[0] BRVTVS.

[1] I. (1) Cum e Cilicia decedens Rhodum uenissem et eo mihi de Q- Hortensi morte esset 
adlatum, opinione omnium maiorem animo cepi dolorem. nam et amico amisso cum 
consuetudine iucunda tum multorum officiorum coniunctione me priuatum uidebam et 
interitu talis auguris dignitatem nostri conlegi deminutam dolebam; qua in 
cogitatione et cooptatum me ab eo in conlegium recordabar, in quo iuratus 
iudicium dignitatis meae fecerat, et inauguratum ab eodem; ex quo augurum 
institutis in parentis eum loco colere debebam.
(2) Augebat etiam molestiam, quod magna sapientium ciuium bonorumque penuria uir 
egregius coniunctissimusque mecum consiliorum omnium societate alienissimo rei 
publicae tempore exstinctus et auctoritatis et prudentiae suae triste nobis 
desiderium reliquerat; dolebamque quod non, ut plerique putabant, aduersarium 
aut obtrectatorem laudum mearum sed socium potius et consortem gloriosi laboris 
amiseram.
(3) Etenim si in leuiorum artium studio memoriae proditum est poetas nobilis 
poetarum aequalium morte doluisse, quo tandem animo eius interitum ferre debui, 
cum quo certare erat gloriosius quam omnino aduersarium non habere? cum 
praesertim non modo numquam sit aut illius a me cursus impeditus aut ab illo 
meus, sed contra semper alter ab altero adiutus et communicando et monendo et 
fauendo.
(4) Sed quoniam perpetua quadam felicitate usus ille cessit e uita suo magis 
quam suorum ciuium tempore et tum occidit, cum lugere facilius rem publicam 
posset, si uiueret, quam iuuare, uixitque tam diu quam licuit in ciuitate bene 
beateque uiuere, nostro incommodo detrimentoque, si est ita necesse, doleamus, 
illius uero mortis opportunitatem beneuolentia potius quam misericordia 
prosequamur, ut, quotienscumque de clarissumo et beatissumo uiro cogitemus, 
illum potius quam nosmet ipsos diligere uideamur.
(5) Nam si id dolemus, quod eo iam frui nobis non licet, nostrum est id malum; 
quod modice feramus, ne id non ad amicitiam sed ad domesticam utilitatem referre 
uideamur: sin tamquam illi ipsi acerbitatis aliquid acciderit angimur, summam 
eius felicitatem non satis grato animo interpretamur.

[2] II. (6) Etenim si uiueret Q- Hortensius, cetera fortasse desideraret una cum 
reliquis bonis et fortibus ciuibus, hunc autem aut praeter ceteros aut cum 
paucis sustineret dolorem, cum forum populi Romani, quod fuisset quasi theatrum 
illius ingeni, uoce erudita et Romanis Graecisque auribus digna spoliatum atque 
orbatum uideret.
(7) Equidem angor animo non consili, non ingeni, non auctoritatis armis egere 
rem publicam, quae didiceram tractare quibusque me adsuefeceram quaeque erant 
propria cum praestantis in re publica uiri tum bene moratae et bene constitutae 
ciuitatis. quod si fuit in re publica tempus ullum, cum extorquere arma posset e 
manibus iratorum ciuium boni ciuis auctoritas et oratio, tum profecto fuit, cum 
patrocinium pacis exclusum est aut errore hominum aut timore.
(8) Ita nobismet ipsis accidit ut, quamquam essent multo magis alia lugenda, 
tamen hoc doleremus quod, quo tempore aetas nostra perfuncta rebus amplissimis 
tamquam in portum confugere deberet non inertiae neque desidiae, sed oti 
moderati atque honesti, cumque ipsa oratio iam nostra canesceret haberetque suam 
quandam maturitatem et quasi senectutem, tum arma sunt ea sumpta, quibus illi 
ipsi, qui didicerant eis uti gloriose, quem ad modum salutariter uterentur non 
reperiebant.
(9) Itaque ei mihi uidentur fortunate beateque uixisse cum in ceteris 
ciuitatibus tum maxume in nostra, quibus cum auctoritate rerumque gestarum 
gloria tum etiam sapientiae laude perfrui licuit. quorum memoria et recordatio 
in maxumis nostris grauissimisque curis iucunda sane fuit, cum in eam nuper ex 
sermone quodam incidissemus.

[3] III. (10) Nam cum inambularem in xysto et essem otiosus domi, M- ad me Brutus, ut 
consueuerat, cum T- Pomponio uenerat, homines cum inter se coniuncti tum mihi 
ita cari itaque iucundi, ut eorum aspectu omnis quae me angebat de re publica 
cura consederit. quos postquam salutaui: Quid uos, inquam, Brute et Attice? 
numquid tandem noui? Nihil sane, inquit Brutus, quod quidem aut tu audire uelis 
aut ego pro certo dicere audeam.
(11) Tum Atticus: eo, inquit, ad te animo uenimus, ut de re publica esset 
silentium et aliquid audiremus potius ex te, quam te adficeremus ulla molestia. 
Vos uero, inquam, Attice, et praesentem me cura leuatis et absenti magna solacia 
dedistis. nam uestris primum litteris recreatus me ad pristina studia reuocaui. 
Tum ille: legi, inquit, perlubenter epistulam, quam ad te Brutus misit ex Asia, 
qua mihi uisus est et monere te prudenter et consolari amicissume.
(12) Recte, inquam, est uisus: nam me istis scito litteris ex diuturna 
perturbatione totius ualetudinis tamquam ad aspiciendam lucem esse reuocatum. 
atque ut post Cannensem illam calamitatem primum Marcelli ad Nolam proelio 
populus se Romanus erexit posteaque prosperae res deinceps multae consecutae 
sunt, sic post rerum nostrarum et communium grauissumos casus nihil ante 
epistulam Bruti mihi accidit, quod uellem aut quod aliqua ex parte 
sollicitudines adleuaret meas.
(13) Tum Brutus: uolui id quidem efficere certe et capio magnum fructum, si 
quidem quod uolui tanta in re consecutus sum. sed scire cupio, quae te Attici 
litterae delectauerint. Istae uero, inquam, Brute, non modo delectationem mihi, 
sed etiam, ut spero, salutem adtulerunt. Salutem? inquit ille. quodnam tandem 
genus istuc tam praeclarum litterarum fuit? An mihi potuit, inquam, esse aut 
gratior ulla salutatio aut ad hoc tempus aptior quam illius libri, quo me hic 
adfatus quasi iacentem excitauit?
(14) Tum ille: nempe eum dicis, inquit, quo iste omnem rerum memoriam breuiter 
et, ut mihi quidem uisum est, perdiligenter complexus est? Istum ipsum, inquam, 
Brute, dico librum mihi saluti fuisse. 

[4] IV. Tum Atticus: optatissimum mihi quidem est quod dicis; sed quid tandem 
habuit liber iste, quod tibi aut nouum aut tanto usui posset esse?
(15) Ille uero et noua, inquam, mihi quidem multa et eam utilitatem quam 
requirebam, ut explicatis ordinibus temporum uno in conspectu omnia uiderem. 
quae cum studiose tractare coepissem, ipsa mihi tractatio litterarum salutaris 
fuit admonuitque, Pomponi, ut a te ipso sumerem aliquid ad me reficiendum teque 
remunerandum si non pari, at grato tamen munere: quamquam illud Hesiodium 
laudatur a doctis, quod eadem mensura reddere iubet qua acceperis aut etiam 
cumulatiore, si possis.
(16) Ego autem uoluntatem tibi profecto emetiar, sed rem ipsam nondum posse 
uideor; idque ut ignoscas, a te peto. nec enim ex nouis, ut agricolae solent, 
fructibus est unde tibi reddam quod accepi --- sic omnis fetus repressus exustusque 
flos siti ueteris ubertatis exaruit  --- , nec ex conditis, qui iacent in tenebris 
et ad quos omnis nobis aditus, qui paene solis patuit, obstructus est. seremus 
igitur aliquid tamquam in inculto et derelicto solo; quod ita diligenter 
colemus, ut impendiis etiam augere possimus largitatem tui muneris: modo idem 
noster animus efficere possit quod ager, qui quom multos annos quieuit, 
uberiores efferre fruges solet.
(17) Tum ille: ego uero et exspectabo ea quae polliceris, nec exigam nisi tuo 
commodo et erunt mihi pergrata, si solueris. Mihi quoque, inquit Brutus, (et) 
exspectanda sunt ea quae Attico polliceris, etsi fortasse ego a te huius 
uoluntarius procurator petam, quod ipse, cui debes, incommodo exacturum negat.

[5] V. (18) At uero, inquam, tibi ego, Brute, non soluam, nisi prius a te cauero 
amplius eo nomine neminem, cuius petitio sit, petiturum. Non mehercule, inquit, 
tibi repromittere istuc quidem ausim. nam hunc, qui negat, uideo flagitatorem 
non illum quidem tibi molestum, sed adsiduum tamen et acrem fore. Tum Pomponius: 
ego uero, inquit, Brutum nihil mentiri puto. uideor enim iam te ausurus esse 
appellare, quoniam longo interuallo modo primum animaduerti paulo te hilariorem.
(19) Itaque quoniam hic quod mihi deberetur se exacturum professus est, quod 
huic debes, ego a te peto. Quidnam id? inquam. Ut scribas, inquit, aliquid; iam 
pridem enim conticuerunt tuae litterae. nam ut illos de re publica libros 
edidisti, nihil a te sane postea accepimus: eisque nosmet ipsi ad rerum 
nostrarum memoriam comprehendendam impulsi atque incensi sumus. sed illa, cum 
poteris; atque ut possis, rogo.
(20) Nunc uero, inquit, si es animo uacuo, expone nobis quod quaerimus. Quidnam 
est id? inquam. Quod mihi nuper in Tusculano inchoauisti de oratoribus: quando 
esse coepissent, qui etiam et quales fuissent. quem ego sermonem cum ad Brutum 
tuum uel nostrum potius detulissem, magnopere hic audire se uelle dixit. itaque 
hunc elegimus diem, cum te sciremus esse uacuum. quare, si tibi est commodum, 
ede illa quae coeperas et Bruto et mihi.
(21) Ego uero, inquam, si potuero, faciam uobis satis. Poteris, inquit: relaxa 
modo paulum animum aut sane, si potes, libera. Nempe igitur hinc tum, Pomponi, 
ductus est sermo, quod erat a me mentio facta causam Deiotari fidelissimi atque 
optumi regis ornatissume et copiosissume a Bruto me audisse defensam. 

[6] VI. Scio, inquit, ab isto initio tractum esse sermonem teque Bruti dolentem uicem 
quasi defleuisse iudiciorum uastitatem et fori.
(22) Feci, inquam, istuc quidem et saepe facio. nam mihi, Brute, in te intuenti 
crebro in mentem uenit uereri, ecquodnam curriculum aliquando sit habitura tua 
et natura admirabilis et exquisita doctrina et singularis industria. cum enim in 
maxumis causis uersatus esses et cum tibi aetas nostra iam cederet fascisque 
submitteret, subito in ciuitate cum alia ceciderunt tum etiam ea ipsa, de qua 
disputare ordimur, eloquentia obmutuit.
(23) Tum ille: ceterarum rerum causa, inquit, istuc et doleo et dolendum puto; 
dicendi autem me non tam fructus et gloria quam studium ipsum exercitatioque 
delectat: quod mihi nulla res eripiet te praesertim tam studiosum et   --- 
dicere enim bene nemo potest nisi qui prudenter intellegit; quare qui 
eloquentiae uerae dat operam, dat prudentiae, qua ne maxumis quidem in bellis 
aequo animo carere quisquam potest.
(24) Praeclare, inquam, Brute, dicis eoque magis ista dicendi laude delector, 
quod cetera, quae sunt quondam habita in ciuitate pulcherrima, nemo est tam 
humilis qui se non aut posse adipisci aut adeptum putet; eloquentem neminem 
uideo factum esse uictoria. sed quo facilius sermo explicetur, sedentes, si 
uidetur, agamus. Cum idem placuisset illis, tum in pratulo propter Platonis 
statuam consedimus.
(25) Hic ego: laudare igitur eloquentiam et quanta uis sit eius expromere 
quantamque eis, qui sint eam consecuti, dignitatem afferat, neque propositum 
nobis est hoc loco neque necessarium. hoc uero sine ulla dubitatione confirmauerim, 
siue illa arte pariatur aliqua siue exercitatione quadam siue 
natura, rem unam esse omnium difficillumam. quibus enim ex quinque rebus 
constare dicitur, earum una quaeque est ars ipsa magna per sese. quare quinque 
artium concursus maxumarum quantam uim quantamque difficultatem habeat 
existimari potest.

[7] VII. (26) Testis est Graecia, quae cum eloquentiae studio sit incensa iamdiuque 
excellat in ea praestetque ceteris, tamen omnis artes uetustiores habet et multo 
ante non inuentas solum, sed etiam perfectas, quam haec est a Graecis elaborata 
dicendi uis atque copia. in quam cum intueor, maxime mihi occurrunt, Attice, et 
quasi lucent Athenae tuae, qua in urbe primum se orator extulit primumque etiam 
monumentis et litteris oratio est coepta mandari.
(27) Tamen ante Periclem, cuius scripta quaedam feruntur, et Thucydidem, qui non 
nascentibus Athenis sed iam adultis fuerunt, littera nulla est, quae quidem 
ornatum aliquem habeat et oratoris esse uideatur. quamquam opinio est et eum, 
qui multis annis ante hos fuerit, Pisistratum et paulo seniorem etiam Solonem 
posteaque Clisthenem multum, ut temporibus illis, ualuisse dicendo.
(28) Post hanc aetatem aliquot annis, ut ex Attici monumentis potest perspici, 
Themistocles fuit, quem constat cum prudentia tum etiam eloquentia praestitisse; 
post Pericles, qui cum floreret omni genere uirtutis, hac tamen fuit laude 
clarissumus. Cleonem etiam temporibus illis turbulentum illum quidem ciuem, sed 
tamen eloquentem constat fuisse.
(29) Huic aetati suppares Alcibiades Critias Theramenes; quibus temporibus quod 
dicendi genus uiguerit ex Thucydidi scriptis, qui ipse tum fuit, intellegi 
maxume potest. grandes erant uerbis, crebri sententiis, compressione rerum 
breues et ob eam ipsam causam interdum subobscuri.

[8] VIII. (30) Sed ut intellectum est quantam uim haberet accurata et facta quodam 
modo oratio, tum etiam magistri dicendi multi subito exstiterunt. tum Leontinus 
Gorgias, Thrasymachus Calchedonius, Protagoras Abderites, Prodicus Ceius, 
Hippias Eleius in honore magno fuit; aliique multi temporibus eisdem docere se 
profitebantur adrogantibus sane uerbis, quemadmodum causa inferior --- ita enim 
loquebantur --- dicendo fieri superior posset.
(31) His opposuit sese Socrates, qui subtilitate quadam disputandi refellere 
eorum instituta solebat uerbis. huius ex uberrumis sermonibus exstiterunt 
doctissumi uiri; primumque tum philosophia non illa de natura, quae fuerat 
antiquior, sed haec, in qua de bonis rebus et malis deque hominum uita et 
moribus disputatur, inuenta dicitur. quod quoniam genus ab hoc quod proposuimus 
abhorret, philosophos aliud in tempus reiciamus; ad oratores, a quibus digressi 
sumus, reuertamur.
(32) Exstitit igitur iam senibus illis quos paulo ante diximus Isocrates, cuius 
domus cunctae Graeciae quasi ludus quidam patuit atque officina dicendi; magnus 
orator et perfectus magister, quamquam forensi luce caruit intraque parietes 
aluit eam gloriam, quam nemo meo quidem iudicio est postea consecutus. is et 
ipse scripsit multa praeclare et docuit alios; et cum cetera melius quam 
superiores, tum primus intellexit etiam in soluta oratione, dum uersum 
effugeres, modum tamen et numerum quendam oportere seruari.
(33) Ante hunc enim uerborum quasi structura et quaedam ad numerum conclusio 
nulla erat; aut, si quando erat, non apparebat eam dedita opera esse 
quaesitam --- quae forsitan laus sit  --- ; uerum tamen natura magis tum casuque 
nonnunquam, quam aut ratione aliqua aut ulla obseruatione fiebat.
(34) Ipsa enim natura circumscriptione quadam uerborum comprehendit concluditque 
sententiam, quae cum aptis constricta uerbis est, cadit etiam plerumque 
numerose. nam et aures ipsae quid plenum, quid inane sit iudicant et spiritu 
quasi necessitate aliqua uerborum comprensio terminatur; in quo non modo defici, 
sed etiam laborare turpe est.


[9] IX. (35) Tum fuit Lysias ipse quidem in causis forensibus non uersatus, sed 
egregie subtilis scriptor atque elegans, quem iam prope audeas oratorem perfectum 
dicere. nam plane quidem perfectum et quoi nihil admodum desit Demosthenem 
facile dixeris. nihil acute inueniri potuit in eis causis quas scripsit, nihil, 
ut ita dicam, subdole, nihil uersute, quod ille non uiderit; nihil subtiliter 
dici, nihil presse, nihil enucleate, quo fieri possit aliquid limatius; nihil 
contra grande, nihil incitatum, nihil ornatum uel uerborum grauitate uel 
sententiarum, quo quicquam esset elatius.
(36) Huic Hyperides proxumus et Aeschines fuit et Lycurgus et Dinarchus et is, 
cuius nulla exstant scripta, Demades aliique plures. haec enim aetas effudit 
hanc copiam; et, ut opinio mea fert, sucus ille et sanguis incorruptus usque ad 
hanc aetatem oratorum fuit, in qua naturalis inesset, non fucatus nitor.
(37) Phalereus enim successit eis senibus adulescens eruditissimus ille quidem 
horum omnium, sed non tam armis institutus quam palaestra. itaque delectabat 
magis Atheniensis quam inflammabat. processerat enim in solem et puluerem non ut 
e militari tabernaculo, sed ut e Theophrasti doctissumi hominis umbraculis.
(38) Hic primus inflexit orationem et eam mollem teneramque reddidit et suauis, 
sicut fuit, uideri maluit quam grauis, sed suauitate ea, qua perfunderet animos, 
non qua perfringeret; (et) tantum ut memoriam concinnitatis suae, non, 
quemadmodum de Pericle scripsit Eupolis, cum delectatione aculeos etiam 
relinqueret in animis eorum, a quibus esset auditus.

[10] X. (39) Videsne igitur, Brute, in ea ipsa urbe, in qua et nata et alta sit eloquentia, 
quam ea sero prodierit in lucem? si quidem ante Solonis aetatem et Pisistrati de 
nullo ut diserto memoriae proditum est. at hi quidem, ut populi Romani aetas 
est, senes, ut Atheniensium saecla numerantur, adulescentes debent uideri. nam 
etsi Seruio Tullio regnante uiguerunt, tamen multo diutius Athenae iam erant, 
quam est Roma ad hodiernum diem. nec tamen dubito quin habuerit uim magnam 
semper oratio.
(40) Neque enim iam Troicis temporibus tantum laudis in dicendo Ulixi tribuisset 
Homerus et Nestori, quorum alterum uim habere uoluit, alterum suauitatem, nisi 
iam tum esset honos eloquentiae; neque ipse poeta hic tam (idem) ornatus in 
dicendo ac plane orator fuisset. cuius etsi incerta sunt tempora, tamen annis 
multis fuit ante Romulum; si quidem non infra superiorem Lycurgum fuit, a quo 
est disciplina Lacedaemoniorum astricta legibus.
(41) Sed studium eius generis maiorque uis agnoscitur in Pisistrato. denique 
hunc proximo saeculo Themistocles insecutus est, ut apud nos, perantiquus, ut 
apud Athenienses, non ita sane uetus. fuit enim regnante iam Graecia, nostra 
autem ciuitate non ita pridem dominatu regio liberata. nam bellum Volscorum 
illud grauissimum, cui Coriolanus exsul interfuit, eodem fere tempore quo 
Persarum bellum fuit, similisque fortuna clarorum uirorum;
(42) Si quidem uterque, cum ciuis egregius fuisset, populi ingrati pulsus 
iniuria se ad hostes contulit conatumque iracundiae suae morte sedauit. nam etsi 
aliter apud te est, Attice, de Coriolano, concede tamen ut huic generi mortis 
potius adsentiar. 

[11] XI. At ille ridens: tuo uero, inquit, arbitratu; quoniam quidem concessum est 
rhetoribus ementiri in historiis, ut aliquid dicere possint argutius. ut enim tu nunc 
de Coriolano, sic Clitarchus, sic Stratocles de Themistocle finxit.
(43) Nam quem Thucydides, qui et Atheniensis erat et summo loco natus summusque 
uir et paulo aetate posterior, tantum <morbo> mortuum scripsit et in Attica clam 
humatum, addidit fuisse suspicionem ueneno sibi consciuisse mortem: hunc isti 
aiunt, cum taurum immolauisset, excepisse sanguinem patera et eo poto mortuum 
concidisse. hanc enim mortem rhetorice et tragice ornare potuerunt; illa mors 
uolgaris nullam praebebat materiem ad ornatum. quare quoniam tibi ita quadrat, 
omnia fuisse Themistocli paria et Coriolano, pateram quoque a me sumas licet, 
praebebo etiam hostiam, ut Coriolanus sit plane alter Themistocles.
(44) Sit sane, inquam, ut lubet, de isto; et ego cautius posthac historiam 
attingam te audiente, quem rerum Romanarum auctorem laudare possum 
religiosissumum. sed tum fere Pericles Xanthippi filius, de quo ante dixi, 
primus adhibuit doctrinam; quae quamquam tum nulla erat dicendi, tamen ab 
Anaxagora physico eruditus exercitationem mentis a reconditis abstrusisque rebus 
ad causas forensis popularisque facile traduxerat. huius suauitate maxume 
hilaratae Athenae sunt, huius ubertatem et copiam admiratae eiusdem uim dicendi 
terroremque timuerunt.

[12] XII. (45) Haec igitur aetas prima Athenis oratorem prope perfectum tulit. nec 
enim in constituentibus rem publicam nec in bella gerentibus nec in impeditis ac 
regum dominatione deuinctis nasci cupiditas dicendi solet. pacis est comes otique 
socia et iam bene constitutae ciuitatis quasi alumna quaedam eloquentia.
(46) Itaque, ait Aristoteles, cum sublatis in Sicilia tyrannis res priuatae 
longo interuallo iudiciis repeterentur, tum primum, quod esset acuta illa gens 
et controuersiae nata, artem et praecepta Siculos Coracem et Tisiam 
conscripsisse --- nam antea neminem solitum uia nec arte, sed accurate tamen et 
descripte plerosque dicere  --- ; scriptasque fuisse et paratas a Protagora rerum 
illustrium disputationes, quae nunc communes appellantur loci.
(47) Quod idem fecisse Gorgiam, cum singularum rerum laudes uituperationesque 
conscripsisset, quod iudicaret hoc oratoris esse maxume proprium, rem augere 
posse laudando uituperandoque rursus adfligere; huic Antiphontem Rhamnusium 
similia quaedam habuisse conscripta; quo neminem umquam melius ullam orauisse 
capitis causam, cum se ipse defenderet se audiente, locuples auctor scripsit 
Thucydides.
(48) Nam Lysiam primo profiteri solitum artem esse dicendi; deinde, quod 
Theodorus esset in arte subtilior, in orationibus autem ieiunior, orationes eum 
scribere aliis coepisse, artem remouisse. similiter Isocraten primo artem 
dicendi esse negauisse, scribere autem aliis solitum orationes, quibus in 
iudiciis uterentur; sed cum ex eo, quia quasi committeret contra legem 'quo quis 
iudicio circumueniretur', saepe ipse in iudicium uocaretur, orationes aliis 
destitisse scribere totumque se ad artes componendas transtulisse.

