 
fateor, sed sapienti bene agendi praeceptis diligenter instructo. Supputa quid 
fecerint, quid passi sint per omnem uitam, qui sibi rerum experientia qualemcunque 
prudentiam licet miseram compararunt, et cogita num tantum 
malorum optes filio tuo. Adde quod philosophia plus docet unico anno quam 
annis triginta quantalibet rerum experientia: et tuto docet, quum plures experiendo 
calamitosi euadant quam prudentes, ut non ab re ueteres eum periculum 
facere dixerint et periclitari qui rem experimento tentaret.

{40}
Age si quis filium suum cuperet medicae rei peritum esse, utrum mallet illum 
euoluere medicorum libros an experimento discere, quae res ueneno laederet 
aut remedio iuuaret? Quam infelix prudentia est, quum nauclerus crebris 
naufragiis didicit artem nauigandi, quum princeps assiduis bellis ac tumultibus 
malisque publicis didicit gerere magistratum. Stultorum ista nimioque constans 
prudentia est, malo ictos demum sapere. Magno discit, qui errando discit ne 
erret. Grauiter Philippus Alexandrum filium admonuit, ut se docilem praeberet 
Aristoteli atque ab eo philosophiam perdisceret, ne multa faceret quae iam 
ipsum fecisse poeniteret. Et tamen in Philippo praedicatur insignis ingenii dexteritas. 
Quid igitur a uulgaribus expectandum censes? At ratio monstrat compendio, 
quid sequendum, quid uitandum sit, nec illa post acceptum malum 
monet: "Hoc male cessit, posthac caue". Sed priusquam aggrediare, clamat: 
"Hoc si feceris, et infamiam et exitium tibi parabis".

Nectamus igitur hunc triplicem funiculum, ut et naturam ducat ratio et 
rationem consummet exercitatio. Iam in caeteris animantibus perspicimus 
unumquodque hoc facillime discere, quod cuiusque naturae maxime proprium 
est, quodque primum est ad incolumitatis tutelam, ea sita est in uitandis 
iis quae molestiam aut perniciem adferunt. Hic sensus inest et plantis, 
non solum animantibus. Siquidem uidemus et arbores qua maris odor spirat, 
aut qua flat boreas, contrahere frondes ac ramos et se ad auram clementiorem 
explicare. Quid autem est hominis maxime proprium? Iuxta rationem uiuere, 
unde et rationale animal dicitur et ab alogis secernitur. Quid autem est homini 
perniciosissimum? Stultitia. Nullius igitur rei docilior erit quam uirtutis, nec ab 
ulla re facilius discet abhorrere quam a stultitia, si modo parentum industria 
naturam uacuam protinus occuparit. Sed audimus miras uulgi querimonias, 
quam puerorum natura prochuis sit in uicium, quam difficile pertrahatur ad 
amorem honesti. Praeter meritum accusant naturam. Huius mali pars maxima 
nostro uicio debetur, qui prius corrumpimus ingenia uiciis quam tradimus 
uirtutis. Nec mirum, si illos parum dociles habemus ad honesta, quum iam docti 
sint ad nequiciam. Quis autem nescit ut priorem, ita difficiliorem esse laborem 
dedocendi quam docendi?

Porro trifariam hic peccat hominum uulgus, uel quia prorsus negligunt liberorum 
institutionem, uel quia serius incipiunt illorum animos ad philosophiam 
fingere, uel quia tradunt his a quibus discant dediscenda. 

{41}
Primi generis homines parentum indignos nomine demonstratum est, eosque minimum 
differe ab his qui natos infantes exponunt, meritoque plectendos legibus, quae hoc quoque 
diligenter praescribunt, quibus rationibus sit instituenda pueritia, mox adolescentia. 
Secundum genus latissime patet, cum quo mihi nunc praecipue instituta 
est pugna. Tertium bifariam peccat, partim ignorantia, partim incuria. Atqui 
cum rarum ac turpe sit ignorare cui equum aut fundum curandum committas, 
quanto turpius est nescire cuius fidei tradas charissimam possessionum tuarum 
partem. Ibi discere studium est, quod parum ex te calles, consulis peritissimum 
quemque, hic nihil referre credis, cui committas filium. Non sine delectu seruis 
sua quibusque partiris munia. Exploras quem agro colendo praeficias, quem rei 
culinariae destines, cui parteis oeconomi deleges. At si quis est prorsus inutilis 
ad omnem functionem, tardus, piger, insulsus, lurco, huic committitur formandus 
puer, et quae res summum artificem desiderat, famulorum infimo committitur. 
Quid laeuum est, si hic homines non habent laeuam mentem?

Sunt quos animus sordidus deterret a conducendo praeceptore idoneo, et 
pluris conducitur equiso quam filii formator. Et tamen interim indulgetur 
sumptuosis conuiuiis, noctu dieque luditur damnosa alea, multum impenditur 
uenatibus et morionibus. In eo solo parci sordidique sunt, cuius gratia poterat 
excusari caeteris in rebus parsimonia. Vtinam pauciores essent, qui plus impendunt 
putido scorto quam educando filio. Res, inquit Satyricus, nulla minoris 
constabit patri quam filius. Non absurdum fortasse fuerit hic meminisse diarii, 
quod olim Cratetis nomine celebrabatur. Id ad hunc refertur modum: "Ponito 
coquo minas decem, medico drachmam, assentatori talenta quinque, consiliario fumum, 
meretrici talentum, philosopho triobolum". Quid huic praeposterae rationi deest, 
nisi ut addas liberorum formatori teruncium? Quanquam arbitror hic philosophi 
nomine signari praeceptorem. Aristippum quum quidam nummis beatus, 
sed mentis inops percontaretur, quantum mercedis posceret pro filio
instituendo, atque ille poposcisset quingentas drachmas : "Immensum", inquit, postulas. 

{42}
Ista summa seruum mercari licebit". Tum philosopus perquam lepide: 
"At nunc", inquit, "pro uno duos es habiturus, filium officiis utilem, et philosophum 
filii doctorem".

Iam si quis roget quempiam, uelletne unius filii exitio centum equos lucrifacere, 
si micam habeat sanae mentis, respondebit, opinor, nequaquam. Quur 
igitur pluris constat equus, quur diligentius curatur, quam filius? Cur morio 
charius emitur quam instituitur filius? Alibi sit locus frugalitati, hic esse frugalem 
non est parsimonia, sed dementia. Sunt rursus qui non sine iudicio deligunt 
liberis praeceptorem, sed hoc precibus dant amicorum. Praeteritur idoneus 
formandae pueritiae artifex, et asciscitur inutilis non ob aliud nisi quia precibus 
amicorum commendatus est. Quid agis demens? In nauigando nihil moraris 
affectum commendantium, sed eum admoues clauo qui gubernandae nauis sit 
callentissimus : in filio in quo non ipse solum periclitatur, sed pater ac mater, 
tota familia, arque ipsa etiam Respublica, non idem adhibes iudicii? Laborat 
equus, utrum asciscis medicum ex amicorum commendatione an ex curandi 
peritia? Quid? an tibi filius equo uilior est? Imo, num tu tibi uilior es equo? Hoc 
quum turpe sit in mediocris fortunae ciuibus, quanto turpius est in magnatibus? 
Vnica coena in aleam, pessimum scopulum, impingentes, naufragiumque facientes 
perdunt triginta milia, et sumptum uocant si formando filio impendant mille.

Naturam nemo nec alii cuiquam nec sibi dare potest, quanquam hic quoque 
nonnihil habet momenti parentum cura. Prima est, ut uir sibi deligat uxorem 
bonam, ex bonis prognatam, probeque educatam, tum prospera corporis 
ualetudine. Quum enim sit arctissima corporis animique cognatio, fieri non 
potest quin altera res ab altera uel adiuuetur uel laedatur. Proximum est, ut
maritus, si quando liberis procreandis dat operam, nec commotus nec temulentus 
id faciat. 

{43}
Siquidem arcano quodam contagio affectiones illae transeunt in foetum. 
Non inscite id notasse uidetur philosophus quidam, qui quum conspiceret 
adolescentem parum sobrie sese gerentem: "Mirum", inquit, "ni pater 
ebrius te proseminauit". Equidem uehementer illud quoque reor ad rem facere, si 
pater ac mater quum omni quidem tempore, sed praecipue conceptionis ac 
gestationis, mentem habeant ab omni crimine liberam beneque sibi consciam. 
Tali enim mente nihil potest esse tranquillius, nihil laetius. Hinc ordiri decuit 
educationis sollicitudinem potius quam ab anno decimo aut, ut multi faciunt, a 
decimoseptimo. Tertium est, ut aut mater uberibus suis alat infantem, aut si 
qua necessitas inciderit, quo minus id liceat, nutrix deligatur corpore salubri, 
lacte puro, moribus probis, nec temulenta, nec rixosa, nec impudica: haerent 
enim in adultam usque aetatem, tum corporum, tum animorum uicia ab ipsis 
uitae crepundiis hausta. Hic etiam referre tradunt quos infantulus habeat collactaneos, 
quos collusores. Quartum, ut mature tradatur praeceptori e multis 
selecto, omnium testimonio probato multisque modis explorato.

Semel accurate peragenda est electio. g-Polukoiraniehn damnat Homerus, et iuxta 
Graecorum uetus adagium: "Multitudo imperatorum Cariam perdidit". Nec paucis 
exitium attulit subinde mutatus medicus. Nihil inutilius quam frequenter mutare 
praeceptorem. Ad eum enim modum Penelopes tela texitur ac retexitur. At 
ego noui pueros qui ante annum duodecimum plusquam quatuordecim praeceptoribus 
usi sunt, idque parentum incogitantia. Nec interim cessabit cura parentum. 
Obseruabunt et praeceptorem et filium, nec sic ablegabunt ab se sollicitudinem, 
quemadmodum solent omnem filiae curam in sponsum transferre, sed 
subinde reuiset pater exploraturus ecquid profecerit, memor illorum quae grauiter 
simul ac prudenter dixit antiquitas, "frontem occipitio priorem esse", et nihil 
citius pinguem reddere equum quam oculum domini, nec ullum letamen agrum 
reddere fertiliorem quam domini uestigium. 

{44}
De teneris loquor, nam adultiores expedit interdum procul ab oculis submouere, 
quae res insitionis instar, potissimum cicurare solet iuuenum ingenia. Inter egregias Pauli 
Aemylii uirtutes celebratur et illud, quod quoties licebat per Reipublicae negocia, filiorum 
suorum exercitamentis soleret interesse. Nec Plinius nepos grauatus est subinde scholam 
inuisere ob amici cuiusdam filium, quem ad disciplinas alendum susceperat.