[13] XIII. (49) Et Graeciae quidem oratorum partus atque fontis uides, ad nostrorum 
annalium rationem ueteres, ad ipsorum sane recentes. nam ante quam delectata est 
Atheniensium ciuitas hac laude dicendi, multa iam memorabilia et in domesticis 
et in bellicis rebus effecerat. hoc autem studium non erat commune Graeciae, sed 
proprium Athenarum.
(50) Quis enim aut Argiuum oratorem aut Corinthium aut Thebanum scit fuisse 
temporibus illis? nisi quid de Epaminonda docto homine suspicari lubet. 
Lacedaemonium uero usque ad hoc tempus audiui fuisse neminem. Menelaum ipsum 
dulcem illum quidem tradit Homerus, sed pauca dicentem. breuitas autem laus est 
interdum in aliqua parte dicendi, in uniuersa eloquentia laudem non habet.
(51) At uero extra Graeciam magna dicendi studia fuerunt maxumique huic laudi 
habiti honores illustre oratorum nomen reddiderunt. nam ut semel e Piraeo 
eloquentia euecta est, omnis peragrauit insulas atque ita peregrinata tota Asia 
est, ut se externis oblineret moribus omnemque illam salubritatem Atticae 
dictionis et quasi sanitatem perderet ac loqui paene dedisceret. hinc Asiatici 
oratores non contemnendi quidem nec celeritate nec copia, sed parum pressi et 
nimis redundantes; Rhodii saniores et Atticorum similiores.
(52) Sed de Graecis hactenus; et enim haec ipsa forsitan fuerint non necessaria. 
Tum Brutus: ista uero, inquit, quam necessaria fuerint non facile dixerim; 
iucunda certe mihi fuerunt neque solum non longa, sed etiam breuiora quam 
uellem. Optime, inquam, sed ueniamus ad nostros, de quibus difficile est plus 
intellegere quam quantum ex monumentis suspicari licet.

[14] XIV. (53) Quis enim putet aut celeritatem ingeni L- Bruto illi nobilitatis uestrae 
principi defuisse? qui de matre sauianda ex oraculo Apollinis tam acute 
arguteque coniecerit; qui summam prudentiam simulatione stultitiae texerit; qui 
potentissimum regem clarissumi regis filium expulerit ciuitatemque perpetuo 
dominatu liberatam magistratibus annuis legibus iudiciisque deuinxerit; qui 
collegae suo imperium abrogauerit, ut e ciuitate regalis nominis memoriam 
tolleret: quod certe effici non potuisset, nisi esset oratione persuasum.
(54) Videmus item paucis annis post reges exactos, cum plebes prope ripam 
Anionis ad tertium miliarium consedisset eumque montem, qui Sacer appellatus 
est, occupauisset, M- Valerium dictatorem dicendo sedauisse discordias, eique ob 
eam rem honores amplissumos habitos et eum primum ob eam ipsam causam Maxumum 
esse appellatum. ne L- Valerium quidem Potitum arbitror non aliquid potuisse 
dicendo, qui post decemuiralem inuidiam plebem in patres incitatam legibus et 
contionibus suis mitigauerit.
(55) Possumus Appium Claudium suspicari disertum, quia senatum iamiam inclinatum 
a Pyrrhi pace reuocauerit; possumus C- Fabricium, quia sit ad Pyrrhum de 
captiuis recuperandis missus orator; Ti- Coruncanium, quod ex pontificum 
commentariis longe plurumum ingenio ualuisse uideatur; M- Curium, quod is 
tribunus plebis interrege Appio Caeco diserto homine comitia contra leges 
habente, cum de plebe consulem non accipiebat, patres ante auctores fieri 
coegerit; quod fuit permagnum nondum lege Maenia lata.
(56) Licet aliquid etiam de M- Popilli ingenio suspicari, qui cum consul esset 
eodemque tempore sacrificium publicum cum laena faceret, quod erat flamen 
Carmentalis, plebei contra patres concitatione et seditione nuntiata, ut erat 
laena amictus ita uenit in contionem seditionemque cum auctoritate tum oratione 
sedauit. sed eos oratores habitos esse aut omnino tum ullum eloquentiae praemium 
fuisse nihil sane mihi legisse uideor: tantummodo coniectura ducor ad 
suspicandum.
(57) Dicitur etiam C- Flaminius, is qui tribunus plebis legem de agro Gallico et 
Piceno uiritim diuidendo tulerit, qui consul apud Tarsumennum sit interfectus, 
ad populum ualuisse dicendo. Q- etiam Maxumus Verrucosus orator habitus est 
temporibus illis et Q- Metellus, is qui bello Punico secundo cum L- Veturio 
Philone consul fuit. 

[15] XV. Quem uero exstet et de quo sit memoriae proditum eloquentem 
fuisse et ita esse habitum, primus est M- Cornelius Cethegus, cuius eloquentiae 
est auctor et idoneus quidem mea sententia Q- Ennius, praesertim cum et ipse eum 
audiuerit et scribat de mortuo; ex quo nulla suspicio est amicitiae causa esse 
mentitum.
(58) Est igitur sic apud illum in nono, ut opinor, annali: 
  additur orator Cornelius suauiloquenti
  ore Cethegus Marcus Tuditano conlega
  Marci filius ---. 
Et oratorem appellat et suauiloquentiam tribuit, quae nunc quidem non tam est in 
plerisque: latrant enim iam quidam oratores, non loquuntur; sed est ea laus 
eloquentiae certe maxuma:
  is dictust ollis popularibus olim,
  qui tum uiuebant homines atque aeuum agitabant,
  flos delibatus populi --- 
(59) Probe uero; ut enim hominis decus ingenium, sic ingeni ipsius lumen est 
eloquentia, qua uirum excellentem praeclare tum illi homines florem populi esse 
dixerunt:
  Suadaeque --- medulla.
g-Peithoh quam uocant Graeci, cuius effector est orator, hanc Suadam appellauit 
Ennius; eius autem Cethegum medullam fuisse uult, ut, quam deam in Pericli 
labris scripsit Eupolis sessitauisse, huius hic medullam nostrum oratorem fuisse 
dixerit.
(60) At hic Cethegus consul cum P- Tuditano fuit bello Punico secundo 
quaestorque his consulibus M- Cato modo plane annis cxl ante me consulem; et id 
ipsum nisi unius esset Enni testimonio cognitum, hunc uetustas, ut alios 
fortasse multos, obliuione obruisset. illius autem aetatis qui sermo fuerit ex 
Naeuianis scriptis intellegi potest. his enim consulibus, ut in ueteribus 
commentariis scriptum est, Naeuius est mortuus; quamquam Varro noster 
diligentissumus inuestigator antiquitatis putat in hoc erratum uitamque Naeui 
producit longius. nam Plautus P- Claudio L- Porcio uiginti annis post illos quos 
ante dixi consulibus mortuus est Catone censore.
(61) Hunc igitur Cethegum consecutus est aetate Cato, qui annis ix post eum fuit 
consul. eum nos ut perueterem habemus, qui L- Marcio M- Manilio consulibus 
mortuus est, annis lxxxui ipsis ante me consulem. 

[16] XVI. Nec uero habeo quemquam antiquiorem, cuius quidem scripta proferenda 
putem, nisi quem Appi Caeci oratio haec ipsa de Pyrrho et nonnullae mortuorum 
laudationes forte delectant.
(62) Et hercules eae quidem exstant: ipsae enim familiae sua quasi ornamenta ac 
monumenta seruabant et ad usum, si quis eiusdem generis occidisset, et ad 
memoriam laudum domesticarum et ad illustrandam nobilitatem suam. quamquam his 
laudationibus historia rerum nostrarum est facta mendosior. multa enim scripta 
sunt in eis quae facta non sunt: falsi triumphi, plures consulatus, genera etiam 
falsa et ad plebem transitiones, cum homines humiliores in alienum eiusdem 
nominis infunderentur genus; ut si ego me a M- Tullio esse dicerem, qui 
patricius cum Ser- Sulpicio consul anno x post exactos reges fuit.
(63) Catonis autem orationes non minus multae fere sunt quam Attici Lysiae, 
cuius arbitror plurumas esse --- est enim Atticus, quoniam certe Athenis est et 
natus et mortuus et functus omni ciuium munere, quamquam Timaeus eum quasi 
Licinia et Mucia lege repetit Syracusas  --- , et quodam modo est nonnulla in iis 
etiam inter ipsos similitudo: acuti sunt, elegantes faceti breues; sed ille 
Graecus ab omni laude felicior.
(64) Habet enim certos sui studiosos, qui non tam habitus corporis opimos quam 
gracilitates consectentur; quos, ualetudo modo bona sit, tenuitas ipsa 
delectat --- quamquam in Lysia sunt saepe etiam lacerti, sic ut (et) fieri nihil 
possit ualentius; uerum est certe genere toto strigosior  --- , sed habet tamen 
suos laudatores, qui hac ipsa eius subtilitate admodum gaudeant.

[17] XVII. (65) Catonem uero quis nostrorum oratorum, qui quidem nunc sunt, legit? 
aut quis nouit omnino? at quem uirum, di boni! mitto ciuem aut senatorem aut 
imperatorem: oratorem enim hoc loco quaerimus: quis illo grauior in laudando, 
acerbior in uituperando, in sententiis argutior, in docendo edisserendoque subtilior? 
refertae sunt orationes amplius centum quinquaginta, quas quidem adhuc inuenerim 
et legerim, et uerbis et rebus inlustribus. licet ex his eligant ea quae 
notatione et laude digna sint: omnes oratoriae uirtutes in eis reperientur.
(66) Iam uero Origines eius quem florem aut quod lumen eloquentiae non habent? 
amatores huic desunt, sicuti multis iam ante saeclis et Philisto Syracusio et 
ipsi Thucydidi. nam ut horum concisis sententiis, interdum etiam non satis 
apertis (autem) cum breuitate tum nimio acumine, officit Theopompus elatione 
atque altitudine orationis suae --- quod idem Lysiae Demosthenes  --- , sic Catonis 
luminibus obstruxit haec posteriorum quasi exaggerata altius oratio.
(67) Sed ea in nostris inscitia est, quod hi ipsi, qui in Graecis antiquitate 
delectantur eaque subtilitate, quam Atticam appellant, hanc in Catone ne 
nouerunt quidem. Hyperidae uolunt esse et Lysiae. laudo: sed cur nolunt Catones?
(68) Attico genere dicendi se gaudere dicunt. sapienter id quidem; atque utinam 
imitarentur nec ossa solum, sed etiam sanguinem! gratum est tamen, quod uolunt. 
cur igitur Lysias et Hyperides amatur, cum penitus ignoretur Cato? antiquior est 
huius sermo et quaedam horridiora uerba. ita enim tum loquebantur. id muta, quod 
tum ille non potuit, et adde numeros et, <ut> aptior sit oratio, ipsa uerba 
compone et quasi coagmenta, quod ne Graeci quidem ueteres factitauerunt: iam 
neminem antepones Catoni.
(69) Ornari orationem Graeci putant, si uerborum immutationibus utantur, quos 
appellant g-tropous, et sententiarum orationisque formis, quae uocant g-schehmata: 
non ueri simile est quam sit in utroque genere et creber et distinctus Cato. 

[18] XVIII. Nec uero ignoro nondum esse satis politum hunc oratorem et quaerendum 
esse aliquid perfectius; quippe cum ita sit ad nostrorum temporum rationem uetus, ut 
nullius scriptum exstet dignum quidem lectione, quod sit antiquius. sed maiore honore 
in omnibus artibus quam in hac una arte dicendi uersatur antiquitas.
(70) Quis enim eorum qui haec minora animaduertunt non intellegit Canachi signa 
rigidiora esse quam ut imitentur ueritatem? Calamidis dura illa quidem, sed 
tamen molliora quam Canachi; nondum Myronis satis ad ueritatem adducta, iam 
tamen quae non dubites pulchra dicere; pulchriora Polycliti et iam plane 
perfecta, ut mihi quidem uideri solent. similis in pictura ratio est: in qua 
Zeuxim et Polygnotum et Timanthem et eorum, qui non sunt usi plus quam quattuor 
coloribus, formas et liniamenta laudamus; at in Aetione Nicomacho Protogene 
Apelle iam perfecta sunt omnia.
(71) Et nescio an reliquis in rebus omnibus idem eueniat: nihil est enim simul 
et inuentum et perfectum; nec dubitari debet quin fuerint ante Homerum poetae, 
quod ex eis carminibus intellegi potest, quae apud illum et in Phaeacum et in 
procorum epulis canuntur. quid, nostri ueteres uersus ubi sunt?
  quos olim Fauni uatesque canebant,
  cum neque Musarum scopulos
  nec dicti studiosus quisquam erat ante hunc ---
ait ipse de se nec mentitur in gloriando: sic enim sese res habet. nam et 
Odyssia Latina est sic (in) tamquam opus aliquod Daedali et Liuianae fabulae non 
satis dignae quae iterum legantur.
(72) Atqui hic Liuius (qui) primus fabulam C- Claudio Caeci filio et M- Tuditano 
consulibus docuit anno ipso ante quam natus est Ennius, post Romam conditam 
autem quarto decumo et quingentesimo, ut hic ait, quem nos sequimur. est enim 
inter scriptores de numero annorum controuersia. Accius autem a Q- Maxumo 
quintum consule captum Tarento scripsit Liuium annis xxx post quam eum fabulam 
docuisse et Atticus scribit et nos in antiquis commentariis inuenimus;
(73) Docuisse autem fabulam annis post xi, C- Cornelio Q- Minucio consulibus 
ludis Iuuentatis, quos Salinator Senensi proelio uouerat. in quo tantus error 
Acci fuit, ut his consulibus xl annos natus Ennius fuerit: quoi aequalis fuerit 
Liuius, minor fuit aliquanto is, qui primus fabulam dedit, quam ii, qui multas 
docuerant ante hos consules, et Plautus et Naeuius.

[19] XIX. (74) Haec si minus apta uidentur huic sermoni, Brute, Attico adsigna, qui 
me inflammauit studio inlustrium hominum aetates et tempora persequendi. Ego uero, 
inquit Brutus, et delector ista quasi notatione temporum et ad id quod 
instituisti, oratorum genera distinguere aetatibus, istam diligentiam esse 
accommodatam puto.
(75) Recte, inquam, Brute, intellegis. atque utinam exstarent illa carmina, quae 
multis saeclis ante suam aetatem in epulis esse cantitata a singulis conuiuis de 
clarorum uirorum laudibus in Originibus scriptum reliquit Cato. tamen illius, 
quem in uatibus et Faunis adnumerat Ennius, bellum Punicum quasi Myronis opus 
delectat.
(76) Sit Ennius sane, ut est certe, perfectior: qui si illum, ut simulat, 
contemneret, non omnia bella persequens primum illud Punicum acerrimum bellum 
reliquisset. sed ipse dicit cur id faciat. 'scripsere' inquit 'alii rem 
uorsibus'; et luculente quidem scripserunt, etiam si minus quam tu polite. nec 
uero tibi aliter uideri debet, qui a Naeuio uel sumpsisti multa, si fateris, 
uel, si negas, surripuisti.
(77) Cum hoc Catone grandiores natu fuerunt C- Flaminius C- Varro Q- Maximus Q- 
Metellus P- Lentulus P- Crassus, qui cum superiore Africano consul fuit. ipsum 
Scipionem accepimus non infantem fuisse. filius quidem eius, is qui hunc minorem 
Scipionem a Paulo adoptauit, si corpore ualuisset, in primis habitus esset 
disertus; indicant cum oratiunculae tum historia quaedam Graeca scripta 
dulcissime.

[20] XX. (78) Numeroque eodem fuit Sex- Aelius, iuris quidem ciuilis omnium 
peritissumus, sed etiam ad dicendum paratus. de minoribus autem C- Sulpicius Galus, 
qui maxume omnium nobilium Graecis litteris studuit; isque et oratorum in numero est 
habitus et fuit reliquis rebus ornatus atque elegans. iam enim erat unctior 
quaedam splendidiorque consuetudo loquendi. nam hoc praetore ludos Apollini 
faciente cum Thyesten fabulam docuisset, Q- Marcio Cn- Seruilio consulibus 
mortem obiit Ennius.
(79) Erat isdem temporibus Ti- Gracchus P- f-, qui bis consul et censor fuit, 
cuius est oratio Graeca apud Rhodios; quem ciuem cum grauem tum etiam eloquentem 
constat fuisse. P- etiam Scipionem Nasicam, qui est Corculum appellatus, qui 
item bis consul et censor fuit, habitum eloquentem aiunt, illius qui sacra 
acceperit filium; dicunt etiam L- Lentulum, qui cum C- Figulo consul fuit. Q- 
Nobiliorem M- f- iam patrio instituto deditum studio litterarum --- qui etiam Q- 
Ennium, qui cum patre eius in Aetolia militauerat, ciuitate donauit, cum 
triumuir coloniam deduxisset --- et T- Annium Luscum huius Q- Fului conlegam non 
indisertum dicunt fuisse;
(80) Atque etiam L- Paullus Africani pater personam principis ciuis facile 
dicendo tuebatur. et uero etiam tum Catone uiuo, qui annos quinque et octoginta 
natus excessit e uita, cum quidem eo ipso anno contra Ser- Galbam ad populum 
summa contentione dixisset, quam etiam orationem scriptam reliquit. 

[21] XXI. Sed uiuo Catone minores natu multi uno tempore oratores floruerunt.
(81) Nam et A- Albinus, is qui Graece scripsit historiam, qui consul cum L- 
Lucullo fuit, et litteratus et disertus fuit; et tenuit cum hoc locum quendam 
etiam Ser- Fuluius et Numerius Fabius Pictor et iuris et litterarum et 
antiquitatis bene peritus; Quinctusque Fabius Labeo fuit ornatus isdem fere 
laudibus. nam Q- Metellus, is cuius quattuor filii consulares fuerunt, in primis 
est habitus eloquens, qui pro L- Cotta dixit accusante Africano; cuius et aliae 
sunt orationes et contra Ti- Gracchum exposita est in C- Fanni annalibus.
(82) Tum ipse L- Cotta est ueterator habitus; sed C- Laelius et P- Africanus in 
primis eloquentes, quorum exstant orationes, ex quibus existumari de ingeniis 
oratorum potest. sed inter hos aetate paulum his antecedens sine controuersia 
Ser- Galba eloquentia praestitit; et nimirum is princeps ex Latinis illa 
oratorum propria et quasi legituma opera tractauit, ut egrederetur a proposito 
ornandi causa, ut delectaret animos aut permoueret, ut augeret rem, ut 
miserationibus, ut communibus locis uteretur. sed nescio quomodo huius, quem 
constat eloquentia praestitisse, exiliores orationes sunt et redolentes magis 
antiquitatem quam aut Laeli <aut> Scipionis aut etiam ipsius Catonis; itaque 
exaruerunt, uix iam ut appareant.
(83) De ipsius Laeli et Scipionis ingenio quamquam ea est fama, ut plurimum 
tribuatur ambobus, dicendi tamen laus est in Laelio inlustrior. at oratio Laeli 
de collegiis non melior quam de multis quam uoles Scipionis; non quo illa Laeli 
quicquam sit dulcius aut quo de religione dici possit augustius, sed multo tamen 
uetustior et horridior ille quam Scipio; et, cum sint in dicendo uariae 
uoluntates, delectari mihi magis antiquitate uidetur et lubenter uerbis etiam 
uti paulo magis priscis Laelius.
(84) Sed est mos hominum, ut nolint eundem pluribus rebus excellere. nam ut ex 
bellica laude aspirare ad Africanum nemo potest, in qua ipsa egregium Viriathi 
bello reperimus fuisse Laelium: sic ingeni litterarum eloquentiae sapientiae 
denique etsi utrique primas, priores tamen libenter deferunt Laelio. nec mihi 
ceterorum iudicio solum uidetur, sed etiam ipsorum inter ipsos concessu ita 
tributum fuisse.
(85) Erat omnino tum mos, ut in reliquis rebus melior, sic in hoc ipso humanior, 
ut faciles essent in suum cuique tribuendo. 

[22] XXII. memoria teneo Smyrnae me ex P- Rutilio Rufo audisse, cum diceret 
adulescentulo se accidisse, ut ex senatus consulto P- Scipio et D- Brutus, ut opinor, 
consules de re atroci magnaque quaererent. 
nam cum in silua Sila facta caedes esset notique homines interfecti 
insimulareturque familia, partim etiam liberi societatis eius, quae picarias de 
P- Cornelio L- Mummio censoribus redemisset, decreuisse senatum, ut de ea re 
cognoscerent et statuerent consules.
(86) Causam pro publicanis accurate, ut semper solitus esset, eleganterque 
dixisse Laelium. cum consules re audita 'amplius' de consili sententia 
pronuntiauissent, paucis interpositis diebus iterum Laelium multo diligentius 
meliusque dixisse iterumque eodem modo a consulibus rem esse prolatam. tum 
Laelium, cum eum socii domum reduxissent egissentque gratias et ne defatigaretur 
orauissent, locutum esse ita: se, quae fecisset, honoris eorum causa studiose 
accurateque fecisse, sed se arbitrari causam illam a Ser- Galba, quod is in 
dicendo ardentior acriorque esset, grauius et uehementius posse defendi. itaque 
auctoritate C- Laeli publicanos causam detulisse ad Galbam;
(87) Illum autem, quod ei uiro succedendum esset, uerecunde et dubitanter 
recepisse. unum quasi comperendinatus medium diem fuisse, quem totum Galbam in 
consideranda causa componendaque posuisse; et cum cognitionis dies esset et ipse 
Rutilius rogatu sociorum domum ad Galbam mane uenisset, ut eum admoneret et ad 
dicendi tempus adduceret, usque illum, quoad ei nuntiatum esset consules 
descendisse, omnibus exclusis commentatum in quadam testudine cum seruis 
litteratis fuisse, quorum alii aliud dictare eodem (a) tempore solitus esset. 
interim cum esset ei nuntiatum tempus esse, exisse in aedes eo colore et iis 
oculis, ut egisse causam, non commentatum putares.
(88) Addebat etiam, idque ad rem pertinere putabat, scriptores illos male 
mulcatos exisse cum Galba; ex quo significabat illum non in agendo solum, sed 
etiam in meditando uehementem atque incensum fuisse. quid multa? magna 
exspectatione, plurumis audientibus, coram ipso Laelio sic illam causam tanta ui 
tantaque grauitate dixisse Galbam, ut nulla fere pars orationis silentio 
praeteriretur. itaque multis querelis multaque miseratione adhibita socios 
omnibus adprobantibus illa die quaestione liberatos esse.

[23] XXIII. (89) Ex hac Rutili narratione suspicari licet, cum duae summae sint in 
oratore laudes, una subtiliter disputandi ad docendum, altera grauiter agendi ad 
animos audientium permouendos, multoque plus proficiat is qui inflammet iudicem 
quam ille qui doceat, elegantiam in Laelio, uim in Galba fuisse. quae quidem uis tum 
maxume cognitast, cum Lusitanis a Ser- Galba praetore contra interpositam, ut 
existumabatur, fidem interfectis L- Libone tribuno plebis populum incitante et 
rogationem in Galbam priuilegi similem ferente, summa senectute, ut ante dixi, 
M- Cato legem suadens in Galbam multa dixit; quam orationem in Origines suas 
rettulit, paucis ante quam mortuus est (an) diebus an mensibus.
(90) Tum igitur nihil recusans Galba pro sese et populi Romani fidem implorans 
cum suos pueros tum C- Gali etiam filium flens commendabat, cuius orbitas et 
fletus mire miserabilis fuit propter recentem memoriam clarissimi patris; isque 
se tum eripuit flamma, propter pueros misericordia populi commota, sicut idem 
scriptum reliquit Cato. atque etiam ipsum Libonem non infantem uideo fuisse, ut 
ex orationibus eius intellegi potest.
(91) Cum haec dixissem et paulum interquieuissem: quid igitur, inquit, est 
causae, Brutus, si tanta uirtus in oratore Galba fuit, cur ea nulla in 
orationibus eius appareat? quod mirari non possum in eis, qui nihil omnino 
scripti reliquerunt. 

[24] XXIV. Nec enim est eadem inquam, Brute, causa non scribendi et 
non tam bene scribendi quam dixerint. nam uidemus alios oratores inertia nihil 
scripsisse, ne domesticus etiam labor accederet ad forensem --- pleraeque enim 
scribuntur orationes habitae iam, non ut habeantur  --- ;
(92) Alios non laborare ut meliores fiant --- nulla enim res tantum ad dicendum 
proficit quantum scriptio: memoriam autem in posterum ingeni sui non desiderant, 
cum se putant satis magnam adeptos esse dicendi gloriam eamque etiam maiorem 
uisum iri, si in existimantium arbitrium sua scripta non uenerint  --- ; alios, 
quod melius putent dicere se posse quam scribere, quod peringeniosis hominibus 
neque satis doctis plerumque contingit, ut ipsi Galbae.
(93) Quem fortasse uis non ingeni solum sed etiam animi et naturalis quidam 
dolor dicentem incendebat efficiebatque ut et incitata et grauis et uehemens 
esset oratio; dein cum otiosus stilum prehenderat motusque omnis animi tamquam 
uentus hominem defecerat, flaccescebat oratio. quod iis qui limatius dicendi 
consectantur genus accidere non solet, propterea quod prudentia numquam deficit 
oratorem, qua ille utens eodem modo possit et dicere et scribere; ardor animi 
non semper adest, isque cum consedit, omnis illa uis et quasi flamma oratoris 
exstinguitur.
(94) Hanc igitur ob causam uidetur Laeli mens spirare etiam in scriptis, Galbae 
autem uis occidisse. 