Iam quod de natura dictum est, non est simplex. Est enim natura speciei communis, 
uelut hominis natura est, ratione uti. Sed est natura huic aut illi peculiaris 
ueluti quosdam mathematicis disciplinis, alios theologiae, hos rhetoricae aut 
poeticae, illos militiae natos dicas. Tanta ui rapiuntur ad haec studia, ut nulla 
ratione possint deterreri. Aut tam uehementer abhorrent, ut citius in ignem 
ituri sint quam ad inuisam disciplinam animum applicaturi. Domestice noui 
quemdam graece latineque perpulchre doctum, et omnibus liberalibus disciplinis 
eleganter instructum, quem archiepiscopus cuius benignitate alebatur huc 
iteris adegerat, ut inciperet audire iuris professores, reclamante natura. Hanc 
querimoniam cum apud me exponeret, nam idem nos habebat lectus, hortatus 
sum hominem ut suo patrono morem gereret, fore leuius quod initio durum 
esset, ac saltem aliquam temporis partem ei studio daret. Quum ille protulisset 
aliquot loca prodigiosae inscitiae, quae tamen illi semidei professores magna 
cum autoritate traderent auditoribus, respondi ut illa contemneret et quae 
recte traderent decerperet: quumque multis argumentis urgerem hominem: 
"Sic", inquit, "sum affectus, ut quoties ad haec studia me uerto, uideatur ensis perfodere
pectus meum". 

{45}
Sic natos non arbitror aduersus Mineruam compellendos, ne quod 
dici solet, bouem ducamus ad ceroma, asinum ad lyram. Fortassis huius 
propensionis licet et in paruulis notas quasdam deprehendere. Sunt qui ex 
horoscopo solent talia uaticinari, quorum iudicio quantum sit tribuendum, 
aestimationem cuique suam liberam facio. Profuerit tamen hoc quam primum 
deprehendisse, quod ea facillime percipimus ad quae nos natura composuit. 

Non arbitror prorsus esse uanum ex oris reliquisque corporis figura habituque 
coniectare indolem, certe Aristoteles tantus philosophus, non grauatus est g-peri 
g-tou g-phusiognohmein uolumen aedere nec indoctum nec inelaboratum. Vt commodior 
est nauigatio, quum et aestus fauet et uentus, ita facilius instituimur his, ad 
quae nos inclinat ingenii propensio. Vergilius commonstrauit notas, quibus 
colligere possis bouem aratro idoneum, aut uaccam armento propagando aptam. 
"Optima toruae forma bouis". Docet quibus signis deprehendas pullum equinum 
olympicis certaminibus utilem futurum. "Continuo pecoris generosi pullus in aruis, 
Ingreditur", etc. Nam carmen agnoscis. Errant qui credunt naturam nullas homini 
notas addidisse, quibus colligi possit ingenium, peccant uero qui datas non 
obseruant. Tametsi meo quidem iudicio, uix ulla est disciplina, ad quam hominis 
ingenium non docile nascatur, si praeceptionibus et exercitatione institerimus. 
Quid enim non discat homo, quum elephantus institutione fiat funambulus, 
saltator ursus, et morio asinus? Quemadmodum igitur natura nemini sua in 
manu est, ita docuimus esse in quo naturam aliquo pacte ualeamus adiuuare.

{46}
Caeterum ratio et exercitatio tota nostrae est industriae. Quantum ualeat ratio, 
potissimum illud declarat, quod quotidie uidemus machinis et arte tolli onera, 
quae nullis alioqui uiribus moueri poterant. Quantum autem habeat momenti 
exercitatio, satis arguit illud cum primis celebre prisci sapientis dictum, quod 
curae ac meditationi tribuit omnia. Ac ratio quidem requirit docilitatem, exercitatio 
laborem. Sed labor, inquiunt, non conuenit aetati tenerae, docilitas uero 
quae tandem potest esse in pueris, qui uixdum sciunt se homines esse? Ad 
utrumque paucis respondebo, qui conuenit, ut aetas habeatur indocilis ad literas, 
quae iam moribus fingendis apta est? Verum ut sunt uirtutum rudimenta, ita 
sunt et disciplinarum. Habet philosophia suam infantiam, habet adolescentiam, 
habet maturitatem. Equinus pullus, qui iam tum prae se fert generosam indolem, 
non statim urgetur lupatis, ut armatum sessorem tergo uehat, mollibus 
exercitamentis discit meditari bellum. Vitulus aratro destinatus non protinus 
oneratur ueris iugis, nec urgetur acribus stimulis, sed, ut eleganter docuit Maro:
"--- Primum laxos tenui de uimine cyclos Ceruici subnectunt, dehinc ubi libera colla 
Seruitio assuerint, ipsis e torquibus aptos", iungunt pares, et cogunt "gradum conferre 
iuuencos ---".
"Atque illis iam saepe rotae ducuntur inanes, 
Per terram, et summo uestigia puluere signant. 
Post ualido nitens sub pondere faginus axis 
Instrepit, et iunctos temo trahit aereus orbes ---".

Agricolae norunt habere rationem aetatis in bubus et exercitia pro modo uirium 
attemperant, multo diligentius id faciendum est in liberis instituendis. Ad haec 
naturae prouidentia habilitatem quandam peculiariter inseuit paruulis. Infans 
nondum idoneus est cui praelegas Officia Ciceronis, aut Aristotelis Ethica, aut
Senecae Plutarchiue morales libellos, aut Epistolas Pauli, fateor, sed interim, si 
quid indecore facit in conuiuio, monetur, et monitus se componit ad 
commonstratum exemplar. 

{47}
Ducitur in templum, discit flectere genua, componere manusculas, aperire caput, totumque 
corporis habitum ad religionem formare, iubetur silere quum peraguntur mysteria, ad altare 
uertere oculos. Haec modestiae pietatisque rudimenta prius discit puer quam fari nouit, quae 
quoniam inhaerent in grandiorem aetatem, nonnullum profectum adferunt ad ueram religionem. 
Primum nato nullum discrimen est inter parentes et alienos. Mox 
matrem discit agnoscere, deinde patrem. Eosdem paulatim discit et reuereri, 
discit obtemperare, discit amare. Dediscit iracundiam, dediscit uindictam, 
iussus osculum dare cui indignabatur, dediscit importunam garrulitatem. Discit 
assurgere seni, discit aperire caput ad imaginem crucifixi.

Qui putant haec qualiacunque uirtutis elementa nihil habere momenti ad 
probitatem, uehementer errant mea quidem sententia. Adolescens quidam 
reprehensus a Platone quod aleam luderet, questus est quod ob tantillum malum 
tam acriter obiurgaretur. Tum Plato : "Vt leue malum sit", inquit, "ludere aleam, 
graue tamen malum est assueuisse". Vt igitur paruis malis assueuisse magnum est 
malum, ita pusillis bonis assueuisse magnum est bonum. Atque harum rerum 
hoc docilior est aetas illa tenera, quod suapte natura flexilis est in omnem habitum, 
quod nondum ullis uiciis est occupata, quod gaudet etiam imitari, si 
quid praeeas. Quae ut uulgo uiciis assuescit, priusquam intelligit quid sit uicium, 
ita pari fere facilitate uirtutibus poterit assuescere. Optimis autem rebus optimum 
est protinus assuescere. Durat is habitus in quem uacuum ac tenerum animum 
finxeris. "Naturam expellas furca, tamen usque recurrit", scripsit Flaccus. Scripsit 
et quidem uerissime, sed scripsit de arbore adulta. Proinde cordatus agricola 
statim plantulam in eam speciem componit, quam in arbore uult esse perpetuam. 
Protinus in naturam uertitur, quod omnium primum infuderis. Argilla nimium 
uda formam impressam non retinet, cera tam mollis esse potest, ut inhabilis sit 
fingenti. At uix ulla est aetas tam tenera quae disciplinae capax non sit. 

"Nulla", inquit Seneca, "aetas ad discendum sera est". Hoc an uerum sit nescio, certe 
grandior aetas ad quaedam discenda dura est. Illud extra controuersiam est,
nullam esse aetatem tam recentem, ut non sit habilis institutioni, praesertim 
earum rerum ad quas natura composuit hominem. 

{48}
Nam in hoc ipsum infantiae peculiarem quandam, ut modo dicebam, imitandi libidinem 
addidit, ut quicquid audierint uiderintue, gestiant aemulari, gaudeantque si quid sibi uidentur 
assequuti. Simios quosdam esse dicas. Atque hinc prima ingenii docilitatisque 
coniectura. Proinde ut natus est homo, statim moribus discendis aptus est. Mox 
ut fari coeperit, habilis fit ad institutionem literarum. Cuius prior est ratio, ad id 
protinus addita est docilitas. Siquidem eruditio quanquam infinitas habet commoditates, 
tamen nisi uirtuti famuletur, plus adfert mali quam boni. Merito 
reiecta est a doctis illorum sententia, qui putauerunt aetatem minorem septem 
annis non admouendam literis, cuius sententiae autorem plurimi crediderunt 
Hesiodum, quanquam Aristophanes Grammaticus g-hupothehkas, quo in opere id 
proditum est, negat esse Hesiodi. Insignis tamen scriptor fuerit oportet, qui 
talem aedidit librum, ut eruditis etiam Hesiodum parentem referre uideretur. 
Verum ut citra controuersiam fuerit Hesiodi, nullius hominis autoritas tantum 
apud nos ualere debet, ut pigeat meliora sequi, si quis attulerit. Tametsi quicunque 
fuerunt huius sententiae, non hoc senserunt, totum hoc temporis usque 
ad annum septimum oportere uacare omni cura institutionis, sed ante id 
aetatis pueros non esse uexandos labore studiorum, in quibus omnino taedia 
quaedam deuoranda sunt, uelut ediscendi, reddendi scribendique. Vix enim 
reperias ullum tam docile tamque tractabile ac sequax ingenium, quod his rebus 
prorsum absque stimulis assuescat. Chrysippus nutricibus tribuit triennium, 
non ut interim uacetur ab institutione praesertim morum et linguae, sed ut 
blandioribus rationibus uirtuti literisque praeparetur infans, uel a nutricibus uel 
a parentibus, quorum mores plurimum adferre momenti ad formandos pueros 
extra controuersiam est.

Quoniam autem prima puerorum institutio est ut discant explanate emendateque 
loqui, hic olim nutrices ac parentes non mediocri erant adiumento. Hoc initium 
non modo plurimum habet momenti ad eloquentiam, uerumetiam ad iudicandum 
et ad omnium disciplinarum cognitionem. 

{49}
Linguarum enim inscitia disciplinas uniuersas aut exstinxit aut deprauauit, atque adeo 
theologiam quoque, medicinam et iurisprudentiam. Admirabilis fuit olim Gracchorum 
eloquentia, sed quam bona ex parte Corneliae matri debebant, M- Tullii iudicio. 
"Apparet", inquit, "filios non tam in gremio educatos quam in sermone matris": gremium igitur 
illis maternum erat prima schola. Quin et Laelia Caii patris elegantiam dictione 
referebat. Quid mirum? Rudis adhuc inter parentis complexus illius sermone 
tincta fuerat. Idem euenit huius duabus sororibus Mutiae et Liciniae Caii 
neptibus. Nominatim autem laudatur Liciniae in dicendo elegantia, quae fuit 
L- Crassi filia, Scipionis cuiusdam, ni fallor, coniunx. Quid multis? Tota domus 
totaque gens usque ad nepotes ac pronepotes saepe retulit maiorum in dicendo 
elegantiam. Q- Hortensii filia sic exprimebat paternam eloquentiam, ut olim 
extiterit illius oratio apud triumuiros habita, non tantum, ut ait Fabius, in sexus 
honorem. Ad emendate uero loquendum non leue momentum habent et nutrices 
et paedagogi et collusores pueri. Quod enim ad linguas attinet, tanta est 
illius aetatis docilitas, ut intra paucos menses puer Germanus discat gallice, idque 
insciens et aliud agens, nec unquam ea res succedit felicius quam annis quam 
maxime rudibus. Quod si id fit in lingua barbara et anormi, quae aliud scribit 
quam sonat quaeque suos habet stridores et uoces uix humanas, quanto id facilius 
fuerit in lingua graeca seu latina? Mithridates rex duas et uiginti linguas sic 
calluisse legitur, ut cuique genti citra interpretem propria lingua ius redderet. 
Themistocles intra anni spatium persicam linguam perdidicit, quo commodius
cum rege colloqueretur. 

{50}
Si hoc praestat adulta aetas, quid non sperandum a puero?

Totum autem hoc negocium duabus potissimum rebus constat, memoria et 
imitatione. Imitandi naturale quoddam studium in pueris esse iam ante docuimus, 
memoriam porro uel tenacissimam tribuunt pueritiae uiri sapientissimi.  
Quod si diffidimus illorum autoritati, abunde nobis fidem facit ipsa rerum experientia. 
Quae pueri uidimus sic haerent animo, quasi heri uidissemus. Quae 
hodie legimus senes, post biduum si denuo legamus noua uidentur. Ad haec 
quotumquemque uidemus, cui adulto feliciter successerit linguarum cognitio? 
Et si quibus successit cognitio, sonus et pronunciatio germana aut nullis aut 
quam paucissimis contingit. Neque enim ad communem regulam uocanda sunt 
illa rarissima exempla. Nec ideo debemus pueros post exactum annum decimum 
sextum ad linguarum cognitionem uocare, quod Cato senior sero didicit latinas 
literas, graecas uero septuagesimum agens annum. At Vticensis ille Cato, superiore 
multo tum doctior tum eloquentior, puer adhaesit paedagogo Sarpedoni. 

Atque hic eo magis aduigilandum, quod aetas illa, quoniam naturae sensu potius 
quam iudicio ducitur, pari facilitate aut fortassis maiore imbibit praua atque 
recta. Quin et recta facilius ueniunt in obliuionem, quam dediscimus uiciosa. 
Deprehenderunt hoc et admirati sunt ethnicorum philosophi: nec potuere 
causam peruestigare, quam christiana philosophia nobis prodidit, quae docet 
hanc ad mala pronitatem insedisse nobis ex humanae gentis principe Adamo. 
Quod ut falsum esse non potest, ita uerissimum est maximam huius mali partem 
manare ex impuro conuictu prauaque educatione, praesertim aetatis tenerae et in 
omnia flexilis. Proditum est literis Alexandrum Magnum a Leonide paedagogo 
uicia quaedam imbibisse puerum, quae nec adultum atque etiam imperio sublimem 
deseruerunt. Proinde quamdiu apud Latinos uiguit illa prisca morum 
integritas, puerilis aetas non committebatur mercenario formatori, sed ab ipsis 
parentibus et agnatis instituebatur, uelut a patruis, auunculis et auis, autore 
Plutarcho. Existimabant enim hoc ad gentis decus in primis pertinere, si quam 
plurimos haberet eruditione liberali praestantes, quum hodie tota fere nobilitas
sit in pictis sculptisque stemmatis, choreis, uenatu et alea. 

{51}
Primus omnium Sp- Carbilius, homo libertinae conditionis, cuius patronus Carbilius 
omnium primus induxit exemplum diuortii, traditur aperuisse scholam literariam.

Antehac hoc praecipuum habebatur pietatis officium, si cognatos quisque suos 
ad uirtutem et eruditionem institueret. Nunc unum hoc curae est, ut puero 
quaeratur uxor bene dotata. Hoc perfecto, credunt se nihil iam debere pietati. 
Verum ut res humanae pronae sunt in deterius, delitiae persuaserunt ut hoc 
muneris paedagogo domestico committeretur, et ingenuus seruo tradebatur 
instituendus. Qua quidem in re si delectus habebatur, hoc minus erat periculi, 
quod formator non solum in oculis parentum uiueret, sed in illorum esset 
potestate, si quid delinqueret. Qui erant cordatissimi, aut emebant seruos literatos 
aut curabant literis erudiendos, ut liberorum suorum pueritiae formandae 
praeficerent. At quanto consultius si ipsi parentes in hoc literas discerent, ut 
liberos suos doceant. Hac certe ratione duplex esset utilitas, quemadmodum 
duplex commoditas est, si episcopus se pium uirum praebeat quo possit quam 
plurimos ad pietatis studium inflammare.

Non omnibus uacat, inquies, et piget tanti laboris. Sed agedum, uir praeclare, 
reputemus nobiscum, quantum temporis nobis pereat alea, compotationibus, 
spectaculis et morionibus, et pudebit opinor, causari deesse ocium ei rei quae 
caeteris omnibus amissis erat agenda. Sufficit ad omnia munia tempus, si qua 
decet frugalitate dispensetur. Nobis uero breuis est dies, cuius maiorem partem 
perdimus. Iam illud expende, quanta temporis portio datur amicorum friuolis 
interdum negociis. Si minus licet omnibus morem gerere, priores sane partes 
debentur liberis. Quid autem laboris refugimus, ut liberis luculentum patrimonium 
pulchreque constabilitum relinquamus, ut illis paremus quod his 
omnibus praestantius est, piget capere laborem, praesertim quum naturae pietas 
et profectus eorum qui nobis sunt charissimi, edulcet omnem molestiam? Id ni 
esset, quando matres ferrent tam longa gestationis et nutricationis taedia? 
Leuiter amat filium, quem piget erudire filium. Verum instituendi ratio fuit hoc 
nomine facilior priscis, quod eadem esset lingua literas callentium et imperitae 
multitudinis, nisi quod eruditi emendatius, elegantius, prudentius et copiosius 
dicebant. Fateor, ac plurimum compendii foret ad eruditionem, si idem maneret hodie. 

{52}
Nec defuerunt qui priscum exemplum reuocare conati sunt, uelut 
apud Phrysios Canterii, apud Hispanos Elisabetha regina Ferdinandi uxor, e 
cuius familia complures prodiere foeminae eruditione iuxta ac pietate mirabiles. 
Apud Anglos, uir clarissimus Thomas Morus, quem licet regiis negociis occupatissimum, 
non piget uxori, filiabus ac filio praestare praeceptorem, primum 
ad pietatem, mox ad utriusque literaturae peritiam. Id certe curandum erat in 
his quos eruditioni destinauimus. Nec est periculum ne populi linguam ignorent, 
eam perdiscent uelint nolint hominum commercio. Quod si nemo sit domi 
qui literas norit, statim asciscendus est artifex, sed exploratus tum moribus, tum 
eruditione. Stultum est in filio uelut in Care, quod aiunt, periculum facere, 
sciatne literas, et sitne uir probus quem adhibuisti. In rebus alias sit uenia dormitanti, 
hic Argus sis oportet atque oculis omnibus aduigilandus est. In bello, 
aiunt, bis peccare non licet, hic ne semel quidem peccare fas est. Porro quo 
maturius puer tradetur formatori, hoc felicius succedet institutio.

Hic scio causari quosdam, esse periculum ne studiorum labor reddat teneri corpusculi 
ualetudinem imbecilliorem. Hic respondere poteram, etiamsi quid decederet 
robori corporis, hoc incommodi belle pensari tam eximiis animi bonis. 
Nec enim athletam fingimus, sed philosophum, sed Reipublicae gubernatorem, 
cui satis est adesse prosperam ualetudinem, etiamsi non adsit Milonis robur. 
Fateor tamen nonnihil indulgendum aetati, quo uegetior euadat, uerum multi 
stulte metuunt suis infantibus a literis, qui non metuunt multo grauius periculum 
ab immodico cibo, quo non minus laeduntur ingenia paruulorum quam corpora, 
ab eduliorum potusue generibus, quae non congruunt aetati. 

{53}
Admouent infanteis suos uariis ac prolixis conuiuiis, nonnunquam et in multam noctem 
productis, explent illos salsis et calidis usque ad uomitum interdum. Stringunt 
et onerant tenera corpuscula uestibus incommodis ad ostentationem, quemadmodum 
nonnulli simios ornant humano cultu, aliisque modis effoeminant 
liberos suos, nec usquam tenerius metuitur illorum ualetudini, quam quum de 
literis, hoc est de re maxime omnium salutifera necessariaque, coeptum est agi.

Quod de ualetudine dictum est, idem pertinet ad formae curam, quam ut 
fateor non omnino negligendam, ira nimis anxie curari parum uiro dignum est. 
Nec huic aliunde morosius metuimus quam a studiis, quum ea longe magis 
corrumpatur, ingurgitatione, temulentia, intempestiuis uigiliis, pugnis ac uulneribus, 
postremo scelerata scabie, quam uix quisquam effugit adolescens intemperantius 
uiuens. Ab his rebus potius arceant liberos suos quam a literis, qui 
tam misere metuunt illorum ualetudini ac formae. Quanquam id quoque nostra 
cura prouideri potest, ut quam minimum sit laboris ac proinde minimum dispendii. 
Id fiet si nec multa, nec quaelibet inculcentur teneris, sed optima tantum et 
aetati congrua, quae iucundis capitur potius quam subtilibus. Deinde blanda 
quaedam tradendi ratio faciet ut ludus uideatur, non labor. Hic enim lenociniis 
quibusdam fallenda est aetas illa, quae nondum intelligere potest quantum 
fructus, quantum dignitatis, quantum uoluptatis in posterum sint allaturae literae. 
Id partim praestabit formatoris lenitas comitasque, partim et ingenium ac 
solertia, qua uarias arteis comminiscetur, quibus puero reddat iucundas literas et 
a sensu laboris auocet. Nihil enim est inutilius quam quum praeceptoris mores 
efficiunt ut prius odisse incipiant studia quam intelligere possint quare sint 
amanda. Primus discendi gradus est praeceptoris amor. Progressu temporis fiet, 
ut puer qui prius literas amare coeperat propter doctorem, post doctorem amet 
propter literas. Nam quemadmodum munera pleraque uel hoc nomine gratissima 
sunt, quod ab his proficiscantur quos egregie charos habemus, ita literae,
quibus nondum iudicio placere possunt, his tamen doctoris affectu commendantur. 