[25] XXV. Fuerunt etiam in oratorum numero mediocrium L- et Sp- 
Mummii fratres, quorum exstant amborum orationes; simplex quidem Lucius et 
antiquus, Spurius autem nihilo ille quidem ornatior, sed tamen astrictior; fuit 
enim doctus e disciplina Stoicorum. multae sunt Sp- Albini orationes. sunt etiam 
L- et C- Aureliorum Orestarum, quos aliquo uideo in numero oratorum fuisse.
(95) P- etiam Popillius cum ciuis egregius tum non indisertus fuit; Gaius uero 
filius eius disertus, Gaiusque Tuditanus cum omni uita atque uictu excultus 
atque expolitus, tum eius elegans est habitum etiam orationis genus. eodemque in 
genere est habitus is, qui iniuria accepta fregit Ti- Gracchum patientia, ciuis 
in rebus optimis constantissimus M- Octauius. at uero M- Aemilius Lepidus, qui 
est Porcina dictus, isdem temporibus fere quibus Galba, sed paulo minor natu et 
summus orator est habitus et fuit, apparet ex orationibus, scriptor sane bonus.
(96) Ut hoc in oratore Latino primum mihi uidetur et leuitas apparuisse illa 
Graecorum et uerborum comprensio et iam artifex, ut ita dicam, stilus. hunc 
studiose duo adulescentes ingeniosissimi et prope aequales C- Carbo et Ti- 
Gracchus audire soliti sunt; de quibus iam dicendi locus erit, cum de senioribus 
pauca dixero. Q- enim Pompeius non contemptus orator temporibus illis fuit, qui 
summos honores homo per se cognitus sine ulla commendatione maiorum est adeptus.
(97) Tum L- Cassius multum potuit non eloquentia, sed dicendo tamen; homo non 
liberalitate, ut alii, sed ipsa tristitia et seueritate popularis, cuius quidem 
legi tabellariae M- Antius Briso tribunus plebis diu restitit M- Lepido consule 
adiuuante; eaque res P- Africano uituperationi fuit, quod eius auctoritate de 
sententia deductus Briso putabatur. tum duo Caepiones multum clientes consilio 
et lingua, plus auctoritate tamen et gratia subleuabant. Sex- Pompei sunt 
scripta nec nimis extenuata, quamquam ueterum est similis, et plena prudentiae.

[26] XXVI. (98) P- Crassum ualde probatum oratorem isdem fere temporibus accepimus, qui et 
ingenio ualuit et studio et habuit quasdam etiam domesticas disciplinas. nam et 
cum summo illo oratore Ser- Galba, cuius Gaio filio filiam suam conlocauerat, 
adfinitate sese deuinxerat et cum esset P- Muci filius fratremque haberet P- 
Scaeuolam, domi ius ciuile cognouerat. in eo industriam constat summam fuisse 
maxumamque gratiam, cum et consuleretur plurimum et diceret.
(99) Horum aetatibus adiuncti duo C- Fannii C- M- filii fuerunt; quorum Gai 
filius, qui consul cum Domitio fuit, unam orationem de sociis et nomine Latino 
contra Gracchum reliquit sane et bonam et nobilem. Tum Atticus: quid ergo? estne 
ista Fanni? nam uaria opinio pueris nobis erat. alii a C- Persio litterato 
homine scriptam esse aiebant, illo quem significat ualde doctum esse Lucilius; 
alii multos nobilis, quod quisque potuisset, in illam orationem contulisse.
(100) Tum ego: audiui equidem ista, inquam, de maioribus natu, sed nunquam sum 
adductus ut crederem; eamque suspicionem propter hanc causam credo fuisse, quod 
Fannius in mediocribus oratoribus habitus esset, oratio autem uel optuma esset 
illo quidem tempore orationum omnium. sed nec eiusmodi est, ut a pluribus 
confusa uideatur --- unus enim sonus est totius orationis et idem stilus  --- , nec de 
Persio reticuisset Gracchus, cum ei Fannius de Menelao Maratheno et de ceteris 
obiecisset; praesertim cum Fannius numquam sit habitus elinguis. nam et causas 
defensitauit et tribunatus eius arbitrio et auctoritate P- Africani gestus non 
obscurus fuit.
(101) Alter autem C- Fannius M- filius, C- Laeli gener, et moribus et ipso 
genere dicendi durior. is soceri instituto, quem, quia cooptatus in augurum 
conlegium non erat, non admodum diligebat, praesertim cum ille Q- Scaeuolam sibi 
minorem natu generum praetulisset --- cui tamen Laelius se excusans non genero 
minori dixit se illud, sed maiori filiae detulisse  --- , is tamen instituto Laeli 
Panaetium audiuerat. eius omnis in dicendo facultas historia ipsius non 
ineleganter scripta perspici potest, quae neque nimis est infans neque perfecte 
diserta.
(102) Mucius autem augur quod pro se opus erat ipse dicebat, ut de pecuniis 
repetundis contra T- Albucium. is oratorum in numero non fuit, iuris ciuilis 
intellegentia atque omni prudentiae genere praestitit. L- Coelius Antipater 
scriptor, quemadmodum uidetis, fuit ut temporibus illis luculentus, iuris ualde 
peritus, multorum etiam, ut L- Crassi, magister.

[27] XXVII. (103) Utinam in Ti- Graccho Gaioque Carbone talis mens ad rem 
publicam bene gerendam fuisset quale ingenium ad bene dicendum fuit: profecto 
nemo his uiris gloria praestitisset. sed eorum alter propter turbulentissumum 
tribunatum, ad quem ex inuidia foederis Numantini bonis iratus accesserat, ab ipsa re 
publica est interfectus; alter propter perpetuam in populari ratione leuitatem morte 
uoluntaria se a seueritate iudicum uindicauit. sed fuit uterque summus orator.
(104) Atque hoc memoria patrum teste dicimus. nam et Carbonis et Gracchi habemus 
orationes nondum satis splendidas uerbis, sed acutas prudentiaeque plenissumas. 
fuit Gracchus diligentia Corneliae matris a puero doctus et Graecis litteris 
eruditus. nam semper habuit exquisitos e Graecia magistros, in eis iam 
adulescens Diophanem Mytilenaeum Graeciae temporibus illis disertissumum. sed ei 
breue tempus ingeni augendi et declarandi fuit.
(105) Carbo, quoi uita suppeditauit, est in multis iudiciis causisque cognitus. 
hunc qui audierant prudentes homines, in quibus familiaris noster L- Gellius qui 
se illi contubernalem in consulatu fuisse narrabat, canorum oratorem et 
uolubilem et satis acrem atque eundem et uehementem et ualde dulcem et 
perfacetum fuisse dicebat; addebat industrium etiam et diligentem et in 
exercitationibus commentationibusque multum operae solitum esse ponere.
(106) Hic optimus illis temporibus est patronus habitus eoque forum tenente 
plura fieri iudicia coeperunt. nam et quaestiones perpetuae hoc adulescente 
constitutae sunt, quae antea nullae fuerunt; L- enim Piso tribunus plebis legem 
primus de pecuniis repetundis Censorino et Manilio consulibus tulit --- ipse etiam 
Piso et causas egit et multarum legum aut auctor aut dissuasor fuit, isque et 
orationes reliquit, quae iam euanuerunt, et annales sane exiliter scriptos  --- ; 
et iudicia populi, quibus aderat Carbo, iam magis patronum desiderabant tabella 
data; quam legem L- Cassius Lepido et Mancino consulibus tulit.

[28] XXVIII. (107) Vester etiam D- Brutus M- filius, ut ex familiari eius L- Accio poeta sum 
audire solitus, et dicere non inculte solebat et erat cum litteris Latinis tum 
etiam Graecis, ut temporibus illis, eruditus. quae tribuebat idem Accius etiam 
Q- Maxumo L- Pauli nepoti; et uero ante Maxumum illum Scipionem, quo duce 
priuato Ti- Gracchus occisus esset, cum omnibus in rebus uehementem tum acrem 
aiebat in dicendo fuisse.
(108) Tum etiam P- Lentulus ille princeps ad rem publicam dumtaxat quod opus 
esset satis habuisse eloquentiae dicitur; isdemque temporibus L- Furius Philus 
perbene Latine loqui putabatur litteratiusque quam ceteri; P- Scaeuola ualde 
prudenter et acute; paulo etiam copiosius nec multo minus prudenter M- 
Manilius. Appi Claudi uolubilis sed paulo feruidior oratio. erat in aliquo 
numero etiam M- Fuluius Flaccus et C- Cato Africani sororis filius, mediocres 
oratores; etsi Flacci scripta sunt, sed ut studiosi litterarum. Flacci autem 
aemulus P- Decius fuit, non infans ille quidem sed ut uita sic oratione etiam 
turbulentus.
(109) M- Drusus C- f-, qui in tribunatu C- Gracchum conlegam iterum tribunum 
fregit, uir et oratione grauis et auctoritate, eique proxime adiunctus C- Drusus 
frater fuit. tuus etiam gentilis, Brute, M- Pennus facete agitauit in tribunatu 
C- Gracchum paulum aetate antecedens. fuit enim M- Lepido et L- Oreste 
consulibus quaestor Gracchus, tribunus Pennus illius Marci filius, qui cum Q- 
Aelio consul fuit; sed is omnia summa sperans aedilicius est mortuus. nam de T- 
Flaminino, quem ipse uidi, nihil accepi nisi Latine diligenter locutum.

[29] XXIX. (110) His adiuncti sunt C- Curio M- Scaurus P- Rutilius C- Gracchus. de 
Scauro et Rutilio breuiter licet dicere, quorum neuter summi oratoris habuit laudem et 
est uterque in multis causis uersatus. erat in quibusdam laudandis uiris, etiam 
si maximi ingeni non essent, probabilis tamen industria; quamquam his quidem non 
omnino ingenium, sed oratorium ingenium defuit. neque enim refert uidere quid 
dicendum sit, nisi id queas solute et suauiter dicere; ne id quidem satis est, 
nisi id quod dicitur fit uoce uoltu motuque conditius.
(111) Quid dicam opus esse doctrina? sine qua etiam si quid bene dicitur 
adiuuante natura, tamen id, quia fortuito fit, semper paratum esse non potest. 
in Scauri oratione, sapientis hominis et recti, grauitas summa et naturalis 
quaedam inerat auctoritas, non ut causam sed ut testimonium dicere putares, cum 
pro reo diceret.
(112) Hoc dicendi genus ad patrocinia mediocriter aptum uidebatur, ad senatoriam 
uero sententiam, cuius erat ille princeps, uel maxume; significabat enim non 
prudentiam solum, sed, quod maxume rem continebat, fidem. habebat hoc a natura 
ipsa, quod a doctrina non facile posset; quamquam huius quoque ipsius rei, 
quemadmodum scis, praecepta sunt. huius et orationes sunt et tres ad L- Fufidium 
libri scripti de uita ipsius acta sane utiles, quos nemo legit; at Cyri uitam et 
disciplinam legunt, praeclaram illam quidem, sed neque tam nostris rebus aptam 
nec tamen Scauri laudibus anteponendam.
(113) Ipse etiam Fufidius in aliquo patronorum numero fuit. 

[30] XXX. Rutilius autem in quodam tristi et seuero genere dicendi uersatus est. erat 
uterque natura uehemens et acer; itaque cum una consulatum petiuissent, non ille 
solum, qui repulsam tulerat, accusauit ambitus designatum competitorem, sed Scaurus 
etiam absolutus Rutilium in iudicium uocauit. multaque opera multaque industria 
Rutilius fuit, quae erat propterea gratior, quod idem magnum munus de iure 
respondendi sustinebat.
(114) Sunt eius orationes ieiunae; multa praeclara de iure; doctus uir et 
Graecis litteris eruditus, Panaeti auditor, prope perfectus in Stoicis; quorum 
peracutum et artis plenum orationis genus scis tamen esse exile nec satis 
populari adsensioni adcommodatum. itaque illa, quae propria est huius 
disciplinae, philosophorum de se ipsorum opinio firma in hoc uiro et stabilis 
inuenta est.
(115) Qui quom innocentissumus in iudicium uocatus esset, quo iudicio conuolsam 
penitus scimus esse rem publicam, cum essent eo tempore eloquentissimi uiri L- 
Crassus et M- Antonius consulares, eorum adhibere neutrum uoluit. dixit ipse pro 
sese et pauca C- Cotta, quod sororis erat filius --- et is quidem tamen ut orator, 
quamquam erat admodum adulescens  --- , et Q- Mucius enucleate ille quidem et 
polite, ut solebat, nequaquam autem ea ui atque copia, quam genus illud iudici 
et magnitudo causae postulabat.
(116) Habemus igitur in Stoicis oratoribus Rutilium, Scaurum in antiquis; 
utrumque tamen laudemus, quoniam per illos ne haec quidem in ciuitate genera hac 
oratoria laude caruerunt. uolo enim ut in scaena sic etiam in foro non eos modo 
laudari, qui celeri motu et difficili utantur, sed eos etiam, quos statarios 
appellant, quorum sit illa simplex in agendo ueritas, non molesta.

[31] XXXI. (117) Et quoniam Stoicorum est facta mentio, Q- Aelius Tubero fuit illo 
tempore, L- Pauli nepos; nullo in oratorum numero sed uita seuerus et congruens cum 
ea disciplina quam colebat, paulo etiam durior; qui quidem in triumuiratu 
iudicauerit contra P- Africani auunculi sui testimonium uacationem augures quo 
minus iudiciis operam darent non habere; sed ut uita sic oratione durus incultus 
horridus; itaque honoribus maiorum respondere non potuit. fuit autem constans 
ciuis et fortis et in primis Graccho molestus, quod indicat Gracchi in eum 
oratio; sunt etiam in Gracchum Tuberonis. is fuit mediocris in dicendo, 
doctissumus in disputando.
(118) Tum Brutus: quam hoc idem in nostris contingere intellego quod in Graecis, 
ut omnes fere Stoici prudentissumi in disserendo sint et id arte faciant sintque 
architecti paene uerborum, idem traducti a disputando ad dicendum inopes 
reperiantur. unum excipio Catonem, in quo perfectissumo Stoico summam 
eloquentiam non desiderem, quam exiguam in Fannio, ne in Rutilio quidem magnam, 
in Tuberone nullam uideo fuisse.
(119) Et ego: non, inquam, Brute, sine causa, propterea quod istorum in 
dialecticis omnis cura consumitur, uagum illud orationis et fusum et multiplex 
non adhibetur genus. tuus autem auunculus, quemadmodum scis, habet a Stoicis id, 
quod ab illis petendum fuit; sed dicere didicit a dicendi magistris eorumque 
more se exercuit. quod si omnia a philosophis essent petenda, Peripateticorum 
institutis commodius fingeretur oratio.
(120) Quo magis tuum, Brute, iudicium probo, qui eorum (id est ex uetere 
Academia) philosophorum sectam secutus es, quorum in doctrina atque praeceptis 
disserendi ratio coniungitur cum suauitate dicendi et copia; quamquam ea ipsa 
Peripateticorum Academicorumque consuetudo in ratione dicendi talis est, ut nec 
perficere oratorem possit ipsa per sese nec sine ea orator esse perfectus. nam 
ut Stoicorum astrictior est oratio aliquantoque contractior quam aures populi 
requirunt, sic illorum liberior et latior quam patitur consuetudo iudiciorum et 
fori.
(121) Quis enim uberior in dicendo Platone? Iouem sic (ut) aiunt philosophi, si 
Graece loquatur, loqui. quis Aristotele neruosior, Theophrasto dulcior? 
lectitauisse Platonem studiose, audiuisse etiam Demosthenes dicitur --- idque 
apparet ex genere et granditate uerborum; dicit etiam in quadam epistula hoc 
ipse de sese  --- , sed et huius oratio in philosophiam translata pugnacior, ut ita 
dicam, uidetur et illorum in iudicia pacatior.

[32] XXXII. (122) Nunc reliquorum oratorum aetates, si placet, et gradus persequamur. 
Nobis uero, inquit Atticus, et uehementer quidem, ut pro Bruto etiam respondeam. 
Curio fuit igitur eiusdem aetatis fere sane illustris orator, cuius de ingenio ex 
orationibus eius existumari potest: sunt enim et aliae et pro Ser- Fuluio de 
incestu nobilis oratio. nobis quidem pueris haec omnium optima putabatur, quae 
uix iam comparet in hac turba nouorum uoluminum.
(123) Praeclare, inquit Brutus, teneo qui istam turbam uoluminum effecerit. Et 
ego, inquam, intellego, Brute, quem dicas; certe enim et boni aliquid adtulimus 
iuuentuti, magnificentius quam fuerat genus dicendi et ornatius; et nocuimus 
fortasse, quod ueteres orationes post nostras non a me quidem --- meis enim illas 
antepono --- sed a plerisque legi sunt desitae. Me numera, inquit, in plerisque; 
quamquam uideo mihi multa legenda iam te auctore quae antea contemnebam.
(124) Atqui haec, inquam, de incestu laudata oratio puerilis est locis multis: 
de amore de tormentis de rumore loci sane inanes, uerum tamen nondum tritis 
nostrorum hominum auribus nec erudita ciuitate tolerabiles. scripsit etiam alia 
nonnulla et multa dixit et inlustria et in numero patronorum fuit, ut eum mirer, 
cum et uita suppeditauisset et splendor ei non defuisset, consulem non fuisse.

[33] XXXIII. (125) Sed ecce in manibus uir et praestantissimo ingenio et flagranti 
studio et doctus a puero C- Gracchus: noli enim putare quemquam, Brute, pleniorem 
aut uberiorem ad dicendum fuisse. Et ille: sic prorsus, inquit, existumo atque istum 
de superioribus paene solum lego. Immo plane, inquam, Brute, legas censeo. 
damnum enim illius immaturo interitu res Romanae Latinaeque litterae fecerunt.
(126) Utinam non tam fratri pietatem quam patriae praestare uoluisset. quam ille 
facile tali ingenio, diutius si uixisset, uel paternam esset uel auitam gloriam 
consecutus! eloquentia quidem nescio an habuisset parem neminem. grandis est 
uerbis, sapiens sententiis, genere toto grauis. manus extrema non accessit 
operibus eius: praeclare inchoata multa, perfecta non plane. legendus, inquam, 
est hic orator, Brute, si quisquam alius, iuuentuti; non enim solum acuere, sed 
etiam alere ingenium potest.
(127) Huic successit aetati C- Galba, Serui illius eloquentissimi uiri filius, 
P- Crassi eloquentis et iuris periti gener. laudabant hunc patres nostri, 
fauebant etiam propter patris memoriam, sed cecidit in cursu. nam rogatione 
Mamilia Iugurthinae coniurationis inuidia, cum pro sese ipse dixisset, oppressus 
est. exstat eius peroratio, qui epilogus dicitur; qui tanto in honore pueris 
nobis erat ut eum etiam edisceremus. hic, qui in conlegio sacerdotum esset, 
primus post Romam conditam iudicio publico est condemnatus.

[34] XXXIV. (128) P- Scipio, qui est in consulatu mortuus, non multum ille quidem 
nec saepe dicebat, sed et Latine loquendo cuiuis erat par et omnis sale facetiisque 
superabat. eius conlega L- Bestia bonis initiis orsus tribunatus --- nam P- 
Popillium ui C- Gracchi expulsum sua rogatione restituit  --- , uir et acer et non 
indisertus, tristis exitus habuit consulatus. nam inuidiosa lege (Mamilia 
quaestio) C- Galbam sacerdotem et quattuor consularis, L- Bestiam C- Catonem Sp- 
Albinum ciuemque praestantissimum L- Opimium, Gracchi interfectorem, a populo 
absolutum, cum is contra populi studium stetisset, Gracchani iudices 
sustulerunt.
(129) Huius dissimilis in tribunatu reliquaque omni uita ciuis improbus C- 
Licinius Nerua non indisertus fuit. C- Fimbria temporibus isdem fere sed longius 
aetate prouectus habitus est sane, ut ita dicam, luculentus patronus: asper 
maledicus, genere toto paulo feruidior atque commotior, diligentia tamen et 
uirtute animi atque uita bonus auctor in senatu; idem tolerabilis patronus nec 
rudis in iure ciuili et cum uirtute tum etiam ipso orationis genere liber; cuius 
orationes pueri legebamus, quas iam reperire uix possumus.
(130) Atque etiam ingenio et sermone eleganti, ualetudine incommoda C- Sextius 
Caluinus fuit; qui etsi, cum remiserant dolores pedum, non deerat in causis, 
tamen id non saepe faciebat. itaque consilio eius, cum uolebant, homines 
utebantur, patrocinio, cum licebat. isdem temporibus M- Brutus, in quo magnum 
fuit, Brute, dedecus generi uestro, qui, cum tanto nomine esset patremque 
optimum uirum habuisset et iuris peritissimum, accusationem factitauerit, ut 
Athenis Lycurgus. is magistratus non petiuit sed fuit accusator uehemens et 
molestus, ut facile cerneres naturale quoddam stirpis bonum degenerauisse uitio 
deprauatae uoluntatis.
(131) Atque eodem tempore accusator de plebe L- Caesulenus fuit, quem ego audiui 
iam senem, cum ab L- Sabellio multam lege Aquilia de iustitia petiuisset. non 
fecissem hominis paene infimi mentionem, nisi iudicarem qui suspiciosius aut 
criminosius diceret audiuisse me neminem. 

[35]  XXXV. doctus etiam Graecis T- Albucius uel potius paene Graecus. 
loquor, ut opinor; sed licet ex orationibus iudicare. fuit autem Athenis adulescens, 
perfectus Epicureus euaserat, minime aptum ad dicendum genus.
(132) Iam Q- Catulus non antiquo illo more sed hoc nostro, nisi quid fieri 
potest perfectius, eruditus. multae litterae, summa non uitae solum atque 
naturae sed orationis etiam comitas, incorrupta quaedam Latini sermonis 
integritas; quae perspici cum ex orationibus eius potest tum facillume ex eo 
libro, quem de consulatu et de rebus gestis suis conscriptum molli et 
Xenophonteo genere sermonis misit ad A- Furium poetam familiarem suum; qui liber 
nihilo notior est quam illi tres, de quibus ante dixi, Scauri libri.
(133) Tum Brutus: mihi quidem, inquit, nec iste notus est nec illi; sed haec mea 
culpa est, numquam enim in manus inciderunt. nunc autem et a te sumam et 
conquiram ista posthac curiosius.
Fuit igitur in Catulo sermo Latinus; quae laus dicendi non mediocris ab 
oratoribus plerisque neglecta est. nam de sono uocis et suauitate appellandarum 
litterarum, quoniam filium cognouisti, noli exspectare quid dicam. quamquam 
filius quidem non fuit in oratorum numero; sed non deerat ei tamen in sententia 
dicenda cum prudentia tum elegans quoddam et eruditum orationis genus.
(134) Nec habitus est tamen pater ipse Catulus princeps in numero patronorum; 
sed erat talis ut, cum quosdam audires qui tum erant praestantes, uideretur esse 
inferior, cum autem ipsum audires sine comparatione, non modo contentus esses, 
sed melius non quaereres.
(135) Q- Metellus Numidicus et eius conlega M- Silanus dicebant de re publica 
quod esset illis uiris et consulari dignitati satis. M- Aurelius Scaurus non 
saepe dicebat, sed polite; Latine uero in primis est eleganter locutus. quae 
laus eadem in A- Albino bene loquendi fuit; nam flamen Albinus etiam in numero 
est habitus disertorum; Q- etiam Caepio, uir acer et fortis, cui fortuna belli 
crimini, inuidia populi calamitati fuit.

[36]  XXXVI. (136) Tum etiam C- L- Memmii fuerunt oratores mediocres, 
accusatores acres atque acerbi; 
itaque in iudicium capitis multos uocauerunt, pro reis non saepe dixerunt. 
Sp- Thorius satis ualuit in populari genere dicendi, is qui agrum 
publicum uitiosa et inutili lege uectigali leuauit. M- Marcellus Aesernini pater 
non ille quidem in patronis, sed et in promptis tamen et non inexercitatis ad 
dicendum fuit, ut filius eius P- Lentulus.
(137) L- etiam Cotta praetorius in mediocrium oratorum numero, dicendi non ita 
multum laude processerat, sed de industria cum uerbis tum etiam ipso sono quasi 
subrustico persequebatur atque imitabatur antiquitatem.
Atque ego et in hoc ipso Cotta et in aliis pluribus intellego me non ita 
disertos homines et rettulisse in oratorum numerum et relaturum. est enim 
propositum conligere eos, qui hoc munere in ciuitate functi sint, ut tenerent 
oratorum locum; quorum quidem quae fuerit ascensio et quam in omnibus rebus 
difficilis optimi perfectio atque absolutio ex eo quod dicam existimari potest.
(138) Quam multi enim iam oratores commemorati sunt et quam diu in eorum 
enumeratione uersamur, cum tamen spisse atque uix, ut dudum ad Demosthenen et 
Hyperiden, sic nunc ad Antonium Crassumque peruenimus. nam ego sic existimo, hos 
oratores fuisse maximos et in his primum cum Graecorum gloria Latine dicendi 
copiam aequatam.

[37]  XXXVII. (139) Omnia ueniebant Antonio in mentem; eaque suo quaeque loco, 
ubi plurimum proficere et ualere possent, ut ab imperatore equites, pedites, leuis 
armatura, sic ab illo in maxume opportunis orationis partibus conlocabantur. erat 
memoria summa, nulla meditationis suspicio; imparatus semper adgredi ad dicendum 
uidebatur, sed ita erat paratus, ut iudices illo dicente non numquam uiderentur 
non satis parati ad cauendum fuisse.
(140) Verba ipsa non illa quidem elegantissimo sermone; itaque diligenter 
loquendi laude caruit --- neque tamen est admodum inquinate locutus  --- , sed illa, 
quae proprie laus oratoris est in uerbis. nam ipsum Latine loqui est illud 
quidem (est), ut paulo ante dixi, in magna laude ponendum, sed non tam sua 
sponte quam quod est a pleris que neglectum: non enim tam praeclarum est scire 
Latine quam turpe nescire, neque tam id mihi oratoris boni quam ciuis Romani 
proprium uidetur. sed tamen Antonius in uerbis et eligendis, neque id ipsum tam 
leporis causa quam ponderis, et conlocandis et comprensione deuinciendis nihil 
non ad rationem et tamquam ad artem dirigebat; uerum multo magis hoc idem in 
sententiarum ornamentis et conformationibus.
(141) Quo in genere quia praestat omnibus Demosthenes, idcirco a doctis oratorum 
est princeps iudicatus. g-schehmata enim quae uocant Graeci, ea maxume ornant 
oratorem eaque non tam in uerbis pingendis habent pondus quam in inluminandis 
sententiis. 

[38]  XXXVIII. Sed cum haec magna in Antonio tum actio singularis; quae si 
partienda est in gestum atque uocem, gestus erat non uerba exprimens, sed cum 
sententiis congruens: manus humeri latera supplosio pedis status incessus 
omnisque motus cum uerbis sententiisque consentiens; uox permanens, uerum 
subrauca natura. sed hoc uitium huic uni in bonum conuertebat.
(142) Habebat enim flebile quiddam in questionibus aptumque cum ad fidem 
faciendam tum ad misericordiam commouendam: ut uerum uideretur in hoc illud, 
quod Demosthenem ferunt ei, qui quaesiuisset quid primum esset in dicendo, 
actionem, quid secundum, idem et idem tertium respondisse. nulla res magis 
penetrat in animos eosque fingit format flectit, talesque oratores uideri facit, 
quales ipsi se uideri uolunt.
(143) Huic alii parem esse dicebant, alii anteponebant L- Crassum. illud quidem 
certe omnes ita iudicabant, neminem esse, qui horum altero utro patrono 
cuiusquam ingenium requireret. equidem quamquam Antonio tantum tribuo quantum 
supra dixi, tamen Crasso nihil statuo fieri potuisse perfectius. erat summa 
grauitas, erat cum grauitate iunctus facetiarum et urbanitatis oratorius, non 
scurrilis lepos, Latine loquendi accurata et sine molestia diligens elegantia, 
in disserendo mira explicatio; cum de iure ciuili, cum de aequo et bono 
disputaretur, argumentorum et similitudinum copia.

[39]  XXXIX. (144) Nam ut Antonius coniectura mouenda aut sedanda suspicione 
aut excitanda incredibilem uim habebat: sic in interpretando in definiendo in 
explicanda aequitate nihil erat Crasso copiosius; idque cum saepe alias tum apud 
centumuiros in M- Curi causa cognitum est.
(145) Ita enim multa tum contra scriptum pro aequo et bono dixit, ut hominem 
acutissimum Q- Scaeuolam et in iure, in quo illa causa uertebatur, paratissimum 
obrueret argumentorum exemplorumque copia; atque ita tum ab his patronis 
aequalibus et iam consularibus causa illa dicta est, cum uterque ex contraria 
parte ius ciuile defenderet, ut eloquentium iuris peritissimus Crassus, iuris 
peritorum eloquentissimus Scaeuola putaretur. qui quidem cum peracutus esset ad 
excogitandum quid in iure aut in aequo uerum aut esset aut non esset, tum uerbis 
erat ad rem cum summa breuitate mirabiliter aptus.
(146) Quare sit nobis orator in hoc interpretandi explanandi edisserendi genere 
mirabilis sic ut simile nihil uiderim; in augendo in ornando in refellendo magis 
existumator metuendus quam admirandus orator. uerum ad Crassum reuertamur.

[40]  XL. (147) Tum Brutus: etsi satis, inquit, mihi uidebar habere cognitum 
Scaeuolam ex iis rebus, quas audiebam saepe ex C- Rutilio, quo utebar propter 
familiaritatem Scaeuolae nostri, tamen ista mihi eius dicendi tanta laus nota non erat; 
itaque cepi uoluptatem tam ornatum uirum tamque excellens ingenium fuisse in 
nostra re publica.
(148) Hic ego: noli, inquam, Brute, existimare his duobus quicquam fuisse in 
nostra ciuitate praestantius. nam ut paulo ante dixi consultorum alterum 
disertissimum, disertorum alterum consultissimum fuisse, sic in reliquis rebus 
ita dissimiles erant inter sese, statuere ut tamen non posses utrius te malles 
similiorem. Crassus erat elegantium parcissimus, Scaeuola parcorum 
elegantissimus; Crassus in summa comitate habebat etiam seueritatis satis, 
Scaeuolae multa in seueritate non deerat tamen comitas.
(149) Licet omnia hoc modo; sed uereor ne fingi uideantur haec, ut dicantur a me 
quodam modo; res se tamen sic habet. cum omnis uirtus sit, ut uestra, Brute, 
uetus Academia dixit, mediocritas, uterque horum medium quiddam uolebat sequi; 
sed ita cadebat, ut alter ex alterius laude partem, uterque autem suam totam 
haberet.
(150) Tum Brutus: cum ex tua oratione mihi uideor, inquit, bene Crassum et 
Scaeuolam cognouisse, tum de te et de Ser- Sulpicio cogitans esse quandam uobis 
cum illis similitudinem iudico. Quonam, inquam, istuc modo? Quia mihi et tu 
uideris, inquit, tantum iuris ciuilis scire uoluisse quantum satis esset oratori 
et Seruius eloquentiae tantum adsumpsisse, ut ius ciuile facile possit tueri; 
aetatesque uostrae ut illorum nihil aut non fere multum differunt.

[41] XLI. (151) Et ego: de me, inquam, dicere nihil est necesse; de Seruio autem et tu 
probe dicis et ego dicam quod sentio. non enim facile quem dixerim plus studi 
quam illum et ad dicendum et ad omnes bonarum rerum disciplinas adhibuisse. nam 
et in isdem exercitationibus ineunte aetate fuimus et postea una Rhodum ille 
etiam profectus est, quo melior esset et doctior; et inde ut rediit, uidetur 
mihi in secunda arte primus esse maluisse quam in prima secundus. atque haud 
scio an par principibus esse potuisset; sed fortasse maluit, id quod est 
adeptus, longe omnium non eiusdem modo aetatis sed eorum etiam qui fuissent in 
iure ciuili esse princeps.
(152) Hic Brutus: ain tu? inquit: etiamne Q- Scaeuolae Seruium nostrum 
anteponis? Sic enim, inquam, Brute, existumo, iuris ciuilis magnum usum et apud 
Scaeuolam et apud multos fuisse, artem in hoc uno; quod numquam effecisset 
ipsius iuris scientia, nisi eam praeterea didicisset artem, quae doceret rem 
uniuersam tribuere in partes, latentem explicare definiendo, obscuram explanare 
interpretando, ambigua primum uidere, deinde distinguere, postremo habere 
regulam, qua uera et falsa iudicarentur et quae quibus propositis essent quaeque 
non essent consequentia.
(153) Hic enim adtulit hanc artem omnium artium maxumam quasi lucem ad ea, quae 
confuse ab aliis aut respondebantur aut agebantur. 

[42] XLII. Dialecticam mihi uideris dicere, inquit. Recte, inquam, intellegis; sed 
adiunxit etiam et litterarum scientiam et loquendi elegantiam, quae ex scriptis eius, 
quorum similia nulla sunt, facillime perspici potest.
(154) Cumque discendi causa duobus peritissumis operam dedisset, L- Lucilio 
Balbo C- Aquilio Gallo, Galli hominis acuti et exercitati promptam et paratam in 
agendo et in respondendo celeritatem subtilitate diligentiaque superauit; Balbi 
docti et eruditi hominis in utraque re consideratam tarditatem uicit expediendis 
conficiendisque rebus. sic et habet quod uterque eorum habuit, et expleuit quod 
utrique defuit.
(155) Itaque ut Crassus mihi uidetur sapientius fecisse quam Scaeuola --- hic enim 
causas studiose recipiebat, in quibus a Crasso superabatur; ille se consuli 
nolebat, ne qua in re inferior esset quam Scaeuola  --- , sic Seruius 
sapientissume, cum duae ciuiles artes ac forenses plurimum et laudis haberent et 
gratiae, perfecit ut altera praestaret omnibus, ex altera tantum adsumeret, 
quantum esset et ad tuendum ius ciuile et ad obtinendam consularem dignitatem 
satis.
(156) Tum Brutus: ita prorsus, inquit, et antea putabam --- audiui enim nuper eum 
studiose et frequenter Sami, cum ex eo ius nostrum pontificium, qua ex parte cum 
iure ciuili coniunctum esset, uellem cognoscere --- et nunc meum iudicium multo 
magis confirmo testimonio et iudicio tuo; simul illud gaudeo, quod et aequalitas 
uestra et pares honorum gradus et artium studiorumque quasi finitima uicinitas 
tantum abest ab obtrectatione et inuidia, quae solet lacerare plerosque, uti ea 
non modo non exulcerare uestram gratiam, sed etiam conciliare uideatur. quali 
enim te erga illum perspicio, tali illum in te uoluntate iudicioque cognoui.
(157) Itaque doleo et illius consilio et tua uoce populum Romanum carere tam 
diu; quod cum per se dolendum est tum multo magis consideranti ad quos ista non 
translata sint, sed nescio quo pacto deuenerint. Hic Atticus: dixeram, inquit, a 
principio, de re publica ut sileremus; itaque faciamus. nam si isto modo uolumus 
singulas res desiderare, non modo querendi sed ne lugendi quidem finem 
reperiemus.

[43] XLIII. (158) Pergamus ergo, inquam, ad reliqua et institutum ordinem persequamur. 
paratus igitur ueniebat Crassus, exspectabatur audiebatur; a principio statim, 
quod erat apud eum semper accuratum, exspectatione dignus uidebatur. non multa 
iactatio corporis, non inclinatio uocis, nulla inambulatio, non crebra supplosio 
pedis; uehemens et interdum irata et plena iusti doloris oratio, multae et cum 
grauitate facetiae; quodque difficile est, idem et perornatus et perbreuis; iam 
in altercando inuenit parem neminem.
(159) Versatus est in omni fere genere causarum; mature in locum principum 
oratorum uenit. accusauit C- Carbonem eloquentissimum hominem admodum 
adulescens; summam ingeni non laudem modo sed etiam admirationem est consecutus.
(160) defendit postea Liciniam uirginem, cum annos xxuii natus esset. in ea ipsa 
causa fuit eloquentissimus orationisque eius scriptas quasdam partes reliquit. 
uoluit adulescens in colonia Narbonensi causae popularis aliquid adtingere 
eamque coloniam, ut fecit, ipse deducere; exstat in eam legem senior, ut ita 
dicam, quam aetas illa ferebat oratio. multae deinde causae; sed ita tacitus 
tribunatus ut, nisi in eo magistratu cenauisset apud praeconem Granium idque 
nobis bis narrauisset Lucilius, tribunum plebis nesciremus fuisse.
(161) Ita prorsus, inquit Brutus; sed ne de Scaeuolae quidem tribunatu quicquam 
audiuisse uideor et eum collegam Crassi credo fuisse.
Omnibus quidem aliis, inquam, in magistratibus, sed tribunus anno post fuit 
eoque in rostris sedente suasit Seruiliam legem Crassus; nam censuram sine 
Scaeuola gessit: eum enim magistratum nemo umquam Scaeuolarum petiuit. sed haec 
Crassi cum edita oratio est, quam te saepe legisse certo scio, quattuor et 
triginta tum habebat annos totidemque annis mihi aetate praestabat. his enim 
consulibus eam legem suasit quibus nati sumus, cum ipse esset Q- Caepione 
consule natus et C- Laelio, triennio ipso minor quam Antonius. quod idcirco 
posui, ut dicendi Latine prima maturitas in qua aetate exstitisset posset notari 
et intellegeretur iam ad summum paene esse perductam, ut eo nihil ferme quisquam 
addere posset, nisi qui a philosophia a iure ciuili ab historia fuisset 
instructior.

[44] XLIV. (162) Erit, inquit M- Brutus, aut iam est iste quem exspectas?
Nescio, inquam. sed est etiam L- Crassi in consulatu pro Q- Caepione 
defensiuncula non breuis ut laudatio, ut oratio autem breuis; postrema censoris 
oratio, qua anno duodequinquagesimo usus est. in his omnibus inest quidam sine 
ullo fuco ueritatis color; quin etiam comprensio et ambitus ille uerborum, si 
sic g-periodon appellari placet, erat apud illum contractus et breuis et in membra 
quaedam, quae g-kohla Graeci uocant, dispertiebat orationem libentius.
(163) Hoc loco Brutus: quando quidem tu istos oratores, inquit, tanto opere 
laudas, uellem aliquid Antonio praeter illum de ratione dicendi sane exilem 
libellum, plura Crasso libuisset scribere: cum enim omnibus memoriam sui tum 
etiam disciplinam dicendi nobis reliquissent. nam Scaeuolae dicendi elegantiam 
satis ex iis orationibus, quas reliquit, habemus cognitam.
(164) Et ego: mihi quidem a pueritia quasi magistra fuit, inquam, illa in legem 
Caepionis oratio; in qua et auctoritas ornatur senatus, quo pro ordine illa 
dicuntur, et inuidia concitatur in iudicum et in accusatorum factionem, contra 
quorum potentiam populariter tum dicendum fuit. multa in illa oratione 
grauiter, multa leniter, multa aspere, multa facete dicta sunt; plura etiam 
dicta quam scripta, quod ex quibusdam capitibus expositis nec explicatis intellegi 
potest. ipsa illa censoria contra Cn- Domitium conlegam non est oratio, sed 
quasi capita rerum et orationis commentarium paulo plenius. nulla est enim 
altercatio clamoribus umquam habita maioribus.
(165) et uero fuit in hoc etiam popularis dictio excellens; Antoni genus dicendi 
multo aptius iudiciis quam contionibus.

[45] XLV. Hoc loco ipsum Domitium non relinquo. nam etsi non fuit in oratorum 
numero, tamen pone satis in eo fuisse orationis atque ingeni, quo et magistratus 
personam et consularem dignitatem tueretur; quod idem de C- Coelio dixerim, 
industriam in eo summam fuisse summasque uirtutes, eloquentiae tantum, quod 
esset in rebus priuatis amicis eius, in re publica ipsius dignitati satis.
(166) eodem tempore M- Herennius in mediocribus oratoribus Latine et diligenter 
loquentibus numeratus est; qui tamen summa nobilitate hominem, cognatione 
sodalitate conlegio, summa etiam eloquentia, L- Philippum in consulatus 
petitione superauit. eodem tempore C- Claudius etsi propter summam nobilitatem 
et singularem potentiam magnus erat, tamen etiam eloquentiae quandam 
mediocritatem adferebat.
(167) eiusdem fere temporis fuit eques Romanus C- Titius, qui meo iudicio eo 
peruenisse uidetur quo potuit fere Latinus orator sine Graecis litteris et sine 
multo usu peruenire. huius orationes tantum argutiarum tantum exemplorum tantum 
urbanitatis habent, ut paene Attico stilo scriptae esse uideantur. easdem 
argutias in tragoedias satis ille quidem acute sed parum tragice transtulit. 
quem studebat imitari L- Afranius poeta, homo perargutus, in fabulis quidem 
etiam, ut scitis, disertus.
(168) fuit etiam Q- Rubrius Varro, qui a senatu hostis cum C- Mario iudicatus 
est, acer et uehemens accusator, in eo genere sane probabilis. doctus autem 
Graecis litteris propinquus noster, factus ad dicendum, M- Gratidius M- Antoni 
perfamiliaris, cuius praefectus cum esset in Cilicia est interfectus, qui 
accusauit C- Fimbriam, M- Mari Gratidiani pater.

[46] XLVI. (169) Atque etiam apud socios et Latinos oratores habiti sunt Q- Vettius 
Vettianus e Marsis, quem ipse cognoui, prudens uir et in dicendo breuis; Q- D- 
Valerii Sorani, uicini et familiares mei, non tam in dicendo admirabiles quam 
docti et Graecis litteris et Latinis; C- Rusticelius Bononiensis, is quidem et 
exercitatus et natura uolubilis; omnium autem eloquentissumus extra hanc urbem 
T- Betutius Barrus Asculanus, cuius sunt aliquot orationes Asculi habitae; illa 
Romae contra Caepionem nobilis sane, cui orationi Caepionis ore respondit 
Aelius, qui scriptitauit orationes multis, orator ipse numquam fuit.
(170) apud maiores autem nostros uideo disertissimum habitum ex Latio L- 
Papirium Fregellanum Ti- Gracchi P- f- fere aetate; eius etiam oratio est pro 
Fregellanis colonisque Latinis habita in senatu.
Tum Brutus: quid tu igitur, inquit, tribuis istis externis quasi oratoribus?
Quid censes, inquam, nisi idem quod urbanis? praeter unum, quod non est eorum 
urbanitate quadam quasi colorata oratio.
(171) Et Brutus: qui est, inquit, iste tandem urbanitatis color? Nescio, inquam; 
tantum esse quendam scio. id tu, Brute, iam intelleges, cum in Galliam ueneris; 
audies tu quidem etiam uerba quaedam non trita Romae, sed haec mutari dediscique 
possunt; illud est maius, quod in uocibus nostrorum oratorum retinnit quiddam et 
resonat urbanius. nec hoc in oratoribus modo apparet, sed etiam in ceteris.
(172) ego memini T- Tincam Placentinum hominem facetissimum cum familiari nostro 
Q- Granio praecone dicacitate certare.
Eon', inquit Brutus, de quo multa Lucilius?
Isto ipso; sed Tincam non minus multa ridicule dicentem Granius obruebat nescio 
quo sapore uernaculo; ut ego iam non mirer illud Theophrasto accidisse, quod 
dicitur, cum percontaretur ex anicula quadam quanti aliquid uenderet et 
respondisset illa atque addidisset 'hospes, non pote minoris', tulisse eum 
moleste se non effugere hospitis speciem, quom aetatem ageret Athenis optumeque 
loqueretur omnium. sic, ut opinor, in nostris est quidam urbanorum sicut illic 
Atticorum sonus. sed domum redeamus, id est ad nostros reuortamur.

[47] XLVII. (173) Duobus igitur summis Crasso et Antonio L- Philippus proxumus 
accedebat, sed longo interuallo tamen proxumus. itaque eum, etsi nemo intercedebat 
qui se illi anteferret, neque secundum tamen neque tertium dixerim. nec enim in 
quadrigis eum secundum numerauerim aut tertium qui uix e carceribus exierit, 
cum palmam iam primus acceperit, nec in oratoribus qui tantum absit a primo, uix 
ut in eodem curriculo esse uideatur. sed tamen erant ea in Philippo quae, qui 
sine comparatione illorum spectaret, satis magna diceret: summa libertas in 
oratione, multae facetiae; satis creber in reperiendis, solutus in explicandis 
sententiis; erat etiam in primis, ut temporibus illis, Graecis doctrinis 
institutus, in altercando cum aliquo aculeo et maledicto facetus.
(174) horum aetati prope coniunctus L- Gellius non tam uendibilis orator, quam 
ut nescires quid ei deesset; nec enim erat indoctus nec tardus ad excogitandum 
nec Romanarum rerum immemor et uerbis solutus satis; sed in magnos oratores 
inciderat eius aetas; multam tamen operam amicis et utilem praebuit atque ita 
diu uixit ut multarum aetatum oratoribus implicaretur.
(175) multum etiam in causis uersabatur isdem fere temporibus D- Brutus, is qui 
consul cum Mamerco fuit, homo et Graecis doctus litteris et Latinis. dicebat 
etiam L- Scipio non imperite Gnaeusque Pompeius Sex- f- aliquem numerum 
obtinebat. nam Sex- frater eius praestantissimum ingenium contulerat ad summam 
iuris ciuilis et ad perfectam geometriae rerumque Stoicarum scientiam. itam in 
iure et ante hos M- Brutus et paulo post eum C- Billienus homo per se magnus 
prope simili ratione summus euaserat; qui consul factus esset, nisi in Marianos 
consulatus et in eas petitionis angustias incidisset.
(176) Cn- autem Octaui eloquentia, quae fuerat ante consulatum ignorata, in 
consulatu multis contionibus est uehementer probata. sed ab eis, qui tantum in 
dicentium numero, non in oratorum fuerunt, iam ad oratores reuortamur.
Censeo, inquit Atticus; eloquentis enim uidebare, non sedulos uelle conquirere.

[48] XLVIII. (177) Festiuitate igitur et facetiis, inquam, C- Iulius L- f- et superioribus 
et aequalibus suis omnibus praestitit oratorque fuit minime ille quidem uehemens, 
sed nemo unquam urbanitate, nemo lepore, nemo suauitate conditior. sunt eius 
aliquot orationes, ex quibus sicut ex eiusdem tragoediis lenitas eius sine 
neruis perspici potest.
(178) eius aequalis P- Cethegus, cui de re publica satis suppeditabat 
oratio --- totam enim tenebat eam penitusque cognouerat; itaque in senatu 
consularium auctoritatem adsequebatur  --- ; sed in causis publicis nihil, priuatis 
satis ueterator uidebatur. erat in priuatis causis Q- Lucretius Vispillo et 
acutus et iuris peritus; nam Afella contionibus aptior quam iudiciis. prudens 
etiam T- Annius Velina et in eius generis causis orator sane tolerabilis. in 
eodem genere causarum multum erat T- Iuuentius nimis ille quidem lentus in 
dicendo et paene frigidus, sed et callidus et in capiendo aduersario uersutus et 
praeterea nec indoctus et magna cum iuris ciuilis intellegentia.
(179) cuius auditor P- Orbius meus fere aequalis in dicendo non nimis 
exercitatus, in iure autem ciuili non inferior quam magister fuit. nam T- 
Aufidius, qui uixit ad summam senectutem, uolebat esse similis horum eratque et 
bonus uir et innocens, sed dicebat parum; nec sane plus frater eius M- 
Vergilius, qui tribunus plebis L- Sullae imperatori diem dixit. eius collega P- 
Magius in dicendo paulo tamen copiosior.
(180) sed omnium oratorum siue rabularum, qui et plane indocti et inurbani aut 
rustici etiam fuerunt, quos quidem ego cognouerim, solutissimum in dicendo et 
acutissimum iudico nostri ordinis Q- Sertorium, equestris C- Gargonium. fuit 
etiam facilis et expeditus ad dicendum et uitae splendore multo et ingenio sane 
probabili T- Iunius L- f- tribunicius, quo accusante P- Sextius praetor 
designatus damnatus est ambitus; is processisset honoribus longius, nisi semper 
infirma atque etiam aegra ualetudine fuisset. 