{54}
Rectissime dictum est ab Isocrate, eum plurimum discere, qui discendi 
cupidus est. Libenter autem ab his discimus quos diligimus. Sunt uero quidam 
tam inamoenis moribus, ut nec ab uxoribus amari queant, toruo uultu, tetrico 
conuictu, irati uidentur etiam tum quum sunt propitii, nihil possunt blande 
dicere, uix etiam arridere ridentibus, dicas plane Gratiis iratis natos. Hos uix 
idoneos iudico, quibus equos indomitos formandos committas, tantum abest ut 
imbecillem ac pene lactantem aetatem illis prodendam existimem. At hoc 
hominum genus quidam uel maxime credunt admouendum formandae primae 
aetati, dum toruitatem putant esse sanctitatem. Atqui non tuto fronti creditur, 
sub illa tetrica persona saepenumero latent euiratissimi mores, nec inter pudicos 
commemorandum est ad quae dedecora nonnunquam illi carnifices terrore 
puerorum abutantur. Ne parentes quidem recte possunt educare liberos, si 
tantum metuantur. Prima cura est amari, paulatim succedit non terror, sed 
liberalis quaedam reuerentia, quae plus habet ponderis quam metus.

Quam igitur belle prospicitur his pueris, qui uixdum quadrimi mittuntur in 
ludum literarium, ubi praesidet praeceptor ignotus, agrestis, ac moribus parum 
sobriis, interdum ne cerebri quidem sani, frequenter lunaticus, aut morbo comitiali 
obnoxius, aut leprae, quam nunc uulgus scabiem gallicam appelle. Neminem 
enim hodie tam abiectum, tam inutilem, tam nullius rei uidemus, quem 
uulgus non existimet idoneum moderando ludo literario. Atque illi se regnum 
nactos rati, mirum quam ferociant, quod habeant imperium, non in beluas, 
ut inquit Comicus, sed in eam aetatem quam oportebat omni lenitate foueri. 
Dicas non esse scholam, sed carnificinam, praeter crepitum ferularum, 
praeter uirgarum strepitum, praeter eiulatus ac singultus, praeter atroces 
minas nihil illic auditur. Quid aliud hinc discant pueri quam odisse literas? 
Hoc odium ubi semel insedit teneris animis, etiam grandes facti abhorrent a studiis.

{55}
Multo etiam stultius est, quod quidam filios suos mittunt ad ebriosam mulierculam, 
ut legendi scribendique parent facultatem. Praeter naturam est foeminam 
in masculos habere imperium, tum nihil immitius eo sexu, si qua ira commouerit 
animum, et incalescit facillime, uix autem conquiescit, nisi uindicta satiata. Iam 
et monasteria et fratrum, ita se uocant, collegia, quaestum hinc aucupantur, et 
in latebris suis erudiunt rudem aetatem, per homines fere parum doctos, seu 
potius perperam doctos, ut iam donemus illos esse pudicos et cordatos. Hoc 
institutionis genus utcunque probant alii, me quidem autore nullus id faciet, 
quisquis cupiet suum puerum liberaliter educatum.

Oportet scholam aut nullam esse aut publicam. Compendiarium quidem hoc 
est, quod uulgo fit. Facilius enim plures ab uno metu coguntur quam unus ab 
uno liberaliter instituitur. Atqui non magnum est asinis aut bubus imperare, 
liberos liberaliter instituere, ut difficillimum est, ita pulcherrimum. Tyrannicum 
est metu premere ciues, beneuolentia, moderatione, prudentiaque continere in 
officio regium est. Diogenes quum ab Aeginetis captus produceretur uenum, 
praeco rogauit hominem, quo titulo uellet commendari emptoribus : "Dic", inquit, 
"si quis uelit mercari hominem qui sciat imperare liberis". Ad hoc insolitum praeconium 
risere multi. Quidam cui liberi paruuli erant domi, congressus est cum philosopho, 
sciretne uere quod profiteretur. Ait se scire. Breui colloquio sensit non 
esse uulgarem quempiam, sed sub sordido pallio praeclaram latere sapientiam. 
Emptum duxit domum suam, eique liberos suos formandos commisit.
Gallis literatoribus secundum Scotos nihil est plagosius. Hi moniti respondere 
solent, eam nationem, quemadmodum de Phrygia dictum est non nisi plagis emendari. 

{56}
Hoc an uerum sit, alii uiderint, fateor tamen nonnihil in natione 
discriminis esse, sed multo magis in singulorum ingeniorum proprietate. 
Quosdam occidas citius quam uerberibus emendes, at eosdem beneuolentia 
blandisque monitis ducas quocunque uelis. Hac indole fateor me puerum fuisse, 
quumque praeceptor cui prae caeteris eram charus, quod diceret se nescio quid 
magnae spei de me concipere, magis aduigilaret, uelletque tandem experiri 
quam essem uirgarum patiens, obiecit commissum, de quo nec somniaram 
unquam, ac cecidit. Ea res omnem studiorum amorem mihi excussit, adeoque 
deiecit puerilem animum, ut minimum abfuerit quin dolore contabescerem, 
certe moerorem eum excepit febris quartana. Is ubi tandem intellexit errorem 
suum, deplorabat apud amicos : "Illud", inquit, "ingenium pene prius perdideram quam 
nossem". Erat enim uir nec stupidus, nec indoctus, nec, ut arbitror, malus. Resipuit 
ille, sed mihi sero. Iam hinc mihi coniecta, uir egregie, quam multa felicissima 
ingenia perdant isti carnifices indocti, sed doctrinae persuasione tumidi, 
morosi, uinolenti, truces, et uel animi gratia caedentes, nimirum ingenio tam 
truculento, ut ex alieno cruciatu capiant uoluptatem. Hoc genus homines 
lanios aut carnifices esse decuit, non pueritiae formatores.

Nec ulli crudelius excarnificant pueros, quam qui nihil habent quod illos 
doceant. Hi quid agant in scholis, nisi ut plagis ac iurgiis diem extrahant? Noui 
theologum quendam, et quidem domestice, maximi nominis, cuius animo nulla 
crudelitas satisfaciebat in discipulos, quum magistros haberet strenue plagosos. 
Id existimabat unice et ad deiiciendam ingeniorum ferociam, et ad edomandam 
aetatis lasciuiam pertinere. Nunquam agitabat conuiuium apud gregem suum, 
nisi quemadmodum Comoediae exeunt in laetam catastrophen, ita post cibum
sumptum, unus aut alter protraheretur uirgis lacerandus, et interim saeuiebat et 
in immeritos, nimirum, ut assuescerent plagis. 

{57}
Ipse quondam astiti proximus, 
quum a prandio ex more puerum euocarat, annos natum, ut opinor, decem. 
Recens autem a matre uenerat in eum gregem. Praefatus est, illi matrem esse 
cum primis piam foeminam, ab ea sibi puerum studio se commendatum, mox ut 
haberet occasionem caedendi, coepit obiicere nescio quid ferociae, quum nihil 
minus prae se ferret puer, et innuit illi cui collegii praefecturam commiserat, 
huic ex re satelles erat cognomen, ut caederet, ille protinus deiectum puerum, 
ita cecidit, quasi sacrilegium commisisset. Theologus semel atque iterum interpellauit: 
"satis est, satis est". At carnifex ille feruore surdus, peregit suam carnificinam 
pene usque ad pueri syncopen. Mox theologus uersus ad nos: "Nihil 
commeruit", inquit, "sed erat humiliandus", nam hoc uerbo est usus. Quis unquam ad 
eum modum erudiuit mancipium, imo quis asinum? Generosus equus melius 
popysmate et palpo domatur quam scutica aut calcaribus. Quem si durius tractes, 
fit refractarius, fit calcitro, fit mordax, fit retrogradus. Bos, si nimium 
urgeas stimulis, iugum excutit, et stimulatorem impetit. Sic tractandum est 
generosum ingenium, quemadmodum tractatur leonis catulus. Elephantos sola 
domat ars, non uiolentia, nec ullum animal tam ferum est quod non mansuescat 
officio; nec ullum tam cicur quod immodica saeuitia non exasperetur. Seruile 
est metu mali castigari, atqui publica consuetudo filios appellat liberos, quod hos 
deceat liberalis educatio, seruili multum dissimilis: tametsi qui sapiunt hoc 
agunt potius, ut serui lenitate ac beneficiis exuant mancipii capillum, memores 
et illos esse homines, non beluas.

Commemorantur admiranda exempla seruorum in dominos, quos profecto 
tales non comperissent, si tantum uerberibus subegissent. Seruus si sanabilis 
est ingenii, melius emendatur monitis, pudore et officiis, quum plagis : si insanibilis, 
ad extremum malitiam indurescit, et aut fuga compilat herum, aut 
necem illius aliqua molitur arte. Nonnunquam et suae uitae iactura domini 
saeuitiam ulciscitur. Nullum autem animal formidabilius quam homo, quem 
atrox iniuria docuit suae salutis contemptum. Proinde quod prouerbio iactatur, 
unumquemque tot hostes habere quot seruos, si uerum est, dominorum iniquitati 
potissimum arbitror imputandum. 

{58}
Artis enim est, non fortunae, imperare seruis. Quod si cordatiores heri id dant operam, ut 
seruos ita habeant ut seruiant liberaliter, malintque pro seruis habere libertos, quam absurdum 
est e natura liberis educatione reddere seruos? Nec ab re Comicus ille senex putat 
multum interesse inter patrem ac dominum. Dominus tantum cogit, pater 
pudore ac liberalitate consuefacit filium, ut sua sponte recte faciat potius quam 
alieno metu, praesens atque absens sit idem, hoc qui nequit, inquit, fateatur se 
nescire imperare liberis. Atqui plus aliquanto discriminis esse debet, inter 
patrem ac dominum quam inter regem ac tyrannum. Tyrannum submouemus 
a republica, et filiis uel tyrannos asciscimus, uel ipsi in eos tyrannidem exercemus. 
Quanquam in totum hoc uile seruitutis nomen e uita Christianorum sublatum 
esse oportuit. Beatus Paulus Onesimum Philemoni commendat, non 
iam ut seruum, sed ut pro seruo fratrem charissimum. Et Ephesiis scribens monet 
heros, ut in seruos remittant austeritatem ac minas, memores se potius conseruos 
esse quam dominos, quod utrique communem dominum habeant in coelis, qui 
non minus poenas sumpturus est de dominis si quid peccent, quam de seruis. 

Apostolus nec minaces uult esse dominos, nedum plagosos: non enim dicit, 
remittentes flagra, sed, remittentes minas. Et nos liberos nostros nihil aliud 
quam caedi uolumus, quod uix triremium praefecti, aut piratae faciunt in 
remiges. De liberis autem quid praecipit idem apostolus? Adeo non uult illos 
caedi seruiliter, ut et a monitis atque obiurgatione iubeat abesse saeuitiam et 
amarulentiam. "Vos", inquit, "patres nolite ad iracundiam prouocare flios uestros, sed 
educate illos in disciplina et correptione Domini". Qualis autem sit disciplina domini, 
facile perspiciet qui considerarit qua lenitate, qua mansuetudine, qua charitate 
Dominus Iesus erudierit, tulerit, fouerit, ac paulatim prouexerit discipulos suos.

Humanae leges patriam potestatem temperant, eaedem et seruis in heros 
permittunt actionem malae tractationis, et unde haec immanitas inter Christianos? 
Olim Auxon quidam eques Romanus filium dum uirgis emendat immoderatius, occidit. 