[49] XLIX. (181) Atque ego praeclare intellego me in eorum commemoratione 
uersari qui nec habiti sint oratores neque fuerint, 
praeteririque a me aliquot ex ueteribus commemoratione aut laude 
dignos. sed hoc quidem ignoratione; quid enim est superioris aetatis quod scribi 
possit de iis, de quibus nulla monumenta loquuntur nec aliorum nec ipsorum? 
de his autem quos ipsi uidimus neminem fere praetermittimus eorum quos aliquando 
dicentis audiuimus.
(182) uolo enim sciri in tanta et tam uetere re publica maxumis praemiis 
eloquentiae propositis omnes cupisse dicere, non plurumos ausos esse, potuisse 
paucos. ego tamen ita de uno quoque dicam, ut intellegi possit quem existimem 
clamatorem, quem oratorem fuisse. isdem fere temporibus aetate inferiores paulo 
quam Iulius sed aequales propemodum fuerunt C- Cotta P- Sulpicius Q- Varius Cn- 
Pomponius C- Curio L- Fufius M- Drusus P- Antistius; nec ulla aetate uberior 
oratorum fetus fuit.
(183) ex his Cotta et Sulpicius cum meo iudicio tum omnium facile primas tulerunt.
Hic Atticus: quo modo istuc dicis, inquit, cum tuo iudicio tum omnium? semperne 
in oratore probando aut improbando uolgi iudicium cum intellegentium iudicio 
congruit? an alii probantur multitudine, alii autem ab iis qui intellegunt?
Recte requiris, inquam, Attice; sed audies ex me fortasse quod non omnes probent.
(184) An tu, inquit, id laboras, si huic modo Bruto probaturus es?
Plane, inquam, Attice, disputationem hanc de oratore probando aut improbando 
multo malim tibi et Bruto placere, eloquentiam autem meam populo probari uelim. 
et enim necesse est, qui ita dicat ut a multitudine probetur, eundem doctis 
probari. nam quid in dicendo rectum sit aut prauum ego iudicabo, si modo is sum 
qui id possim aut sciam iudicare; qualis uero sit orator ex eo, quod is dicendo 
efficiet, poterit intellegi.
(185) tria sunt enim, ut quidem ego sentio, quae sint efficienda dicendo: ut 
doceatur is apud quem dicetur, ut delectetur, ut moueatur uehementius. quibus 
uirtutibus oratoris horum quidque efficiatur aut quibus uitiis orator aut non 
adsequatur haec aut etiam in his labatur et cadat, artifex aliquis iudicabit. 
efficiatur autem ab oratore necne, ut ii qui audiunt ita afficiantur ut orator 
uelit, uolgi adsensu et populari adprobatione iudicari solet. itaque numquam de 
bono oratore aut non bono doctis hominibus cum populo dissensio fuit.

[50] L. (186) an censes, dum illi uiguerunt quos ante dixi, non eosdem gradus 
oratorum uulgi iudicio et doctorum fuisse? de populo si quem ita rogauisses: quis 
est in hac ciuitate eloquentissimus? in Antonio et Crasso aut dubitaret aut hunc alius, 
illum alius diceret. nemone Philippum, tam suauem oratorem tam grauem tam 
facetum his anteferret, quem nosmet ipsi, qui haec arte aliqua uolumus 
expendere, proximum illis fuisse diximus? nemo profecto; id enim ipsum est summi 
oratoris summum oratorem populo uideri.
(187) quare tibicen Antigenidas dixerit discipulo sane frigenti ad populum: 
'mihi cane et Musis'; ego huic Bruto dicenti, ut solet, apud multitudinem: 'mihi 
cane et populo, mi Brute', dixerim, ut qui audient quid efficiatur, ego etiam 
cur id efficiatur intellegam. credit eis quae dicuntur qui audit oratorem, uera 
putat, adsentitur probat, fidem facit oratio:
(188) tu artifex quid quaeris amplius? delectatur audiens multitudo et ducitur 
oratione et quasi uoluptate quadam perfunditur: quid habes quod disputes? gaudet 
dolet, ridet plorat, fauet odit, contemnit inuidet, ad misericordiam inducitur 
ad pudendum ad pigendum; irascitur miratur sperat timet; haec perinde accidunt 
ut eorum qui adsunt mentes uerbis et sententiis et actione tractantur; quid est 
quod exspectetur docti alicuius sententia? quod enim probat multitudo, hoc idem 
doctis probandum est. denique hoc specimen est popularis iudici, in quo numquam 
fuit populo cum doctis intellegentibusque dissensio.
(189) cum multi essent oratores in uario genere dicendi, quis umquam ex his 
excellere iudicatus est uolgi iudicio, qui non idem a doctis probaretur? quando 
autem dubium fuisset apud patres nostros eligendi cui patroni daretur optio, 
quin aut Antonium optaret aut Crassum? aderant multi alii; tamen utrum de his 
potius dubitasset aliquis, quin alterum nemo. quid? adulescentibus nobis cum 
esset Cotta et Hortensius, num quis, quoi quidem eligendi potestas esset, 
quemquam his anteponebat?

[51] LI. (190) Tum Brutus: quid tu, inquit, quaeris alios? de te ipso nonne quid 
optarent rei, quid ipse Hortensius iudicaret uidebamus? qui cum partiretur tecum 
causas --- saepe enim interfui --- perorandi locum, ubi plurimum pollet oratio, 
semper tibi relinquebat.
Faciebat ille quidem, inquam, et mihi beneuolentia, credo, ductus tribuebat 
omnia. sed ego quae de me populi sit opinio nescio; de reliquis hoc adfirmo, qui 
uolgi opinione disertissimi habiti sint, eosdem intellegentium quoque iudicio 
fuisse probatissimos.
(191) nec enim posset idem Demosthenes dicere, quod dixisse Antimachum clarum 
poetam ferunt: qui cum conuocatis auditoribus legeret eis magnum illud, quod 
nouistis, uolumen suum et eum legentem omnes praeter Platonem reliquissent, 
'legam' inquit 'nihilo minus: Plato enim mihi unus instar est centum milium'. 
et recte: poema enim reconditum paucorum adprobationem, oratio popularis 
adsensum uolgi debet mouere. at si eundem hunc Platonem unum auditorem haberet 
Demosthenes, cum esset relictus a ceteris, uerbum facere non posset.
(192) quid tu, Brute? possesne, si te ut Curionem quondam contio reliquisset?
Ego uero, inquit ille, ut me tibi indicem, in eis etiam causis, in quibus omnis 
res nobis cum iudicibus est, non cum populo, tamen si a corona relictus sim, non 
queam dicere.
Ita se, inquam, res habet. ut, si tibiae inflatae non referant sonum, abiciendas 
eas sibi tibicen putet, sic oratori populi aures tamquam tibiae sunt; eae si 
inflatum non recipiunt aut si auditor omnino tamquam equus non facit, agitandi 
finis faciendus est.

[52] LII. (193) hoc tamen interest, quod uolgus interdum non probandum oratorem 
probat, sed probat sine comparatione; cum a mediocri aut etiam malo delectatur, 
eo est contentus; esse melius non sentit, illud quod est qualecumque est probat. tenet 
enim aures uel mediocris orator, sit modo aliquid in eo; nec res ulla plus apud 
animos hominum quam ordo et ornatus ualet.
(194) Quare quis ex populo, cum Q- Scaeuolam pro M- Coponio dicentem audiret in 
ea causa de qua ante dixi, quicquam politius aut elegantius aut omnino melius 
aut exspectaret aut posse fieri putaret?
(195) cum is hoc probare uellet, M- Curium, cum ita heres institutus esset, 
'si pupillus ante mortuus esset quam in suam tutelam uenisset', pupillo non nato 
heredem esse non posse: quid ille non dixit de testamentorum iure, de antiquis 
formulis? quem ad modum scribi oportuisset, si etiam filio non nato heres 
institueretur?
(196) quam captiosum esse populo quod scriptum esset neglegi et opinione quaeri 
uoluntates et interpretatione disertorum scripta simplicium hominum peruertere?
(197) quam ille multa de auctoritate patris sui, qui semper ius illud esse 
defenderat? quam omnino multa de conseruando iure ciuili? quae quidem omnia cum 
perite et scienter, item breuiter et presse et satis ornate et pereleganter 
diceret, quis esset in populo, qui aut exspectaret aut fieri posse quicquam 
melius putaret? 

[53] LIII. At uero, ut contra Crassus ab adulescente delicato, qui in 
litore ambulans scalmum repperisset ob eamque rem aedificare nauem 
concupiuisset, exorsus est, similiter Scaeuolam ex uno scalmo captionis 
centumuirale iudicium hereditatis effecisse: hoc in illo initio consecutus, 
multis eiusdem generis sententiis delectauit animosque omnium qui aderant in 
hilaritatem a seueritate traduxit; quod est unum ex tribus quae dixi ab oratore 
effici debere. deinde hoc uoluisse eum qui testamentum fecisset, hoc sensisse, 
quoquo modo filius non esset qui in suam tutelam ueniret, siue non natus siue 
ante mortuus, Curius heres ut esset; ita scribere plerosque et id ualere et 
ualuisse semper. haec et multa eius modi dicens fidem faciebat; quod est ex 
tribus oratoris officiis alterum.
(198) deinde aequum bonum, testamentorum sententias uoluntatesque tutatus est: 
quanta esset in uerbis captio cum in ceteris rebus tum in testamentis, si 
neglegerentur uoluntates; quantam sibi potentiam Scaeuola adsumeret, si nemo 
auderet testamentum facere postea nisi de illius sententia. haec cum grauiter 
tum ab exemplis copiose, tum uarie, tum etiam ridicule et facete explicans eam 
admirationem adsensionemque commouit, dixisse ut contra nemo uidereur. hoc erat 
oratoris officium partitione tertium, genere maxumum. hic ille de populo iudex, 
qui separatim alterum admiratus esset, idem audito altero iudicium suum 
contemneret; at uero intellegens et doctus audiens Scaeuolam sentiret esse 
quoddam uberius dicendi genus et ornatius. ab utroque autem causa perorata, si 
quaereretur uter praestaret orator, numquam profecto sapientis iudicium a 
iudicio uolgi discreparet.

[54] LIV. (199) Qui praestat igitur intellegens imperito? magna re et difficili; si 
quidem magnum est scire quibus rebus efficiatur amittaturue dicendo illud quicquid 
est, quod aut effici dicendo oportet aut amitti non oportet. praestat etiam illo 
doctus auditor indocto, quod saepe, cum oratores duo aut plures populi iudicio 
probantur, quod dicendi genus optumum sit intellegit. nam illud quod populo non 
probatur, ne intellegenti quidem auditori probari potest. ut enim ex neruorum 
sono in fidibus quam scienter ei pulsi sint intellegi solet, sic ex animorum 
motu cernitur quid tractandis his perficiat orator.
(200) itaque intellegens dicendi existumator non adsidens et adtente audiens sed 
uno aspectu et praeteriens de oratore saepe iudicat. uidet oscitantem iudicem, 
loquentem cum altero, non numquam etiam circulantem, mittentem ad horas, 
quaesitorem ut dimittat rogantem: intellegit oratorem in ea causa non adesse qui 
possit animis iudicum admouere orationem tamquam fidibus manum. idem si 
praeteriens aspexerit erectos intuentis iudices, ut aut doceri de re idque etiam 
uoltu probare uideantur, aut ut auem cantu aliquo sic illos uiderit oratione 
quasi suspensos teneri aut, id quod maxume opus est, misericordia odio motu 
animi aliquo perturbatos esse uehementius: ea si praeteriens, ut dixi, 
aspexerit, si nihil audiuerit, tamen oratorem uersari in illo iudicio et opus 
oratorium fieri aut perfectum iam esse profecto intelleget.

[55] LV. (201) Cum haec disseruissem, uterque adsensus est; et ego tamquam de 
integro ordiens: quando igitur, inquam, a Cotta et Sulpicio haec omnis fluxit oratio, 
cum hos maxume iudicio illorum hominum et illius aetatis dixissem probatos, 
reuortar ad eos ipsos; tum reliquos, ut institui, deinceps persequar. quoniam 
ergo oratorum bonorum --- hos enim quaerimus --- duo genera sunt, unum attenuate 
presseque, alterum sublate ampleque dicentium, etsi id melius est quod 
splendidius et magnificentius, tamen in bonis omnia quae summa sunt iure 
laudantur.
(202) sed cauenda est presso illi oratori inopia et ieiunitas, amplo autem 
inflatum et corruptum orationis genus. inueniebat igitur acute Cotta, dicebat 
pure ac solute; et ut ad infirmitatem laterum perscienter contentionem omnem 
remiserat, sic ad uirium imbecillitatem dicendi accommodabat genus. nihil erat 
in eius oratione nisi sincerum, nihil nisi siccum atque sanum; illudque maxumum 
quod, cum contentione orationis flectere animos iudicum uix posset nec omnino eo 
genere diceret, tractando tamen impellebat, ut idem facerent a se commoti quod 
a Sulpicio concitati.
(203) fuit enim Sulpicius omnium uel maxume, quos quidem ego audiuerim, grandis 
et, ut ita dicam, tragicus orator. uox cum magna tum suauis et splendida; gestus 
et motus corporis ita uenustus, ut tamen ad forum, non ad scaenam institutus 
uideretur; incitata et uolubilis nec ea redundans tamen nec circumfluens oratio. 
Crassum hic uolebat imitari; Cotta malebat Antonium; sed ab hoc uis aberat 
Antoni, Crassi ab illo lepos.
(204) O magnam, inquit, artem, Brutus: si quidem istis, cum summi essent 
oratores, duae res maxumae altera alteri defuit.

[56] LVI. Atque in his oratoribus illud animaduertendum est, posse esse summos qui 
inter se sint dissimiles. nihil enim tam dissimile quam Cotta Sulpicio, et uterque 
aequalibus suis plurimum praestitit. quare hoc doctoris intellegentis est 
uidere, quo ferat natura sua quemque, et ea duce utentem sic instituere, ut 
Isocratem in acerrimo ingenio Theopompi et lenissimo Ephori dixisse traditum 
est, alteri se calcaria adhibere alteri frenos.
(205) Sulpici orationes quae feruntur, eas post mortem eius scripsisse P- 
Cannutius putatur aequalis meus, homo extra nostrum ordinem meo iudicio 
disertissimus. ipsius Sulpici nulla oratio est, saepeque ex eo audiui, cum se 
scribere neque consuesse neque posse diceret. Cottae pro se lege Varia quae 
inscribitur, eam L- Aelius scripsit Cottae rogatu. fuit is omnino uir egregius 
et eques Romanus cum primis honestus idemque eruditissimus et Graecis litteris 
et Latinis, antiquitatisque nostrae et in inuentis rebus et in actis 
scriptorumque ueterum litterate peritus. quam scientiam Varro noster acceptam ab 
illo auctamque per sese, uir ingenio praestans omnique doctrina, pluribus et 
inlustrioribus litteris explicauit.
(206) sed idem Aelius Stoicus <esse> uoluit, orator autem nec studuit unquam nec 
fuit. scribebat tamen orationes, quas alii dicerent; ut Q- Metello f-, ut Q- 
Caepioni, ut Q- Pompeio Rufo; quamquam is etiam ipse scripsit eas quibus pro se 
est usus, sed non sine Aelio.
(207) his enim scriptis etiam ipse interfui, cum essem apud Aelium adulescens 
eumque audire perstudiose solerem. Cottam autem miror summum ipsum oratorem 
minimeque ineptum Aelianas leues oratiunculas uoluisse existimari suas. 

[57] LVII. His duobus eiusdem aetatis adnumerabatur nemo tertius, sed mihi placebat 
Pomponius maxime uel dicam minime displicebat. locus erat omnino in maxumis 
causis praeter eos de quibus supra dixi nemini; propterea quod Antonius, qui maxume 
expetebatur, facilis in causis recipiendis erat; fastidiosior Crassus, sed 
tamen recipiebat. horum qui neutrum habebat, confugiebat ad Philippum fere aut 
ad Caesarem; Cotta <tum et> Sulpicius expetebantur. ita ab his sex patronis 
causae inlustres agebantur; neque tam multa quam nostra aetate iudicia fiebant , 
neque hoc quod nunc fit, ut causae singulae defenderentur a pluribus, quo nihil 
est uitiosius.
(208) respondemus iis quos non audiuimus: in quo primum saepe aliter est dictum 
aliter ad nos relatum; deinde magni interest coram uidere me quem ad modum 
aduersarius de quaque re adseueret, maxime autem quem ad modum quaeque res 
audiatur. sed nihil uitiosius quam, cum unum corpus debeat esse defensionis, 
nasci de integro causam, cum sit ab altero perorata.
(209) omnium enim causarum unum est naturale principium, una peroratio; reliquae 
partes quasi membra suo quaeque loco locata suam et uim et dignitatem tenent. 
cum autem difficile sit in longa oratione non aliquando aliquid ita dicere, ut 
sibi ipse non conueniat, quanto difficilius cauere, ne quid dicas, quod non 
conueniat eius orationi qui ante te dixerit. sed quia et labor multo maior est 
totam causam quam partem dicere et quia plures ineuntur gratiae, si uno tempore 
dicas pro pluribus, idcirco hanc consuetudinem lubenter adsciuimus.

[58] LVIII. (210) Erant tamen, quibus uideretur illius aetatis tertius Curio, quia 
splendidioribus fortasse uerbis utebatur et quia Latine non pessume loquebatur 
usu credo aliquo domestico. nam litterarum admodum nihil sciebat; sed magni 
interest quos quisque audiat cotidie domi, quibuscum loquatur a puero, quem ad 
modum patres paedagogi matres etiam loquantur.
(211) legimus epistulas Corneliae matris Gracchorum: apparet filios non tam in 
gremio educatos quam in sermone matris. auditus est nobis Laeliae C- f- saepe 
sermo: ergo illam patris elegantia tinctam uidimus et filias eius Mucias ambas. 
quarum sermo mihi fuit notus, et neptes Licinias, quas nos quidem ambas, hanc 
uero Scipionis etiam tu, Brute, credo, aliquando audisti loquentem.
Ego uero ac lubenter quidem, inquit Brutus; et eo lubentius, quod L- Crassi erat 
filia.
(212) Quid Crassum, inquam, illum censes istius Liciniae filium, Crassi 
testamento qui fuit adoptatus?
Summo iste quidem dicitur ingenio fuisse, inquit; et uero hic Scipio conlega 
meus mihi sane bene et loqui uidetur et dicere.
Recte, inquam, iudicas, Brute. etenim istius genus est ex ipsius sapientiae 
stirpe generatum. nam et de duobus auis iam diximus, Scipione et Crasso, et de 
tribus proauis, Q- Metello, cuius quattuor filii, P- Scipione, qui ex dominatu 
Ti- Gracchi priuatus in libertatem rem publicam uindicauit, Q- Scaeuola augure, 
qui peritissimus iuris idemque percomis est habitus.
(213) iam duorum abauorum quam est inlustre nomen, P- Scipionis qui bis consul 
fuit, qui est Corculum dictus, alterius omnium sapientissimi, C- Laeli!
O generosam, inquit, stirpem et tamquam in unam arborem plura genera sic in 
istam domum multorum insitam atque <inluminatam> sapientiam!

[59] LIX. Similiter igitur suspicor, ut conferamus parua magnis, Curionis, etsi 
pupillus relictus est, patrio fuisse instituto puro sermone adsuefactam domum; et eo 
magis hoc iudico, quod neminem ex his quidem, qui aliquo in numero fuerunt, 
cognoui in omni genere honestarum artium tam indoctum tam rudem.
(214) nullum ille poetam nouerat, nullum legerat oratorem, nullam memoriam 
antiquitatis conlegerat; non publicum ius, non priuatum et ciuile cognouerat. 
quamquam id quidem fuit etiam in aliis et magnis quidem oratoribus, quos parum 
his instructos artibus uidimus, ut Sulpicium, ut Antonium. sed ei tamen unum 
illud habebant dicendi opus elaboratum; idque cum constaret ex quinque 
notissimis partibus, nemo in aliqua parte earum omnino nihil poterat: in 
quacumque enim una plane clauderet, orator esse non posset; sed tamen alius in 
alia excellebat magis.
(215) reperiebat quid dici opus esset et quo modo praeparari et quo loco locari, 
memoriaque ea comprendebat Antonius, excellebat autem actione; erantque ei 
quaedam ex his paria cum Crasso, quaedam etiam superiora; at Crassi magis 
nitebat oratio. nec uero Sulpicio neque Cottae dicere possumus neque cuiquam 
bono oratori rem ullam ex illis quinque partibus plane atque omnino defuisse.
(216) itaque in Curione hoc uerissime iudicari potest, nulla re una magis 
oratorem commendari quam uerborum splendore et copia. nam cum tardus in 
cogitando tum in struendo dissipatus fuit. 

[60] LX. Reliqua duo sunt, agere et meminisse: 
in utroque cacinnos inridentium commouebat. motus erat is, quem et C- Iulius in 
perpetuum notauit, cum ex eo in utramque partem toto corpore uacillante 
quaesiuit, quis loqueretur e lintre; et Cn- Sicinius homo impurus sed admodum 
ridiculus --- neque aliud in eo oratoris simile quicquam.
(217) is cum tribunus plebis Curionem et Octauium consules produxisset Curioque 
multa dixisset sedente Cn- Octauio conlega, qui deuinctus erat fasciis et multis 
medicamentis propter dolorem artuum delibutus, 'numquam, inquit, Octaui, 
conlegae tuo gratiam referes; qui nisi se suo more iactauisset, hodie te istic 
muscae comedissent.' memoria autem ita fuit nulla, ut aliquotiens, tria cum 
proposuisset, aut quartum adderet aut tertium quaereret; qui in iudicio priuato 
uel maxumo, cum ego pro Titinia Cottae perorauissem, ille contra me pro Ser- 
Naeuio diceret, subito totam causam oblitus est idque ueneficiis et cantionibus 
Titiniae factum esse dicebat.
(218) Magna haec immemoris ingeni signa; sed nihil turpius quam quod etiam in 
scriptis obliuiscebatur quid paulo ante posuisset: ut in eo libro, ubi se 
exeuntem e senatu et cum Pansa nostro et cum Curione filio conloquentem facit, 
cum senatum Caesar consul habuisset, omnisque ille sermo ductus <est> a 
percontatione fili quid in senatu esset actum. in quo multis uerbis cum 
inueheretur in Caesarem Curio disputatioque esset inter eos, ut est consuetudo 
dialogorum, cum sermo esset institutus senatu misso, quem senatum Caesar consul 
habuisset, reprendit eas res, quas idem Caesar anno post et deinceps reliquis 
annis administrauisset in Gallia.

[61] LXI. (219) Tum Brutus admirans: tantamne fuisse obliuionem, inquit, in scripto 
praesertim, ut ne legens quidem umquam senserit quantum flagiti commisisset?
Quid autem, inquam, Brute, stultius quam, si ea uituperare uolebat quae 
uituperauit, non eo tempore instituere sermonem, cum illarum rerum iam tempora 
praeterissent? sed ita totus errat, ut in eodem sermone dicat in senatum se 
Caesare consule non accedere, sed id dicat ipso consule exiens e senatu. iam 
qui hac parte animi, quae custos est ceterarum ingeni partium, tam debilis 
esset, ut ne in scripto quidem meminisset quid paulo ante posuisset, huic minime 
mirum est ex tempore dicenti solitam effluere mentem.
(220) itaque cum ei nec officium deesset et flagraret studio dicendi, perpaucae 
ad eum causae deferebantur. orator autem, uiuis eius aequalibus, proxumus 
optumis numerabatur propter uerborum bonitatem, ut ante dixi, et expeditam ac 
profluentem quodam modo celeritatem. itaque eius orationes aspiciendas tamen 
censeo. sunt illae quidem languidiores, uerum tamen possunt augere et quasi 
alere id bonum, quod in illo mediocriter fuisse concedimus: quod habet tantam 
uim, ut solum sine aliis in Curione speciem oratoris alicuius effecerit. sed ad 
instituta redeamus.

[62] LXII (221) In eodem igitur numero eiusdem aetatis C- Carbo fuit, illius 
eloquentissimi uiri filius. non satis acutus orator, sed tamen orator numeratus 
est. erat in uerbis grauitas et facile dicebat et auctoritatem naturalem quandam 
habebat oratio. acutior Q- Varius rebus inueniendis nec minus uerbis expeditus; 
fortis uero actor et uehemens et uerbis nec inops nec abiectus et quem plane 
oratorem dicere auderes Cn- Pomponius lateribus pugnans, incitans animos, acer 
acerbus, criminosus.
(222) Multum ab his aberat L- Fufius, tamen ex accusatione M- Aquili 
diligentiae fructum ceperat. nam M- Drusum tuum magnum auonculum, grauem 
oratorem ita dumtaxat cum de re publica diceret, L- autem Lucullum etiam acutum, 
patremque tuum, Brute, iuris quo que et publici et priuati sane peritum, M- 
Lucullum, M- Octauium Cn- f-, qui tantum auctoritate dicendoque ualuit ut legem 
Semproniam frumentariam populi frequentis subfragiis abrogauerit, Cn- Octauium 
M- f-, M- Catonem patrem, Q- etiam Catulum filium abducamus ex acie id est ab 
iudiciis et in praesidiis rei publicae, cui facile satis facere possint, 
conlocemus.
(223) Eodem Q- Caepionem referrem, nisi nimis equestri ordini deditus a senatu 
dissedisset. Cn- Carbonem, M- Marium et ex eodem genere compluris minime dignos 
elegantis conuentus auribus aptissimos cognoui turbulentis contionibus. quo in 
genere, ut in his perturbem aetatum ordinem, nuper L- Quinctius fuit; aptior 
etiam Palicanus auribus imperitorum.
(224) Et quoniam huius generis facta mentio est, seditiosorum omnium post 
Gracchos L- Appuleius Saturninus eloquentissimus uisus est: magis specie tamen 
et motu atque ipso amictu capiebat homines quam aut dicendi copia aut 
mediocritate prudentiae. longe autem post natos homines improbissimus C- 
Seruilius Glaucia, sed peracutus et callidus cum primisque ridiculus. is ex 
summis et fortunae et uitae sordibus in praetura consul factus esset, si 
rationem eius haberi licere iudicatum esset. nam et plebem tenebat et equestrem 
ordinem beneficio legis deuinxerat. is praetor eodem die, quo Saturninus 
tribunus plebis, Mario et Flacco consulibus publice est interfectus; homo 
simillimus Atheniensis Hyperboli, cuius improbitatem ueteres Atticorum comoediae 
notauerunt.
(225) Quos Sex- Titius consecutus, homo loquax sane et satis acutus sed tam 
solutus et mollis in gestu, ut saltatio quaedam nasceretur, cui saltationi 
Titius nomen esset. ita cauendumst, ne quid in agendo dicendoue facias, cuius 
imitatio rideatur. 

[63] LXIII. sed ad paulo superiorem aetatem reuecti sumus; nunc ad eam 
de qua aliquantum sumus locuti reuertamur.
(226) Coniunctus igitur Sulpici aetati P- Antistius fuit, rabula sane 
probabilis, qui multos cum tacuisset annos neque contemni solum sed inrideri 
etiam solitus esset, in tribunatu primum contra C- Iuli illam consulatus 
petitionem extraordinariam ueram causam agens est probatus; et eo magis quod 
eandem causam cum ageret eius conlega ille ipse Sulpicius, hic plura et acutiora 
dicebat. itaque post tribunatum primo multae ad eum causae, deinde omnes maxumae 
quaecumque erant deferebantur.
(227) Rem uidebat acute, componebat diligenter, memoria ualebat; uerbis non ille 
quidem ornatis utebatur, sed tamen non abiectis; expedita autem erat et 
perfacile currens oratio; et erat eius quidam tamquam habitus non inurbanus; 
actio paulum cum uitio uocis tum etiam ineptiis claudicabat. hic temporibus 
floruit iis, quibus inter profectionem reditumque L- Sullae sine iure fuit et 
sine ulla dignitate res publica; hoc etiam magis probabatur, quod erat ab 
oratoribus quaedam in foro solitudo. Sulpicius occiderat, Cotta aberat et 
Curio; uiuebat e reliquis patronis eius aetatis nemo praeter Carbonem et 
Pomponium, quorum utrumque facile superabat.

[64] LXIV. (228) Inferioris autem aetatis erat proxumus L- Sisenna, doctus uir et 
studiis optimis deditus, bene Latine loquens, gnarus rei publicae, non sine facetiis, 
sed neque laboris multi nec satis uersatus in causis; interiectusque inter duas 
aetates Hortensi et Sulpici nec maiorem consequi poterat et minori necesse erat 
cedere. huius omnis facultas ex historia ipsius perspici potest, quae cum facile 
omnis uincat superiores, tum indicat tamen quantum absit a summo quamque genus 
hoc scriptionis nondum sit satis Latinis litteris inlustratum. nam Q- Hortensi 
admodum adulescentis ingenium ut Phidiae signum simul aspectum et probatum est.
(229) Is L- Crasso Q- Scaeuola consulibus primum in foro dixit et apud hos ipsos 
quidem consules, et cum eorum qui adfuerunt tum ipsorum consulum, qui omnibus 
intellegentia anteibant, iudicio discessit probatus. undeuiginti annos natus 
erat eo tempore, est autem L- Paullo C- Marcello consulibus mortuus: ex quo 
uidemus eum in patronorum numero annos quattuor et quadraginta fuisse. hoc de 
oratore paulo post plura dicemus; hoc autem loco uoluimus <eius> aetatem in 
disparem oratorum aetatem includere. quamquam id quidem omnibus usu uenire 
necesse fuit, quibus paulo longior uita contigit, ut et cum multo maioribus 
natu, quam essent ipsi, et cum aliquanto minoribus compararentur. ut Accius 
isdem aedilibus ait se et Pacuuium docuisse fabulam, quom ille octoginta, ipse 
triginta annos natus esset:
(230) Sic Hortensius non cum suis aequalibus solum, sed et mea cum aetate et cum 
tua, Brute, et cum aliquanto superiore coniungitur, si quidem et Crasso uiuo 
dicere solebat et magis iam etiam uigebat Antonio; et cum Philippo iam sene pro 
Cn- Pompei bonis dicens in illa causa, adulescens cum esset, princeps fuit et 
in eorum, quos in Sulpici aetate posui, numerum facile peruenerat et suos inter 
aequalis M- Pisonem M- Crassum Cn- Lentulum P- Lentulum Suram longe praestitit 
et me adulescentem nactus octo annis minorem, quam erat ipse, multos annos in 
studio eiusdem laudis exercuit et tecum simul, sicut ego pro multis, sic ille 
pro Appio Claudio dixit paulo ante mortem.

[65] LXV. (231) Vides igitur, ut ad te oratorem, Brute, peruenerimus tam multis inter 
nostrum tuumque initium dicendi interpositis oratoribus; ex quibus, quoniam in 
hoc sermone nostro statui neminem eorum qui uiuerent nominare, ne uos curiosius 
eliceretis ex me quid de quoque iudicarem, eos qui iam sunt mortui nominabo.
Tum Brutus: non est, inquit, ista causa quam dicis, quam ob rem de iis qui 
uiuunt nihil uelis dicere.
Quaenam igitur, inquam, est?
Vereri te, inquit, arbitror ne per nos hic sermo tuus emanet et ii tibi 
suscenseant, quos praeterieris.
Quid? uos, inquam, tacere non poteritis?
Nos quidem, inquit, facillime; sed tamen te arbitror malle ipsum tacere quam 
taciturnitatem nostram experiri.
(232) Tum ego: uere tibi, inquam, Brute, dicam. non me existimaui in hoc sermone 
usque ad hanc aetatem esse uenturum; sed ita traxit ordo aetatum orationem, ut 
iam ad minoris etiam peruenerim.
Interpone igitur, inquit, si quos uidetur; deinde redeamus ad te et ad 
Hortensium.
Immo uero, inquam, ad Hortensium; de me alii dicent, si qui uolent. Minime uero, 
inquit. nam etsi me facile omni tuo sermone tenuisti, tamen is mihi longior 
uidetur, quod propero audire de te; nec uero tam de uirtutibus dicendi tuis, 
quae cum omnibus tum certe mihi notissimae sunt, quam quod gradus tuos et quasi 
processus dicendi studeo cognoscere.
(233) Geretur, inquam, tibi mos, quoniam me non ingeni praedicatorem esse uis 
sed laboris mei. uerum interponam, ut placet, alios et a M- Crasso, qui fuit 
aequalis Hortensi, exordiar.

[66]  LXVI. Is igitur mediocriter a doctrina instructus, angustius etiam a natura, 
labore et industria et quod adhibebat ad obtinendas causas curam etiam et gratiam, 
in principibus patronis aliquot annos fuit. in huius oratione sermo Latinus erat, 
uerba non abiecta, res compositae diligenter, nullus flos tamen neque lumen 
ullum, animi magna, uocis parua contentio, omnia fere ut similiter atque uno 
modo dicerentur. nam huius aequalis et inimicus C- Fimbria non ita diu iactare 
se potuit; qui omnia magna uoce dicens uerborum sane bonorum cursu quodam 
incitato ita furebat tamen, ut mirarere tam alias res agere populum, ut esset 
insano inter disertos locus.
(234) Cn- autem Lentulus multo maiorem opinionem dicendi actione faciebat quam 
quanta in eo facultas erat; qui cum esset nec peracutus, quamquam et ex facie et 
ex uoltu uidebatur, nec abundans uerbis, etsi fallebat in eo ipso, sic 
interuallis, exclamationibus, uoce suaui et canora, admirando inridebat, 
calebat in agendo, ut ea quae derant non desiderarentur. ita tamquam Curio copia 
nonnulla uerborum, nullo alio bono, tenuit oratorum locum:
(235) Sic Lentulus ceterarum uirtutum dicendi mediocritatem actione occultauit, 
in qua excellens fuit. nec multo secus P- Lentulus, cuius et excogitandi et 
loquendi tarditatem tegebat formae dignitas, corporis motus plenus et artis et 
uenustatis, uocis et suauitas et magnitudo. sic in hoc nihil praeter actionem 
fuit, cetera etiam minora quam in superiore.

[67]  LXVII. (236) M- Piso quicquid habuit, habuit ex disciplina maxumeque ex omnibus qui 
ante fuerunt Graecis doctrinis eruditus fuit. habuit a natura genus quoddam 
acuminis quod etiam arte limauerat, quod erat in reprehendendis uerbis uersutum 
et sollers sed saepe stomachosum, nonnumquam frigidum, interdum etiam facetum. 
is laborem quasi cursum forensem diutius non tulit, quod et corpore erat infirmo 
et hominum ineptias ac stultitias, quae deuorandae nobis sunt, non ferebat 
iracundiusque respuebat siue morose, ut putabatur, siue ingenuo liberoque 
fastidio. is cum satis floruisset adulescens, minor haberi est coeptus postea. 
deinde ex uirginum iudicio magnam laudem est adeptus et ex eo tempore quasi 
reuocatus in cursum tenuit locum tam diu, quam ferre potuit laborem; postea 
quantum detraxit ex studio tantum amisit ex gloria.
(237) P- Murena mediocri ingenio sed magno studio rerum ueterum, litterarum et 
studiosus et non imperitus, multae industriae et magni laboris fuit. C- 
Censorinus Graecis litteris satis doctus, quod proposuerat explicans expedite, 
non inuenustus actor sed iners et inimicus fori. L- Turius paruo ingenio sed 
multo labore, quoquo modo poterat, saepe dicebat; itaque ei paucae centuriae ad 
consulatum defuerunt.
(238) C- Macer auctoritate semper eguit, sed fuit patronus propemodum 
diligentissimus. huius si uita, si mores, si uoltus denique non omnem 
commendationem ingeni euerteret, maius nomen in patronis fuisset. non erat 
abundans, non inops tamen; non ualde nitens, non plane horrida oratio; uox 
gestus et omnis actio sine lepore; at in inueniendis componendisque rebus mira 
accuratio, ut non facile in ullo diligentiorem maioremque cognouerim, sed eam ut 
citius ueteratoriam quam oratoriam diceres. hic etsi etiam in publicis causis 
probabatur, tamen in priuatis inlustriorem obtinebat locum.

[68]  LXVIII. (239) C- deinde Piso statarius et sermonis plenus orator, minime ille 
quidem tardus in excogitando, uerum tamen uoltu et simulatione multo etiam acutior 
quam erat uidebatur. nam eius aequalem M- Glabrionem bene institutum aui Scaeuolae 
diligentia socors ipsius natura neglegensque tardauerat. etiam L- Torquatus 
elegans in dicendo, in existimando admodum prudens, toto genere perurbanus. meus 
autem aequalis Cn- Pompeius uir ad omnia summa natus maiorem dicendi gloriam 
habuisset, nisi eum maioris gloriae cupiditas ad bellicas laudes abstraxisset. 
erat oratione satis amplus, rem prudenter uidebat; actio uero eius habebat et in 
uoce magnum splendorem et in motu summam dignitatem.
(240) Noster item aequalis D- Silanus, uitricus tuus, studi ille quidem habuit 
non multum, sed acuminis et orationis satis. Q- Pompeius A- f-, qui Bithynicus 
dictus est, biennio quam nos fortasse maior, summo studio dicendi multaque 
doctrina, incredibili labore atque industria, quod scire possum: fuit enim 
mecum et cum M- Pisone cum amicitia tum studiis exercitationibusque coniunctus. 
huius actio non satis commendabat orationem; in hac enim satis erat copiae, in 
illa autem leporis parum.
(241) Erat eius aequalis P- Autronius uoce peracuta atque magna nec alia re ulla 
probabilis, et L- Octauius Reatinus, qui cum multas iam causas diceret, 
adulescens est mortuus --- is tamen ad dicendum ueniebat magis audacter quam parate 
 --- , et C- Staienus, qui se ipse adoptauerat et de Staieno Aelium fecerat, 
feruido quodam et petulanti et furioso genere dicendi: quod quia multis gratum 
erat et probabatur, ascendisset ad honores, nisi in facinore manifesto 
deprehensus poenas legibus et iudicio dedisset.

[69] LXIX. (242) Eodem tempore C- L- Caepasii fratres fuerunt, qui multa opera, ignoti 
homines et repentini, quaestores celeriter facti sunt, oppidano quodam et 
incondito genere dicendi. addamus huc etiam, ne quem uocalem praeterisse 
uideamur, C- Cosconium Calidianum, qui nullo acumine eam tamen uerborum copiam, 
si quam habebat, praebebat populo cum multa concursatione magnoque clamore. quod 
idem faciebat Q- Arrius, qui fuit M- Crassi quasi secundarum. is omnibus exemplo 
debet esse quantum in hac urbe polleat multorum oboedire tempori multorumque uel 
honori uel periculo seruire.
(243) His enim rebus infimo loco natus et honores et pecuniam et gratiam 
consecutus etiam in patronorum --- sine doctrina, sine ingenio --- aliquem numerum 
peruenerat. sed ut pugiles inexercitati, etiam si pugnos et plagas Olympiorum 
cupidi ferre possunt, solem tamen saepe ferre non possunt, sic ille cum omni iam 
fortuna prospere functus labores etiam magnos excepisset, illius iudicialis anni 
seueritatem quasi solem non tulit.
(244) Tum Atticus: tu quidem de faece, inquit, hauris idque iam dudum, sed 
tacebam; hoc uero non putabam, te usque ad Staienos et Autronios esse uenturum.
Non puto, inquam, existimare te ambitione me labi, quippe de mortuis; sed 
ordinem sequens in memoriam notam et aequalem necessario incurro. uolo autem hoc 
perspici, omnibus conquisitis, qui in multitudine dicere ausi sint, memoria 
quidem dignos perpaucos, uerum qui omnino nomen habuerint, non ita multos 
fuisse. sed ad sermonem institutum reuertamur.

[70] LXX. (245) T- Torquatus T- f- et doctus uir ex Rhodia disciplina Molonis et 
a natura ad dicendum satis solutus atque expeditus, cui si uita suppeditauisset, sublato 
ambitu consul factus esset, plus facultatis habuit ad dicendum quam uoluntatis. 
itaque studio huic non satisfecit, officio uero nec in suorum necessariorum 
causis nec in sententia senatoria defuit.
(246) Etiam M- Pontidius municeps noster multas priuatas causas actitauit, 
celeriter sane uerba uoluens nec hebes in causis uel dicam plus etiam quam non 
hebes, sed efferuescens in dicendo stomacho saepe iracundiaque uehementius; ut 
non cum aduersario solum sed etiam, quod mirabile esset, cum iudice ipso, cuius 
delinitor esse debet orator, iurgio saepe contenderet. M- Messalla minor natu 
quam nos, nullo modo inops, sed non nimis ornatus genere uerborum; prudens 
acutus, minime incautus patronus, in causis cognoscendis componendisque 
diligens, magni laboris, multae operae multarumque causarum.
(247) Duo etiam Metelli, Celer et Nepos nihil in causis uersati nec sine ingenio 
nec indocti hoc erant populare dicendi genus adsecuti. Cn- autem Lentulus 
Marcellinus nec umquam indisertus et in consulatu pereloquens uisus est, non 
tardus sententiis, non in ops uerbis, uoce canora, facetus satis. C- Memmius L- 
f- perfectus litteris sed Graecis, fastidiosus sane Latinarum, argutus orator 
uerbisque dulcis, sed fugiens non modo dicendi uerum etiam cogitandi laborem, 
tantum sibi de facultate detraxit quantum imminuit industriae.

[71] LXXI (248) Hoc loco Brutus: quam uellem, inquit, de his etiam oratoribus qui 
hodie sunt tibi dicere luberet; et si de aliis minus, de duobus tamen quos a te scio 
laudari solere, Caesare et Marcello, audirem non minus lubenter quam audiui de 
iis qui fuerunt.
Cur tandem? inquam; an exspectas quid ego iudicem de istis qui tibi sunt aeque 
noti ac mihi?
Mihi mehercule, inquit, Marcellus satis est notus, Caesar autem parum; illum 
enim saepe audiui, hic, cum ego iudicare iam aliquid possem, afuit.
(249) Quid igitur de illo iudicas quem saepe audisti?
Quid censes, inquit, nisi id quod habiturus es similem tui?
Ne ego, inquam, si itast, uelim tibi eum placere quam maxume.
Atqui et ita est, inquit, et uementer placet; nec uero sine causa. nam et 
didicit et omissis ceteris studiis unum id egit seseque cotidianis 
commentationibus acerrume exercuit.
(250) Itaque et lectis utitur uerbis et frequentibus <sententis>, splendore 
uocis, dignitate motus fit speciosum et inlustre quod dicitur, omniaque sic 
suppetunt, ut ei nullam deesse uirtutem oratoris putem; maxumeque laudandus est, 
qui hoc tempore ipso, cum liceat in hoc communi nostro et quasi fatali malo, 
consoletur se cum conscientia optumae mentis tum etiam usurpatione et 
renouatione doctrinae. uidi enim Mytilenis nuper uirum atque, ut dixi, uidi 
plane uirum. itaque cum eum antea tui similem in dicendo uiderim, tum uero nunc 
a doctissimo uiro tibique, ut intellexi, amicissimo Cratippo instructum omni 
copia multo uidebam similiorem.
(251) Hic ego: etsi, inquam, de optumi uiri nobisque amicissimi laudibus 
lubenter audio, tamen incurro in memoriam communium miseriarum, quarum 
obliuionem quaerens hunc ipsum sermonem produxi longius. sed de Caesare cupio 
audire quid tandem Atticus iudicet.


[72] LXXII. Et ille: praeclare, inquit, tibi constas, ut de iis qui nunc sint nihil uelis 
ipse dicere; et hercule si sic ageres, ut de iis egisti qui iam mortui sunt, 
neminem ut praetermitteres, ne tu in multos Autronios et Staienos incurreres. 
quare siue hanc turbam effugere uoluisti siue ueritus <es> ne quis se aut 
praeteritum aut non satis laudatum queri posset, de Caesare tamen potuisti 
dicere, praesertim cum et tuum de illius ingenio notissimum iudicium esset nec 
illius de tuo obscurum.
(252) Sed tamen, Brute, inquit Atticus, de Caesare et ipse ita iudico et de hoc 
huius generis acerrumo existimatore saepissume audio, illum omnium fere oratorum 
Latine loqui elegantissume; nec id solum domestica consuetudine ut dudum de 
Laeliorum et Muciorum familiis audiebamus, sed quamquam id quoque credo fuisse, 
tamen, ut esset perfecta illa bene loquendi laus, multis litteris et iis quidem 
reconditis et exquisitis summoque studio et diligentia est consecutus:
(253) Qui(n) etiam in maxumis occupationibus ad te ipsum, inquit in me intuens, 
de ratione Latine loquendi accuratissume scripserit primoque in libro dixerit 
uerborum dilectum originem esse eloquentiae tribueritque, mi Brute, huic nostro, 
qui me de illo maluit quam se dicere, laudem singularem; nam scripsit his 
uerbis, cum hunc nomine esset adfatus: ac si, cogitata praeclare eloqui <ut> 
possent, nonnulli studio et usu elaborauerunt, cuius te paene principem copiae 
atque inuentorem bene de nomine ac dignitate populi Romani meritum esse 
existumare debemus: hunc facilem et cotidianum nouisse sermonem nunc pro relicto 
est habendum?

[73] LXXIII. (254) Tum Brutus: amice hercule, inquit, et magnifice te laudatum puto, 
quem non solum principem atque inuentorem copiae dixerit, quae erat magna laus, 
sed etiam bene meritum de populi Romani nomine et dignitate. quo enim uno 
uincebamur a uicta Graecia, id aut ereptum illis est aut certe nobis cum illis communicatum.
(255) Hanc autem, inquit, gloriam testimoniumque Caesaris tuae quidem 
supplicationi non, sed triumphis multorum antepono.
Et recte quidem, inquam, Brute; modo sit hoc Caesaris iudici, non beneuolentiae 
testimonium. plus enim certe adtulit huic populo dignitatis quisquis est ille, 
si modo est aliquis, qui non inlustrauit modo sed etiam genuit in hac urbe 
dicendi copiam, quam illi qui Ligurum castella expugnauerunt: ex quibus multi 
sunt, ut scitis, triumphi.
(256) Verum quidem si audire uolumus, omissis illis diuinis consiliis, quibus 
saepe constituta est imperatorum sapientia salus ciuitatis aut belli aut domi, 
multo magnus orator praestat minutis imperatoribus. 'at prodest plus imperator.' 
quis negat? sed tam en --- non metuo ne mihi adclametis; est autem quod sentias 
dicendi liber locus --- malim mihi L- Crassi unam pro M- Curio dictionem quam 
castellanos triumphos duo. 'at plus interfuit rei publicae castellum capi 
Ligurum quam bene defendi causam M- Curi'.
(257) Credo; sed Atheniensium quoque plus interfuit firma tecta in domiciliis 
habere quam Mineruae signum ex ebore pulcherrimum; tamen ego me Phidiam esse 
mallem quam uel optumum fabrum tignuarium. quare non quantum quisque prosit, sed 
quanti quisque sit ponderandum est; praesertim cum pauci pingere egregie possint 
aut fingere, operarii autem aut baiuli deesse non possint.
(258) Sed perge, Pomponi, de Caesare et redde quae restant.


[74] LXXIV. Solum quidem, inquit ille, et quasi fundamentum oratoris uides 
locutionem emendatam et Latinam, cuius penes quos laus adhuc fuit, non fuit rationis 
aut scientiae sed quasi bonae consuetudinis. mitto C- Laelium P- Scipionem: aetatis 
illius ista fuit laus tamquam innocentiae sic Latine loquendi --- nec omnium tamen; 
nam illorum aequales Caecilium et Pacuuium male locutos uidemus  --- : sed omnes 
tum fere, qui nec extra urbem hanc uixerant neque eos aliqua barbaries domestica 
infuscauerat, recte loquebantur. sed hanc certe rem deteriorem uetustas fecit et 
Romae et in Graecia. confluxerunt enim et Athenas et in hanc urbem multi 
inquinate loquentes ex diuersis locis. quo magis expurgandus est sermo et 
adhibenda tamquam obrussa ratio, quae mutari non potest, nec utendum prauissima 
consuetudinis regula.
(259) T- Flamininum, qui cum Q- Metello consul fuit, pueri uidimus: 
existumabatur bene Latine, sed litteras nesciebat. Catulus erat ille quidem 
minime indoctus, ut a te paulo est ante dictum, sed tamen suauitas uocis et 
lenis appellatio litterarum bene loquendi famam confecerat. Cotta, qui se ualde 
dilatandis litteris a similitudine Graecae locutionis abstraxerat sonabatque 
contrarium Catulo, subagreste quiddam planeque subrusticum, alia quidem quasi 
inculta et siluestri uia ad eandem laudem peruenerat. Sisenna autem quasi 
emendator sermonis usitati cum esse uellet, ne a C- Rusio quidem accusatore 
deterreri potuit quominus inusitatis uerbis uteretur.
(260) Quidnam istuc est? inquit Brutus, aut quis est iste C- Rusius?
Et ille: fuit accusator, inquit, uetus, quo accusante C- Hirtilium Sisenna 
defendens dixit quaedam eius sputatilica esse crimina. tum C- Rusius: 
'circumuenior, inquit, iudices, nisi subuenitis. Sisenna quid dicat nescio; 
metuo insidias. sputatilica, quid est hoc? sputa quid sit scio, tilica nescio.' 
maxumi risus; sed ille tamen familiaris meus recte loqui putabat esse inusitate 
loqui.