{59}
Ea indignitas adeo commouit populum ut hominem in forum protractum 
parentes ac liberi stilis confoderent, nihil reueriti dignitatem equestrem, 
quem Octauius Augustus aegre periculo subduxit. At quam multos hodie 
uidemus Auxones, qui saeuitia plagarum laedunt puerorum ualetudinem, 
eluscant eos, debilitant, nec raro necant. Virgae nihil faciunt ad quorundam 
saeuitiam, inuersis uirgis caedunt manubrio, colaphos ac pugnos impingunt 
teneris, aut quicquid forte proximum est arripiunt et illidunt. Narrant iurisperitorum 
literae sutorem quendam, dum discipulo ligneam calceorum formam 
impingit in occipitium, alterum oculum excussisse obque id factum poenas 
dedisse legibus. Quid de illlis dicendum est, qui cruciatibus addunt 
abominandam contumeliam?

Nunquam eram crediturus nisi et puerum et crudelitatis autorem de proximo 
nossem. Puerum annos uixdum duodecim natum, cuius honestissimi parentes 
fuerant de praeceptore bene meriti, tam immanibus modis tractarunt ut uix 
Mezentius aut Phalaris ullus posset crudelius. Stercoris humani tantam uim 
impegerunt in os paruuli ut expuere non posset, sed bonam partem deuorare 
cogeretur. Quis tyrannus unquam adhibuit hoc contumeliae genus ? g-Passamenos 
g-epitasse habet graecum prouerbium. Post tales epulas exercetur imperium. Puer 
nudus funibus sub alas immissis suspenditur, ut infame furti supplicium repraesentarent, 
quo non aliud apud Germanos execrabilius. Mox in pensilem saeuitur 
undique uirgis, propemodum usque ad necem. Nam quo magis inficiabatur 
puer, quod non commiserat, hoc magis intendebatur carnificina. Adde iam 
ipsum tortorem, pene supplicio formidabiliorem, oculi uiperini, os angustum et 
corrugatum, uox acuta qualis fertur umbrarum, facies lurida, caput uertiginosum, 
minae et conuicia, quae illi suggerebat splendida bilis, Tisiphonem quampiam 
diceres. Quid consequutum est? Mox puerum a suppliciis excipit morbus, 
magno et mentis et uitae periculo. Ibi carnifex uitro occupat expostulationem,
scribit patri, quamprimum abducat filium suum, se medicinam omnem consumpsisse 
frustra in deploratum puerum. 

{60}
Vbi corporis morbus utcunque remediis depulsus est, tamen animus sic erat attonitus ut 
metueremus ne nunquam ad pristinum mentis uigorem rediturus esset. Neque haec fuit unius 
diei saeuitia; quamdiu uixit apud illum puellus, nullus praeteribat dies quo non semel 
atque iterum crudeliter uapularet. Scio iamdudum suspicare, lector, enorme 
fuisse commissum, cui tam atrox adhibita est medicina. Dicam paucis. Reperti 
sunt et illius qui caesus est et aliorum duorum libri atramento conspurcati, 
uestes conscissae et caligae excrementis humanis contaminatae. Is qui lusum 
hunc ludebat, puer erat ad omne scelus natus, qui post aliis facinoribus fidem 
fecit priorum, insani doctoris ex sorore nepos; iam tum praeludens ad ea quae 
facere solent in bello aut latrocinio milites, apud hospitem quendam educto  
e uase embolo, passus est uinum in solum defluere, ac uelut ofl�ciosus admonuit 
se sentire uini odorem: cum altero sodali puero quotidie gladio decertabat, non 
ioco, sed serio ut iam agnosceres latronem aut sicarium aut, quod his simillimum 
est, mercenarium militem futurum. Huic tametsi faueret ille formator, 
tamen metuens ne se mutuo confoderent pueri, cognatum ablegauit. Nam ex 
altero luculentam capiebat mercedem, erat autem ex isto numero Euangelicorum 
quibus nihil dulcius est pecunia. Persuasum erat optimo uiro parenti, 
puerum agere apud praeceptorem sanctum amicum ac uigilantem, quum uiueret 
apud fucatum carnificem, ac homini semiinsano perpetuoque aegrotanti 
ministrum et assessorem ageret. Quum igitur aequior esset in eum qui sanguine 
propinquus erat, atque item in alterum unde luculenta messis, in innoxium inclinauit 
suspicio, cui tantum tribuebatur malitiae ut suas ipsius uestes laceraret 
conspurcaretque, quo uitaret suspicionem. Atqui puer ex utroque parente optimo 
natus, nullum unquam tam illiberalis ingenii specimen dederat, et hodie 
nihil est illius moribus ab omni malitia alienius, qui nunc omni metu liber rem 
omnem ut gesta est narrat ordine.

Talibus paedagogis honesti ciues tradunt filios suos, quibus nihil habent 
charius, tales queruntur non reponi sibi mercedem opera dignam. Neque non 
senserat carnifex errorem suum, sed maluit constanter insanire quam culpam 
agnoscere : et aduersus huiusmodi non instituitur malae tractationis actio, nec 
in tam immanem saeuitiam uigorem habet legum seueritas. Nullis est ita implacabilior 
quam iis qui morbo comitiali sunt affines. Quam multae res irrepserunt 
in uitam Christianorum, nec Phrygibus nec Scythis dignae, e quibus
unum indicabo non prorsus abhorrens ab hoc argumento. 

{61}
Qui primum adeunt scholas publicas coguntur beanum exuere, barbarae rei repertum est 
aeque barbarum uocabulum. Missus est adolescens ingenuus ad discendas arteis liberales. 
Verum quam illiberalibus contumeliis initiatur ! Primum macerant illi mentum 
ueluti barbam derasuri, ad id adhibetur lotium aut si quid lotio foedius. Is 
liquor impingitur in os, nec licet expuere. Molestis ictibus detrahuntur cornua, 
scilicet, interdum coguntur multam aceti aut salis uim ebibere, aut si quid aliud 
libuit effreni iuuenum petulantiae. Nam aggressuri ludum exigunt iusiurandum, 
illum omnibus imperatis pariturum. Tandem sublimem rapiunt, et dorso quoties 
libuit arietant in postem. Has tam agrestes contumelias nonnunquam excipit 
febris, aut spinae dolor immedicabilis. Certe lusus insulsus exit in temulentum 
conuiuium.

A talibus exordiis auspicantur liberalium artium studia. Atqui talibus auspiciis 
initiari decuit carnificem, tortorem aut lenonem aut animae uenalis Carem aut 
remigem, non puerum Musarum et Gratiarum sacris destinatum. Mirum est ad 
eum modum insanire iuuenes liberalibus studiis deditos, sed magis mirum est 
haec a iuuentutis moderatoribus approbari. Tam foedis tamque crudelibus 
ineptiis praetexitur nomen consuetudinis, quasi malae rei consuetudo quicquam 
sit aliud quam error inueteratus, hoc maiore studio reuellendus, quod iam ad 
plures serpsit. Sic durat et apud theologos uesperiarum mos, nam rem absurdam 
absurdo signant nomine, scurris dignam citius quam theologis. Verum 
eorum qui liberales profitentur disciplinas, oportet et iocos esse liberales.

Sed ad pueritiam redeo, cui nihil inutilius quam plagis assuescere, quarum 
enormitas facit ut indoles generosior fiat intractabilis, abiectior ueniat in desperationem, 
assiduitas facit ut et corpus occallescat ad uerbera, et animus obdurescat 
ad uerba. 

{62}
Imo nec acrior obiurgatio frequenter est admouenda. Pharmacum 
sinistre adhibitum exacerbat morbum, non leuat, et assidue adhibitum paulatim 
desinit esse pharmacum, nec aliud efficit quam quod solet cibus insuauis parumque 
salubris. Hic quidam occinent nobis Hebraeorum oracula : "Qui parcit uirgae, 
odit filium suum; et qui diligit filium suum assiduat illi flagella". Rursum : "Curua ceruicem 
filii in iuuentute et tunde latera illius dum infans est". Eiusmodi castigatio fortasse 
congruebat olim Iudaeis. Nunc oportet Hebraeorum dicta ciuilius interpretari. 
Quod si quis nos literis et syllabis urgeat, quid absurdius quam inflectere 
ceruicem pueri et tundere latera infantis, nonne credas taurum aratro aut asinum 
clitellis institui, non hominem uirtuti? Quod autem nobis praemium pollicetur? 
"Ne palpet", inquit, "proximorum ostia". Metuit filio paupertatem, ut extremum 
malorum. Quid hac sententia frigidius? Nostra uirga sit liberalis admonitio, 
nonnunquam et obiurgatio, sed mansuetudine condita, non amarulentia. Hoc 
flagellum assiduemus filiis nostris, ut recte instituti domi habeant bene uiuendi 
rationem, nec cogantur in rebus gerendis a uicinis emendicare consilium. Lycon 
philosophus ostendit duos acerrimos stimulos excitandis puerorum ingeniis, 
pudorem ac laudem: pudor est iusti probri metus, laus autem est omnium 
artium altrix. His stimulis urgeamus liberorum ingenia. Iam si placet, ostendam 
et fustem quo tundas tuorum latera. "Labor omnia uincit improbus", ait poetarum 
optimus : aduigilemus, urgeamus, instemus, exigendo, repetendo, inculcando, 
hoc fuste tundamus infantium nostrorum latera. Primum discant amare mirarique 
probitatem ac literas, horrere turpitudinem et inscitiam. Audiant alios ob 
recte facta praedicari, alios ob male facta uituperari, ingerantur exempla eorum 
quibus eruditio summam gloriam, opes, dignitatem et autoritatem peperit. 
Rursus eorum, quibus improbi mores nullisque disciplinis excultum ingenium,
infamiam, contemptum, aegestatem et exitium attulit. 

{63}
Hi nimirum sunt fustus digni Christianis, mansuetissimi Iesu discipulis.
Quod si nihil proficitur, nec monitis nec precibus nec aemulatione, nec pudore 
nec laudibus nec caeteris artibus, ipsum etiam uirgarum castigationem, si res 
ita demum postulet, oportet et liberalem esse et uerecundam. Nam hoc ipsum 
nudari ingenuorum corpora, praesertim multorum oculis, contumeliae genus 
est. Tametsi Fabius in uniuersum damnat receptam caedendi pueros ingenuos 
consuetudinem. Dixerit aliquis : quid fiet iis qui nisi plagis ad studia compelli 
non possunt? Respondeo numero, quid faceres asinis ac bubus si in scholam 
ueniant? Nonne rus abigeres et alteros pistrino, alteros aratro dederes? Sunt 
enim homines non minus stiuae et pistrino nati quam boues et asini. Sed interim, 
inquiunt, decrescit grex. Quid tum postea? Simul et quaestus. Hoc durum. 
Hinc igitur illae lachrymae. Charius est illis lucrum quam puerorum profectus. 
Sed huiusmodi ferme est literatorum uulgus.

Fateor, quemadmodum philosophi describunt sapientem, rhetores oratorem, 
qualem uix usquam inuenias, ita longe procliuius esse praescribere qualem 
oporteat esse praeceptorem, quam multos inuenire qui ad praescriptam formam 
respondeant. Verum hanc oportebat esse publicam et prophani magistratus et 
ecclesiasticorum procerum curam, ut quemadmodum instituuntur qui nauent 
operam in bello, qui cantent in templis, ita multo magis instituantur qui recte 
ac liberaliter forment liberos ciuium. Vespasianus e fisco suo dabat annua centena 
latinis graecisque rhetoribus. Plinius nepos etiam de priuato suo in eundem 
usum ingentem summam erogauit. Quod si cessat publica cura, certe suae 
quisque domi uigilare debet.

Quid facient, inquis, tenues qui uix alunt suos liberos, tantum abest, ut talem 
educatorem possint conducere? Hic nihil habeo quod respondeam, nisi illud e 
comoedia: "Vt possunus, quando ut uolumus non licet". Nos instituendi rationem
optimam tradimus, fortunam dare non possumus. 

{64}
Nisi quod hic quoque diuitum benignitas debet bene natis ingeniis, sed angustia rei familiaris 
non ualentibus exercere uim naturae, succurrere.

Fateor praeceptoris comitatem ita temperatam esse oportere, ne pudorem ac 
reuerentiam excutiat familiaritatis comes contemptus, qualem fuisse praedicant 
Sarpedonem, Catonis Vticensis paedagogum, qui comitate morum summam 
gratiam, probitate parem autoritatem apud puerum sibi conciliarat, nullo uirgarum 
metu. Verum isti qui nihil aliud norunt quam caedere, quid facerent si 
Caesaris aut regum liberos suscepissent instituendos, quos caedere fas non est? 
Dicent heroum filios eximendos ab hac formula. Quid ego audio? An ciuium 
filii minus sunt homines quam regum? An suus cuique filius non aeque carus 
esse debet ac si e rege natus esset? Si fortuna est huimilior, hoc magis opus est 
institutionis ac literarum praesidio, quo se tollant humo. Sin ampla, ad rem 
probe administrandam necessaria est philosophia. Quid quod non pauci ex 
humili loco uocantur ad principatum, interdum et ad summum pontificiae 
dignitatis culmen. Non omnes huc euadunt, tamen omnes huc educandi sunt.

Cum plagosis rixari desinam, si unum hoc adiecero. Eas leges ac magistratus 
a sapientibus uiris damnari, qui tantum terrent poenis, non etiam alliciunt 
praemiis, quique puniunt admissa, non item cauent ne quid admittatur puniendum. 
Idem sentiendum de uulgo paedagogorum, qui tantum uerberant ob 
commissa, non instituunt animum ut nolit peccare. Exigitur lectio, si quid fallit 
puer, caeditur, id quum fiat quotidie, quo magis assuescat paruulus, existimant 
sese pulchre functos officio praeceptoris. 

{65}
Atqui prius huc erat inuitandus puer ut amaret literas, ut uereretur formatoris animum 
offendere. Verum hisce de rebus fortasse plus satis alicui uidebor disseruisse, et iure uiderer, 
nisi tam grauiter hic peccaretur fere ab omnibus, ut nunquam satis dici possit.

Porro non parum adferet adiumenti, si qui puerum suscepit instituendum, 
animi inductione parentis affectum induat. Hoc pacto fiet ut et puer discat 
libentius, et ipse minus sentiat ex labore taedii. Siquidem in omni negocio 
magnam difficultatis partem adimit amor. Quoniam autem iuxta uetus prouerbium 
"Simile gaudet simili", praeceptor quodammodo repuerescat oportet, ut 
ametur a puero. Non placet tamen, quod extremae ac pene decrepitae aetatis 
senibus pueros tradunt in sinum literarum rudimentis imbuendos. Nam hi uere 
pueri sunt, non simulant nec fingunt balbutiem, sed uere balbutiunt. Optarim 
aetatem uirentem, a qua non abhorreat puer, et quam non pigeat quamuis personam 
sumere. Hic idem aget in formando ingenio quod parentes ac nutrices 
facere solent in fingendo corpore. Quomodo docent primum infantem humanas 
sonare uoces? Blesa lingua sermonem ad puerilem balbutiem accommodant. 
Quomodo docent edere? Praemandunt ipsae lacteam pultem, et commansam 
paulatim in os infantis inserunt. Quomodo docent ingredi? Inflectunt corpus et 
suos passus ad infantis modulum contrahunt. Nec quouis pascunt cibo, nec 
plus infundunt quam capere possit, ac sensim cum aetatis profectu ad solidiora 
prouehunt. Primum cognata quaeritur alimonia, non multum abhorrens a lacte, 
quae tamen ipsa, si copiosius immergatur in os, aut praefocat infantem aut effusa 
uestem contaminat. Sensim ac paulatim infusa, iuuat. Quod idem usu uenire 
uidemus uasculis angusti oris, si multum infundas, rebullit quod infunditur. 
Sin minutim, atque ut ita loquar stillatim, paulatim quidem ac sensim, sed tamen 
implentur. Vt igitur exiguis cibis ac subinde datis aluntur tenera corpuscula, 
itidem ingenia puerorum cognatis disciplinis, sed sensim ac ceu per lusum traditis, 
paulatim assuescunt maioribus, nec interim sentitur lassitudo, quod 
minutae accessiones sic fallant laboris sensum, uti nihilo secus ad profectus 
summam conferant: quemadmodum narratur de quadam athleta, qui quotidie 
uitulum per aliquot stadia gestare assuetus, iam taurum factum nullo negocio 
gestauit. 

{66}
Non enim sentiebatur incrementum, quod unusquisque dies addebat 
oneri. Verum sunt qui postulant, ut ilico pueri fiant senes, dum non habent 
rationem aetatis, sed ex suis uiribus illorum ingenia metiuntur. Protinus instant 
acerbe, protinus exigunt plenam operam, protinus corrugant frontem, si minus 
puer expectationi respondeat, et sic mouentur, quasi cum adulto rem habeant, 
uidelicet obliti se fuisse pueros. Quanto humanius est quod Plinius admonet 
quendam seueriorem literatorem: "Memento", inquit, "et illum adolescentem esse, et te 
fuisse". At complures ita ferociunt in aetatem imbecillam, quasi nec se, nec discipulos 
meminerint homines esse.

Rogabis ut tibi commonstrem illa cognata aetatis genio, quae statim instillanda 
sint paruulis. Primum linguarum usus, qui citra studium omne contingit infantibus, 
quum adultis ea facultas uix ingenti studio comparetur. Et huc, ut diximus, 
inuitat infantulos natiua quaedam imitandi uoluptas, cuius uestigium 
aliquod uidemus in sturnis ac psittacis. Quid poetarum fabulis amoenius? quae 
sic uoluptatis illecebra blandiuntur puerorum auribus, ut adultis quoque non 
modo ad linguae cognitionem, uerum etiam tum ad iudicandum, tum ad dictionis 
copiam non parum adferant utilitatis. Quid libentius audiat puer quam 
apologos Aesopicos, qui tamen per risum iocumque tradunt seria praecepta 
philosophiae, qui fructus est et in caeteris ueterum poetarum fabulis. Audit 
puer socios Vlyssis arte Circes uersos in sues aliasque formas animantium. 
Ridetur narratio, et tamen interim discit puer, quod in morali philosophia praecipuum 
est, eos qui non gubernantur recta ratione, sed affectuum arbitrio 
rapiuntur, non homines esse, sed beluas. Quid Stoicus diceret grauius? Et 
tamen idem docet ridicula fabula. In re manifesta non te remorabor pluribus exemplis. 

{67}
Iam quid bucolico carmine facetius? Quid comoedia dulcius? quae 
quum g-ehthesi constet, mouet et imperitos et pueros. At hic quanta philosophiae 
pars per lusum discitur? Adde his rerum omnium uocabula, in quibus mirum 
quam hodie caecutiant etiam ii qui pro praeclare doctis habentur. Postremo 
sententias breues ac lepidas, quod genus uere sunt prouerbia, et illustrium uirorum 
apophthegmata, quibus olim solis philosophia tradi solita est populo.

Iam apparet in ipsis interim infantibus peculiaris quaedam ad certas disciplinas 
procliuitas, uelut ad musicam aut arithmeticam aut cosmographiam. Nam 
ipse sum expertus, qui ad grammatices rhetoricesque praeceptiones uehementer 
tardi, ad subtiliores illas disciplinas ualde dociles reperti sunt. In eam igitur partem 
est adiuuanda natura, in quam suapte sponte prona est. Minimus autem est 
in decliui labor, quemadmodum contra, "nihil inuita dices faciesue Minerua". Noui 
puerum nondum fandi potentem, cui nihil erat dulcius quam explicato uolumine, 
legentis speciem repraesentare. Idque quum interdum multis horis faceret, 
nullo taedio capiebatur. Nec unquam tam acriter flebat quin oblato uolumine 
placaretur. Ea res parentibus spem bonam ostendebat fore ut aliquando uir 
doctus euaderet. Addebat et nomen nonnihil laeti ominis. Nam Hieronymus 
dicebatur. Qualis autem nunc sit nescio. Nam adolescentem non uidi.

Ad linguae cognitionem plurimum habebit momenti, si inter bene loquaces 
educetur. Fabulas et apologos hoc discet libentius ac meminerit melius, si horum 
argumenta scite depicta pueri oculis subiiciantur, et quicquid oratione narratur, 
in tabula demonstretur. Idem aeque ualebit ad ediscenda arborum, herbarum 
et animantium nomina, simul et naturas, praesertim eorum quae non ita
passim sunt obuia, ueluti rhinoceros, tragelaphus, onocrotalus, asinus Indicus, elephantus. 

{68}
Tabella habet elephantum, quem draco suo complexu stringit, 
primoribus pedibus cauda inuolutis. Arridet paruulo noua picturae species, 
quid hic faciet praeceptor? Admonebit ingens animal Graecis dici g-elephanta, 
latine similiter, nisi quod interdum ad latinae inflexionis formam dicimus elephantus 
elephanti. Ostendet quam Graeci uocant g-proboskida, Latini manum, 
quod ea sibi porrigat cibum. Admonebit illud animal non respirare ore, quemadmodum 
nos, sed proboscide: ostendet dentes utrinque prominentes, unde 
ebur quod apud diuites in precio est, simulque proferet pectinem eburneum. 
Deinde docebit apud Indos esse tam ingenti corpore dracones. Dracon autem 
esse uocem graecam cum Latinis communem, nisi quod nos eam nostro more 
inflectimus, quum Graeci dicant g-drakontos, quemadmodum g-leontos, unde 
foemina dracaena, sicuti leaena. Admonebit inter hos dracones et elephantos 
esse genuinum atroxque bellum. Quod si puer erit discendi auidior, poterit alia 
multa commemorare de natura elephantorum ac draconum. Plerique gaudent 
pictis uenationibus, hic quot species arborum, herbarum, auium, quadrupedum, 
per lusum disci possunt? Nec hic te remorabor exemplis, quum procliue sit ex 
uno coniicere omnia.