[75] LXXV. (261) Caesar autem rationem adhibens consuetudinem uitiosam et 
corruptam pura et incorrupta consuetudine emendat. itaque cum ad hanc elegantiam 
uerborum Latinorum - quae, etiam si orator non sis et sis ingenuus ciuis Romanus, 
tamen necessaria est - adiungit illa oratoria ornamenta dicendi, tum uidetur tamquam 
tabulas bene pictas conlocare in bono lumine. hanc cum habeat praecipuam laudem 
in communibus, non uideo cui debeat cedere. splendidam quandam minimeque 
ueteratoriam rationem dicendi tenet, uoce motu forma etiam magnificam et 
generosam quodam modo.
(262) Tum Brutus: orationes quidem eius mihi uehementer probantur. compluris 
autem legi; atque etiam commentarios quosdam scripsit rerum suarum.
Valde quidem, inquam, probandos; nudi enim sunt, recti et uenusti, omni ornatu 
orationis tamquam ueste detracta. sed dum uoluit alios habere parata, unde 
sumerent qui uellent scribere historiam, ineptis gratum fortasse fecit, qui 
uolent illa calamistris inurere: sanos quidem homines a scribendo deterruit; 
nihil est enim in historia pura et inlustri breuitate dulcius. sed ad eos, si 
placet, qui uita excesserunt, reuertamur.

[76] LXXVI. (263) C- Sicinius igitur Q- Pompei illius, qui censor fuit, ex filia nepos 
quaestorius mortuus est; probabilis orator, iam uero etiam probatus, ex hac 
inopi ad ornandum, sed ad inueniendum expedita Hermagorae disciplina. ea dat 
rationes certas et praecepta dicendi; quae si minorem habent apparatum --- sunt 
enim exilia  --- , tamen habent ordinem et quasdam errare in dicendo non patientes 
uias. has ille tenens et paratus ad causas ueniens, uerborum non egens, ipsa 
illa comparatione disciplinaque dicendi iam in patronorum numerum peruenerat.
(264) Erat etiam uir doctus in primis C- Visellius Varro consobrinus meus, qui 
fuit cum Sicinio aetate coniunctus. is cum post curulem aedilitatem iudex 
quaestionis esset, est mortuus; in quo fateor uolgi iudicium a iudicio meo 
dissensisse. nam populo non erat satis uendibilis: praeceps quaedam et cum 
idcirco obscura, quia peracuta, tum rapida et celeritate caecata oratio; sed 
neque uerbis aptiorem cito alium dixerim neque sententiis crebriorem. praeterea 
perfectus in litteris iurisque ciuilis iam a patre Aculeone traditam tenuit 
disciplinam.
(265) Reliqui sunt, qui mortui sint, L- Torquatus, quem tu non tam cito rhetorem 
dixisses, etsi non deerat oratio, quam, ut Graeci dicunt, g-politikon. erant in eo 
plurumae litterae nec eae uolgares, sed interiores quaedam et reconditae, diuina 
memoria, summa uerborum et grauitas et elegantia; atque haec omnia uitae 
decorabat grauitas et integritas. me quidem admodum delectabat etiam Triari in 
illa aetate plena litteratae senectutis oratio. quanta seueritas in uoltu, 
quantum pondus in uerbis, quam nihil non consideratum exibat ex ore!
(266) Tum Brutus Torquati et Triari mentione commotus --- utrumque enim eorum 
admodum dilexerat  --- : ne ego, inquit, ut omittam cetera quae sunt innumerabilia, 
de istis duobus cum cogito, doleo nihil tuam perpetuam auctoritatem de pace 
ualuisse. nam nec istos excellentis uiros nec multos alios praestantis ciuis res 
publica perdidisset. Sileamus, inquam, Brute, de istis, ne augeamus dolorem. nam 
et praeteritorum recordatio est acerba et acerbior exspectatio reliquorum. 
itaque omittamus lugere et tantum quid quisque dicendo potuerit, quoniam id 
quaerimus, praedicemus.

[77] LXXVII. (267) Sunt etiam ex iis, qui eodem bello occiderunt, M- Bibulus, qui 
et scriptitauit accurate, cum praesertim non esset orator, et egit multa 
constanter; Appius Claudius socer tuus, conlega et familiaris meus: hic iam et 
satis studiosus et ualde cum doctus tum etiam exercitatus orator et cum 
auguralis tum omnis publici iuris antiquitatisque nostrae bene peritus fuit. L- 
Domitius nulla ille quidem arte, sed Latine tamen et multa cum libertate dicebat.
(268) duo praeterea Lentuli consulares, quorum Publius ille nostrarum 
iniuriarum ultor, auctor salutis, quicquid habuit, quantumcumque fuit, illud 
totum habuit e disciplina; instrumenta naturae derant; sed tantus animi splendor 
et tanta magnitudo, ut sibi omnia, quae clarorum uirorum essent, non dubitaret 
asciscere eaque omni dignitate obtineret. L- autem Lentulus satis erat fortis 
orator, si modo orator, sed cogitandi non ferebat laborem; uox canora, uerba non 
horrida sane, ut plena esset animi et terroris oratio; quaereres in iudiciis 
fortasse melius, in re publica quod erat esse iudicares satis.
(269) Ne T- quidem Postumius contemnendus in dicendo; de re publica uero non 
minus uehemens orator quam bellator fuit, effrenatus et acer nimis, sed bene iuris 
publici leges atque instituta cognouerat.
Hoc loco Atticus: putarem te, inquit, ambitiosum esse, si, ut dixisti, ii quos 
iam diu conligis uiuerent. omnis enim commemoras, qui ausi aliquando sunt 
stantes loqui, ut mihi imprudens M- Seruilium praeterisse uideare.

[78] LXXVIII. (270) Non, inquam, ego istuc ignoro, Pomponi, multos fuisse, qui 
uerbum numquam in publico fecissent, quom melius aliquanto possent quam isti 
oratores, quos colligo, dicere; sed his commemorandis etiam illud adsequor, ut 
intellegatis primum ex omni numero quam non multi ausi sint dicere, deinde ex iis 
ipsis quam pauci fuerint laude digni.
(271) Itaque ne hos quidem equites Romanos amicos nostros, qui nuper mortui 
sunt, <omittam,> P- Cominium Spoletinum, quo accusante defendi C- Cornelium, in 
quo et compositum dicendi genus et acre et expeditum fuit; T- Accium 
Pisaurensem, cuius accusationi respondi pro A- Cluentio, qui et accurate 
dicebat et satis copiose, eratque praeterea doctus Hermagorae praeceptis, quibus 
etsi ornamenta non satis opima dicendi, tamen, ut hastae uelitibus amentatae, 
sic apta quaedam et parata singulis causarum generibus argumenta traduntur.
(272) Studio autem neminem nec industria maiore cognoui, quamquam ne ingenio 
quidem qui praestiterit facile dixerim C- Pisoni, genero meo. nullum tempus illi 
umquam uacabat aut a forensi dictione aut a commentatione domestica aut a 
scribendo aut a cogitando. itaque tantos processus efficiebat ut euolare, non 
excurrere uideretur; eratque uerborum et dilectus elegans et apta et quasi 
rotunda constructio; cumque argumenta excogitabantur ab eo multa et firma ad 
probandum tum concinnae acutaeque sententiae; gestusque natura ita uenustus, ut 
ars etiam, quae non erat, et e disciplina motus quidam uideretur accedere. 
uereor ne amore uidear plura quam fuerint in illo dicere; quod non ita est: alia 
enim de illo maiora dici possunt. nam nec continentia nec pietate nec ullo 
genere uirtutis quemquam eiusdem aetatis cum illo conferendum puto.

[79] LXXIX. (273) Nec uero M- Caelium praetereundum arbitror, quaecumque eius 
in exitu uel fortuna uel mens fuit; qui quamdiu auctoritati meae paruit, talis tribunus 
plebis fuit, ut nemo contra ciuium perditorum popularem turbulentamque dementiam 
a senatu et a bonorum causa steterit constantius. quam eius actionem multum 
tamen et splendida et grandis et eadem in primis faceta et perurbana commendabat 
oratio. graues eius contiones aliquot fuerunt, acres accusationes tres eaeque 
omnes ex rei publicae contentione susceptae; defensiones, etsi illa erant in eo 
meliora quae dixi, non contemnendae tamen saneque tolerabiles. hic cum summa 
uoluntate bonorum aedilis curulis factus esset, nescio quomodo discessu meo 
discessit a sese ceciditque, posteaquam eos imitari coepit quos ipse 
peruerterat.
(274) Sed de M- Calidio dicamus aliquid, qui non fuit orator unus e multis, 
potius inter multos prope singularis fuit: ita reconditas exquisitasque 
sententias mollis et pellucens uestiebat oratio. nihil tam tenerum quam illius 
comprensio uerborum, nihil tam flexibile, nihil quod magis ipsius arbitrio 
fingeretur, ut nullius oratoris aeque in potestate fuerit: quae primum ita pura 
erat ut nihil liquidius, ita libere fluebat ut nusquam adhaeresceret; nullum 
nisi loco positum et tamquam in uermiculato emblemate, ut ait Lucilius, structum 
uerbum uideres; nec uero ullum aut durum aut insolens aut humile aut (in) 
longius ductum; ac non propria uerba rerum, sed pleraque translata, sic tamen, 
ut ea non inruisse in alienum locum, sed immigrasse in suum diceres; nec uero 
haec soluta nec diffluentia, sed astricta numeris, non aperte nec eodem modo 
semper, sed uarie dissimulanterque conclusis.
(275) Erant autem et uerborum et sententiarum illa lumina, quae uocant Graeci 
g-schehmata, quibus tamquam insignibus in ornatu distinguebatur omnis oratio. 'qua 
de re agitur' autem illud, quod multis locis in iuris consultorum includitur 
formulis, id ubi esset uidebat.
(276) Accedebat ordo rerum plenus artis, actio liberalis totumque dicendi 
placidum et sanum genus. 

[80] LXXX. Quod si est optumum suauiter dicere, nihil est quod 
melius hoc quaerendum putes. sed cum a nobis paulo ante dictum sit tria uideri 
esse quae orator efficere deberet, ut doceret, ut delectaret, ut moueret, duo 
summe tenuit, ut et rem inlustraret disserendo et animos eorum qui audirent 
deuinciret uoluptate; aberat tertia illa laus, qua permoueret atque incitaret 
animos, quam plurumum pollere diximus; nec erat ulla uis atque contentio: siue 
consilio, quod eos quorum altior oratio actioque esset ardentior furere et 
bacchari arbitraretur, siue quod natura non esset ita factus siue quod non 
consuesset siue quod non posset. hoc unum illi, si nihil utilitatis habebat, 
afuit; si opus erat, defuit.
(277) Quin etiam memini, cum in accusatione sua Q- Gallio crimini dedisset sibi 
eum uenenum parauisse idque a se esse deprensum seseque chirographa 
testificationes indicia quaestiones manifestam rem deferre diceret deque eo 
crimine accurate et exquisite disputauisset, me in respondendo, cum essem 
argumentatus quantum res ferebat, hoc ipsum etiam posuisse pro argumento, quod 
ille, cum pestem capitis sui, cum indicia mortis se comperisse manifesto et manu 
tenere diceret, tam solute egisset, tam leniter, tam oscitanter.
(278) 'Tu istuc, M- Calidi, nisi fingeres, sic ageres? praesertim cum ista 
eloquentia alienorum hominum pericula defendere acerrume soleas, tuum 
neglegeres? ubi dolor, ubi ardor animi, qui etiam ex infantium ingeniis elicere 
uoces et querelas solet? nulla perturbatio animi, nulla corporis, frons non 
percussa, non femur; pedis, quod minimum est, nulla supplosio. itaque tantum 
afuit ut inflammares nostros animos, somnum isto loco uix tenebamus.' sic nos 
summi oratoris uel sanitate uel uitio pro argumento ad diluendum crimen usi 
sumus.
(279) Tum Brutus: atque dubitamus, inquit, utrum ista sanitas fuerit an uitium? 
quis enim non fateatur, cum ex omnibus oratoris laudibus longe ista sit maxuma, 
inflammare animos audientium et quocumque res postulet modo flectere, qui hac 
uirtute caruerit, id ei quod maxumum fuerit defuisse?

[81] LXXXI. Sit sane ita, inquam; sed redeamus ad eum, qui iam unus restat, 
Hortensium; tum de nobismet ipsis, quoniam id etiam, Brute, postulas, pauca dicemus. 
quamquam facienda mentio est, ut quidem mihi uidetur, duorum adulescentium, qui si 
diutius uixissent, magnam essent eloquentiae laudem consecuti.
(280) C- Curionem te, inquit Brutus, et C- Licinium Caluum arbitror dicere.
Recte, inquam, arbitraris; quorum quidem alter (quod uerisimile dixisset) ita 
facile soluteque uerbis uoluebat satis interdum acutas, crebras quidem certe 
sententias, ut nihil posset ornatius esse, nihil expeditius. atque hic parum a 
magistris institutus naturam habuit admirabilem ad dicendum; industriam non sum 
expertus, studium certe fuit. qui si me audire uoluisset, ut coeperat, honores 
quam opes consequi maluisset.
Quidnam est, inquit, istuc? et quem ad modum distinguis?
(281) Hoc modo, inquam. cum honos sit praemium uirtutis iudicio studioque ciuium 
delatum ad aliquem, qui eum sententiis, qui suffragiis adeptus est, is mihi et 
honestus et honoratus uidetur. qui autem occasione aliqua etiam inuitis suis 
ciuibus nactus est imperium, ut ille cupiebat, hunc nomen honoris adeptum, non 
honorem puto. quae si ille audire uoluisset, maxuma cum gratia et gloria ad 
summam amplitudinem peruenisset, ascendens gradibus magistratuum, ut pater eius 
fecerat, ut reliqui clariores uiri. quae quidem etiam cum P- Crasso M- f-, <cum> 
initio aetatis ad amicitiam se meam contulisset, saepe egisse me arbitror, cum 
eum uementer hortarer, ut eam laudis uiam rectissimam esse duceret, quam maiores 
eius ei tritam reliquissent.
(282) Erat enim cum institutus optume tum etiam perfecte planeque eruditus, 
ineratque et ingenium satis acre et orationis non inelegans copia; praetereaque 
sine arrogantia grauis esse uidebatur et sine segnitia uerecundus. sed hunc 
quoque absorbuit aestus quidam insolitae adulescentibus gloriae; qui quia 
nauarat miles operam imperatori, imperatorem se statim esse cupiebat, cui muneri 
mos maiorum aetatem certam, sortem incertam reliquit. ita grauissumo suo casu, 
dum Cyri et Alexandri similis esse uoluit, qui suum cursum transcurrerant, et L- 
Crassi et multorum Crassorum inuentus est dissimillimus.

[82] LXXXII. (283) Sed ad Caluum --- is enim nobis erat propositus --- reuertamur; 
qui orator fuit cum litteris eruditior quam Curio tum etiam accuratius quoddam dicendi 
et exquisitius adferebat genus; quod quamquam scienter eleganterque tractabat, 
nimium tamen inquirens in se atque ipse sese obseruans metuensque, ne uitiosum 
conligeret, etiam uerum sanguinem deperdebat. itaque eius oratio nimia religione 
attenuata doctis et attente audientibus erat inlustris, multitudine autem et a 
foro, cui nata eloquentia est, deuorabatur.
(284) Tum Brutus: Atticum se, inquit, Caluus noster dici oratorem uolebat: inde 
erat ista exilitas quam ille de industria consequebatur.
Dicebat, inquam, ita; sed et ipse errabat et alios etiam errare cogebat. nam si 
quis eos, qui nec inepte dicunt nec odiose nec putide, Attice putat dicere, is 
recte nisi Atticum probat neminem. insulsitatem enim et insolentiam tamquam 
insaniam quandam orationis odit, sanitatem autem et integritatem quasi 
religionem et uerecundiam oratoris probat. haec omnium debet oratorum eadem esse 
sententia.
(285) Sin autem ieiunitatem et siccitatem et inopiam, dummodo sit polita, dum 
urbana, dum elegans, in Attico genere ponit, hoc recte dumtaxat; sed quia sunt 
in Atticis <aliis> alia meliora, uideat ne ignoret et gradus et dissimilitudines 
et uim et uarietatem Atticorum. 'Atticos', inquit, 'uolo imitari.' quos? nec 
enim est unum genus. nam quid est tam dissimile quam Demosthenes et Lysias, quam 
idem et Hyperides, quam horum omnium Aeschines? quem igitur imitaris? si 
aliquem: ceteri ergo Attice non dicebant? si omnis: qui potes, cum sint ipsi 
dissimillumi inter se? in quo illud etiam quaero, Phalereus ille Demetrius 
Atticene dixerit. mihi quidem ex illius orationibus redolere ipsae Athenae 
uidentur. at est floridior, ut ita dicam, quam Hyperides, quam Lysias: natura 
quaedam aut uoluntas ita dicendi fuit.

[83] LXXXIII. (286) Et quidem duo fuerunt per idem tempus dissimiles inter se, sed 
Attici tamen; quorum Charisius multarum orationum, quas scribebat aliis, cum cupere 
uideretur imitari Lysiam; Demochares autem, qui fuit Demostheni sororis filius, 
et orationes scripsit aliquot et earum rerum historiam, quae erant Athenis 
ipsius aetate gestae, non tam historico quam oratorio genere perscripsit. at 
Charisi uult Hegesias esse similis, isque se ita putat Atticum, ut ueros illos 
prae se paene agrestes putet.
(287) At quid est tam fractum, tam minutum, tam in ipsa, quam tamen consequitur, 
concinnitate puerile? 'Atticorum similes esse uolumus.' optume; suntne igitur hi 
Attici oratores? 'quis negare potest? hos imitamur.' quo modo, qui sunt et inter 
se dissimiles et aliorum? 'Thucydidem' inquit 'imitamur.' optume, si historiam 
scribere, non si causas dicere cogitatis. Thucydides enim rerum gestarum 
pronuntiator sincerus et grandis etiam fuit; hoc forense concertatorium 
iudiciale non tractauit genus. orationes autem, quas interposuit --- multae enim 
sunt  --- , eas ego laudare soleo: imitari neque possim, si uelim, nec uelim 
fortasse, si possim. ut si quis Falerno uino delectetur, sed eo nec ita nouo ut 
proximis consulibus natum uelit, nec rursus ita uetere ut Opimium aut Anicium 
consulem quaerat --- 'atqui hae notae sunt optumae': credo; sed nimia uetustas nec 
habet eam, quam quaerimus, suauitatem nec est iam sane tolerabilis  --- :
(288) num igitur, qui hoc sentiat, si is potare uelit, de dolio sibi hauriendum 
putet? minime; sed quandam sequatur aetatem. sic ego istis censuerim et nouam 
istam quasi de musto ac lacu feruidam orationem fugiendam nec illam praeclaram 
Thucydidi nimis ueterem tamquam Anicianam notam persequendam. ipse enim 
Thucydides, si posterius fuisset, multo maturior fuisset et mitior.

[84] LXXXIV. (289) 'Demosthenem igitur imitemur.' o di boni! quid, quaeso, nos 
aliud agimus aut quid aliud optamus? at non adsequimur. isti enim uidelicet Attici 
nostri quod uolunt adsequuntur. ne illud quidem intellegunt, non modo ita memoriae 
proditum esse sed ita necesse fuisse, cum Demosthenes dicturus esset, ut 
concursus audiendi causa ex tota Graecia fierent. at cum isti Attici dicunt, non 
modo a corona, quod est ipsum miserabile, sed etiam ab aduocatis relinquuntur. 
quare si anguste et exiliter dicere est Atticorum, sint sane Attici; sed in 
comitium ueniant, ad stantem iudicem dicant: subsellia grandiorem et pleniorem 
uocem desiderant.
(290) Volo hoc oratori contingat, ut cum auditum sit eum esse dicturum, locus in 
subselliis occupetur, compleatur tribunal, gratiosi scribae sint in dando et 
cedendo loco, corona multiplex, iudex erectus; cum surgat is qui dicturus sit, 
significetur a corona silentium, deinde crebrae adsensiones, multae 
admirationes; risus, cum uelit, cum uelit, fletus: ut, qui haec procul uideat, 
etiam si quid agatur nesciat, at placere tamen et in scaena esse Roscium 
intellegat. haec cui contingant, eum scito Attice dicere, ut de Pericle audimus, 
ut de Hyperide, ut de Aeschine, de ipso quidem Demosthene maxume.
(291) Sin autem acutum, prudens et idem sincerum et solidum et exsiccatum genus 
orationis probant nec illo grauiore ornatu oratorio utuntur et hoc proprium esse 
Atticorum uolunt, recte laudant. est enim in arte tanta tamque uaria etiam huic 
minutae subtilitati locus. ita fiet, ut non omnes qui Attice idem bene, sed ut 
omnes qui bene idem etiam Attice dicant. sed redeamus rursus ad Hortensium.

[85] LXXXV. (292) Sane quidem, inquit Brutus; quamquam ista mihi tua fuit 
periucunda a proposita oratione digressio.
Tum Atticus: aliquotiens sum, inquit, conatus, sed interpellare nolui. nunc 
quoniam iam ad perorandum spectare uidetur sermo tuus, dicam, opinor, quod 
sentio.
Tu uero, inquam, Tite.
Tum ille: ego, inquit, ironiam illam quam in Socrate dicunt fuisse, qua ille in 
Platonis et Xenophontis et Aeschinis libris utitur, facetam et elegantem puto. 
est enim et minime inepti hominis et eiusdem etiam faceti, cum de sapientia 
disceptetur, hanc sibi ipsum detrahere, eis tribuere inludentem, qui eam sibi 
adrogant: ut apud Platonem Socrates in caelum effert laudibus Protagoram Hippiam 
Prodicum Gorgiam ceteros, se autem omnium rerum inscium fingit et rudem. decet 
hoc nescio quo modo illum, nec Epicuro, qui id reprehendit, adsentior. sed in 
historia, qua tu es usus in omni sermone, cum qualis quisque orator fuisset 
exponeres, uide quaeso, inquit, ne tam reprehendenda sit ironia quam in 
testimonio.
(293) Quorsus, inquam, istuc? non enim intellego.
Quia primum, inquit, ita laudauisti quosdam oratores ut imperitos posses in 
errorem inducere. equidem in quibusdam risum uix tenebam, cum Attico Lysiae 
Catonem nostrum comparabas, magnum mercule hominem uel potius summum et 
singularem uirum --- nemo dicet secus --- sed oratorem? sed etiam Lysiae similem? quo 
nihil potest esse pictius. bella ironia, si iocaremur; sin adseueramus, uide ne 
religio nobis tam adhibenda sit quam si testimonium diceremus.
(294) Ego enim Catonem tuum ut ciuem, ut senatorem, ut imperatorem, ut uirum 
denique cum prudentia et diligentia tum omni uirtute excellentem probo; 
orationes autem eius ut illis temporibus ualde laudo --- significant enim formam 
quandam ingeni, sed admodum impolitam et plane rudem --- , Origines uero cum 
omnibus oratoris laudibus refertas diceres et Catonem cum Philisto et Thucydide 
comparares, Brutone te id censebas an mihi probaturum? quos enim ne e Graecis 
quidem quisquam imitari potest, his tu comparas hominem Tusculanum nondum 
suspicantem quale esset copiose et ornate dicere.