In deligendis his uigilabit institutor, ut quod iudicabit maxime gratum pueris 
maximeque cognatum et amabile ac, ut ita dicam, florulentum, id potissimum 
proponat. Primae aetatis ceu ueris prouentus flosculis blandum arridentibus, et 
iucunde uirentibus herbis constat, donec uirilis aetas autumnus, maturis frugibus 
rumpat horrea. Vt igitur absurdum sit in uere maturam uuam quaerere, in
autumno rosam, ita praeceptori obseruandum est quid cuique congruat aetati. 

{69}
Iucunda et amoena pueritiae conueniunt. Quanquam in totum a studiis oportet 
abesse tristitiam ac truculentiam. Fallor ni id ueteres quoque significare uoluerunt, 
qui Musis uirginibus formam insignem, citharam, cantus, choreas ac 
lusus per amoena uireta tribuerunt, hisque Charitas addidere sodales : studiorum 
profectum mutua animorum beneuolentia potissimum constare, unde et 
humanitatis literas appellauere prisci.

Nihil autem uetat quo minus uoluptati comes sit utilitas et iucunditati iuncta 
sit honestas. Atque haec omnia tam frugifera nullo taedio discit puer. Quid 
enim obstat quo minus eadem opera discat aut lepidam ex poetis fabellam, aut 
festiuam sententiam, aut insignem historiolam, aut eruditum apologum, qua 
cantionem ineptam, plerumque et scurrilem, qua ridenda delirantium anicularum 
fabulamenta, qua meras muliercularum imbibunt et ediscunt nugas ? Quantum 
somniorum, quantum inanium aenigmatum, quantum inutilium naeniarum 
de lemuribus, spectris, laruis, strigibus, lamiis, ephialtis, syluanis ac daemogorgonibus, 
quantum inutilium mendaciorum ex uulgaribus historiis, quantum 
deliramentorum, quantum nequiter dictorum, etiam uiri memoria tenemus quae 
puelli a thattis, auiis, mammis ac puellis colo assidentes, et inter complexus ac 
lusus audiuimus?

Quantus autem esset ad eruditionem factus gradus, si pro his Siculis, ut aiunt, 
gerris uanioribus, nec friuolis tantum sed noxiis quoque, ea quae modo commemorauimus, 
statim imbibissemus? Dices: quis doctus ad haec tam minuta sese 
demissurus est? Atqui Aristoteles tantus philosophus non grauatus est in 
Alexandro fingendo literatoris obire munus, Chiron Achillis formauit infantiam,
cui successit Phoenix. 

{70}
Heli sacerdos puerum Samuelem educauit. Et sunt hodie 
qui uel lucelli uel animi gratia prope plus operae sumunt in formando coruo aut 
psittaco. Sunt qui pietatis ergo longinquas iuxta ac periculosas profectiones suscipiunt 
aliosque labores propemodum intolerabiles. Quin ad hanc functionem, 
qua nihil potest esse Deo gratius, inuitat nos pietas? Quanquam in his ipsis 
tradendis quae commemorauimus, nec instantem nec seuerum esse oportet 
formatorem, sed assiduum magis quam immodicum. Non offendit assiduitas, si 
moderata sit, si uarietate simul et iucunditate condiatur, denique si sic tradantur 
haec, ut absit labores imaginatio, sed puer existimet omnia per lusum agi.

Hic ipse sermonis cursus nos admonet, ut paucis aperiamus, quibus modis fiat 
ut puero dulcescant literae, quod ante nonnulla ex parte coepimus attingere. 
Sermonis facultas, ut dictum est, citra fastidium usu comparatur. Huic succedit 
scribendi legendique cura, quae per se nonnihil habet taedii, caeterum id magna 
ex parte doctoris artificio tollitur, si blandis quibusdam illecebris condiatur. 
Reperias enim quosdam, qui diu haerent sudantque in noscitandis et connectendis 
literis, ac primis illis grammatices rudimentis, quum ad maiora sint 
celeri docilitate. Horum fastidio arte medendum est, cuius rei rationes aliquot 
commonstrarunt ueteres. Quidam literarum formas crustulis pueritiae gratis 
exprimebant, ut ita quodammodo literas deuorarent. Reddenti literae nomen, 
praemiolum erat ipsa litera. Alii figuras elementorum ebore effingebant, ut 
his puellus luderet, aut si quid aliud esset quo solet aetas illa peculiariter capi. 
Britanni iaculandi studio praecipue ducuntur, nec aliud prius suos docent 
infantes. Quidam itaque solertis ingenii pater, animaduertens in filio miram iaculandi 
uoluptatem, bellissimum arcum ac sagittas perpulchras parauit, in omnibus 
tum arcu, tum sagittis erant depictae literae. Deinde scoporum uice, graecarum 
primum, deinde latinarum literarum figuras proposuit: ferienti ac literae 
nomen pronuncianti, praeter applausum, praemiolum erat cerasum aut aliud 
quo gaudent paruuli. Ex eo lusu fructus est uberior, si duos tresue pares ad
certaminis consortium adhibeas. 

{71}
Hic enim attentiores et alacriores facit uictoriae spes ac metus ignominiae. Eo commento 
factum est, ut puer intra pauculos dies ludendo, literarum omnium formas et sonos probe 
calluerit, quod literatorum uulgus flagris, minis et conuiciis suis uix triennio possunt efficere. 
Mihi tamen non probatur in huiusmodi rationibus quorundam nimis operosa 
industria, qui haec per ludum laterunculorum aut aleae adumbrant. Quum enim 
ipsi lusus superent puerorum captum, quomodo per eos discent literas? Hoc 
non est subleuare puerorum ingenia, sed labori laborem addere. Quemadmodum 
sunt machinae quaedam tam operosae ut moram adferant negocio peragendo. 
Huius generis ferme sunt quae de arte memoriae quidam ad quaestum 
aut ostentationem potius quam ad utilitatem excogitarunt. Nam ista memoriam 
corrumpunt potius. Optima memoriae ars est penitus intelligere, intellecta in 
ordinem redigere, postremo subinde repetere quod meminisse uelis. Et insitum 
est paruulis uincendi studium, et inuidentiae seminarium quoddam, deinde 
metus ignominiae et laudis amor, praesertim iis qui sunt erectioris ingenii ac 
uiuidae indolis. His affectibus abutetur formator ad studii profectum. Vbi nihil 
proficiet, precibus ac blandimentis, neque puerilibus praemiolis ac laudibus, 
certamen cum aequalibus erit simulandum. Laudetur audiente segni sodalis. 
Acuet aemulatio quem non potuit sola adhortatio. Non tamen expediet sic uictori 
deferre palmam, quasi perpetua sit, sed interim ostendet uicto spem, eam
ignominiam uigilantia sarciendi, quod facere solent in bello duces. 

{72}
Nonnunquam permittendum est ut puer existimet se uincere quum sit inferior. Postremo 
uicissitudine laudum ac uituperiorum alet in illis utilem, ut ait Hesiodus, contentionem.

Fortasse pigebit aliquem seuerioris ingenii, sic inter pueros ineptire. Sed eundem 
interim nec piget nec pudet bonam diei partem cum catellis Melitaeis aut 
cum cercopithecis ludere, aut cum coruo psittacoque fabulari, aut cum morione 
nugari. His ineptiis res maxime seria agitur, et mirum est bonis uiris hinc esse 
minus uoluptatis, quum pietas ac spes amplissimi fructus et illa solet iucunda 
reddere, quae per se sunt austera. Fateor grammatices praeceptiones initio 
subausteras esse, magisque necessarias esse quam iucundas. Verum his quoque 
bonam molestiae partem adimet praecipientis dexteritas. Optima tantum primum 
ac simplicissima praecipienda sunt. Nunc quibus ambagibus ac difficultatibus 
excruciantur pueri, dum ediscunt literarum nomina priusquam agnoscant 
figuras, dum in nominum ac uerborum inflexionibus coguntur ediscere, 
quot casibus, modis ac temporibus eadem uox respondeat: ueluti musae genitiuo 
et datiuo singulari, nominatiuo et uocatiuo plurali. Legeris a legor, a 
legerim et a legero. Quae carnificina tum perstrepit in ludo, quum haec a pueris 
exiguntur? Nonnulli literatores, ut ostentent eruditionem suam, solent his 
studiose nonnihil difficultatis addere. Quod uitium reddit omnium pene disciplinarum 
initia perplexa molestaque, praesertim in dialectica. Quibus si commonstres 
commodiorem docendi uiam, respondent se ad eum modum institutos, 
nec patiuntur quicquam melius esse pueris quam quod ipsis pueris accidit. 
Vitanda est igitur omnis difficultas uel non necessaria uel intempestiua. Mollius 
fit quod suo tempore geritur. Verum ubi iam deuoranda est necessaria difficultas, 
ibi formandae pueritiae artifex, quantum potest, probos et amicos medicos
studebit imitari, qui absinthiatum pharmacum porrecturi, ut inquit Lucretius, 
poculorum oras melle praelinunt, quo puer illectus dulcedinis uoluptate salutiferam 
amaritudinem non reformidet, aut ipsi etiam pharmaco saccarum aut aliud 
grati saporis admiscent. 

{73}
Quin et dissimulant esse pharmacum. Nonnunquam enim horrorem adfert sola imaginatio. 
Denique facile uincitur hoc taedium, si non simul et immodice, sed paulatim et ex interuallis 
tradantur. Quanquam non oportet plus satis diffidere puerorum uiribus, si quid forte laboris 
sit exhauriendum. Non ualet robore puer, at ualet assiduitate, ualet habilitate naturae. Non 
ualet ut taurus, at ualet ut formica. In quibusdam et elephantus a musca superatur. 
In eo quidque ualet ad quod natura compositum est. An non uidemus pueros 
tenellos mira agilitate totum cursitare diem, nec sentire lassitudinem? Idem 
si faciat Milo, fatigaretur. Quid in causa? Quia lusus aetati cognatus est, et lusum 
imaginantur, non laborem. Est autem in re quauis maxima molestiae pars 
imaginatio, quae mali sensum adfert interdum, etiam ubi nihil est mali. Proinde 
quum hanc naturae prouidentia paruulis ademerit, ut quantum deest uiribus, 
tantum hac parte subleuentur, praeceptoris, ut ante diximus, partes erunt, eandem 
multis rationibus excludere studioque lusus personam inducere. Sunt et lusuum 
species non indignae liberis, quibus subinde laxanda est studiorum intensio, 
postquam eo peruentum est ut ad maiora uocentur, quae sine cura laboreque 
percipi non possunt: quod genus sunt tractare themata, uertere latina graece 
aut graeca latine, aut cosmographiam ediscere. Sed omnium maxime contulerit, 
si puer consuerit diligere ac reuereri praeceptorem, amare mirarique literas 
metuere ignominiam, capi laude.

Restat unus ille scrupulus, quem obiicere solent ii, qui dicunt minorem esse 
profectum, qui tribus illis aut quatuor annis acquiritur puero, quam ut operae 
precium sit uel tantum capere laboris in docendo uel tantum sumptus impendere. 
At isti quidem mihi uidentur non tam consulere pueris quam facultatibus 
aut doctori parcere. Verum ego patrem esse negarim, qui quum de formando 
filio res uertitur, anxiam sumptus rationem habet. Tum ridicula quaedam clementia 
fuerit, quo praeceptor nonnihil operae lucri faciat, aliquot annorum
iacturam in filio facere. 