[86] LXXXVI. (295) Galbam laudas. si ut illius aetatis principem, adsentior --- sic 
enim accepimus  --- ; sin ut oratorem, cedo quaeso orationes --- sunt enim --- et dic 
hunc, quem tu plus quam te amas, Brutum uelle te illo modo dicere. probas Lepidi 
orationes. paulum hic tibi adsentior, modo ita laudes ut antiquas; quod item de 
Africano, de Laelio, cuius tu oratione negas fieri quicquam posse dulcius, addis 
etiam nescio quid augustius. nomine nos capis summi uiri uitaeque elegantissumae 
uerissimis laudibus. remoue haec: ne ista dulcis oratio ita sit abiecta ut eam 
aspicere nemo uelit.
(296) Carbonem in summis oratoribus habitum scio; sed cum in ceteris rebus tum 
in dicendo semper, quo iam nihil est melius, id laudari qualecumque est solet. 
dico idem de Gracchis, etsi de eis ea sunt a te dicta, quibus ego adsentior. 
omitto ceteros; uenio ad eos in quibus iam perfectam putas esse eloquentiam, 
quos ego audiui sine controuersia magnos oratores, Crassum et Antonium. de horum 
laudibus tibi prorsus adsentior, sed tamen non isto modo: ut Polycliti 
doryphorum sibi Lysippus aiebat, sic tu suasionem legis Seruiliae tibi magistram 
fuisse; haec germana ironia est. cur ita sentiam non dicam, ne me tibi adsentari 
putes.
(297) Omitto igitur quae de his ipsis, quae de Cotta, quae de Sulpicio, quae 
modo de Caelio dixeris. hi enim fuerunt certe oratores; quanti autem et quales 
tu uideris. nam illud minus curo, quod congessisti operarios omnes; ut mihi 
uideantur mori uoluisse nonnulli, ut a te in oratorum numerum referrentur.

[87] LXXXVII. Haec cum ille dixisset: longi sermonis initium pepulisti, inquam, 
Attice, remque commouisti noua disputatione dignam, quam in aliud tempus differamus.
(298) Voluendi enim sunt libri cum aliorum tum in primis Catonis. intelleges 
nihil illius liniamentis nisi eorum pigmentorum, quae inuenta nondum erant, 
florem et colorem defuisse. nam de Crassi oratione sic existumo, ipsum fortasse 
melius potuisse scribere, alium, ut arbitror, neminem. nec in hoc g-eirohna me 
duxeris esse, quod eam orationem mihi magistram fuisse dixerim. nam etsi (ut) tu 
melius existumare uideris de ea, si quam nunc habemus, facultate, tamen 
adulescentes quid in Latinis potius imitaremur non habebamus.
(299) Quod autem plures a nobis nominati sunt, eo pertinuit, ut paulo ante dixi, 
quod intellegi uolui, in eo, cuius omnes cupidissimi essent, quam pauci digni 
nomine euaderent. quare g-eirohna me, ne si Africanus quidem fuit, ut ait in 
historia sua C- Fannius, existumari uelim.
Ut uoles, inquit Atticus. ego enim non alienum a te putabam quod et in Africano 
fuisset et in Socrate.
(300) Tum Brutus: de isto postea; sed tu, inquit me intuens, orationes nobis 
ueteres explicabis?
Vero, inquam, Brute; sed in Cumano aut in Tusculano aliquando, si modo licebit, 
quoniam utroque in loco uicini sumus. 

[88] LXXXVIII. Sed iam ad id, unde digressi sumus, reuertamur.
(301) Hortensius igitur cum admodum adulescens orsus esset in foro dicere, 
celeriter ad maiores causas adhiberi coeptus est; <et> quamquam inciderat in 
Cottae et Sulpici aetatem, qui annis decem maiores <erant>, excellente tum 
Crasso et Antonio, dein Philippo, post Iulio, cum his ipsis dicendi gloria 
comparabatur. primum memoria tanta, quantam in nullo cognouisse me arbitror, ut 
quae secum commentatus esset, ea sine scripto uerbis eisdem redderet, quibus 
cogitauisset. hoc adiumento ille tanto sic utebatur, ut sua et commentata et 
scripta et nullo referente omnia aduersariorum dicta meminisset.
(302) Ardebat autem cupiditate sic, ut in nullo umquam flagrantius studium 
uiderim. nullum enim patiebatur esse diem quin aut in foro diceret aut 
meditaretur extra forum. saepissume autem eodem die utrumque faciebat. 
adtuleratque minime uolgare genus dicendi; duas quidem res quas nemo alius: 
partitiones, quibus de rebus dicturus esset, et conlectiones, memor et quae 
essent dicta contra quaeque ipse dixisset.
(303) Erat in uerborum splendore elegans, compositione aptus, facultate 
copiosus; eaque erat cum summo ingenio tum exercitationibus maxumis consecutus. 
rem complectebatur memoriter, diuidebat acute, nec praetermittebat fere 
quicquam, quod esset in causa aut ad confirmandum aut ad refellendum. uox canora 
et suauis, motus et gestus etiam plus artis habebat quam erat oratori satis. hoc 
igitur florescente Crassus est mortuus, Cotta pulsus, iudicia intermissa bello, 
nos in forum uenimus.

[89] LXXXIX. (304) Erat Hortensius in bello primo anno miles, altero tribunus militum, 
Sulpicius legatus; aberat etiam M- Antonius; exercebatur una lege iudicium 
Varia, ceteris propter bellum intermissis; quoi frequens aderam, quamquam pro se 
ipsi dicebant oratores non illi quidem principes, L- Memmius et Q- Pompeius, sed 
oratores tamen teste diserto uterque Philippo, cuius in testimonio contentio et 
uim accusatoris habebat et copiam.
(305) Reliqui qui tum principes numerabantur in magistratibus erant cotidieque 
fere a nobis in contionibus audiebantur. erat enim tribunus plebis tum C- Curio, 
quamquam is quidem silebat, ut erat semel a contione uniuersa relictus; Q- 
Metellus Celer non ille quidem orator sed tamen non infans; diserti autem Q- 
Varius C- Carbo Cn- Pomponius, et hi quidem habitabant in rostris; C- etiam 
Iulius aedilis curulis cotidie fere accuratas contiones habebat. sed me 
cupidissumum audiendi primus dolor percussit, Cotta cum est expulsus. reliquos 
frequenter audiens acerrumo studio tenebar cotidieque et scribens et legens et 
commentans oratoriis tantum exercitationibus contentus non eram. iam consequente 
anno Q- Varius sua lege damnatus excesserat.
(306) Ego autem iuris ciuilis studio multum operae dabam Q- Scaeuolae P- f-, qui 
quamquam nemini <se> ad docendum dabat, tamen consulentibus respondendo 
studiosos audiendi docebat. atque huic anno proxumus Sulla consule et Pompeio 
fuit. tum P- Sulpici in tribunatu cotidie contionantis totum genus dicendi 
penitus cognouimus; eodemque tempore, cum princeps Academiae Philo cum 
Atheniensium optumatibus Mithridatico bello domo profugisset Romamque uenisset, 
totum ei me tradidi admirabili quodam ad philosophiam studio concitatus; in quo 
hoc etiam commorabar adtentius --- etsi rerum ipsarum uarietas et magnitudo summa 
me delectatione retinebat --- , sed tamen sublata iam esse in perpetuum ratio 
iudiciorum uidebatur.
(307) Occiderat Sulpicius illo anno tresque proxumo trium aetatum oratores erant 
crudelissume interfecti, Q- Catulus M- Antonius C- Iulius. eodem anno etiam 
Moloni Rhodio Romae dedimus operam et actori summo causarum et magistro. 

[90] XC. Haec etsi uidentur esse a proposita ratione diuersa, tamen idcirco a me 
proferuntur, ut nostrum cursum perspicere, quoniam uoluisti, Brute, possis --- nam 
Attico haec nota sunt --- et uidere quem ad modum simus in spatio Q- Hortensium 
ipsius uestigiis persecuti.
(308) Triennium fere fuit urbs sine armis; sed oratorum aut interitu aut 
discessu aut fuga --- nam aberant etiam adulescentes M- Crassus et Lentuli 
duo --- primas in causis agebat Hortensius, magis magisque cotidie probabatur 
Antistius, Piso saepe dicebat, minus saepe Pomponius, raro Carbo, semel aut 
iterum Philippus. at uero ego hoc tempore omni noctes et dies in omnium 
doctrinarum meditatione uersabar.
(309) Eram cum Stoico Diodoto, qui cum habitauisset apud me <se> cumque 
uixisset, nuper est domi meae mortuus. a quo cum in aliis rebus tum 
studiosissime in dialectica exercebar, quae quasi contracta et astricta 
eloquentia putanda est; sine qua etiam tu, Brute, iudicauisti te illam iustam 
eloquentiam, quam dialecticam esse dilatatam putant, consequi non posse. huic 
ego doctori et eius artibus uariis atque multis ita eram tamen deditus ut ab 
exercitationibus oratoriis nullus dies uacuus esset.
(310) Commentabar declamitans --- sic enim nunc loquuntur --- saepe cum M- Pisone et 
cum Q- Pompeio aut cum aliquo cotidie, idque faciebam multum etiam Latine sed 
Graece saepius, uel quod Graeca oratio plura ornamenta suppeditans consuetudinem 
similiter Latine dicendi adferebat, uel quod a Graecis summis doctoribus, nisi 
Graece dicerem, neque corrigi possem neque doceri.
(311) Tumultus interim recuperanda re publica et crudelis interitus oratorum 
trium, Scaeuolae Carbonis Antisti, reditus Cottae Curionis Crassi Lentulorum 
Pompei; leges et iudicia constituta, recuperata res publica; ex numero autem 
oratorum Pomponius Censorinus Murena sublati. tum primum nos ad causas et 
priuatas et publicas adire coepimus, non ut in foro disceremus, quod plerique 
fecerunt, sed ut, quantum nos efficere potuissemus, docti in forum ueniremus.
(312) Eodem tempore Moloni dedimus operam; dictatore enim Sulla legatus ad 
senatum de Rhodiorum praemiis uenerat. itaque prima causa publica pro Sex- 
Roscio dicta tantum commendationis habuit, ut non ulla esset quae non digna 
nostro patrocinio uideretur. deinceps inde multae, quas nos diligenter 
elaboratas et tamquam elucubratas adferebamus.

[91] XCI. (313) Nunc quoniam totum me non naeuo aliquo aut crepundiis sed corpore 
omni uideris uelle cognoscere, complectar nonnulla etiam quae fortasse uideantur 
minus necessaria. erat eo tempore in nobis summa gracilitas et infirmitas 
corporis, procerum et tenue collum: qui habitus et quae figura non procul abesse 
putatur a uitae periculo, si accedit labor et laterum magna contentio. eoque 
magis hoc eos quibus eram carus commouebat, quod omnia sine remissione, sine 
uarietate, ui summa uocis et totius corporis contentione dicebam.
(314) Itaque cum me et amici et medici hortarentur ut causas agere desisterem, 
quoduis potius periculum mihi adeundum quam a sperata dicendi gloria discedendum 
putaui. sed cum censerem remissione et moderatione uocis et commutato genere 
dicendi me et periculum uitare posse et temperatius dicere, ut consuetudinem 
dicendi mutarem, ea causa mihi in Asiam proficiscendi fuit. itaque cum essem 
biennium uersatus in causis et iam in foro celebratum meum nomen esset, Roma sum 
profectus.
(315) Cum uenissem Athenas, sex menses cum Antiocho ueteris Academiae 
nobilissumo et prudentissumo philosopho fui studiumque philosophiae numquam 
intermissum a primaque adulescentia cultum et semper auctum hoc rursus summo 
auctore et doctore renouaui. eodem tamen tempore Athenis apud Demetrium Syrum 
ueterem et non ignobilem dicendi magistrum studiose exerceri solebam. post a me 
Asia tota peragrata est cum summis quidem oratoribus, quibuscum exercebar ipsis 
lubentibus; quorum erat princeps Menippus Stratonicensis meo iudicio tota Asia 
illis temporibus disertissimus; et, si nihil habere molestiarum nec ineptia rum 
Atticorum est, hic orator in illis numerari recte potest.
(316) adsiduissime autem mecum fuit Dionysius Magnes; erat etiam Aeschylus 
Cnidius, Adramyttenus Xenocles. hi tum in Asia rhetorum principes numerabantur. 
quibus non contentus Rhodum ueni meque ad eundem quem Romae audiueram Molonem 
adplicaui cum actorem in ueris causis scriptoremque praestantem tum in notandis 
animaduertendisque uitiis et instituendo docendoque prudentissimum. is dedit 
operam, si modo id consequi potuit, ut nimis redundantis nos et supra fluentis 
iuuenili quadam dicendi impunitate et licentia reprimeret et quasi extra ripas 
diffluentis coerceret. ita recepi me biennio post non modo exercitatior sed 
prope mutatus. nam et contentio nimia uocis resederat et quasi deferuerat oratio 
lateribusque uires et corpori mediocris habitus accesserat.

[92] XCII. (317) Duo tum excellebant oratores qui me imitandi cupiditate incitarent, 
Cotta et Hortensius; quorum alter remissus et lenis et propriis uerbis comprendens 
solute et facile sententiam, alter ornatus, acer et non talis qualem tu eum, 
Brute, iam deflorescentem cognouisti, sed uerborum et actionis genere commotior. 
itaque cum Hortensio mihi magis arbitrabar rem esse, quod et dicendi ardore eram 
propior et aetate coniunctior. etenim uideram in isdem causis, ut pro M- 
Canuleio, pro Cn- Dolabella consulari, cum Cotta princeps adhibitus esset, 
priores tamen agere partis Hortensium. acrem enim oratorem, incensum et agentem 
et canorum concursus hominum forique strepitus desiderat.
(318) Unum igitur annum, cum redissemus ex Asia, causas nobilis egimus, cum 
quaesturam nos, consulatum Cotta, aedilitatem peteret Hortensius. interim me 
quaestorem Siciliensis excepit annus, Cotta ex consulatu est profectus in 
Galliam, princeps et erat et habebatur Hortensius. cum autem anno post ex 
Sicilia me recepissem, iam uidebatur illud in me, quicquid esset, esse perfectum 
et habere maturitatem quandam suam. nimis multa uideor de me, ipse praesertim; 
sed omni huic sermoni propositum est, non ut ingenium et eloquentiam meam 
perspicias, unde longe absum, sed ut laborem et industriam.
(319) Cum igitur essem in plurumis causis et in principibus patronis 
quinquennium fere uersatus, tum in patrocinio Siciliensi maxume in certamen ueni 
designatus aedilis cum designato consule Hortensio.

[93] XCIII. Sed quoniam omnis hic sermo noster non solum enumerationem oratoriam 
uerum etiam praecepta quaedam desiderat, quid tamquam notandum et 
animaduertendum sit in Hortensio breuiter licet dicere.
(320) Nam is post consulatum --- credo quod uideret ex consularibus neminem esse 
secum comparandum, neglegeret autem eos qui consules non fuissent --- summum illud 
suum studium remisit, quo a puero fuerat incensus, atque in omnium rerum 
abundantia uoluit beatius, ut ipse putabat, remissius certe uiuere. primus et 
secundus annus et tertius tantum quasi de picturae ueteris colore detraxerat, 
quantum non quiuis unus ex populo, sed existumator doctus et intellegens posset 
cognoscere. longius autem procedens ut in ceteris eloquentiae partibus, tum 
maxume in celeritate et continuatione uerborum adhaerescens, sui dissimilior 
uidebatur fieri cotidie.
(321) Nos autem non desistebamus cum omni genere exercitationis tum maxume stilo 
nostrum illud quod erat augere, quantumcumque erat. atque ut multa omittam in 
hoc spatio et in his post aedilitatem annis, et praetor primus et incredibili 
populari uoluntate sum factus. nam cum propter adsiduitatem in causis et 
industriam tum propter exquisitius et minime uolgare orationis genus animos 
hominum ad me dicendi nouitate conuerteram.
(322) Nihil de me dicam: dicam de ceteris, quorum nemo erat qui uideretur 
exquisitius quam uolgus hominum studuisse litteris, quibus fons perfectae 
eloquentiae continetur; nemo qui philosophiam complexus esset matrem omnium bene 
factorum beneque dictorum; nemo qui ius ciuile didicisset rem ad priuatas causas 
et ad oratoris prudentiam maxume necessariam; nemo qui memoriam rerum Romanarum 
teneret, ex qua, si quando opus esset, ab inferis locupletissimos testes 
excitaret; nemo qui breuiter arguteque incluso aduersario laxaret iudicum animos 
atque a seueritate paulisper ad hilaritatem risumque traduceret; nemo qui 
dilatare posset atque a propria ac definita disputatione hominis ac temporis ad 
communem quaestionem uniuersi generis orationem traducere; nemo qui delectandi 
gratia digredi parumper a causa, nemo qui ad iracundiam magno opere iudicem, 
nemo qui ad fletum posset adducere, nemo qui animum eius, quod unum est oratoris 
maxume proprium, quocumque res postularet impellere.

[94] XCIV. (323) Itaque cum iam paene euanuisset Hortensius et ego anno meo, sexto 
autem post illum consulem, consul factus essem, reuocare se ad industriam coepit, ne, 
cum pares honore essemus, aliqua re superiores uideremur. sic duodecim post meum 
consulatum annos in maxumis causis, cum ego mihi illum, sibi me ille anteferret, 
coniunctissime uersati sumus, consulatusque meus, qui illum primo leuiter 
perstrinxerat, idem nos rerum mearum gestarum, quas ille admirabatur, laude 
coniunxerat.
(324) Maxume uero perspecta est utriusque nostrum exercitatio paulo ante quam 
perterritum armis hoc studium, Brute, nostrum conticuit subito et obmutuit: cum 
lege Pompeia ternis horis ad dicendum datis ad causas simillumas inter se uel 
potius easdem noui ueniebamus cotidie. quibus quidem causis tu etiam, Brute, 
praesto fuisti complurisque et nobiscum et solus egisti, ut qui non satis diu 
uixerit Hortensius tamen hunc cursum confecerit: annis ante decem causas agere 
coepit quam tu es natus; idem quarto <et> sexagensumo anno, perpaucis ante 
mortem diebus, una tecum socerum tuum defendit Appium. dicendi autem genus quod 
fuerit in utroque, orationes utriusque etiam posteris nostris indicabunt.

[95] XCV. (325) Sed si quaerimus, cur adulescens magis floruerit dicendo quam 
senior Hortensius, causas reperiemus uerissumas duas. primum, quod genus erat orationis 
Asiaticum adulescentiae magis concessum quam senectuti. genera autem Asiaticae 
dictionis duo sunt: unum sententiosum et argutum, sententiis non tam grauibus et 
seueris quam concinnis et uenustis, qualis in historia Timaeus, in dicendo autem 
pueris nobis Hierocles Alabandeus, magis etiam Menecles frater eius fuit, quorum 
utriusque orationes sunt in primis ut Asiatico in genere laudabiles. aliud autem 
genus est non tam sententiis frequentatum quam uerbis uolucre atque incitatum, 
quali est nunc Asia tota, nec flumine solum orationis sed etiam exornato et 
faceto genere uerborum, in quo fuit Aeschylus Cnidius et meus aequalis Milesius 
Aeschines. in his erat admirabilis orationis cursus, ornata sententiarum 
concinnitas non erat.
(326) Haec autem, ut dixi, genera dicendi aptiora sunt adulescentibus, in 
senibus grauitatem non habent. itaque Hortensius utroque genere florens clamores 
faciebat adulescens. habebat enim et Meneclium illud studium crebrarum 
uenustarumque sententiarum, in quibus, ut in illo Graeco, sic in hoc erant 
quaedam magis uenustae dulcesque sententiae quam aut necessariae aut interdum 
utiles; et erat oratio cum incitata et uibrans tum etiam accurata et polita. non 
probabantur haec senibus --- saepe uidebam cum inridentem tum etiam irascentem et 
stomachantem Philippum --- , sed mirabantur adulescentes, multitudo mouebatur.
(327) Erat excellens iudicio uolgi et facile primas tenebat adulescens. etsi 
enim genus illud dicendi auctoritatis habebat parum, tamen aptum esse aetati 
uidebatur. et certe, quod et ingeni quaedam forma lucebat <usu> et exercitatione 
perfecta eratque uerborum astricta comprensio, summam hominum admirationem 
excitabat. sed cum iam honores et illa senior auctoritas grauius quiddam 
requireret, remanebat idem nec decebat idem; quodque exercitationem studiumque 
dimiserat, quod in eo fuerat acerrimum, concinnitas illa crebritasque 
sententiarum pristina manebat, sed ea uestitu illo orationis, quo consuerat, 
ornata non erat. hoc tibi ille, Brute, minus fortasse placuit quam placuisset, 
si illum flagrantem studio et florentem facultate audire potuisses.

[96] XCVI. (328) Tum Brutus: ego uero, inquit, et ista, quae dicis, uideo qualia sint 
et Hortensium magnum oratorem semper putaui maxumeque probaui pro Messalla 
dicentem, cum tu afuisti.
Sic ferunt, inquam, idque declarat totidem quot dixit, ut aiunt, scripta uerbis 
oratio. ergo ille a Crasso consule et Scaeuola usque ad Paulum et Marcellum 
consules floruit, nos in eodem cursu fuimus a Sulla dictatore ad eosdem fere 
consules. sic Q- Hortensi uox exstincta fato suo est, nostra publico.
Melius, quaeso, ominare, inquit Brutus.
(329) Sit sane ut uis, inquam, et id non tam mea causa quam tua; sed fortunatus 
illius exitus, qui ea non uidit cum fierent, quae prouidit futura. saepe enim 
inter nos impendentis casus defleuimus, cum belli ciuilis causas in priuatorum 
cupiditatibus inclusas, pacis spem a publico consilio esse exclusam uideremus. 
sed illum uidetur felicitas ipsius, qua semper est usus, ab eis miseriis, quae 
consecutae sunt, morte uindicauisse.
(330) Nos autem, Brute, quoniam post Hortensi clarissimi oratoris mortem orbae 
eloquentiae quasi tutores relicti sumus, domi teneamus eam saeptam liberali 
custodia, et hos ignotos atque impudentes procos repudiemus tueamurque ut 
adultam uirginem caste et ab amatorum impetu quantum possumus prohibeamus. 
equidem etsi doleo me in uitam paulo serius tamquam in uiam ingressum, priusquam 
confectum iter sit, in hanc rei publicae noctem incidisse, tamen ea consolatione 
sustentor quam tu mihi, Brute, adhibuisti tuis suauissimis litteris, quibus me 
forti animo esse oportere censebas, quod ea gessissem, quae de me etiam me 
tacente ipsa loquerentur uiuerentque mortuo; quae, si recte esset, salute rei 
publicae, sin secus, interitu ipso testimonium meorum de re publica consiliorum 
darent.

[97] XCVII. (331) Sed in te intuens, Brute, doleo, cuius in adulescentiam per medias laudes 
quasi quadrigis uehentem transuersa incurrit misera fortuna rei publicae. hic me 
dolor tangit, haec me cura sollicitat et hunc mecum socium eiusdem et amoris et 
iudici. tibi fauemus, te tua frui uirtute cupimus, tibi optamus eam rem publicam 
in qua duorum generum amplissumorum renouare memoriam atque augere possis. Tuum 
enim forum, tuum erat illud curriculum, tu illuc ueneras unus, qui non linguam 
modo acuisses exercitatione dicendi, sed et ipsam eloquentiam locupletauisses 
grauiorum artium instrumento et isdem artibus decus omne uirtutis cum summa 
eloquentiae laude iunxisses.
(332) Ex te duplex nos afficit sollicitudo, quod et ipse re publica careas et 
illa te. tu tamen, etsi cursum ingeni tui, Brute, premit haec importuna clades 
ciuitatis, contine te in tuis perennibus studiis et effice id quod iam 
propemodum uel plane potius effeceras, ut te eripias ex ea, quam ego congessi in 
hunc sermonem, turba patronorum. nec enim decet te ornatum uberrumis artibus, 
quas cum domo haurire non posses, arcessiuisti ex urbe ea, quae domus est semper 
habita doctrinae, numerari in uolgo patronorum. nam quid te exercuit Pammenes 
uir longe eloquentissimus Graeciae, quid illa uetus Academia atque eius heres 
Aristus hospes et familiaris meus, si quidem similes maioris partis oratorum 
futuri sumus?
(333) Nonne cernimus uix singulis aetatibus binos oratores laudabilis 
constitisse? Galba fuit inter tot aequalis unus excellens, cui, quem ad modum 
accepimus, et Cato cedebat senior et qui temporibus illis aetate inferiores 
fuerunt; Lepidus postea, deinde Carbo; nam Gracchi in contionibus multo 
faciliore et liberiore genere dicendi, quorum tamen ipsorum ad aetatem laus 
eloquentiae perfecta nondum fuit; Antonius, Crassus, post Cotta, Sulpicius, 
Hortensius. nihil dico amplius, tantum dico: si mihi accidisset, ut numerarer in 
multis,  si operosa est concursatio magis opportunorum ---.