{74}
Sit sane uerum, quod non negat Fabius, post uno anno plus effici quam primis illis tribus aut 
quatuor, quid est quur hoc qualecunque lucrum contemnamus in re multo preciosissima? 
Donemus esse perpusillum, tamen hoc praestabat agere puerum quam aut omnino nihil aut 
aliquid dediscendum discere. Quibus curis melius occupabitur illa aetas, simul atque fari 
coeperit, quae non potest esse prorsus ociosa? Deinde quantulumcunque est 
quod prior aetas contulerit, maiora tamen aliqua discet puer eo ipso anno quo 
minora forent discenda, nisi illa prius occupasse. "Hoc", inquit Fabius, "per 
singulos annos prorogatum in summam proficit, et quantum in infantia praesumptum est 
temporis, adolescentiae acquiritur". Ne repetam quod primis illis annis quaedam 
facile discuntur, quae a grandioribus maiore negocio percipiuntur. Facillime 
enim discitur quod suo tempore discitur. Demus illa esse pusilla, modo fateamur 
esse necessaria. Tametsi mihi quidem non adeo uidetur exiguus ad eruditionem 
gradus, utriusque linguae si non peritiam certe gustum assequutum esse, tum
tot uerum uocabula, denique prompte legendi scribendique facultatem auspicatum 
esse. Non piget in rebus multo uilioribus occupare quicquid possumus 
quantumuis exigui lucelli, quod Graeci, ni fallor, uocant g-pro g-hodou. Vigilans 
negociator non assis aut teruntii compendium negligit, sic suo cum animo 
reputans: per se quidem exiguum est, sed accrescit ad summam, et pusillum 
pusillo frequenter additum cito reddit ingentem aceruum. Fabri aerarii surgunt 
antelucano, quo diei partem ueluti lucrifaciant. Agricolae quaedam diebus festis 
agunt domi quo plus operae caeteris diebus absoluant. Et nos in liberis quatuor 
annorum dispendium pro nihilo ducimus, quum neque tempore sit ullus sumptus 
preciosior, neque literis sit ulla melior possessio? Nunquam satis mature 
incipitur, quod nunquam absoluitur. Semper enim discendum quamdiu uiuimus. 
Atqui caeteris in rebus, lucrum cessatione praetermissum uigilantia sarciri 
potest. Aetas ubi semel auolarit, auolat autem quam ocyssime, nullis incantamentis 
reuocari potest. Nugantur enim poetae, qui fontem memorant, e
quo ueluti repubescant grandaeui; fallunt medici, qui per nescio quam quintam 
essentiam pollicentur senibus repubescentiam. 

{75}
Hic igitur oportebat adhibere summam parsimoniam, quod aetatis iactura nulla ratione 
pensari queat.

Adde quod prima quaeque uitae pars optima creditur, quo parcius haec est 
dispensanda. Hesiodus nec in summo nec in imo probat parsimoniam, quod 
pleno dolio uideatur praepropera, exhausto sera, proinde in medio parci iubet. 
At aetatis non oportet usquam abiici parsimoniam, et si ob id parcendum semipleno 
dolio, quod uinum in medio sit optimum, maxime parcendum est teneris 
annis, quae uitae pars est optima, si exerceas, sed eadem fugacissima. Agricola 
paulo diligentior non committit ut ullla pars agrorum omnino cesset, et quae 
gignendis frumentis apta non est, eam aut uirgultis conscrit, aut pascuis relinquit, 
aut oleribus instruit. Et nos optimam aeui partem citra frugem omnem 
literariam effugere patiemur? Noualis recens uel in hoc aliqua fruge occupandus 
est, ne incultus ex se gignat zizania. Nam omnino aliquid gignat oportet. Itidem 
tenera mens infantis, nisi protinus frugiferis disciplinis occupetur, uitiis 
obducitur. Testa liquoris odorem quo primum imbuta fuit diu reddit atque 
aegre dediscit. Sed testam recentem ac uacuam, seruare licet cui uoles liquori. 
Mens aut bonum frugem gignit, si bonum semen iniicias, aut si negligas, inutilibus 
ac mox reuellendis occupatur. Non parum lucri fecit, qui damnum effugit. 
Nec exiguum ad uirtutem momentum attulit, qui uitium exclusit.

Sed quid plura? Vis uidere quanti referat, mature quis formetur ad eruditionem 
an secus? Contemplare quantum prisci uirenti etiamnum aetate praestiterint et 
quam hodie nihil possunt qui in studiis consenuerunt. Elegias amorum admodum 
adolescens scripsit Ouidius. Quis idem nunc possit senex? Lucanus qualis 
fuerit adolescens, declarant illius monumenta. Vnde id? quoniam non maior 
sex mensibus, Romam deportatus, ilico traditus est duobus clarissimis grammaticis, 
Palaemoni et Cornuto. Sodales studiorum habuit Saleium Bassum et A-
Persium, alterum historia, alterum satyra nobilem. 

{76}
Hinc nimirum illa in iuuene tam omnibus numeris absoluta cyclopaedia, tam admirabilis 
eloquentia, qui in carmine non minus oratorem summum praestat quam poetam. Nec desunt 
hoc seculo felicis institutionis exempla, tametsi rariora, idque in utroque sexu. Cassandrae 
uirginis ingenium celebrauit Politianus. Quid autem Vrsino puero 
undecim annos nato mirabilius? Nam huius memoriam uir idem epistola sane 
quam eleganti seculorum memoriae commendauit. Quotumquenque nunc 
reperias uirum, qui duas epistolas eodem tempore totidem notariis dictare possit, 
ut et in singulis quadrent sententiae, nec usquam excidat soloecismus? Puer ille 
id praestitit in quinque, quum ex tempore darentur argumenta et imparatus id 
faceret. Nonnulli quum haec uident, existimantes rem esse uiribus humanis 
maiorem, tribuunt ea magicis artibus. Plane magicis artibus fit, sed efficax incantamentum 
est, mature tradi docto, probo et uigilanti praeceptori. Ingens 
pharmacum est ab eruditis et inter eruditos optima statim discere. Talibus 
magicis artibus Alexander Magnus adolescens etiamnum praeter eloquentiam 
omnes philosophiae partes absoluerat, et nisi bellorum amor ac regnandi dulcedo 
ingenium hoc abripuisset, poterat inter summos philosophos esse praecipuus. 
Iisdem artibus C- Caesar tantum adolescens eloquentia mathematicisque 
disciplinas ualuit, tantum imperatores plerique, tantum M- Tullius, Vergilius 
et Horatius aetate uirenti, tum doctrina, tum facundia praestiterunt, quod linguarum 
elegantiam apud parentes ac nutrices, disciplinas liberales, ueluti 
poeticen, rhetoricen, historiam, antiquitatis notitiam, arithmeticam, geographiam, 
ethicen, politicen, ac rerum naturas rudibus statim annis ab eruditissimis didicerunt.

Quid nos porro? Pueros nostros ultra pubertatem domi detinemus ac otio, 
luxu deliciisque corruptos uix tandem in scholam publicam mittimus. Illic ut 
res bene cedat, degustant aliquid grammatices, mox simul atque norunt inflectere 
uoces et suppositum apposito recte iungere, perdidicere grammaticam, et 
ad perturbatam dialecticen admouentur, ubi si quid etiam recte loqui didicerunt, 
dediscant oportet. 

{77}
Sed infelicior erat aetas, quae, me puero modis significandi et quaestiunculis ex qua ui pueros 
excarnificabat, nec aliud interim docens quam perperam loqui. Nimirum praeceptores illi, 
ne puerilia docere uiderentur, grammaticen, dialecticen ac metaphysices difficultatibus 
obscurabant, nimirum ut praepostere iam prouectiores post maiores disciplinas grammaticen 
discerent: quod nunc uidemus aliquot theologis euenire cordatioribus, ut post tot laureas, 
post omnes titulos, ut iam illis liberum non sit quicquam nescire, ad eos 
libros redire cogantur qui pueris solent praelegi. Non illos insector, praestat 
sero quam nunquam discere quod cognitu necessarium est. Deum immortalem, 
quale seculum erat hoc, quum magno apparatu disticha Ioannis Garlandini 
adolescentibus, operosis ac prolixis commentariis enarrabantur! Quum ineptis 
uersiculis, dictandis, repetendis et exigendis magna pars temporis absumebatur! 
Quum edisceretur "Florista" et "Floretus"! Nam Alexandrum inter tolerabiles 
numerandum arbitror. Deinde quantum temporis peribat in sophistica, in 
superuacaneis dialecticorum labyrinthis? Ac ne sim prolixior, quam perturbate 
tradebantur omnes disciplinae, quam moleste, dum quisque professor ostentandi 
sui gratia, statim in initio ea infulciret discipulis quae sunt difficillima, nonnunquam et friuola. 

{78}
Nec enim statim praeclarum quod difficile, ueluti sinapis 
granum e longo mittere per foramen acus, difficillimum quidem est, sed ineptum; 
et nectere aut soluere nodos Cassioticos, res est operosae quidem, sed 
otiosae subtilitatis. Adde quod haec traduntur interdum ab indoctis aut, quod 
deterius est, a perperam doctis, nonnunquam ab ignauis et improbis, quibus 
merces longe prior est discipulorum profectu. Huiusmodi quum sit uulgaris 
institutio, miramur paucis ante senectutem contingere plenam eruditionem? 
Optima pars aeui perit ocio, perit uiciis, quibus infecti minimam temporis portionem 
impendimus studiis, maximam amoribus, conuiuiis et lusibus. Et ad 
malam materiam adhibetur nihilo melior artifex, aut friuola docens, aut dediscenda. 
Et post haec causamur aetatis imbecillitatem, nondum docile ingenium, 
exiguum profectum, aliaque permulta, quum re uera quicquid hoc est mali, 
sinistrae institutioni sit imputandum.

Non te traham sermone longiore. Tantum istam tuam prudentiam, caeteris in 
rebus perspicacissimam, appellabo. Consideret quam chara sit possessio filius, 
quam uaria quamque operosa res eruditio, sed eadem quam praeclara, quanta 
puerilis ingenii ad omnem institutionem habilitas, quanta humanae mentis agilitas, 
quam facile discuntur quae sunt optima quamque naturae consentanea, praesertim 
si a doctis et comibus per lusum tradantur. Deinde quam tenaciter 
haereant ea quibus uacuos ac rudes animos primum imbuimus, quae eadem 
prouectior aetas et percipit difficilius et obliuiscitur citius. Ad haec quam 
charus et irreparabilis sumptus sit tempus, quantum ualeat mature coepisse, 
quantum suo quidque tempore agere, quantum possit assiduitas, quam bene 
minimorum accessione crescit aceruus Hesiodius, quam fugax aetas, quam occupata 
iuuenta, quam indocilis senectus. Haec si tecum expendes, nunquam committes 
ut in filiolo, non dicam septennium sed ne triduum quidem praetereat, 
in quo ad eruditionem qualicunque profectu uel praeparari uel instrui possit. 
DIXI.